ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΙΑrsquo ΤΟΜΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Η έννοια του ελεύθερου πολίτη

Ερώτηση 1

1 Γέννηση και εξέλιξη της Αρχαίας Ελληνικής Πόλης (5ος ndash 4ος αι πΧ)

Οι πρώτες αναφορές για την πόλη ως έκφραση ομαδικής συμβίωσης

ανθρώπων γίνονται στον Όμηρο (laquoπόλινraquo laquoπτολίεθρονraquo δηλ φρούριο

ακρόπολη του άστεως που αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα όλων των

αρχαίων ελληνικών πόλεων ndash laquoάστυraquo = η κατοικημένη περιοχή)

Η διαμόρφωση της φυσιογνωμίας της πόλης ως ορθολογικά οργανωμένης

κοινωνικοπολιτικής οντότητας (και όχι απλώς ως κοινότητας αναγκαίας ανθρώπινης

συμβίωσης) ξεκίνησε τον 8ο αι πΧ Στο αποκορύφωμά της όμως θα φτάσει η

πόλη τον 5ο αι πΧ (από τον 6ο λειτουργούσε ήδη ως πολιτικός οργανισμός αφού

τότε απέκτησε η Αθήνα νομοθεσία δηλ πολιτειακά όργανα και μορφές

διακυβέρνησης ndash το ίδιο συνέβη και στη Σπάρτη και άλλες πόλεις)

2 Με ποιο τρόπο ο οικονομικός παράγων συνέβαλε στην εξέλιξή της [σελ

27-28 πρβ σελ 121-122]

Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης

Ανάπτυξη οικονομικών δραστηριοτήτων

Τον 7ο αι σημειώνεται άνθηση εμπορικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων

και καθιερώνεται το νόμισμα ως μέσο συναλλαγών προσδίδοντας έτσι κυρίαρχο

ρόλο στο θεσμό της κινητής περιουσίας Ο θεσμός της κινητής περιουσίας οδήγησε

πολλούς φτωχούς και χρεοκοπημένους γεωργούς να αναζητήσουν καλύτερη τύχη

στα αστικά κέντρα Επιπλέον το νόμισμα χρησιμοποιήθηκε για την είσπραξη

φόρων (μαζί με τις δωρεές και τις χορηγίες αποτέλεσαν την κύρια πηγή εσόδων του

κράτους)

Εκπατρισμός

Στον εκπατρισμό οδήγησαν η στενότητα καλλιεργήσιμης γης και η

ανακάλυψη νέων εύφορων περιοχών καθώς και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας

Άνθηση θαλάσσιου εμπορίου

1

Έδωσαν ώθηση στην αστυφιλία και ταυτόχρονα οδήγησαν σε αύξηση της

παραγωγής των γεωργικών προϊόντων που πλέον τα αντάλλασαν με μέταλλα

όπως ο χαλκός και ο σίδηρος από άλλες περιοχές

3 Τα χαρακτηριστικά της ελληνικής πόλης σύμφωνα με τον Πλάτωνα και

τον Αριστοτέλη πώς εννοούσαν την ενότητα της πόλης Τι γνωρίζετε για τη

σχέση ενότητας και μεγέθους της πόλης και για την ταύτιση πόλης και

πολίτη [σελ 28-30 πρβ μέγεθος ιδανικής πόλης στη σελ 32] Πώς

εννοούσαν ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης την αυτάρκεια της πόλης Να

εξηγήσετε την ευρύτερη έννοια της αυτονομίας της αρχαίας ελληνικής

πόλης (αυτοκυριαρχία αυτοδιάθεση κρατική ανεξαρτησία ελευθερία) [σελ

28-31] (αποσπάσματα από Πλάτωνα amp Αριστοτέλη σελ 28)

Πλάτωνας Πολιτεία

Ο καθένας μας δεν είναι αυτάρκης ndash έτσι πρέπει να καταφεύγει στη

συνδρομή του άλλου γιrsquo αυτό κατέληξαν οι άνθρωποι να μένουν μαζί ndash για να

βοηθιώνται μεταξύ τους Αυτός ο συνοικισμός ονομάστηκε πόλις

Αριστοτέλης Πολιτικά

Συμφωνεί μεν με τον Πλάτωνα αλλά Η κοινωνία που προέκυψε από τη

συνένωση των οίκων και των γενών δημιουργήθηκε για να είναι ευτυχισμένοι οι

άνθρωποι Τελικός σκοπός της πόλης είναι ο πλήρης και αυτάρκης βίος

Για τους Πλάτωνα-Αριστοτέλη η πόλη αποτελεί φυσική εξέλιξη της

ανθρώπινης συμβίωσης που δημιουργήθηκε από την αδυναμία των δύο

προγενέστερων βασικών μορφών της οικογένειας (οίκος) και της ευρύτερης

συγγενικής συμβίωσης (γένος κώμη)

Οίκος είναι η πρώτη μορφή φυσικής κοινωνίας που συστάθηκε για την

ικανοποίηση των βασικών αναγκών των ανθρώπων που απαρτίζουν

τα μέλη μιας οικογένειας

Τα γένη ζούσαν σε κώμες που δημιουργήθηκαν από τη συμβίωση πολλών

οικογενειών στον ίδιο τόπο

ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία

Ενότητα σημαίνει άμεση επικοινωνία μεταξύ των πολιτών γνωριμία του

2

ενός με τον άλλο και δράση σύμφωνα με τα κοινά ήθη τους κοινούς θεσμούς και

τους νόμους

Η ενότητα αποτελεί κριτήριο και για το μέγεθος της πόλης η πόλη δεν

πρέπει να είναι πολύ μικρή γιατί δεν μπορεί να είναι αυτάρκης ούτε όμως πολύ

μεγάλη γιατί δεν μπορεί να ανταποκριθεί στη λειτουργικότητα της πολιτικής

κοινωνίας Η ιδεατή μορφή ενότητας φτάνει έως την ταύτιση του ανθρώπου και της

πόλης ndash αυτή θεωρείται δεδομένη και αυτονόητη για τον Πλάτωνα αφού θεωρεί ότι

οτιδήποτε καλό ή κακό συμβαίνει σε έναν πολίτη αφορά και την πόλη

Η αυτάρκεια εξετάζεται ως το απαραίτητο ιδεώδες της οργάνωσης της

πόλης και μεταφράζεται σε τέλεια εναρμόνιση του μεγέθους του πληθυσμού

και των πόρων Η αριστοτελική αυτάρκεια είναι το τέλειο αγαθό αφού οδηγεί στο

laquoευ ζηνraquo

Η αυτονομία έχει να κάνει με την αυτοκυριαρχία την αυτοδιάθεση την

κρατική ανεξαρτησία και την ελευθερία Κάθε πόλη έχει τους δικούς της νόμους

τα δικά της πολιτικά όργανα τα δικά της ήθη έθιμα Το πόσο μεγάλη σημασία είχε η

αυτονομία για τις ελληνικές πόλεις καταδεικνύεται από την αντίσταση που πρόβαλαν

οι πολίτες της Μήλου στους Αθηναίους όταν αυτοί έφτασαν με πολλαπλάσιες

δυνάμεις στο νησί και τους κάλεσαν να παραδώσουν την πόλη

Ερώτηση 2

1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης

ορίων συγκεκριμένου χώρου)

Χωροθετικά οι περισσότερες αρχαίες ελληνικές πόλεις ήταν χτισμένες στις

παρυφές ενός λόφου σε σχετικά κοντινή απόσταση από τη θάλασσα Στην

κορυφή του λόφου ήταν χτισμένο το φρούριο η ακρόπολη όπου κατέφευγαν

οι κάτοικοι σε περίπτωση εχθρικής επιδρομής Αρκετές πόλεις διέθεταν και τείχη για

επιπλέον προστασία Η Αθήνα η Κόρινθος και το Άργος ήταν οχυρωμένες πόλεις

ενώ η Σπάρτη αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα ανοχύρωτης πόλης Τα

τείχη εξασφάλιζαν την απαιτούμενη ασφάλεια και διευκόλυναν την άμυνα σε

περίπτωση επίθεσης

Η έκταση που καταλάμβανε μια αρχαία ελληνική πόλη (άστυ με ύπαιθρο

χώρα) ήταν σχετικά περιορισμένη μεγαλύτερη έκταση είχε η Σπάρτη (8400 τετρ

χλμ) μετά την κατάκτηση της Μεσσηνίας μετά ήταν η Αθήνα μαζί με τη Σαλαμίνα

και τον Ωρωπό με έκταση 2650 τετρ χλμ κτλ Πολύ μικρότερη ήταν βέβαια η

έκταση των νησιωτικών πόλεων αφού συνήθως ολόκληρο το νησί αποτελούσε μια

3

πόλη

Για τον Ιππόδαμο τον Μιλήσιο (εφευρέτη της ρυμοτομικής διαίρεσης την

οποία εφάρμοσε στον Πειραιά) η ιδανική πόλη έπρεπε να έχει 10000 κατοίκους

Ο Πλάτωνας ήθελε τόσους κατοίκους ώστε να μπορούν να αμύνονται αλλά και να

γνωρίζονται καλά μεταξύ τους για να εκλέγουν τους άρχοντες καταλήγοντας στον

αριθμό 5040 Ο Αριστοτέλης ισχυριζόταν πως μια πόλη έπρεπε να έχει τόσους

κατοίκους όσο απαιτούνται για να είναι αυτάρκης και έλεγε μάλιστα πως μια

κοινωνία με 100000 μέλη δεν είναι περισσότερο πόλη από μια με δέκα μέλη

2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για

τον]

Αθήνα περίπου 40000 (σε σύνολο 250000 κατοίκων)

Σπάρτη 28000 ndash 30000 (πληθυσμός 190000 ndash 270000 κάτοικοι)

Ερώτηση 3

Η τυπική κοινωνική δομή των αρχαίων ελληνικών πόλεων [σελ 33]

Κοινωνική δομή

Ανταγωνισμούς ανάμεσα σε φτωχούς και πλούσιους έχουμε επί αιώνες ndash

από την ομηρική εποχή το κύριο αίτημα των φτωχών ήταν ο αναδασμός και η

παραγραφή των χρεών (και τα δύο συνδέονταν με την κατοχή γης) Μέχρι την

εμφάνιση του νομίσματος τον 7ο αι η κατοχή γης ήταν το μοναδικό κριτήριο

πλούτου Ίδιο σκηνικό σε όλες τις αρχαίες πόλεις οι πλούσιοι κατείχαν τη γη και

την εξουσία αν και ήταν λιγότεροι Σε ελάχιστες πόλεις όπως στην Αθήνα (μετά

από μεταρρυθμίσεις Σόλωνα και Κλεισθένη) αλλάζει η κοινωνική αυτή διαμάχη

αφού το εμπόριο αρχίζει να αναπτύσσεται και να αποτελεί το ουσιαστικό αντίβαρο

προς την αγροτική καλλιέργεια Στις περισσότερες ελληνικές πόλεις οι πηγές μιλούν

για τρεις πληθυσμιακές ομάδες

Πολίτες

Μετοίκους

Δούλους (Στη Σπάρτη έχουμε πολίτες περίοικους και είλωτες ενώ τον 3ο αι

εμφανίζονται και δούλοι Στην Κρήτη οι δούλοι ονομάζονταν κλαρώτες και

στις θεσσαλικές πόλεις πενέστες)

4

Ερώτηση 4

1 Βασικά χαρακτηριστικά του ελεύθερου πολίτη προνόμια και

υποχρεώσεις των πολιτών

Πολίτες

Τρία ήταν τα χαρακτηριστικά των πολιτών κατοχή γης κατοχή πολιτικών

δικαιωμάτων καταγωγή από πολίτες γονείς

Οι πολίτες αποφάσιζαν για την τύχη της πόλης ήταν υπεύθυνοι για ειρήνη

και πόλεμο τελετές κτλ χωρίς να είναι όλοι πλούσιοι απέφευγαν τη χειρωνακτική

εργασία που θεωρείτο laquoπρονόμιοraquo των ξένων και των δούλων

2 Αριθμός πολιτών (χωρίς τις οικογένειές τους) στην Αθήνα και στη

Σπάρτη [σελ 33]

Από έρευνες προκύπτει ότι οι πολίτες αποτελούσαν τη μειοψηφία σε όλες τις

πόλεις (πχ στην Αθήνα ήταν περίπου 40000 και μαζί με γυναικόπαιδα έφταναν

τους 100000-130000 στη Σπάρτη 28000-30000 που με γυναικόπαιδα έφταναν

στους 85000-90000 ndash όταν ο συνολικός πληθυσμός αυτών των πόλεων εκτιμάται

στους 250000 για Αθήνα και στους 190000-270000 στη Σπάρτη)

Ερώτηση 5

1 Κοινωνική δομή (πληθυσμιακές ομάδες) της Αθήνας και των

περισσότερων ελληνικών πόλεων ndash εκτός των ελευθέρων πολιτών [σελ

34-37]

Μέτοικοι

Μέτοικοι γενικά ήταν οι ξένοι εγκαταστημένοι στην πόλη Πολλοί ήταν

Έλληνες από άλλες ελληνικές πόλεις Οι μέτοικοι είχαν κοινά με τους πολίτες

δικαιώματα και υποχρεώσεις (ήταν γραμμένοι στα μητρώα αλλά σε ξεχωριστούς

καταλόγους) μπορούσαν να ασκήσουν ορισμένα δημόσια λειτουργήματα (του

κήρυκα του εργολάβου κα) είχαν το δικαίωμα να έχουν δούλους και κινητή

περιουσία ΟΧΙ όμως ακίνητη εκτός και αν τους είχε απονεμηθεί το δικαίωμα αυτό

ΕΓΚΤΗΣΙΣ

=

5

δικαίωμα να αποκτούν οι μέτοικοι ακίνητη περιουσία γη

Δεν είχαν ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ όπως οι πολίτες Δεν ψήφιζαν δεν

εκλέγονταν και έτσι δεν κατείχαν δημόσια αξιώματα (ελάχιστες εξαιρέσεις

υπάρχουν) Οι μέτοικοι όφειλαν να έχουν ως προστάτη έναν πολίτη ο οποίος

τους αντιπροσώπευε στην επικοινωνία με τις αρχές (ο θεσμός του προστάτη μάλλον

εξασθενεί τον 4ο αι γιατί ο Πλάτωνας δεν τον αναφέρει καθόλου στους Νόμους)

Κύρια οικονομική υποχρέωσή τους ήταν το

ΜΕΤΟΙΚΙΟ

=

κατά κεφαλή φόρος που πλήρωναν άνδρες και γυναίκες

Επίσης είχαν δικαίωμα στις λειτουργίες (όχι στην τριηραρχία)

υπηρετούσαν στο πεζικό ως οπλίτες και στον στόλο ως ερέτες αλλά αποκλείονταν

από το ιππικό Ήταν αποκλεισμένη από θρησκευτικές τελετές και χορούς (αλλά

μπορούσαν να μυηθούν στον χορό των Ληναίων και στα μυστήρια της Ελευσίνας)

Δύο λόγοι που αποκλείονταν

1 Η συμμετοχή σε θρησκευτικές τελετές ήταν συνδεδεμένη με την ιδιότητα

του πολίτη και

2 Παρέμεναν πιστοί στη λατρεία των δικών τους θεών

Η συνεισφορά τους (πέρα από τους φόρους) στην πόλη ήταν σημαντική

αφού οι περισσότεροι εργάζονταν ως έμποροι βιοτέχνες τραπεζίτες ndash οι εργασίες

αυτές τους εξασφάλιζαν τέτοια κέρδη που έκαναν συχνά ευεργεσίες στο λαό

Δούλοι

Η μεγαλύτερη πληθυσμιακή τάξη Ο θεσμός υπήρχε ήδη από τον Όμηρο

αλλά εξαπλώθηκε τον 5ο αι λόγω της ανάπτυξης του εμπορίου και της βιομηχανίας

λόγω της ανάπτυξης του βιοτικού επιπέδου των πολιτών λόγω της αυξανόμενης

συμμετοχής των πολιτών στα κοινά και της περιφρόνησης της χειρωνακτικής

εργασίας Ο δούλος ήταν laquoέμψυχο κτήμαraquo και απαραίτητο μέρος του

ολοκληρωμένου σπιτιού Δεν έπαυε όμως να είναι άνθρωπος γι αυτό και

απαγορευόταν η βία Ο δούλος και η οικογένειά του δεν είχαν νομική

υπόσταση

6

Κατηγορίες δούλων

laquoοικιακοί δούλοιraquo υπηρέτες στα σπίτια στα χωράφια και στα εργαστήρια

βοηθούν τον κύριό τους

laquoοι χωρίς οικούντεςraquo αυτοί που δεν διέμεναν στο σπίτι του κυρίου τους ndash

απολάμβαναν σχετική ανεξαρτησία στον οικονομικό

τομέα αφού τους επιτρεπόταν να εργάζονται ndash από τα

έσοδά τους πλήρωναν μια πάγια πρόσοδο (αποφορά)

στον κύριό τους και τα υπόλοιπα τα κρατούσαν

laquoδημόσιοι δούλοιraquo εργάζονταν ως αστυνομικοί κλητήρες γραμματείς κτλ

και αμείβονταν για τις υπηρεσίες τους

laquoανδράποδα μισθοφορούνταraquo η πιο υποβαθμισμένη κατηγορία δούλων Εκείνοι

που οι κύριοί τους εκμίσθωναν έναντι αμοιβής ως

κωπηλάτες στο στόλο ή μεταλλεία Ο κύριός τους

εισέπραττε την ημερήσια αμοιβή και ο

εργοδότης αναλάμβανε τη διατροφή τους

Σε ορισμένες περιπτώσεις οι δούλοι μπορούσαν να αποκτήσουν την

ελευθερία τους (εξαγορά της ελευθερίας από τον κύριό τους με τα χρήματα που

είχαν συγκεντρώσει ή λόγω αξιέπαινης συμπεριφοράς ή ως πράξη γενναιοδωρίας

του κυρίου τους ή λόγω προσφοράς εξαιρετικών υπηρεσιών προς την πόλη)

Καταγωγή δούλων από Θράκη Φρυγία Συρία Αρμενία και γενικότερα χώρες της

ανατολικής Μεσογείου με τις οποίες οι ελληνικές πόλεις διατηρούσαν εμπορικές

σχέσεις

Ερώτηση 6

1 Κοινωνική δομή (πληθυσμιακές ομάδες) της Σπάρτης [σελ 37-38 49 76-

τρίτη παράγραφος 177-178 173 185-188]

Δραστηριότητα 5 [σελ 39]

Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

Τα παραπάνω αφορούσαν τις περισσότερες δημοκρατικές πόλεις του 5ουndash4ου

7

αι πΧ Στην ολιγαρχική Σπάρτη ίσχυε ένα ιδιότυπο καθεστώς που διατηρήθηκε

αφενός επειδή η Σπάρτη ήταν αυτάρκης και αφετέρου επειδή οι Σπαρτιάτες

ήταν γενικά δύσπιστοι προς κάθε ξένο στοιχείο Κι εκεί οι τάξεις ήταν τρεις

πολίτες περίοικοι είλωτες

Όμοιοι

Οι Σπαρτιάτες ήταν ελεύθεροι πολίτες που καθόριζαν τις τύχες της

πόλης Θεωρούνταν όλοι ίσοι μεταξύ τους απείχαν από κάθε οικονομική

δραστηριότητα έκαναν λιτή ζωή και τους ανήκαν τα ίδια πράγματα

(κοινοκτημοσύνη) Ασκούσαν αποκλειστικά το laquoεπάγγελμαraquo του στρατιώτη ή

αξιωματικού (υποδειγματικά στρατοκρατικά οργανωμένη κοινωνία) Μετά το 30ο έτος

της ηλικίας τους οι ελεύθεροι πολίτες συμμετείχαν στην Απέλλα (συνέλευση των

πολιτών) και μετά το 60ο στη Γερουσία Στην πραγματικότητα η πολιτική ζωή ήταν

υποβαθμισμένη και η ελευθερία στην έκφραση υποβαθμισμένη (η σπαρτιατική

αγωγή τις καθυπέτασσε)

Πολίτες = όμοιοι ίσοι (γιατί κύριο χαρακτηριστικό της στρατιωτικά οργανωμένης

ζωής ήταν η ισότητα-κοινός τρόπος ζωής κτλ ndash βλ παρακάτω Κατοικούσαν

στη Σπάρτη η οποία προέκυψε από τον συνοικισμό αρχικά τεσσάρων και αργότερα

πέντε χωριών-κωμών (της Πιτάνης της Μεσόας της Κυνοσούρας των Λιμνών και

των Αμυκλών)

Περίοικοι

Κάτοικοι που κατοικούσαν σε περιοχές γύρω από τις τέσσερις κώμες

στις οποίες είχαν εγκατασταθεί οι Σπαρτιάτες Τα εδάφη αυτά θεωρούνταν

σπαρτιατικά και οι περίοικοι Λακεδαιμόνιοι Όταν οι Σπαρτιάτες κατέλαβαν τη γη

των περιοίκων δεν την μοιράστηκαν αλλά την άφησαν σε αυτούς να την

καλλιεργούν Οι περίοικοι δεν συμμετείχαν ενεργά στην πολιτική ζωή αλλά

υπηρετούσαν στο στρατό (μπορούσαν να γίνουν και αξιωματικοί ndash αφού ο

αριθμός των Σπαρτιατών είχε μειωθεί λόγω των πολέμων) Ζούσαν από την

καλλιέργεια γης εργάζονταν ως έμποροι τεχνίτες Απολάμβαναν οικονομική και εν

μέρει διοικητική αυτονομία αλλά πάντα κάτω από τον έλεγχο των σπαρτιατικών

αρχών Οι Σπαρτιάτες τους χρησιμοποιούσαν έξυπνα για να κυριαρχούν στην

ευρύτερη περιοχή Έτσι η γη των περιοίκων λειτουργούσε ως πρόχωμα ενάντια σε

εχθρική επιδρομή ndash Χωρίς αυτούς η Σπάρτη δεν θα μπορούσε να διαδραματίσει

8

ηγετικό ρόλο στον ελλαδικό χώρο

Είλωτες

Οι είλωτες ήταν οι παλιοί κάτοικοι της Σπάρτης που είχαν

υποδουλωθεί στους Σπαρτιάτες Οι Σπαρτιάτες κατέσχεσαν και μοίρασαν τη

γη τους σε κλήρους και τους υποχρέωσαν να την καλλιεργούν για λογαριασμό

τους Ζούσαν στην περιοικίδα χώρα και λειτουργούσαν ως πρόχωμα στις εχθρικές

επιδρομές

Είλωτες τη Λακωνίαςαρχαίοι (κάτοικοι της Λακωνίας υποδουλωμένοι από

παλιά στους Σπαρτιάτες) και της ΜεσσηνίαςΜεσσηνιακοί (κάτοικοι της

Μεσσηνίας που υποδουλώθηκαν μετά τον 2ο Μεσσηνιακό Πόλεμο 640-620 πΧ)

Δεν είχαν πολιτικά και αστικά δικαιώματα και η νομική τους θέση δεν διέφερε από

αυτή των δούλων των άλλων πόλεων

Ξεχώριζαν όμως σε τρία σημεία

1 Είχαν τη δυνατότητα της δικής τους οικογένειας

2 Αποτελούσαν περιουσία της πόλης και όχι των πολιτών και

3 Δεν μπορούσαν να πουληθούν ή να εξαγοράσουν την ελευθερία τους Οι

αρχές της πόλης είχαν την απόλυτη δικαιοδοσία πάνω τους Δεν

υπηρετούσαν στον στρατό (μόνο ως συνοδοί των οπλιτών-πολιτών στον

Πελοποννησιακό πόλεμο και ως κωπηλάτες στο στόλο) Η σχέση μεταξύ

Σπαρτιατών και ειλώτων ήταν μονίμως εχθρική

Κρυπτεία = μαζικές εξοντώσεις ειλώτων που περιλαμβάνονταν στην

εκπαίδευση των νέων Επίσης οι Έφοροι κατά την έναρξη της ετήσιας θητείας

τους κήρυτταν τον πόλεμο εναντίον των ειλώτων

Ο Ehrenberg υπολόγισε τον αριθμό ων Σπαρτιατών σε 12000-15000 των

περιοίκων σε 40000-60000 και των ειλώτων σε 140000-200000

Ερώτηση 7

1 Ποιους εννοεί ο Θουκυδίδης με τη φράση του laquoάνδρες γαρ πόλιςraquo [σελ

40] και τι συνεπάγεται η φράση αυτή για τη σχέση πόλης και πολιτών

Όταν λέει ο Θουκυδίδης laquoάνδρες γαρ πόλιςraquo εννοεί τους πολίτες και την

ταύτιση αυτών με την πόλη τους

9

2 Πόσα και ποια είναι τα πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης πώς

νοείται ο θεσμός της αντιπροσώπευσης [σελ 39-41]

Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης

1 Η πολυμελής συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 Ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα και

3 Μια ομάδα αξιωματούχων

Θεσμός της αντιπροσώπευσης ο καθένας μπορούσε να πάει στην Εκκλησία

ndash Συνέλευση και να εκφράσει τη γνώμη του να ψηφίσει κτλ

Πόλη ως πολιτικός οργανισμός

Η αρχαία ελληνική πόλη ήταν πάνω απ όλα μια πολιτική κοινωνία ένας

πολιτικός οργανισμός Ο άνθρωπος ως laquoζώο πολιτικόraquo (Αριστοτέλης)

ολοκληρώνεται μέσα στην πόλη Η συμμετοχή των πολιτών στα συλλογικά όργανα

είναι πρώτα όφελος της πόλης και συνακόλουθα προς δικό του όφελος Η πόλη

είναι ένα λειτουργικό σύστημα αξιών με ιδιαίτερα αναπτυγμένο το αίσθημα της

συλλογικής συνείδησης Πόλη και κοινωνία ήταν άμεσα συνυφασμένα και έτσι δεν

υπήρχε διαχωρισμός ανάμεσα σε πολιτικό και στρατιωτικό τομέα (δραστηριότητα 6

ndash σελ 41)

Ερώτηση 8

1 Οι δύο τρόποι με τους οποίους προσδιορίζεται ο πολίτης στα Πολιτικά

του Αριστοτέλη [σελ 43]

Κατά τον Αριστοτέλη πολίτης ήταν εκείνος που κατέχει το δικαίωμα του άρχειν

και άρχεσθαι

2 Σε τι διέφεραν οι αστοί από τους πολίτες ποιες κατηγορίες πολιτών

θεωρούνταν αστοί [σελ 58-59]

Αστός vs Πολίτης

Πολίτης ήταν αυτός που είχε πολιτικά δικαιώματα Αντίθετα οι αστοί δεν

συμμετείχαν στην πολιτική ζωή (κι ας ήταν ελεύθεροι πολίτες) γιατί τους είχαν

αφαιρεθεί τα πολιτικά δικαιώματα για κάποιο σοβαρό αδίκημα (λιποταξία

προδοσία) Επίσης αστοί θεωρούνταν τα ανήλικα παιδιά πριν εγγραφούν στους

10

καταλόγους και οι σύζυγοι των ελευθέρων πολιτών

Ερώτηση 9

1 Ποια ήταν η σχέση καταγωγής και πολιτικής ιδιότητας

α στις ελληνικές πόλεις γενικότερα

β στην Αθήνα από το 451 πΧ και μετά [σελ 43-44]

Γ Γιατί περιφρουρήθηκε η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων [σελ 44]

Το κριτήριο της καταγωγής

Για να θεωρείται κανείς ελεύθερος πολίτης έπρεπε να έχει γεννηθεί από

γονείς που ήταν και οι δύο ελεύθεροι πολίτες (σε μερικές περιπτώσεις ήταν

αναγκαία η καταγωγή τριών γενεών από γονείς πολίτες) Κάθε άλλη γέννηση που

προέκυπτε από άλλη σχέση θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα (δηλαδή

ούτε ιδιότητα πολίτη ούτε δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά) Ο κανόνας αυτός

τηρήθηκε με ευλάβεια σε όλες τις ελληνικές πόλεις (Μέγαρα Ρόδο μάλλον και σε

ολιγαρχικές πόλεις όπως Σπάρτη Θεσσαλία Βοιωτία) με ελάχιστες εξαιρέσεις

(όταν μετά από πολέμους μειωνόταν ο αριθμός του ανδρικού πληθυσμού)

Η προϋπόθεση της καταγωγής από γονείς πολίτες ίσχυσε στην Αθήνα από

τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη

από τον πατέρα Η μητέρα μπορούσε να είναι ξένη (αυτοί ονομάζονταν μητρόξενοι )

Στην Αθήνα όμως η Εκκλησία του Δήμου ενέκρινε το 451 πΧ ψήφισμα

σύμφωνα με το οποίο απαραίτητη προϋπόθεση ήταν και οι δύο γονείς να

είναι Αθηναίοι πολίτες Με αυτή την απόφαση η ιδιότητα του πολίτη μεταβλήθηκε

σε ένα ακριβοθώρητο προνόμιο αφού η απόκτησή του γινόταν ιδιαίτερα δύσκολη

Η ιδιότητα όμως αυτή είχε και πολλά προνόμια αμοιβές που λάμβαναν οι

πολίτες για τη συμμετοχή τους στα πολιτικά όργανα και δωρεάν δωρεές

σιταριού δυνατότητα κατοχής περιουσίας και πάσης φύσης νομικά

δικαιώματα (κυρίως κληρονομικά)

Σε ορισμένες πηγές ωστόσο στην Αθήνα παραχωρήθηκε το δικαίωμα της

ιδιότητας του πολίτη σε συμμάχους και σε μετοίκους ως ανταμοιβή για την

προσφορά των υπηρεσιών τους στην πόλη Επιπλέον σε ορισμένες πόλεις

ενδεχομένως να αρκούσε η καταγωγή από έναν γονιό ενώ μπορεί την ιδιότητα του

πολίτη να την αποκτούσαν και τα νόθα παιδιά των πολιτών (όταν λιγόστευε ο

11

αριθμός των γνήσιων (πχ ο Περικλής ζήτησε να απονεμηθεί η ιδιότητα του

πολίτη στο γιο που είχε αποκτήσει με την Ασπασία επειδή οι άλλοι του δυο γιοι

είχαν πεθάνει) Ο Αριστοτέλης πάντως ισχυρίζεται πως όταν ο πληθυσμός των

πόλεων αυξανόταν και πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες σταδιακά

πρώτα αυτούς που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και αργότερα τους

μητρόξενους

Πάντως στη Σπάρτη κάτι τέτοιο θεωρούνταν αδιανόητο (για τελετουργίες-

διαδικασίες εισόδου των αγοριών στην πολιτική κοινότητα των Αθηναίων μείον

κουρείον εορτή Απατουρίων κτλ Βλέπε παρακάτω)

Από όλα τα παραπάνω διαπιστώνεται εύκολα ότι η ιδιότητα του πολίτη στις

αρχαίες ελληνικές πόλεις δεν αποτελούσε ούτε κενό γράμμα ούτε μια οποιαδήποτε

ηθική διάκριση αλλά ένα πολύ συγκεκριμένο κυριαρχικό προνόμιο που άνοιγε το

δρόμο στην απολαβή μιας σειράς άλλων προνομίων και στην κατάληψη μιας σειράς

τιμητικών αξιωμάτων Για το λόγο αυτό η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές των

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων περιφρουρήθηκε ζηλότυπα

2 Ποια προνόμια παρείχε σε αυτόν που την κατείχε [σελ 44-46] Τι

γνωρίζετε για την ταύτιση πολίτη και οπλίτη (=στρατιώτη) στη Σπάρτη και

στην Αθήνα [σελ 47]

ΠΡΟΝΟΜΙΑ

Το οικονομικό κριτήριο

Δύο τα οικονομικά χαρακτηριστικά

1 Το δικαίωμα απόκτησης και κατοχής γης και ακινήτων (έγκτησις) και

2 η απαλλαγή από οποιονδήποτε σταθερό άμεσο φόρο

Η ιδιοκτησία γης αποτελούσε προνόμιο του ελεύθερου πολίτη Μέτοικοι

και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν αγροκτήματα και

ακίνητα όχι όμως να τα αγοράσουν (εκτός και αν τους παραχωρούσε το δικαίωμα η

Εκκλησία του Δήμου ndash ελάχιστες εξαιρέσεις) Αυτό δεν πρέπει να μας ξενίζει αφού

η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς και επιπλέον

πιστοποιούσε την αριστοκρατική του καταγωγή Έτσι σε ολιγαρχικές κυρίως

πόλεις (Θήβα Σπάρτη) ίσχυε η απαγόρευση πώλησης των κλήρων Στην Αθήνα

αυτό το μέτρο χαλάρωσε μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (επειδή η ιδιότητα

του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους η έγγεια ιδιοκτησία

12

πέρασε σε δεύτερη μοίρα ndash αυτό παγιώθηκε με Εφιάλτη-Περικλή και έτσι ο πολίτης

πλέον έπρεπε να έχει προσωπική αξία και όχι αναγκαστικά περιουσία) laquoΕάν

κάποιος είναι φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με την δράση τουraquo (καυχιέται ο

Περικλής στον επιτάφιο

Το περίεργο με τη Σπάρτη ήταν ότι ενώ η καλλιεργήσιμη γη ήταν μοιρασμένη

σε ίσους κλήρους σε όλους τους ελεύθερους πολίτες αυτή δεν τους ανήκε αλλά

ανήκε στην πόλη Εξάλλου για την καλλιέργειά της ασχολούνταν μόνο οι είλωτες

Το νομικό κριτήριο

Δυνατότητα σύναψης οποιασδήποτε δικαιοπραξίας το δικαίωμα της

προστασίας στα δικαστήρια το δικαίωμα της εμφάνισης (ως κατηγόρου) στις

περισσότερες δημόσιες καταγγελίες το δικαίωμα σύνταξης διαθήκης και τα κάθε

μορφής κληρονομικά δικαιώματα Όλα αυτά τα απολάμβαναν μόνο οι ενήλικοι

άρρενες πολίτες (όχι οι γυναίκες και οι διανοητικώς καθυστερημένοι) Τα νομικά

δικαιώματα ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τα πολιτικά έτσι πχ ένας οφειλέτης του

Δημοσίου έχανε και το δικαίωμα του πολίτη έως εξοφλήσει το χρέος του

Πολιτικά δικαιώματα

Η πολιτική ήταν η κύρια δραστηριότητα του ελεύθερου πολίτη Πολιτική

δραστηριότητα = να συμμετέχει στα πολιτικά θεσμικά όργανα Στην Αθήνα είχαμε τη

Συνέλευση (Εκκλησία) του Δήμου τη Βουλή την Ηλιαία και το ολιγομελές σώμα

των αρχόντων Στη Σπάρτη και σε άλλες ολιγαρχικές πόλεις είχαμε τη Συνέλευση

του Δήμου τη Γερουσία το Συμβούλιο και το Σώμα των αρχόντων Ενώ σε

αρκετές περιπτώσεις τα ονόματα των πολιτικών οργάνων είναι ίδια οι διαφορές

ανάμεσα σε δημοκρατικές και ολιγαρχικές πόλεις ήταν τεράστιες στις ολιγαρχικές

πόλεις η Συνέλευση δεν συγκαλούνταν συχνά και όταν αυτό γινόταν ο δήμος απλά

επικύρωνε τις προειλημμένες αποφάσεις από τη Γερουσία Αντίθετα στην Αθήνα

η πολιτική συμμετοχή είχε ουσιαστικό περιεχόμενο καθώς ήταν προσωπική και

άμεση

Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε πως μόνο στη δημοκρατία είναι ο πολίτης

πραγματικός πολίτης

Το στρατιωτικό κριτήριο

Από τον 5ο αι έχουμε ταύτιση του πολίτη με τον οπλίτη (πολίτης που

προμηθεύεται πλήρη εξοπλισμό) Κατά την άποψη αρχαίων συγγραφέων εξάλλου

13

την πολιτική ιδιότητα έπρεπε να έχουν μόνο όσοι μπορούσαν να υπερασπιστούν

την πατρίδα

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της απόλυτης ταύτισης πολίτη και στρατιώτη

αποτελούσε η Σπάρτη

Οι Σπαρτιάτες ήταν περισσότερο στρατιώτες παρά πολίτες αφού το

μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους το περνούσαν σε στρατόπεδα και κάθε άλλη

δραστηριότητα ήταν απαγορευμένη Η συμμετοχή τους στη Συνέλευση (Απέλλα)

ήταν καθαρά τυπική (αφού όπως είπαμε απλά επικύρωναν αποφάσεις ειλημμένες)

Στην Αθήνα η ταύτιση πολίτη και στρατιώτη διατηρήθηκε στο ίδιο πλαίσιο

μέχρι την εποχή του Κλεισθένη ndash όμως τον 5ο αι η ταύτιση αυτή χαλάρωσε

αφενός επειδή η ιδιότητα του πολίτη επεκτάθηκες και σε εκείνους που δεν είχαν την

οπλιτική ικανότητα και αφετέρου επειδή η Αθήνα έζησε μεγάλο διάστημα χωρίς

πόλεμο

Τέλος από τον Πελοποννησιακό και ύστερα η σχέση πολίτη-στρατιώτη

χαλαρώνει εντελώς αφού έχουμε την ύπαρξη μισθοφόρων (όπως πχ οι Κρήτες

τοξότες)

Το θρησκευτικό κριτήριο

Η πολιτική ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τη θρησκευτικά ζωή Όλες οι

σημαντικές πράξεις της πολιτικής ζωής συνδέονταν με θυσίες και τελετές προς τον

θεό-προστάτη πχ η είσοδος του μελλοντικού πολίτη στην πολιτική κοινότητα

συνοδευόταν από τελετουργίες προς τιμήν του Δία ή της Αθηνάς (έτσι πράξη αυτή

θεωρούνταν όχι μόνο πολιτική αλλά και θρησκευτική)

3 Περιγραφή και ονομασίες τελετουργιών και διαδικασιών για την είσοδο

και σταδιακή ένταξη στην πολιτική κοινότητα των παιδιών (αγοριών) των

Αθηναίων [σελ 47-48 56 297 313-314]

Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων

Η είσοδος των παιδιών επικυρωνόταν με 2 εγγραφές την εγγραφή τους

στους καταλόγους της φρατρίας και την εγγραφή τους στο δήμο όπου ανήκαν Η

εγγραφή στη φρατρία γινόταν κατά τη διάρκεια της τελετής την ημέρα του

εορτασμού των Απατουρίων (εορτής όπου οι φρατρίες λάτρευαν τον Φράτριο Δία

και τη Φράτρια Αθηνά) Την Τρίτη μέρα της γιορτής δηλώνονταν τα παιδιά που

είχαν γεννηθεί ή υιοθετηθεί από πολίτες γονείς (κάτι σαν την ληξιαρχική πράξη) Ο

14

πατέρας έδινε όρκο ότι το παιδί γεννήθηκε από νόμιμο γάμο με Αθηναία (τα ξένα

ούτε αναγνωρίζονταν ούτε υιοθετούνταν)

Η δεύτερη εγγραφή στους καταλόγους των δημοτών αφορούσε μόνο τα

αγόρια και πραγματοποιούνταν με τη συμπλήρωση του 18ου έτους της ηλικίας

τους Οι δημότες έδιναν όρκο για την ηλικία τους ότι είναι νόμιμοι πολίτες και ότι

κατάγονται από νόμιμη γέννηση Μετά η λίστα των νεοεγγραφέντων

υποβαλλόταν για έλεγχο στη Βουλή Σε μερικές όμως περιπτώσεις μπορεί οι

δημότες να καταψήφιζαν κάποιον ως μη ελεύθερο Τότε αυτός είχε το δικαίωμα να

ασκήσει έφεση στο δικαστήριο ndash αν δικαιωνόταν οι δημότες ήταν υποχρεωμένοι να

τον εγγράψουν αν όχι τον πουλούσαν ως δούλο

Στη συνέχεια οι νέοι πολίτες συγκεντρώνονταν κατά φυλές και

εκπαιδεύονταν για 2 χρόνια στο ακόντιο και το τόξο και περιπολούσαν στα φρούρια

ως φύλακες Μετά τη λήξη της υποχρεωτικής αυτής θητείας εισέρχονταν οριστικά

στο σώμα των ενεργών πολιτών (Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία)

Ερώτηση 10

1 Σε ποια πολιτεύματα γενικότερα υπήρχαν δύο τάξεις πολιτών από τις

οποίες μόνο μία είχε πλήρη δικαιώματα ποια ήταν αυτή [σελ 49]

Στα ολιγαρχικά πολιτεύματα των ελληνικών πόλεων υπήρχαν δύο τάξεις

πολιτών από τις οποίες πλήρη δικαιώματα και ουσιαστικά εξουσία είχε μόνο μία

εκείνη της οποίας η περιουσία ξεπερνούσε ένα συγκεκριμένο όριο

2 Ποιον ιδιαίτερο χαρακτήρα παρουσιάζει η ιδιότητα του πολίτη στη

στρατοκρατικά οργανωμένη Σπάρτη [μόνον σελ 49]

Ο πολίτης ήταν ταυτόχρονα και στρατιώτης laquoπλήρους απασχόλησηςraquo υπό

τις διαταγές των κληρονομικών βασιλέων οι οποίοι ασκούσαν την εξουσία με τα

ισόβια μέλη της Γερουσίας και τους ετήσια εκλεγμένους εφόρους Στην Απέλλα

απλά επικυρώνονταν οι αποφάσεις τους (σε μια στρατοκρατικά οργανωμένη

κοινωνία όπου οι πολίτες είχαν μάθει να υπακούν οι στρατιώτες-πολίτες δεν

μπορούσαν να αντιταχθούν σε προτάσεις των ανώτερών τους) Οι Σπαρτιάτες είχαν

γη αλλά η γη ανήκε στην πόλη και ήταν ουσιαστικά ανεπάγγελτοι (απαγορευόταν

οποιαδήποτε ενασχόληση πέρα από τα στρατιωτικά) Από σύγχρονους ερευνητές

χαρακτηρίζεται το πολίτευμα της Σπάρτης ως laquoπολιτεία των συνταξιούχωνraquo

15

Ερώτηση 11

1 Με ποιους τρόπους συνέβαλαν οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος στην

έναρξη της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας [σελ 50-51 πρβ

σελ 134]

ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Μόνο στην Αθήνα ο ενεργός πολίτης ήταν πραγματικά ελεύθερος Μέχρι τον 6ο

αι η Αθήνα δεν διέφερε από τις άλλες ολιγαρχικές πόλεις καθώς η αντιπαράθεση

πλούτου φτώχειας έφερνε πολλές εμφύλιες έριδες Τέλος έβαλαν οι Σόλωνας και

Κλεισθένης

Σόλωνας οι μεταρρυθμίσεις του (590 πΧ) υπήρξαν καταλυτικές για την έναρξη της

διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας

Κατήργησε τα χρέη των φτωχών αγροτών

Επέτρεψε σε όσους είχαν μεταναστεύσει λόγω χρεών να επιστρέψουν

Απαγόρευσε τη σύναψη δανείων με σωματική εγγύηση (σεισάχθεια)

Διαίρεσε τους πολίτες με βάση το αγροτικό εισόδημα σε τέσσερις

τάξεις οι δύο ανώτερες μπορούσαν να καταλάβουν τα ανώτερα αξιώματα

ενώ οι ζευγίτες και οι θήτες μπορούσαν να συμμετέχουν στην Εκκλησία του

δήμου

Ερώτηση 12

1 Σε τι αποσκοπούσαν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

Οι μεταρρυθμίσεις του αποσκοπούσαν στον περιορισμό της εξουσίας των

αριστοκρατικών οικογενειών δίνοντας περισσότερα δικαιώματα στις δύο κατώτερες

τάξεις Αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος (ενσωμάτωση στην πόλη των νέων

πολιτών δηλαδή μετοίκων και δούλων των νεοπολιτών και οργάνωση των

εξουσιών (σελ 64 Παράδειγμα 2)

2 Με ποιο τρόπο πέτυχε ο Κλεισθένης τη διεύρυνση του σώματος των

πολιτών στην Αθήνα [σελ 51 64 Παράδειγμα 2 140-142]

16

Κλεισθένης ανασύνθεση του πολιτικού σώματος

Κατένειμε τους πολίτες σε 10 φυλές (αντί τεσσάρων)

Διαίρεσε την Αττική σε τριάντα ομάδες δήμων (τριττύες)

Διαίρεσε τη χώρα σε περισσότερους από 100 δήμους ndash στους δήμους

έδωσε τη βαρύτητα που είχαν μέχρι τότε οι φυλές (έτσι η εγγραφή στους

καταλόγους του δήμου και ο ορισμός των αντιπροσώπων στη Βουλή των

Πεντακοσίων και στην Ηλιαία γινόταν πλέον από τους δήμους)

Ερώτηση 13

1 Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού στην Αθήνα με τα

μέτρα

a του Εφιάλτη και

b του Περικλή [σελ 52 πρβ σελ 91]

Δραστηριότητα 14 [σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

Εφιάλτης

(462 πΧ) αποδυνάμωσε εντελώς τον Άρειο Πάγο μεταφέροντας τις

αρμοδιότητές του στα άλλα πολιτειακά όργανα (Εκκλησία του Δήμου Βουλή

των 500 Ηλιαία) στα οποία είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες

Περικλής σημαντικά μέτρα

Επιλογή αρχόντων με κλήρωση

Παραχώρηση πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων σε όλες τις τάξεις των

πολιτών (εκλόγιμοι για το αξίωμα των αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες)

Καθιέρωση αμοιβής των μελών της Ηλιαίας και της

Εκκλησίας του Δήμου (δραστηριότητες 11-12 σελ 52)

Ερώτηση 14

1 Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη λειτουργία τους στην

πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53]

Οι φρατρίες

Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών

ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι

φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί

17

αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα

οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή

του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως

θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό

περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε

το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο)

και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε

χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία

Αθηνά)

2 Τι ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η βασική

λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην Αθήνα [σελ 54-55]

Οι φυλές

Η οργάνωση της αρχαϊκής πόλης βασίστηκε στο φυλετικό σύστημα

μονάδες του οποίου ήταν το γένος η φρατρία και η φυλή Η φυλή ήταν συνένωση

φρατριών μια αυτοδιοικούμενη οργανική μονάδα με δικά της διοικητικά όργανα και

δική της εδαφική περιοχή Ανώτατο όργανο ήταν η συνέλευση των ανδρών που

μπορούσαν να φέρουν όπλα (πολεμιστές) Κάθε φυλή είχε τον αρχηγό της

(φυλοβασιλέα) ο οποίος ασκούσε τις διοικητικές θρησκευτικές και στρατιωτικές

αρμοδιότητες Ανάμεσα στον φυλοβασιλέα και της συνέλευσης των πολεμιστών

ήταν το συμβούλιο της φυλής (το οποίο συγκροτούσαν οι αρχηγοί των γενών και

των φρατριών) Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τον φυλοβασιλέα σε συνεργασία

με το συμβούλιο της φυλής και εγκρίνονταν ή απορρίπτονταν από τη συνέλευση

των πολεμιστών

Από τους ιστορικούς γνωρίζουμε ότι υπάρχουν δύο βασικές ομάδες φυλών

οι ιωνικές και οι δωρικές Ακόμα και μετά τον Κλεισθένη (και την αύξησή τους από 4

σε 10 για την αποδυνάμωσή τους) συνέχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο στην

πολιτική σκηνή αφού κάθε φυλή εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές στη

Βουλή των 500 ασκούσε την πρυτανεία για ένα χρόνο και συμμετείχε αναλογικά

στην Ηλιαία

Η φυλή ανακατευόταν και στις οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

(χορηγίες στις τραγωδίες και στα Διονύσια) Αλλά και στον στρατιωτικό τομέα αφού

κατά τον 5ο αι στην Αθήνα οι 10 στρατηγοί εκλέγονταν αντιπροσωπευτικά ένας

18

από κάθε φυλή

Ερώτηση 15

1 Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις) και ποιος ήταν ο

ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες κοινότητες-πυρήνες

κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του

Κλεισθένη Περιγράψτε συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των

δήμων [σελ 55-57]

Οι δήμοι

Μετά τον Κλεισθένη οι δήμοι από απλές γεωγραφικές υποδιαιρέσεις έγιναν

αυτοδιοικούμενες κοινότητες και ταυτόχρονα πυρήνες της κοινωνικοπολιτικής

οργάνωσης της πόλης (λόγω της μεταφοράς της πολιτικής δραστηριότητας από

τις φυλές στους δήμους)

Στο εξής οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν δίπλα στο όνομά τους το όνομα

του δήμου στον οποίο ανήκαν (το οποίο ήταν και κληρονομικό)

Στους επόμενους δύο αιώνες ο ρόλος των δήμων ήταν πλέον διττός από τη

μία αποτελούσαν τοπικές αυτοδιοικούμενες μονάδες με δημοκρατική δομή και

οργάνωση και από την άλλη αποκεντρωμένες μονάδες εφαρμογής των

κατευθύνσεων της κεντρικής εξουσίας και πυρήνες παραγωγής κεντρικής

πολιτικής Η αυτοδιοίκησή τους εκφραζόταν με τα δικά τους διοικητικά όργανα

(Συνέλευση Δημοτών Δήμαρχος Δημοτικό Ταμείο Δημοτική Αστυνομία Δημοτικό

Ιερατείο) Επίσης εισέπρατταν τους δικούς τους φόρους και διοργάνωναν τις

δικές τους πολιτιστικές εκδηλώσεις

Οι δήμοι όμως ήταν αρμόδιοι και για την είσπραξη των δημόσιων φόρων

Η κύρια αρμοδιότητά τους όμως ήταν η τήρηση του καταλόγου των δημοτών-

πολιτών

Ερώτηση 16

1 Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση στην απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και μετά το ψήφισμα του 451

πΧ

Η καταγωγή αποτελούσε το πρωταρχικό κριτήριο απόκτησης της ιδιότητας

του πολίτη Η γέννηση από γονείς πολίτες ή αστούς ήταν η κύρια οδός

πρόσβασης στην πολιτική κοινότητα

19

2 Ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα

προέκυπταν από νόμιμη γέννηση

Νόμιμη γέννηση θεωρούνταν μόνο αυτή που προέκυπτε από τον γάμο ενός

πολίτη ή αστού με την κόρη ενός άλλου πολίτη ή αστού Κάθε άλλη γέννηση

θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα Τα νόθα παιδιά δεν αποκτούσαν την

ιδιότητα του πολίτη και δεν είχαν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά

3 Ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι Αναφέρετε τρία παραδείγματα

Η προϋπόθεση καταγωγής από γονείς πολίτες ως κριτήριο απόκτησης της

ιδιότητας του πολίτη ίσχυσε στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε

φαίνεται ότι αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από τον πατέρα Η μητέρα

μπορούσε να είναι ξένη (μητρόξενοι) Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτές του

Κλεισθένη του Κίμωνα και του Θεμιστοκλή οι μητέρες των οποίων κατάγονταν από

τη Σικυώνα τη Θράκη και το Άργος αντίστοιχα

Στα μέσα του 5ου αι η στάση της Αθήνας στο θέμα των μικτών γάμων άλλαξε

ριζικά Η Εκκλησία του Δήμου το 451 πΧ ενέκρινε ndash ύστερα από πρόταση του

Περικλή ndash ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο για να θεωρηθεί κάποιος Αθηναίος

πολίτης έπρεπε να κατάγεται από γονείς πολίτες ή αστούς και από τις δύο

πλευρές

4 Τι προϋποθέσεις ίσχυαν αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του

πολίτη σε κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον Αριστοτέλη

[σελ 58-61]

Ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί ότι σε ορισμένες δημοκρατικές πόλεις

αρκούσε ακόμα και η ελεύθερη καταγωγή της μητέρας για να αποκτήσει κανείς την

ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη ενώ σε κάποιες άλλες την αποκτούσαν ακόμα και τα

νόθα παιδιά των πολιτών όταν λιγόστευε ο αριθμός των γνήσιων πολιτών

Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι όταν ο πληθυσμός των πόλεων αυτών αυξανόταν και

πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες των πολιτών σταδιακά πρώτα αυτούς

που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και στη συνέχεια αυτούς που

προέρχονταν από πολίτη πατέρα και ξένη μητέρα

20

Ερώτηση 17

1 Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του πολίτη ποιοι

αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια κατηγορία ανήκαν οι πόλεις

που προστάτευσαν το δικαίωμα της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και

για ποιους λόγους

Το δεύτερο καθοριστικό κριτήριο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη

ήταν η κατοχή γης και ακινήτων (έγκτησις) Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν

αποκλειστικό προνόμιο των ελεύθερων πολιτών

Μητρόξενοι και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν

αγροκτήματα και ακίνητα αλλά όχι να τα αγοράσουν Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή

των μετοίκων και των ξένων στην οικονομική ζωή της πόλης (βασικά στις

δημοκρατικές) ήταν όχι μόνο ευπρόσδεκτη αλλά και επιδιωκόμενη Στην Αθήνα

μάλιστα του 4ου αι πΧ έγιναν σημαντικές τροποποιήσεις στις νομικές

διαδικασίες με στόχο τη διευκόλυνση των εμπορικών και οικονομικών

συναλλαγών των μετοίκων Θεωρητικά υπήρχε και η δυνατότητα παραχώρησης

του δικαιώματος της έγκτησης σε μετοίκους και ξένους με ειδικό ψήφισμα της

Εκκλησίας του Δήμου

Επειδή η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς στις

ολιγαρχικές πόλεις προστάτεψαν με ιδιαίτερο ζήλο το δικαίωμα της έγκτησης Σε

πολλές μάλιστα πόλεις (όπως στη Θήβα και τη Σπάρτη) ίσχυε απαγόρευση

πώλησης των κλήρων Στις ίδιες πόλεις συμμετοχή στα κοινά είχαν μόνο οι

μεγαλοκτηματίες

2 Ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

Η απαγόρευση πώλησης της γης υπήρχε τουλάχιστον μέχρι την εποχή του

Σόλωνα

3 Πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] Πότε παύει η απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα κοινά να είναι συνάρτηση

της κατοχής έγγειας περιουσίας και περιουσίας [σελ 62]

21

Η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και της ιδιότητας του πολίτη χαλάρωσε στη

δημοκρατική Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (από τότε δηλαδή που

η ιδιότητα του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του

δήμου) Έκτοτε δεν απαιτούνταν για την απόκτηση της ούτε κατοχή γης ούτε

εισόδημα Με τις αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε Η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και γενικά η συμμετοχή στα κοινά είχε πλέον

να κάνει με την προσωπική αξία του καθενός

Εάν ο πολίτης έστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με τη

δράση του δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσεις λέει

ο Περικλής στον επιτάφιο

4 Τι προτείνονταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 πΧ) και τι

συμπεραίνει κανείς από την καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403

πΧ στην Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ 61-63]

Διάταγμα του Φορμισίου (403 πΧ) προτεινόταν να αποκλειστούν από

την πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γη

Η απογραφή που διενεργήθηκε εκείνο το χρόνο είχε καταγράψει 5000

ακτήμονες στην Αθήνα Εάν δεχτούμε ότι στις αρχές του 4ου πΧ αι ο αριθμός

των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν στις 30000 διαπιστώνεται ότι το 16 από

αυτούς ήταν ακτήμονες

Ερώτηση 18

1 Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Μια άλλη οδός πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στο πολιτικό σώμα

ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά

των διακεκριμένων υπηρεσιών τους σε αυτή (σπάνιο φαινόμενο αλλά και ύψιστη

τιμή) Αυτοί ονομάζονταν ποιητοί πολίτες και εξομοιώνονταν με τους εκ καταγωγής

πολίτες (αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι αλλά δεν μπορούσαν

να εκλεγούν άρχοντες και να αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης) Η

απονομή της ιδιότητας του πολίτη μπορούσε να έχει ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα

Γενικά τις περισσότερες περιπτώσεις ποιητών πολιτών τις συναντάμε στην Αθήνα

(μόνο δύο περιπτώσεις υπήρξαν στη Σπάρτη)

22

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

Έδωσαν ώθηση στην αστυφιλία και ταυτόχρονα οδήγησαν σε αύξηση της

παραγωγής των γεωργικών προϊόντων που πλέον τα αντάλλασαν με μέταλλα

όπως ο χαλκός και ο σίδηρος από άλλες περιοχές

3 Τα χαρακτηριστικά της ελληνικής πόλης σύμφωνα με τον Πλάτωνα και

τον Αριστοτέλη πώς εννοούσαν την ενότητα της πόλης Τι γνωρίζετε για τη

σχέση ενότητας και μεγέθους της πόλης και για την ταύτιση πόλης και

πολίτη [σελ 28-30 πρβ μέγεθος ιδανικής πόλης στη σελ 32] Πώς

εννοούσαν ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης την αυτάρκεια της πόλης Να

εξηγήσετε την ευρύτερη έννοια της αυτονομίας της αρχαίας ελληνικής

πόλης (αυτοκυριαρχία αυτοδιάθεση κρατική ανεξαρτησία ελευθερία) [σελ

28-31] (αποσπάσματα από Πλάτωνα amp Αριστοτέλη σελ 28)

Πλάτωνας Πολιτεία

Ο καθένας μας δεν είναι αυτάρκης ndash έτσι πρέπει να καταφεύγει στη

συνδρομή του άλλου γιrsquo αυτό κατέληξαν οι άνθρωποι να μένουν μαζί ndash για να

βοηθιώνται μεταξύ τους Αυτός ο συνοικισμός ονομάστηκε πόλις

Αριστοτέλης Πολιτικά

Συμφωνεί μεν με τον Πλάτωνα αλλά Η κοινωνία που προέκυψε από τη

συνένωση των οίκων και των γενών δημιουργήθηκε για να είναι ευτυχισμένοι οι

άνθρωποι Τελικός σκοπός της πόλης είναι ο πλήρης και αυτάρκης βίος

Για τους Πλάτωνα-Αριστοτέλη η πόλη αποτελεί φυσική εξέλιξη της

ανθρώπινης συμβίωσης που δημιουργήθηκε από την αδυναμία των δύο

προγενέστερων βασικών μορφών της οικογένειας (οίκος) και της ευρύτερης

συγγενικής συμβίωσης (γένος κώμη)

Οίκος είναι η πρώτη μορφή φυσικής κοινωνίας που συστάθηκε για την

ικανοποίηση των βασικών αναγκών των ανθρώπων που απαρτίζουν

τα μέλη μιας οικογένειας

Τα γένη ζούσαν σε κώμες που δημιουργήθηκαν από τη συμβίωση πολλών

οικογενειών στον ίδιο τόπο

ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία

Ενότητα σημαίνει άμεση επικοινωνία μεταξύ των πολιτών γνωριμία του

2

ενός με τον άλλο και δράση σύμφωνα με τα κοινά ήθη τους κοινούς θεσμούς και

τους νόμους

Η ενότητα αποτελεί κριτήριο και για το μέγεθος της πόλης η πόλη δεν

πρέπει να είναι πολύ μικρή γιατί δεν μπορεί να είναι αυτάρκης ούτε όμως πολύ

μεγάλη γιατί δεν μπορεί να ανταποκριθεί στη λειτουργικότητα της πολιτικής

κοινωνίας Η ιδεατή μορφή ενότητας φτάνει έως την ταύτιση του ανθρώπου και της

πόλης ndash αυτή θεωρείται δεδομένη και αυτονόητη για τον Πλάτωνα αφού θεωρεί ότι

οτιδήποτε καλό ή κακό συμβαίνει σε έναν πολίτη αφορά και την πόλη

Η αυτάρκεια εξετάζεται ως το απαραίτητο ιδεώδες της οργάνωσης της

πόλης και μεταφράζεται σε τέλεια εναρμόνιση του μεγέθους του πληθυσμού

και των πόρων Η αριστοτελική αυτάρκεια είναι το τέλειο αγαθό αφού οδηγεί στο

laquoευ ζηνraquo

Η αυτονομία έχει να κάνει με την αυτοκυριαρχία την αυτοδιάθεση την

κρατική ανεξαρτησία και την ελευθερία Κάθε πόλη έχει τους δικούς της νόμους

τα δικά της πολιτικά όργανα τα δικά της ήθη έθιμα Το πόσο μεγάλη σημασία είχε η

αυτονομία για τις ελληνικές πόλεις καταδεικνύεται από την αντίσταση που πρόβαλαν

οι πολίτες της Μήλου στους Αθηναίους όταν αυτοί έφτασαν με πολλαπλάσιες

δυνάμεις στο νησί και τους κάλεσαν να παραδώσουν την πόλη

Ερώτηση 2

1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης

ορίων συγκεκριμένου χώρου)

Χωροθετικά οι περισσότερες αρχαίες ελληνικές πόλεις ήταν χτισμένες στις

παρυφές ενός λόφου σε σχετικά κοντινή απόσταση από τη θάλασσα Στην

κορυφή του λόφου ήταν χτισμένο το φρούριο η ακρόπολη όπου κατέφευγαν

οι κάτοικοι σε περίπτωση εχθρικής επιδρομής Αρκετές πόλεις διέθεταν και τείχη για

επιπλέον προστασία Η Αθήνα η Κόρινθος και το Άργος ήταν οχυρωμένες πόλεις

ενώ η Σπάρτη αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα ανοχύρωτης πόλης Τα

τείχη εξασφάλιζαν την απαιτούμενη ασφάλεια και διευκόλυναν την άμυνα σε

περίπτωση επίθεσης

Η έκταση που καταλάμβανε μια αρχαία ελληνική πόλη (άστυ με ύπαιθρο

χώρα) ήταν σχετικά περιορισμένη μεγαλύτερη έκταση είχε η Σπάρτη (8400 τετρ

χλμ) μετά την κατάκτηση της Μεσσηνίας μετά ήταν η Αθήνα μαζί με τη Σαλαμίνα

και τον Ωρωπό με έκταση 2650 τετρ χλμ κτλ Πολύ μικρότερη ήταν βέβαια η

έκταση των νησιωτικών πόλεων αφού συνήθως ολόκληρο το νησί αποτελούσε μια

3

πόλη

Για τον Ιππόδαμο τον Μιλήσιο (εφευρέτη της ρυμοτομικής διαίρεσης την

οποία εφάρμοσε στον Πειραιά) η ιδανική πόλη έπρεπε να έχει 10000 κατοίκους

Ο Πλάτωνας ήθελε τόσους κατοίκους ώστε να μπορούν να αμύνονται αλλά και να

γνωρίζονται καλά μεταξύ τους για να εκλέγουν τους άρχοντες καταλήγοντας στον

αριθμό 5040 Ο Αριστοτέλης ισχυριζόταν πως μια πόλη έπρεπε να έχει τόσους

κατοίκους όσο απαιτούνται για να είναι αυτάρκης και έλεγε μάλιστα πως μια

κοινωνία με 100000 μέλη δεν είναι περισσότερο πόλη από μια με δέκα μέλη

2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για

τον]

Αθήνα περίπου 40000 (σε σύνολο 250000 κατοίκων)

Σπάρτη 28000 ndash 30000 (πληθυσμός 190000 ndash 270000 κάτοικοι)

Ερώτηση 3

Η τυπική κοινωνική δομή των αρχαίων ελληνικών πόλεων [σελ 33]

Κοινωνική δομή

Ανταγωνισμούς ανάμεσα σε φτωχούς και πλούσιους έχουμε επί αιώνες ndash

από την ομηρική εποχή το κύριο αίτημα των φτωχών ήταν ο αναδασμός και η

παραγραφή των χρεών (και τα δύο συνδέονταν με την κατοχή γης) Μέχρι την

εμφάνιση του νομίσματος τον 7ο αι η κατοχή γης ήταν το μοναδικό κριτήριο

πλούτου Ίδιο σκηνικό σε όλες τις αρχαίες πόλεις οι πλούσιοι κατείχαν τη γη και

την εξουσία αν και ήταν λιγότεροι Σε ελάχιστες πόλεις όπως στην Αθήνα (μετά

από μεταρρυθμίσεις Σόλωνα και Κλεισθένη) αλλάζει η κοινωνική αυτή διαμάχη

αφού το εμπόριο αρχίζει να αναπτύσσεται και να αποτελεί το ουσιαστικό αντίβαρο

προς την αγροτική καλλιέργεια Στις περισσότερες ελληνικές πόλεις οι πηγές μιλούν

για τρεις πληθυσμιακές ομάδες

Πολίτες

Μετοίκους

Δούλους (Στη Σπάρτη έχουμε πολίτες περίοικους και είλωτες ενώ τον 3ο αι

εμφανίζονται και δούλοι Στην Κρήτη οι δούλοι ονομάζονταν κλαρώτες και

στις θεσσαλικές πόλεις πενέστες)

4

Ερώτηση 4

1 Βασικά χαρακτηριστικά του ελεύθερου πολίτη προνόμια και

υποχρεώσεις των πολιτών

Πολίτες

Τρία ήταν τα χαρακτηριστικά των πολιτών κατοχή γης κατοχή πολιτικών

δικαιωμάτων καταγωγή από πολίτες γονείς

Οι πολίτες αποφάσιζαν για την τύχη της πόλης ήταν υπεύθυνοι για ειρήνη

και πόλεμο τελετές κτλ χωρίς να είναι όλοι πλούσιοι απέφευγαν τη χειρωνακτική

εργασία που θεωρείτο laquoπρονόμιοraquo των ξένων και των δούλων

2 Αριθμός πολιτών (χωρίς τις οικογένειές τους) στην Αθήνα και στη

Σπάρτη [σελ 33]

Από έρευνες προκύπτει ότι οι πολίτες αποτελούσαν τη μειοψηφία σε όλες τις

πόλεις (πχ στην Αθήνα ήταν περίπου 40000 και μαζί με γυναικόπαιδα έφταναν

τους 100000-130000 στη Σπάρτη 28000-30000 που με γυναικόπαιδα έφταναν

στους 85000-90000 ndash όταν ο συνολικός πληθυσμός αυτών των πόλεων εκτιμάται

στους 250000 για Αθήνα και στους 190000-270000 στη Σπάρτη)

Ερώτηση 5

1 Κοινωνική δομή (πληθυσμιακές ομάδες) της Αθήνας και των

περισσότερων ελληνικών πόλεων ndash εκτός των ελευθέρων πολιτών [σελ

34-37]

Μέτοικοι

Μέτοικοι γενικά ήταν οι ξένοι εγκαταστημένοι στην πόλη Πολλοί ήταν

Έλληνες από άλλες ελληνικές πόλεις Οι μέτοικοι είχαν κοινά με τους πολίτες

δικαιώματα και υποχρεώσεις (ήταν γραμμένοι στα μητρώα αλλά σε ξεχωριστούς

καταλόγους) μπορούσαν να ασκήσουν ορισμένα δημόσια λειτουργήματα (του

κήρυκα του εργολάβου κα) είχαν το δικαίωμα να έχουν δούλους και κινητή

περιουσία ΟΧΙ όμως ακίνητη εκτός και αν τους είχε απονεμηθεί το δικαίωμα αυτό

ΕΓΚΤΗΣΙΣ

=

5

δικαίωμα να αποκτούν οι μέτοικοι ακίνητη περιουσία γη

Δεν είχαν ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ όπως οι πολίτες Δεν ψήφιζαν δεν

εκλέγονταν και έτσι δεν κατείχαν δημόσια αξιώματα (ελάχιστες εξαιρέσεις

υπάρχουν) Οι μέτοικοι όφειλαν να έχουν ως προστάτη έναν πολίτη ο οποίος

τους αντιπροσώπευε στην επικοινωνία με τις αρχές (ο θεσμός του προστάτη μάλλον

εξασθενεί τον 4ο αι γιατί ο Πλάτωνας δεν τον αναφέρει καθόλου στους Νόμους)

Κύρια οικονομική υποχρέωσή τους ήταν το

ΜΕΤΟΙΚΙΟ

=

κατά κεφαλή φόρος που πλήρωναν άνδρες και γυναίκες

Επίσης είχαν δικαίωμα στις λειτουργίες (όχι στην τριηραρχία)

υπηρετούσαν στο πεζικό ως οπλίτες και στον στόλο ως ερέτες αλλά αποκλείονταν

από το ιππικό Ήταν αποκλεισμένη από θρησκευτικές τελετές και χορούς (αλλά

μπορούσαν να μυηθούν στον χορό των Ληναίων και στα μυστήρια της Ελευσίνας)

Δύο λόγοι που αποκλείονταν

1 Η συμμετοχή σε θρησκευτικές τελετές ήταν συνδεδεμένη με την ιδιότητα

του πολίτη και

2 Παρέμεναν πιστοί στη λατρεία των δικών τους θεών

Η συνεισφορά τους (πέρα από τους φόρους) στην πόλη ήταν σημαντική

αφού οι περισσότεροι εργάζονταν ως έμποροι βιοτέχνες τραπεζίτες ndash οι εργασίες

αυτές τους εξασφάλιζαν τέτοια κέρδη που έκαναν συχνά ευεργεσίες στο λαό

Δούλοι

Η μεγαλύτερη πληθυσμιακή τάξη Ο θεσμός υπήρχε ήδη από τον Όμηρο

αλλά εξαπλώθηκε τον 5ο αι λόγω της ανάπτυξης του εμπορίου και της βιομηχανίας

λόγω της ανάπτυξης του βιοτικού επιπέδου των πολιτών λόγω της αυξανόμενης

συμμετοχής των πολιτών στα κοινά και της περιφρόνησης της χειρωνακτικής

εργασίας Ο δούλος ήταν laquoέμψυχο κτήμαraquo και απαραίτητο μέρος του

ολοκληρωμένου σπιτιού Δεν έπαυε όμως να είναι άνθρωπος γι αυτό και

απαγορευόταν η βία Ο δούλος και η οικογένειά του δεν είχαν νομική

υπόσταση

6

Κατηγορίες δούλων

laquoοικιακοί δούλοιraquo υπηρέτες στα σπίτια στα χωράφια και στα εργαστήρια

βοηθούν τον κύριό τους

laquoοι χωρίς οικούντεςraquo αυτοί που δεν διέμεναν στο σπίτι του κυρίου τους ndash

απολάμβαναν σχετική ανεξαρτησία στον οικονομικό

τομέα αφού τους επιτρεπόταν να εργάζονται ndash από τα

έσοδά τους πλήρωναν μια πάγια πρόσοδο (αποφορά)

στον κύριό τους και τα υπόλοιπα τα κρατούσαν

laquoδημόσιοι δούλοιraquo εργάζονταν ως αστυνομικοί κλητήρες γραμματείς κτλ

και αμείβονταν για τις υπηρεσίες τους

laquoανδράποδα μισθοφορούνταraquo η πιο υποβαθμισμένη κατηγορία δούλων Εκείνοι

που οι κύριοί τους εκμίσθωναν έναντι αμοιβής ως

κωπηλάτες στο στόλο ή μεταλλεία Ο κύριός τους

εισέπραττε την ημερήσια αμοιβή και ο

εργοδότης αναλάμβανε τη διατροφή τους

Σε ορισμένες περιπτώσεις οι δούλοι μπορούσαν να αποκτήσουν την

ελευθερία τους (εξαγορά της ελευθερίας από τον κύριό τους με τα χρήματα που

είχαν συγκεντρώσει ή λόγω αξιέπαινης συμπεριφοράς ή ως πράξη γενναιοδωρίας

του κυρίου τους ή λόγω προσφοράς εξαιρετικών υπηρεσιών προς την πόλη)

Καταγωγή δούλων από Θράκη Φρυγία Συρία Αρμενία και γενικότερα χώρες της

ανατολικής Μεσογείου με τις οποίες οι ελληνικές πόλεις διατηρούσαν εμπορικές

σχέσεις

Ερώτηση 6

1 Κοινωνική δομή (πληθυσμιακές ομάδες) της Σπάρτης [σελ 37-38 49 76-

τρίτη παράγραφος 177-178 173 185-188]

Δραστηριότητα 5 [σελ 39]

Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

Τα παραπάνω αφορούσαν τις περισσότερες δημοκρατικές πόλεις του 5ουndash4ου

7

αι πΧ Στην ολιγαρχική Σπάρτη ίσχυε ένα ιδιότυπο καθεστώς που διατηρήθηκε

αφενός επειδή η Σπάρτη ήταν αυτάρκης και αφετέρου επειδή οι Σπαρτιάτες

ήταν γενικά δύσπιστοι προς κάθε ξένο στοιχείο Κι εκεί οι τάξεις ήταν τρεις

πολίτες περίοικοι είλωτες

Όμοιοι

Οι Σπαρτιάτες ήταν ελεύθεροι πολίτες που καθόριζαν τις τύχες της

πόλης Θεωρούνταν όλοι ίσοι μεταξύ τους απείχαν από κάθε οικονομική

δραστηριότητα έκαναν λιτή ζωή και τους ανήκαν τα ίδια πράγματα

(κοινοκτημοσύνη) Ασκούσαν αποκλειστικά το laquoεπάγγελμαraquo του στρατιώτη ή

αξιωματικού (υποδειγματικά στρατοκρατικά οργανωμένη κοινωνία) Μετά το 30ο έτος

της ηλικίας τους οι ελεύθεροι πολίτες συμμετείχαν στην Απέλλα (συνέλευση των

πολιτών) και μετά το 60ο στη Γερουσία Στην πραγματικότητα η πολιτική ζωή ήταν

υποβαθμισμένη και η ελευθερία στην έκφραση υποβαθμισμένη (η σπαρτιατική

αγωγή τις καθυπέτασσε)

Πολίτες = όμοιοι ίσοι (γιατί κύριο χαρακτηριστικό της στρατιωτικά οργανωμένης

ζωής ήταν η ισότητα-κοινός τρόπος ζωής κτλ ndash βλ παρακάτω Κατοικούσαν

στη Σπάρτη η οποία προέκυψε από τον συνοικισμό αρχικά τεσσάρων και αργότερα

πέντε χωριών-κωμών (της Πιτάνης της Μεσόας της Κυνοσούρας των Λιμνών και

των Αμυκλών)

Περίοικοι

Κάτοικοι που κατοικούσαν σε περιοχές γύρω από τις τέσσερις κώμες

στις οποίες είχαν εγκατασταθεί οι Σπαρτιάτες Τα εδάφη αυτά θεωρούνταν

σπαρτιατικά και οι περίοικοι Λακεδαιμόνιοι Όταν οι Σπαρτιάτες κατέλαβαν τη γη

των περιοίκων δεν την μοιράστηκαν αλλά την άφησαν σε αυτούς να την

καλλιεργούν Οι περίοικοι δεν συμμετείχαν ενεργά στην πολιτική ζωή αλλά

υπηρετούσαν στο στρατό (μπορούσαν να γίνουν και αξιωματικοί ndash αφού ο

αριθμός των Σπαρτιατών είχε μειωθεί λόγω των πολέμων) Ζούσαν από την

καλλιέργεια γης εργάζονταν ως έμποροι τεχνίτες Απολάμβαναν οικονομική και εν

μέρει διοικητική αυτονομία αλλά πάντα κάτω από τον έλεγχο των σπαρτιατικών

αρχών Οι Σπαρτιάτες τους χρησιμοποιούσαν έξυπνα για να κυριαρχούν στην

ευρύτερη περιοχή Έτσι η γη των περιοίκων λειτουργούσε ως πρόχωμα ενάντια σε

εχθρική επιδρομή ndash Χωρίς αυτούς η Σπάρτη δεν θα μπορούσε να διαδραματίσει

8

ηγετικό ρόλο στον ελλαδικό χώρο

Είλωτες

Οι είλωτες ήταν οι παλιοί κάτοικοι της Σπάρτης που είχαν

υποδουλωθεί στους Σπαρτιάτες Οι Σπαρτιάτες κατέσχεσαν και μοίρασαν τη

γη τους σε κλήρους και τους υποχρέωσαν να την καλλιεργούν για λογαριασμό

τους Ζούσαν στην περιοικίδα χώρα και λειτουργούσαν ως πρόχωμα στις εχθρικές

επιδρομές

Είλωτες τη Λακωνίαςαρχαίοι (κάτοικοι της Λακωνίας υποδουλωμένοι από

παλιά στους Σπαρτιάτες) και της ΜεσσηνίαςΜεσσηνιακοί (κάτοικοι της

Μεσσηνίας που υποδουλώθηκαν μετά τον 2ο Μεσσηνιακό Πόλεμο 640-620 πΧ)

Δεν είχαν πολιτικά και αστικά δικαιώματα και η νομική τους θέση δεν διέφερε από

αυτή των δούλων των άλλων πόλεων

Ξεχώριζαν όμως σε τρία σημεία

1 Είχαν τη δυνατότητα της δικής τους οικογένειας

2 Αποτελούσαν περιουσία της πόλης και όχι των πολιτών και

3 Δεν μπορούσαν να πουληθούν ή να εξαγοράσουν την ελευθερία τους Οι

αρχές της πόλης είχαν την απόλυτη δικαιοδοσία πάνω τους Δεν

υπηρετούσαν στον στρατό (μόνο ως συνοδοί των οπλιτών-πολιτών στον

Πελοποννησιακό πόλεμο και ως κωπηλάτες στο στόλο) Η σχέση μεταξύ

Σπαρτιατών και ειλώτων ήταν μονίμως εχθρική

Κρυπτεία = μαζικές εξοντώσεις ειλώτων που περιλαμβάνονταν στην

εκπαίδευση των νέων Επίσης οι Έφοροι κατά την έναρξη της ετήσιας θητείας

τους κήρυτταν τον πόλεμο εναντίον των ειλώτων

Ο Ehrenberg υπολόγισε τον αριθμό ων Σπαρτιατών σε 12000-15000 των

περιοίκων σε 40000-60000 και των ειλώτων σε 140000-200000

Ερώτηση 7

1 Ποιους εννοεί ο Θουκυδίδης με τη φράση του laquoάνδρες γαρ πόλιςraquo [σελ

40] και τι συνεπάγεται η φράση αυτή για τη σχέση πόλης και πολιτών

Όταν λέει ο Θουκυδίδης laquoάνδρες γαρ πόλιςraquo εννοεί τους πολίτες και την

ταύτιση αυτών με την πόλη τους

9

2 Πόσα και ποια είναι τα πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης πώς

νοείται ο θεσμός της αντιπροσώπευσης [σελ 39-41]

Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης

1 Η πολυμελής συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 Ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα και

3 Μια ομάδα αξιωματούχων

Θεσμός της αντιπροσώπευσης ο καθένας μπορούσε να πάει στην Εκκλησία

ndash Συνέλευση και να εκφράσει τη γνώμη του να ψηφίσει κτλ

Πόλη ως πολιτικός οργανισμός

Η αρχαία ελληνική πόλη ήταν πάνω απ όλα μια πολιτική κοινωνία ένας

πολιτικός οργανισμός Ο άνθρωπος ως laquoζώο πολιτικόraquo (Αριστοτέλης)

ολοκληρώνεται μέσα στην πόλη Η συμμετοχή των πολιτών στα συλλογικά όργανα

είναι πρώτα όφελος της πόλης και συνακόλουθα προς δικό του όφελος Η πόλη

είναι ένα λειτουργικό σύστημα αξιών με ιδιαίτερα αναπτυγμένο το αίσθημα της

συλλογικής συνείδησης Πόλη και κοινωνία ήταν άμεσα συνυφασμένα και έτσι δεν

υπήρχε διαχωρισμός ανάμεσα σε πολιτικό και στρατιωτικό τομέα (δραστηριότητα 6

ndash σελ 41)

Ερώτηση 8

1 Οι δύο τρόποι με τους οποίους προσδιορίζεται ο πολίτης στα Πολιτικά

του Αριστοτέλη [σελ 43]

Κατά τον Αριστοτέλη πολίτης ήταν εκείνος που κατέχει το δικαίωμα του άρχειν

και άρχεσθαι

2 Σε τι διέφεραν οι αστοί από τους πολίτες ποιες κατηγορίες πολιτών

θεωρούνταν αστοί [σελ 58-59]

Αστός vs Πολίτης

Πολίτης ήταν αυτός που είχε πολιτικά δικαιώματα Αντίθετα οι αστοί δεν

συμμετείχαν στην πολιτική ζωή (κι ας ήταν ελεύθεροι πολίτες) γιατί τους είχαν

αφαιρεθεί τα πολιτικά δικαιώματα για κάποιο σοβαρό αδίκημα (λιποταξία

προδοσία) Επίσης αστοί θεωρούνταν τα ανήλικα παιδιά πριν εγγραφούν στους

10

καταλόγους και οι σύζυγοι των ελευθέρων πολιτών

Ερώτηση 9

1 Ποια ήταν η σχέση καταγωγής και πολιτικής ιδιότητας

α στις ελληνικές πόλεις γενικότερα

β στην Αθήνα από το 451 πΧ και μετά [σελ 43-44]

Γ Γιατί περιφρουρήθηκε η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων [σελ 44]

Το κριτήριο της καταγωγής

Για να θεωρείται κανείς ελεύθερος πολίτης έπρεπε να έχει γεννηθεί από

γονείς που ήταν και οι δύο ελεύθεροι πολίτες (σε μερικές περιπτώσεις ήταν

αναγκαία η καταγωγή τριών γενεών από γονείς πολίτες) Κάθε άλλη γέννηση που

προέκυπτε από άλλη σχέση θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα (δηλαδή

ούτε ιδιότητα πολίτη ούτε δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά) Ο κανόνας αυτός

τηρήθηκε με ευλάβεια σε όλες τις ελληνικές πόλεις (Μέγαρα Ρόδο μάλλον και σε

ολιγαρχικές πόλεις όπως Σπάρτη Θεσσαλία Βοιωτία) με ελάχιστες εξαιρέσεις

(όταν μετά από πολέμους μειωνόταν ο αριθμός του ανδρικού πληθυσμού)

Η προϋπόθεση της καταγωγής από γονείς πολίτες ίσχυσε στην Αθήνα από

τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη

από τον πατέρα Η μητέρα μπορούσε να είναι ξένη (αυτοί ονομάζονταν μητρόξενοι )

Στην Αθήνα όμως η Εκκλησία του Δήμου ενέκρινε το 451 πΧ ψήφισμα

σύμφωνα με το οποίο απαραίτητη προϋπόθεση ήταν και οι δύο γονείς να

είναι Αθηναίοι πολίτες Με αυτή την απόφαση η ιδιότητα του πολίτη μεταβλήθηκε

σε ένα ακριβοθώρητο προνόμιο αφού η απόκτησή του γινόταν ιδιαίτερα δύσκολη

Η ιδιότητα όμως αυτή είχε και πολλά προνόμια αμοιβές που λάμβαναν οι

πολίτες για τη συμμετοχή τους στα πολιτικά όργανα και δωρεάν δωρεές

σιταριού δυνατότητα κατοχής περιουσίας και πάσης φύσης νομικά

δικαιώματα (κυρίως κληρονομικά)

Σε ορισμένες πηγές ωστόσο στην Αθήνα παραχωρήθηκε το δικαίωμα της

ιδιότητας του πολίτη σε συμμάχους και σε μετοίκους ως ανταμοιβή για την

προσφορά των υπηρεσιών τους στην πόλη Επιπλέον σε ορισμένες πόλεις

ενδεχομένως να αρκούσε η καταγωγή από έναν γονιό ενώ μπορεί την ιδιότητα του

πολίτη να την αποκτούσαν και τα νόθα παιδιά των πολιτών (όταν λιγόστευε ο

11

αριθμός των γνήσιων (πχ ο Περικλής ζήτησε να απονεμηθεί η ιδιότητα του

πολίτη στο γιο που είχε αποκτήσει με την Ασπασία επειδή οι άλλοι του δυο γιοι

είχαν πεθάνει) Ο Αριστοτέλης πάντως ισχυρίζεται πως όταν ο πληθυσμός των

πόλεων αυξανόταν και πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες σταδιακά

πρώτα αυτούς που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και αργότερα τους

μητρόξενους

Πάντως στη Σπάρτη κάτι τέτοιο θεωρούνταν αδιανόητο (για τελετουργίες-

διαδικασίες εισόδου των αγοριών στην πολιτική κοινότητα των Αθηναίων μείον

κουρείον εορτή Απατουρίων κτλ Βλέπε παρακάτω)

Από όλα τα παραπάνω διαπιστώνεται εύκολα ότι η ιδιότητα του πολίτη στις

αρχαίες ελληνικές πόλεις δεν αποτελούσε ούτε κενό γράμμα ούτε μια οποιαδήποτε

ηθική διάκριση αλλά ένα πολύ συγκεκριμένο κυριαρχικό προνόμιο που άνοιγε το

δρόμο στην απολαβή μιας σειράς άλλων προνομίων και στην κατάληψη μιας σειράς

τιμητικών αξιωμάτων Για το λόγο αυτό η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές των

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων περιφρουρήθηκε ζηλότυπα

2 Ποια προνόμια παρείχε σε αυτόν που την κατείχε [σελ 44-46] Τι

γνωρίζετε για την ταύτιση πολίτη και οπλίτη (=στρατιώτη) στη Σπάρτη και

στην Αθήνα [σελ 47]

ΠΡΟΝΟΜΙΑ

Το οικονομικό κριτήριο

Δύο τα οικονομικά χαρακτηριστικά

1 Το δικαίωμα απόκτησης και κατοχής γης και ακινήτων (έγκτησις) και

2 η απαλλαγή από οποιονδήποτε σταθερό άμεσο φόρο

Η ιδιοκτησία γης αποτελούσε προνόμιο του ελεύθερου πολίτη Μέτοικοι

και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν αγροκτήματα και

ακίνητα όχι όμως να τα αγοράσουν (εκτός και αν τους παραχωρούσε το δικαίωμα η

Εκκλησία του Δήμου ndash ελάχιστες εξαιρέσεις) Αυτό δεν πρέπει να μας ξενίζει αφού

η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς και επιπλέον

πιστοποιούσε την αριστοκρατική του καταγωγή Έτσι σε ολιγαρχικές κυρίως

πόλεις (Θήβα Σπάρτη) ίσχυε η απαγόρευση πώλησης των κλήρων Στην Αθήνα

αυτό το μέτρο χαλάρωσε μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (επειδή η ιδιότητα

του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους η έγγεια ιδιοκτησία

12

πέρασε σε δεύτερη μοίρα ndash αυτό παγιώθηκε με Εφιάλτη-Περικλή και έτσι ο πολίτης

πλέον έπρεπε να έχει προσωπική αξία και όχι αναγκαστικά περιουσία) laquoΕάν

κάποιος είναι φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με την δράση τουraquo (καυχιέται ο

Περικλής στον επιτάφιο

Το περίεργο με τη Σπάρτη ήταν ότι ενώ η καλλιεργήσιμη γη ήταν μοιρασμένη

σε ίσους κλήρους σε όλους τους ελεύθερους πολίτες αυτή δεν τους ανήκε αλλά

ανήκε στην πόλη Εξάλλου για την καλλιέργειά της ασχολούνταν μόνο οι είλωτες

Το νομικό κριτήριο

Δυνατότητα σύναψης οποιασδήποτε δικαιοπραξίας το δικαίωμα της

προστασίας στα δικαστήρια το δικαίωμα της εμφάνισης (ως κατηγόρου) στις

περισσότερες δημόσιες καταγγελίες το δικαίωμα σύνταξης διαθήκης και τα κάθε

μορφής κληρονομικά δικαιώματα Όλα αυτά τα απολάμβαναν μόνο οι ενήλικοι

άρρενες πολίτες (όχι οι γυναίκες και οι διανοητικώς καθυστερημένοι) Τα νομικά

δικαιώματα ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τα πολιτικά έτσι πχ ένας οφειλέτης του

Δημοσίου έχανε και το δικαίωμα του πολίτη έως εξοφλήσει το χρέος του

Πολιτικά δικαιώματα

Η πολιτική ήταν η κύρια δραστηριότητα του ελεύθερου πολίτη Πολιτική

δραστηριότητα = να συμμετέχει στα πολιτικά θεσμικά όργανα Στην Αθήνα είχαμε τη

Συνέλευση (Εκκλησία) του Δήμου τη Βουλή την Ηλιαία και το ολιγομελές σώμα

των αρχόντων Στη Σπάρτη και σε άλλες ολιγαρχικές πόλεις είχαμε τη Συνέλευση

του Δήμου τη Γερουσία το Συμβούλιο και το Σώμα των αρχόντων Ενώ σε

αρκετές περιπτώσεις τα ονόματα των πολιτικών οργάνων είναι ίδια οι διαφορές

ανάμεσα σε δημοκρατικές και ολιγαρχικές πόλεις ήταν τεράστιες στις ολιγαρχικές

πόλεις η Συνέλευση δεν συγκαλούνταν συχνά και όταν αυτό γινόταν ο δήμος απλά

επικύρωνε τις προειλημμένες αποφάσεις από τη Γερουσία Αντίθετα στην Αθήνα

η πολιτική συμμετοχή είχε ουσιαστικό περιεχόμενο καθώς ήταν προσωπική και

άμεση

Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε πως μόνο στη δημοκρατία είναι ο πολίτης

πραγματικός πολίτης

Το στρατιωτικό κριτήριο

Από τον 5ο αι έχουμε ταύτιση του πολίτη με τον οπλίτη (πολίτης που

προμηθεύεται πλήρη εξοπλισμό) Κατά την άποψη αρχαίων συγγραφέων εξάλλου

13

την πολιτική ιδιότητα έπρεπε να έχουν μόνο όσοι μπορούσαν να υπερασπιστούν

την πατρίδα

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της απόλυτης ταύτισης πολίτη και στρατιώτη

αποτελούσε η Σπάρτη

Οι Σπαρτιάτες ήταν περισσότερο στρατιώτες παρά πολίτες αφού το

μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους το περνούσαν σε στρατόπεδα και κάθε άλλη

δραστηριότητα ήταν απαγορευμένη Η συμμετοχή τους στη Συνέλευση (Απέλλα)

ήταν καθαρά τυπική (αφού όπως είπαμε απλά επικύρωναν αποφάσεις ειλημμένες)

Στην Αθήνα η ταύτιση πολίτη και στρατιώτη διατηρήθηκε στο ίδιο πλαίσιο

μέχρι την εποχή του Κλεισθένη ndash όμως τον 5ο αι η ταύτιση αυτή χαλάρωσε

αφενός επειδή η ιδιότητα του πολίτη επεκτάθηκες και σε εκείνους που δεν είχαν την

οπλιτική ικανότητα και αφετέρου επειδή η Αθήνα έζησε μεγάλο διάστημα χωρίς

πόλεμο

Τέλος από τον Πελοποννησιακό και ύστερα η σχέση πολίτη-στρατιώτη

χαλαρώνει εντελώς αφού έχουμε την ύπαρξη μισθοφόρων (όπως πχ οι Κρήτες

τοξότες)

Το θρησκευτικό κριτήριο

Η πολιτική ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τη θρησκευτικά ζωή Όλες οι

σημαντικές πράξεις της πολιτικής ζωής συνδέονταν με θυσίες και τελετές προς τον

θεό-προστάτη πχ η είσοδος του μελλοντικού πολίτη στην πολιτική κοινότητα

συνοδευόταν από τελετουργίες προς τιμήν του Δία ή της Αθηνάς (έτσι πράξη αυτή

θεωρούνταν όχι μόνο πολιτική αλλά και θρησκευτική)

3 Περιγραφή και ονομασίες τελετουργιών και διαδικασιών για την είσοδο

και σταδιακή ένταξη στην πολιτική κοινότητα των παιδιών (αγοριών) των

Αθηναίων [σελ 47-48 56 297 313-314]

Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων

Η είσοδος των παιδιών επικυρωνόταν με 2 εγγραφές την εγγραφή τους

στους καταλόγους της φρατρίας και την εγγραφή τους στο δήμο όπου ανήκαν Η

εγγραφή στη φρατρία γινόταν κατά τη διάρκεια της τελετής την ημέρα του

εορτασμού των Απατουρίων (εορτής όπου οι φρατρίες λάτρευαν τον Φράτριο Δία

και τη Φράτρια Αθηνά) Την Τρίτη μέρα της γιορτής δηλώνονταν τα παιδιά που

είχαν γεννηθεί ή υιοθετηθεί από πολίτες γονείς (κάτι σαν την ληξιαρχική πράξη) Ο

14

πατέρας έδινε όρκο ότι το παιδί γεννήθηκε από νόμιμο γάμο με Αθηναία (τα ξένα

ούτε αναγνωρίζονταν ούτε υιοθετούνταν)

Η δεύτερη εγγραφή στους καταλόγους των δημοτών αφορούσε μόνο τα

αγόρια και πραγματοποιούνταν με τη συμπλήρωση του 18ου έτους της ηλικίας

τους Οι δημότες έδιναν όρκο για την ηλικία τους ότι είναι νόμιμοι πολίτες και ότι

κατάγονται από νόμιμη γέννηση Μετά η λίστα των νεοεγγραφέντων

υποβαλλόταν για έλεγχο στη Βουλή Σε μερικές όμως περιπτώσεις μπορεί οι

δημότες να καταψήφιζαν κάποιον ως μη ελεύθερο Τότε αυτός είχε το δικαίωμα να

ασκήσει έφεση στο δικαστήριο ndash αν δικαιωνόταν οι δημότες ήταν υποχρεωμένοι να

τον εγγράψουν αν όχι τον πουλούσαν ως δούλο

Στη συνέχεια οι νέοι πολίτες συγκεντρώνονταν κατά φυλές και

εκπαιδεύονταν για 2 χρόνια στο ακόντιο και το τόξο και περιπολούσαν στα φρούρια

ως φύλακες Μετά τη λήξη της υποχρεωτικής αυτής θητείας εισέρχονταν οριστικά

στο σώμα των ενεργών πολιτών (Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία)

Ερώτηση 10

1 Σε ποια πολιτεύματα γενικότερα υπήρχαν δύο τάξεις πολιτών από τις

οποίες μόνο μία είχε πλήρη δικαιώματα ποια ήταν αυτή [σελ 49]

Στα ολιγαρχικά πολιτεύματα των ελληνικών πόλεων υπήρχαν δύο τάξεις

πολιτών από τις οποίες πλήρη δικαιώματα και ουσιαστικά εξουσία είχε μόνο μία

εκείνη της οποίας η περιουσία ξεπερνούσε ένα συγκεκριμένο όριο

2 Ποιον ιδιαίτερο χαρακτήρα παρουσιάζει η ιδιότητα του πολίτη στη

στρατοκρατικά οργανωμένη Σπάρτη [μόνον σελ 49]

Ο πολίτης ήταν ταυτόχρονα και στρατιώτης laquoπλήρους απασχόλησηςraquo υπό

τις διαταγές των κληρονομικών βασιλέων οι οποίοι ασκούσαν την εξουσία με τα

ισόβια μέλη της Γερουσίας και τους ετήσια εκλεγμένους εφόρους Στην Απέλλα

απλά επικυρώνονταν οι αποφάσεις τους (σε μια στρατοκρατικά οργανωμένη

κοινωνία όπου οι πολίτες είχαν μάθει να υπακούν οι στρατιώτες-πολίτες δεν

μπορούσαν να αντιταχθούν σε προτάσεις των ανώτερών τους) Οι Σπαρτιάτες είχαν

γη αλλά η γη ανήκε στην πόλη και ήταν ουσιαστικά ανεπάγγελτοι (απαγορευόταν

οποιαδήποτε ενασχόληση πέρα από τα στρατιωτικά) Από σύγχρονους ερευνητές

χαρακτηρίζεται το πολίτευμα της Σπάρτης ως laquoπολιτεία των συνταξιούχωνraquo

15

Ερώτηση 11

1 Με ποιους τρόπους συνέβαλαν οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος στην

έναρξη της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας [σελ 50-51 πρβ

σελ 134]

ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Μόνο στην Αθήνα ο ενεργός πολίτης ήταν πραγματικά ελεύθερος Μέχρι τον 6ο

αι η Αθήνα δεν διέφερε από τις άλλες ολιγαρχικές πόλεις καθώς η αντιπαράθεση

πλούτου φτώχειας έφερνε πολλές εμφύλιες έριδες Τέλος έβαλαν οι Σόλωνας και

Κλεισθένης

Σόλωνας οι μεταρρυθμίσεις του (590 πΧ) υπήρξαν καταλυτικές για την έναρξη της

διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας

Κατήργησε τα χρέη των φτωχών αγροτών

Επέτρεψε σε όσους είχαν μεταναστεύσει λόγω χρεών να επιστρέψουν

Απαγόρευσε τη σύναψη δανείων με σωματική εγγύηση (σεισάχθεια)

Διαίρεσε τους πολίτες με βάση το αγροτικό εισόδημα σε τέσσερις

τάξεις οι δύο ανώτερες μπορούσαν να καταλάβουν τα ανώτερα αξιώματα

ενώ οι ζευγίτες και οι θήτες μπορούσαν να συμμετέχουν στην Εκκλησία του

δήμου

Ερώτηση 12

1 Σε τι αποσκοπούσαν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

Οι μεταρρυθμίσεις του αποσκοπούσαν στον περιορισμό της εξουσίας των

αριστοκρατικών οικογενειών δίνοντας περισσότερα δικαιώματα στις δύο κατώτερες

τάξεις Αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος (ενσωμάτωση στην πόλη των νέων

πολιτών δηλαδή μετοίκων και δούλων των νεοπολιτών και οργάνωση των

εξουσιών (σελ 64 Παράδειγμα 2)

2 Με ποιο τρόπο πέτυχε ο Κλεισθένης τη διεύρυνση του σώματος των

πολιτών στην Αθήνα [σελ 51 64 Παράδειγμα 2 140-142]

16

Κλεισθένης ανασύνθεση του πολιτικού σώματος

Κατένειμε τους πολίτες σε 10 φυλές (αντί τεσσάρων)

Διαίρεσε την Αττική σε τριάντα ομάδες δήμων (τριττύες)

Διαίρεσε τη χώρα σε περισσότερους από 100 δήμους ndash στους δήμους

έδωσε τη βαρύτητα που είχαν μέχρι τότε οι φυλές (έτσι η εγγραφή στους

καταλόγους του δήμου και ο ορισμός των αντιπροσώπων στη Βουλή των

Πεντακοσίων και στην Ηλιαία γινόταν πλέον από τους δήμους)

Ερώτηση 13

1 Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού στην Αθήνα με τα

μέτρα

a του Εφιάλτη και

b του Περικλή [σελ 52 πρβ σελ 91]

Δραστηριότητα 14 [σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

Εφιάλτης

(462 πΧ) αποδυνάμωσε εντελώς τον Άρειο Πάγο μεταφέροντας τις

αρμοδιότητές του στα άλλα πολιτειακά όργανα (Εκκλησία του Δήμου Βουλή

των 500 Ηλιαία) στα οποία είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες

Περικλής σημαντικά μέτρα

Επιλογή αρχόντων με κλήρωση

Παραχώρηση πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων σε όλες τις τάξεις των

πολιτών (εκλόγιμοι για το αξίωμα των αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες)

Καθιέρωση αμοιβής των μελών της Ηλιαίας και της

Εκκλησίας του Δήμου (δραστηριότητες 11-12 σελ 52)

Ερώτηση 14

1 Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη λειτουργία τους στην

πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53]

Οι φρατρίες

Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών

ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι

φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί

17

αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα

οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή

του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως

θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό

περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε

το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο)

και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε

χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία

Αθηνά)

2 Τι ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η βασική

λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην Αθήνα [σελ 54-55]

Οι φυλές

Η οργάνωση της αρχαϊκής πόλης βασίστηκε στο φυλετικό σύστημα

μονάδες του οποίου ήταν το γένος η φρατρία και η φυλή Η φυλή ήταν συνένωση

φρατριών μια αυτοδιοικούμενη οργανική μονάδα με δικά της διοικητικά όργανα και

δική της εδαφική περιοχή Ανώτατο όργανο ήταν η συνέλευση των ανδρών που

μπορούσαν να φέρουν όπλα (πολεμιστές) Κάθε φυλή είχε τον αρχηγό της

(φυλοβασιλέα) ο οποίος ασκούσε τις διοικητικές θρησκευτικές και στρατιωτικές

αρμοδιότητες Ανάμεσα στον φυλοβασιλέα και της συνέλευσης των πολεμιστών

ήταν το συμβούλιο της φυλής (το οποίο συγκροτούσαν οι αρχηγοί των γενών και

των φρατριών) Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τον φυλοβασιλέα σε συνεργασία

με το συμβούλιο της φυλής και εγκρίνονταν ή απορρίπτονταν από τη συνέλευση

των πολεμιστών

Από τους ιστορικούς γνωρίζουμε ότι υπάρχουν δύο βασικές ομάδες φυλών

οι ιωνικές και οι δωρικές Ακόμα και μετά τον Κλεισθένη (και την αύξησή τους από 4

σε 10 για την αποδυνάμωσή τους) συνέχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο στην

πολιτική σκηνή αφού κάθε φυλή εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές στη

Βουλή των 500 ασκούσε την πρυτανεία για ένα χρόνο και συμμετείχε αναλογικά

στην Ηλιαία

Η φυλή ανακατευόταν και στις οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

(χορηγίες στις τραγωδίες και στα Διονύσια) Αλλά και στον στρατιωτικό τομέα αφού

κατά τον 5ο αι στην Αθήνα οι 10 στρατηγοί εκλέγονταν αντιπροσωπευτικά ένας

18

από κάθε φυλή

Ερώτηση 15

1 Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις) και ποιος ήταν ο

ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες κοινότητες-πυρήνες

κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του

Κλεισθένη Περιγράψτε συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των

δήμων [σελ 55-57]

Οι δήμοι

Μετά τον Κλεισθένη οι δήμοι από απλές γεωγραφικές υποδιαιρέσεις έγιναν

αυτοδιοικούμενες κοινότητες και ταυτόχρονα πυρήνες της κοινωνικοπολιτικής

οργάνωσης της πόλης (λόγω της μεταφοράς της πολιτικής δραστηριότητας από

τις φυλές στους δήμους)

Στο εξής οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν δίπλα στο όνομά τους το όνομα

του δήμου στον οποίο ανήκαν (το οποίο ήταν και κληρονομικό)

Στους επόμενους δύο αιώνες ο ρόλος των δήμων ήταν πλέον διττός από τη

μία αποτελούσαν τοπικές αυτοδιοικούμενες μονάδες με δημοκρατική δομή και

οργάνωση και από την άλλη αποκεντρωμένες μονάδες εφαρμογής των

κατευθύνσεων της κεντρικής εξουσίας και πυρήνες παραγωγής κεντρικής

πολιτικής Η αυτοδιοίκησή τους εκφραζόταν με τα δικά τους διοικητικά όργανα

(Συνέλευση Δημοτών Δήμαρχος Δημοτικό Ταμείο Δημοτική Αστυνομία Δημοτικό

Ιερατείο) Επίσης εισέπρατταν τους δικούς τους φόρους και διοργάνωναν τις

δικές τους πολιτιστικές εκδηλώσεις

Οι δήμοι όμως ήταν αρμόδιοι και για την είσπραξη των δημόσιων φόρων

Η κύρια αρμοδιότητά τους όμως ήταν η τήρηση του καταλόγου των δημοτών-

πολιτών

Ερώτηση 16

1 Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση στην απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και μετά το ψήφισμα του 451

πΧ

Η καταγωγή αποτελούσε το πρωταρχικό κριτήριο απόκτησης της ιδιότητας

του πολίτη Η γέννηση από γονείς πολίτες ή αστούς ήταν η κύρια οδός

πρόσβασης στην πολιτική κοινότητα

19

2 Ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα

προέκυπταν από νόμιμη γέννηση

Νόμιμη γέννηση θεωρούνταν μόνο αυτή που προέκυπτε από τον γάμο ενός

πολίτη ή αστού με την κόρη ενός άλλου πολίτη ή αστού Κάθε άλλη γέννηση

θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα Τα νόθα παιδιά δεν αποκτούσαν την

ιδιότητα του πολίτη και δεν είχαν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά

3 Ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι Αναφέρετε τρία παραδείγματα

Η προϋπόθεση καταγωγής από γονείς πολίτες ως κριτήριο απόκτησης της

ιδιότητας του πολίτη ίσχυσε στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε

φαίνεται ότι αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από τον πατέρα Η μητέρα

μπορούσε να είναι ξένη (μητρόξενοι) Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτές του

Κλεισθένη του Κίμωνα και του Θεμιστοκλή οι μητέρες των οποίων κατάγονταν από

τη Σικυώνα τη Θράκη και το Άργος αντίστοιχα

Στα μέσα του 5ου αι η στάση της Αθήνας στο θέμα των μικτών γάμων άλλαξε

ριζικά Η Εκκλησία του Δήμου το 451 πΧ ενέκρινε ndash ύστερα από πρόταση του

Περικλή ndash ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο για να θεωρηθεί κάποιος Αθηναίος

πολίτης έπρεπε να κατάγεται από γονείς πολίτες ή αστούς και από τις δύο

πλευρές

4 Τι προϋποθέσεις ίσχυαν αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του

πολίτη σε κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον Αριστοτέλη

[σελ 58-61]

Ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί ότι σε ορισμένες δημοκρατικές πόλεις

αρκούσε ακόμα και η ελεύθερη καταγωγή της μητέρας για να αποκτήσει κανείς την

ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη ενώ σε κάποιες άλλες την αποκτούσαν ακόμα και τα

νόθα παιδιά των πολιτών όταν λιγόστευε ο αριθμός των γνήσιων πολιτών

Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι όταν ο πληθυσμός των πόλεων αυτών αυξανόταν και

πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες των πολιτών σταδιακά πρώτα αυτούς

που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και στη συνέχεια αυτούς που

προέρχονταν από πολίτη πατέρα και ξένη μητέρα

20

Ερώτηση 17

1 Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του πολίτη ποιοι

αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια κατηγορία ανήκαν οι πόλεις

που προστάτευσαν το δικαίωμα της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και

για ποιους λόγους

Το δεύτερο καθοριστικό κριτήριο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη

ήταν η κατοχή γης και ακινήτων (έγκτησις) Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν

αποκλειστικό προνόμιο των ελεύθερων πολιτών

Μητρόξενοι και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν

αγροκτήματα και ακίνητα αλλά όχι να τα αγοράσουν Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή

των μετοίκων και των ξένων στην οικονομική ζωή της πόλης (βασικά στις

δημοκρατικές) ήταν όχι μόνο ευπρόσδεκτη αλλά και επιδιωκόμενη Στην Αθήνα

μάλιστα του 4ου αι πΧ έγιναν σημαντικές τροποποιήσεις στις νομικές

διαδικασίες με στόχο τη διευκόλυνση των εμπορικών και οικονομικών

συναλλαγών των μετοίκων Θεωρητικά υπήρχε και η δυνατότητα παραχώρησης

του δικαιώματος της έγκτησης σε μετοίκους και ξένους με ειδικό ψήφισμα της

Εκκλησίας του Δήμου

Επειδή η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς στις

ολιγαρχικές πόλεις προστάτεψαν με ιδιαίτερο ζήλο το δικαίωμα της έγκτησης Σε

πολλές μάλιστα πόλεις (όπως στη Θήβα και τη Σπάρτη) ίσχυε απαγόρευση

πώλησης των κλήρων Στις ίδιες πόλεις συμμετοχή στα κοινά είχαν μόνο οι

μεγαλοκτηματίες

2 Ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

Η απαγόρευση πώλησης της γης υπήρχε τουλάχιστον μέχρι την εποχή του

Σόλωνα

3 Πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] Πότε παύει η απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα κοινά να είναι συνάρτηση

της κατοχής έγγειας περιουσίας και περιουσίας [σελ 62]

21

Η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και της ιδιότητας του πολίτη χαλάρωσε στη

δημοκρατική Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (από τότε δηλαδή που

η ιδιότητα του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του

δήμου) Έκτοτε δεν απαιτούνταν για την απόκτηση της ούτε κατοχή γης ούτε

εισόδημα Με τις αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε Η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και γενικά η συμμετοχή στα κοινά είχε πλέον

να κάνει με την προσωπική αξία του καθενός

Εάν ο πολίτης έστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με τη

δράση του δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσεις λέει

ο Περικλής στον επιτάφιο

4 Τι προτείνονταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 πΧ) και τι

συμπεραίνει κανείς από την καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403

πΧ στην Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ 61-63]

Διάταγμα του Φορμισίου (403 πΧ) προτεινόταν να αποκλειστούν από

την πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γη

Η απογραφή που διενεργήθηκε εκείνο το χρόνο είχε καταγράψει 5000

ακτήμονες στην Αθήνα Εάν δεχτούμε ότι στις αρχές του 4ου πΧ αι ο αριθμός

των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν στις 30000 διαπιστώνεται ότι το 16 από

αυτούς ήταν ακτήμονες

Ερώτηση 18

1 Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Μια άλλη οδός πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στο πολιτικό σώμα

ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά

των διακεκριμένων υπηρεσιών τους σε αυτή (σπάνιο φαινόμενο αλλά και ύψιστη

τιμή) Αυτοί ονομάζονταν ποιητοί πολίτες και εξομοιώνονταν με τους εκ καταγωγής

πολίτες (αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι αλλά δεν μπορούσαν

να εκλεγούν άρχοντες και να αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης) Η

απονομή της ιδιότητας του πολίτη μπορούσε να έχει ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα

Γενικά τις περισσότερες περιπτώσεις ποιητών πολιτών τις συναντάμε στην Αθήνα

(μόνο δύο περιπτώσεις υπήρξαν στη Σπάρτη)

22

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

ενός με τον άλλο και δράση σύμφωνα με τα κοινά ήθη τους κοινούς θεσμούς και

τους νόμους

Η ενότητα αποτελεί κριτήριο και για το μέγεθος της πόλης η πόλη δεν

πρέπει να είναι πολύ μικρή γιατί δεν μπορεί να είναι αυτάρκης ούτε όμως πολύ

μεγάλη γιατί δεν μπορεί να ανταποκριθεί στη λειτουργικότητα της πολιτικής

κοινωνίας Η ιδεατή μορφή ενότητας φτάνει έως την ταύτιση του ανθρώπου και της

πόλης ndash αυτή θεωρείται δεδομένη και αυτονόητη για τον Πλάτωνα αφού θεωρεί ότι

οτιδήποτε καλό ή κακό συμβαίνει σε έναν πολίτη αφορά και την πόλη

Η αυτάρκεια εξετάζεται ως το απαραίτητο ιδεώδες της οργάνωσης της

πόλης και μεταφράζεται σε τέλεια εναρμόνιση του μεγέθους του πληθυσμού

και των πόρων Η αριστοτελική αυτάρκεια είναι το τέλειο αγαθό αφού οδηγεί στο

laquoευ ζηνraquo

Η αυτονομία έχει να κάνει με την αυτοκυριαρχία την αυτοδιάθεση την

κρατική ανεξαρτησία και την ελευθερία Κάθε πόλη έχει τους δικούς της νόμους

τα δικά της πολιτικά όργανα τα δικά της ήθη έθιμα Το πόσο μεγάλη σημασία είχε η

αυτονομία για τις ελληνικές πόλεις καταδεικνύεται από την αντίσταση που πρόβαλαν

οι πολίτες της Μήλου στους Αθηναίους όταν αυτοί έφτασαν με πολλαπλάσιες

δυνάμεις στο νησί και τους κάλεσαν να παραδώσουν την πόλη

Ερώτηση 2

1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης

ορίων συγκεκριμένου χώρου)

Χωροθετικά οι περισσότερες αρχαίες ελληνικές πόλεις ήταν χτισμένες στις

παρυφές ενός λόφου σε σχετικά κοντινή απόσταση από τη θάλασσα Στην

κορυφή του λόφου ήταν χτισμένο το φρούριο η ακρόπολη όπου κατέφευγαν

οι κάτοικοι σε περίπτωση εχθρικής επιδρομής Αρκετές πόλεις διέθεταν και τείχη για

επιπλέον προστασία Η Αθήνα η Κόρινθος και το Άργος ήταν οχυρωμένες πόλεις

ενώ η Σπάρτη αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα ανοχύρωτης πόλης Τα

τείχη εξασφάλιζαν την απαιτούμενη ασφάλεια και διευκόλυναν την άμυνα σε

περίπτωση επίθεσης

Η έκταση που καταλάμβανε μια αρχαία ελληνική πόλη (άστυ με ύπαιθρο

χώρα) ήταν σχετικά περιορισμένη μεγαλύτερη έκταση είχε η Σπάρτη (8400 τετρ

χλμ) μετά την κατάκτηση της Μεσσηνίας μετά ήταν η Αθήνα μαζί με τη Σαλαμίνα

και τον Ωρωπό με έκταση 2650 τετρ χλμ κτλ Πολύ μικρότερη ήταν βέβαια η

έκταση των νησιωτικών πόλεων αφού συνήθως ολόκληρο το νησί αποτελούσε μια

3

πόλη

Για τον Ιππόδαμο τον Μιλήσιο (εφευρέτη της ρυμοτομικής διαίρεσης την

οποία εφάρμοσε στον Πειραιά) η ιδανική πόλη έπρεπε να έχει 10000 κατοίκους

Ο Πλάτωνας ήθελε τόσους κατοίκους ώστε να μπορούν να αμύνονται αλλά και να

γνωρίζονται καλά μεταξύ τους για να εκλέγουν τους άρχοντες καταλήγοντας στον

αριθμό 5040 Ο Αριστοτέλης ισχυριζόταν πως μια πόλη έπρεπε να έχει τόσους

κατοίκους όσο απαιτούνται για να είναι αυτάρκης και έλεγε μάλιστα πως μια

κοινωνία με 100000 μέλη δεν είναι περισσότερο πόλη από μια με δέκα μέλη

2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για

τον]

Αθήνα περίπου 40000 (σε σύνολο 250000 κατοίκων)

Σπάρτη 28000 ndash 30000 (πληθυσμός 190000 ndash 270000 κάτοικοι)

Ερώτηση 3

Η τυπική κοινωνική δομή των αρχαίων ελληνικών πόλεων [σελ 33]

Κοινωνική δομή

Ανταγωνισμούς ανάμεσα σε φτωχούς και πλούσιους έχουμε επί αιώνες ndash

από την ομηρική εποχή το κύριο αίτημα των φτωχών ήταν ο αναδασμός και η

παραγραφή των χρεών (και τα δύο συνδέονταν με την κατοχή γης) Μέχρι την

εμφάνιση του νομίσματος τον 7ο αι η κατοχή γης ήταν το μοναδικό κριτήριο

πλούτου Ίδιο σκηνικό σε όλες τις αρχαίες πόλεις οι πλούσιοι κατείχαν τη γη και

την εξουσία αν και ήταν λιγότεροι Σε ελάχιστες πόλεις όπως στην Αθήνα (μετά

από μεταρρυθμίσεις Σόλωνα και Κλεισθένη) αλλάζει η κοινωνική αυτή διαμάχη

αφού το εμπόριο αρχίζει να αναπτύσσεται και να αποτελεί το ουσιαστικό αντίβαρο

προς την αγροτική καλλιέργεια Στις περισσότερες ελληνικές πόλεις οι πηγές μιλούν

για τρεις πληθυσμιακές ομάδες

Πολίτες

Μετοίκους

Δούλους (Στη Σπάρτη έχουμε πολίτες περίοικους και είλωτες ενώ τον 3ο αι

εμφανίζονται και δούλοι Στην Κρήτη οι δούλοι ονομάζονταν κλαρώτες και

στις θεσσαλικές πόλεις πενέστες)

4

Ερώτηση 4

1 Βασικά χαρακτηριστικά του ελεύθερου πολίτη προνόμια και

υποχρεώσεις των πολιτών

Πολίτες

Τρία ήταν τα χαρακτηριστικά των πολιτών κατοχή γης κατοχή πολιτικών

δικαιωμάτων καταγωγή από πολίτες γονείς

Οι πολίτες αποφάσιζαν για την τύχη της πόλης ήταν υπεύθυνοι για ειρήνη

και πόλεμο τελετές κτλ χωρίς να είναι όλοι πλούσιοι απέφευγαν τη χειρωνακτική

εργασία που θεωρείτο laquoπρονόμιοraquo των ξένων και των δούλων

2 Αριθμός πολιτών (χωρίς τις οικογένειές τους) στην Αθήνα και στη

Σπάρτη [σελ 33]

Από έρευνες προκύπτει ότι οι πολίτες αποτελούσαν τη μειοψηφία σε όλες τις

πόλεις (πχ στην Αθήνα ήταν περίπου 40000 και μαζί με γυναικόπαιδα έφταναν

τους 100000-130000 στη Σπάρτη 28000-30000 που με γυναικόπαιδα έφταναν

στους 85000-90000 ndash όταν ο συνολικός πληθυσμός αυτών των πόλεων εκτιμάται

στους 250000 για Αθήνα και στους 190000-270000 στη Σπάρτη)

Ερώτηση 5

1 Κοινωνική δομή (πληθυσμιακές ομάδες) της Αθήνας και των

περισσότερων ελληνικών πόλεων ndash εκτός των ελευθέρων πολιτών [σελ

34-37]

Μέτοικοι

Μέτοικοι γενικά ήταν οι ξένοι εγκαταστημένοι στην πόλη Πολλοί ήταν

Έλληνες από άλλες ελληνικές πόλεις Οι μέτοικοι είχαν κοινά με τους πολίτες

δικαιώματα και υποχρεώσεις (ήταν γραμμένοι στα μητρώα αλλά σε ξεχωριστούς

καταλόγους) μπορούσαν να ασκήσουν ορισμένα δημόσια λειτουργήματα (του

κήρυκα του εργολάβου κα) είχαν το δικαίωμα να έχουν δούλους και κινητή

περιουσία ΟΧΙ όμως ακίνητη εκτός και αν τους είχε απονεμηθεί το δικαίωμα αυτό

ΕΓΚΤΗΣΙΣ

=

5

δικαίωμα να αποκτούν οι μέτοικοι ακίνητη περιουσία γη

Δεν είχαν ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ όπως οι πολίτες Δεν ψήφιζαν δεν

εκλέγονταν και έτσι δεν κατείχαν δημόσια αξιώματα (ελάχιστες εξαιρέσεις

υπάρχουν) Οι μέτοικοι όφειλαν να έχουν ως προστάτη έναν πολίτη ο οποίος

τους αντιπροσώπευε στην επικοινωνία με τις αρχές (ο θεσμός του προστάτη μάλλον

εξασθενεί τον 4ο αι γιατί ο Πλάτωνας δεν τον αναφέρει καθόλου στους Νόμους)

Κύρια οικονομική υποχρέωσή τους ήταν το

ΜΕΤΟΙΚΙΟ

=

κατά κεφαλή φόρος που πλήρωναν άνδρες και γυναίκες

Επίσης είχαν δικαίωμα στις λειτουργίες (όχι στην τριηραρχία)

υπηρετούσαν στο πεζικό ως οπλίτες και στον στόλο ως ερέτες αλλά αποκλείονταν

από το ιππικό Ήταν αποκλεισμένη από θρησκευτικές τελετές και χορούς (αλλά

μπορούσαν να μυηθούν στον χορό των Ληναίων και στα μυστήρια της Ελευσίνας)

Δύο λόγοι που αποκλείονταν

1 Η συμμετοχή σε θρησκευτικές τελετές ήταν συνδεδεμένη με την ιδιότητα

του πολίτη και

2 Παρέμεναν πιστοί στη λατρεία των δικών τους θεών

Η συνεισφορά τους (πέρα από τους φόρους) στην πόλη ήταν σημαντική

αφού οι περισσότεροι εργάζονταν ως έμποροι βιοτέχνες τραπεζίτες ndash οι εργασίες

αυτές τους εξασφάλιζαν τέτοια κέρδη που έκαναν συχνά ευεργεσίες στο λαό

Δούλοι

Η μεγαλύτερη πληθυσμιακή τάξη Ο θεσμός υπήρχε ήδη από τον Όμηρο

αλλά εξαπλώθηκε τον 5ο αι λόγω της ανάπτυξης του εμπορίου και της βιομηχανίας

λόγω της ανάπτυξης του βιοτικού επιπέδου των πολιτών λόγω της αυξανόμενης

συμμετοχής των πολιτών στα κοινά και της περιφρόνησης της χειρωνακτικής

εργασίας Ο δούλος ήταν laquoέμψυχο κτήμαraquo και απαραίτητο μέρος του

ολοκληρωμένου σπιτιού Δεν έπαυε όμως να είναι άνθρωπος γι αυτό και

απαγορευόταν η βία Ο δούλος και η οικογένειά του δεν είχαν νομική

υπόσταση

6

Κατηγορίες δούλων

laquoοικιακοί δούλοιraquo υπηρέτες στα σπίτια στα χωράφια και στα εργαστήρια

βοηθούν τον κύριό τους

laquoοι χωρίς οικούντεςraquo αυτοί που δεν διέμεναν στο σπίτι του κυρίου τους ndash

απολάμβαναν σχετική ανεξαρτησία στον οικονομικό

τομέα αφού τους επιτρεπόταν να εργάζονται ndash από τα

έσοδά τους πλήρωναν μια πάγια πρόσοδο (αποφορά)

στον κύριό τους και τα υπόλοιπα τα κρατούσαν

laquoδημόσιοι δούλοιraquo εργάζονταν ως αστυνομικοί κλητήρες γραμματείς κτλ

και αμείβονταν για τις υπηρεσίες τους

laquoανδράποδα μισθοφορούνταraquo η πιο υποβαθμισμένη κατηγορία δούλων Εκείνοι

που οι κύριοί τους εκμίσθωναν έναντι αμοιβής ως

κωπηλάτες στο στόλο ή μεταλλεία Ο κύριός τους

εισέπραττε την ημερήσια αμοιβή και ο

εργοδότης αναλάμβανε τη διατροφή τους

Σε ορισμένες περιπτώσεις οι δούλοι μπορούσαν να αποκτήσουν την

ελευθερία τους (εξαγορά της ελευθερίας από τον κύριό τους με τα χρήματα που

είχαν συγκεντρώσει ή λόγω αξιέπαινης συμπεριφοράς ή ως πράξη γενναιοδωρίας

του κυρίου τους ή λόγω προσφοράς εξαιρετικών υπηρεσιών προς την πόλη)

Καταγωγή δούλων από Θράκη Φρυγία Συρία Αρμενία και γενικότερα χώρες της

ανατολικής Μεσογείου με τις οποίες οι ελληνικές πόλεις διατηρούσαν εμπορικές

σχέσεις

Ερώτηση 6

1 Κοινωνική δομή (πληθυσμιακές ομάδες) της Σπάρτης [σελ 37-38 49 76-

τρίτη παράγραφος 177-178 173 185-188]

Δραστηριότητα 5 [σελ 39]

Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

Τα παραπάνω αφορούσαν τις περισσότερες δημοκρατικές πόλεις του 5ουndash4ου

7

αι πΧ Στην ολιγαρχική Σπάρτη ίσχυε ένα ιδιότυπο καθεστώς που διατηρήθηκε

αφενός επειδή η Σπάρτη ήταν αυτάρκης και αφετέρου επειδή οι Σπαρτιάτες

ήταν γενικά δύσπιστοι προς κάθε ξένο στοιχείο Κι εκεί οι τάξεις ήταν τρεις

πολίτες περίοικοι είλωτες

Όμοιοι

Οι Σπαρτιάτες ήταν ελεύθεροι πολίτες που καθόριζαν τις τύχες της

πόλης Θεωρούνταν όλοι ίσοι μεταξύ τους απείχαν από κάθε οικονομική

δραστηριότητα έκαναν λιτή ζωή και τους ανήκαν τα ίδια πράγματα

(κοινοκτημοσύνη) Ασκούσαν αποκλειστικά το laquoεπάγγελμαraquo του στρατιώτη ή

αξιωματικού (υποδειγματικά στρατοκρατικά οργανωμένη κοινωνία) Μετά το 30ο έτος

της ηλικίας τους οι ελεύθεροι πολίτες συμμετείχαν στην Απέλλα (συνέλευση των

πολιτών) και μετά το 60ο στη Γερουσία Στην πραγματικότητα η πολιτική ζωή ήταν

υποβαθμισμένη και η ελευθερία στην έκφραση υποβαθμισμένη (η σπαρτιατική

αγωγή τις καθυπέτασσε)

Πολίτες = όμοιοι ίσοι (γιατί κύριο χαρακτηριστικό της στρατιωτικά οργανωμένης

ζωής ήταν η ισότητα-κοινός τρόπος ζωής κτλ ndash βλ παρακάτω Κατοικούσαν

στη Σπάρτη η οποία προέκυψε από τον συνοικισμό αρχικά τεσσάρων και αργότερα

πέντε χωριών-κωμών (της Πιτάνης της Μεσόας της Κυνοσούρας των Λιμνών και

των Αμυκλών)

Περίοικοι

Κάτοικοι που κατοικούσαν σε περιοχές γύρω από τις τέσσερις κώμες

στις οποίες είχαν εγκατασταθεί οι Σπαρτιάτες Τα εδάφη αυτά θεωρούνταν

σπαρτιατικά και οι περίοικοι Λακεδαιμόνιοι Όταν οι Σπαρτιάτες κατέλαβαν τη γη

των περιοίκων δεν την μοιράστηκαν αλλά την άφησαν σε αυτούς να την

καλλιεργούν Οι περίοικοι δεν συμμετείχαν ενεργά στην πολιτική ζωή αλλά

υπηρετούσαν στο στρατό (μπορούσαν να γίνουν και αξιωματικοί ndash αφού ο

αριθμός των Σπαρτιατών είχε μειωθεί λόγω των πολέμων) Ζούσαν από την

καλλιέργεια γης εργάζονταν ως έμποροι τεχνίτες Απολάμβαναν οικονομική και εν

μέρει διοικητική αυτονομία αλλά πάντα κάτω από τον έλεγχο των σπαρτιατικών

αρχών Οι Σπαρτιάτες τους χρησιμοποιούσαν έξυπνα για να κυριαρχούν στην

ευρύτερη περιοχή Έτσι η γη των περιοίκων λειτουργούσε ως πρόχωμα ενάντια σε

εχθρική επιδρομή ndash Χωρίς αυτούς η Σπάρτη δεν θα μπορούσε να διαδραματίσει

8

ηγετικό ρόλο στον ελλαδικό χώρο

Είλωτες

Οι είλωτες ήταν οι παλιοί κάτοικοι της Σπάρτης που είχαν

υποδουλωθεί στους Σπαρτιάτες Οι Σπαρτιάτες κατέσχεσαν και μοίρασαν τη

γη τους σε κλήρους και τους υποχρέωσαν να την καλλιεργούν για λογαριασμό

τους Ζούσαν στην περιοικίδα χώρα και λειτουργούσαν ως πρόχωμα στις εχθρικές

επιδρομές

Είλωτες τη Λακωνίαςαρχαίοι (κάτοικοι της Λακωνίας υποδουλωμένοι από

παλιά στους Σπαρτιάτες) και της ΜεσσηνίαςΜεσσηνιακοί (κάτοικοι της

Μεσσηνίας που υποδουλώθηκαν μετά τον 2ο Μεσσηνιακό Πόλεμο 640-620 πΧ)

Δεν είχαν πολιτικά και αστικά δικαιώματα και η νομική τους θέση δεν διέφερε από

αυτή των δούλων των άλλων πόλεων

Ξεχώριζαν όμως σε τρία σημεία

1 Είχαν τη δυνατότητα της δικής τους οικογένειας

2 Αποτελούσαν περιουσία της πόλης και όχι των πολιτών και

3 Δεν μπορούσαν να πουληθούν ή να εξαγοράσουν την ελευθερία τους Οι

αρχές της πόλης είχαν την απόλυτη δικαιοδοσία πάνω τους Δεν

υπηρετούσαν στον στρατό (μόνο ως συνοδοί των οπλιτών-πολιτών στον

Πελοποννησιακό πόλεμο και ως κωπηλάτες στο στόλο) Η σχέση μεταξύ

Σπαρτιατών και ειλώτων ήταν μονίμως εχθρική

Κρυπτεία = μαζικές εξοντώσεις ειλώτων που περιλαμβάνονταν στην

εκπαίδευση των νέων Επίσης οι Έφοροι κατά την έναρξη της ετήσιας θητείας

τους κήρυτταν τον πόλεμο εναντίον των ειλώτων

Ο Ehrenberg υπολόγισε τον αριθμό ων Σπαρτιατών σε 12000-15000 των

περιοίκων σε 40000-60000 και των ειλώτων σε 140000-200000

Ερώτηση 7

1 Ποιους εννοεί ο Θουκυδίδης με τη φράση του laquoάνδρες γαρ πόλιςraquo [σελ

40] και τι συνεπάγεται η φράση αυτή για τη σχέση πόλης και πολιτών

Όταν λέει ο Θουκυδίδης laquoάνδρες γαρ πόλιςraquo εννοεί τους πολίτες και την

ταύτιση αυτών με την πόλη τους

9

2 Πόσα και ποια είναι τα πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης πώς

νοείται ο θεσμός της αντιπροσώπευσης [σελ 39-41]

Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης

1 Η πολυμελής συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 Ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα και

3 Μια ομάδα αξιωματούχων

Θεσμός της αντιπροσώπευσης ο καθένας μπορούσε να πάει στην Εκκλησία

ndash Συνέλευση και να εκφράσει τη γνώμη του να ψηφίσει κτλ

Πόλη ως πολιτικός οργανισμός

Η αρχαία ελληνική πόλη ήταν πάνω απ όλα μια πολιτική κοινωνία ένας

πολιτικός οργανισμός Ο άνθρωπος ως laquoζώο πολιτικόraquo (Αριστοτέλης)

ολοκληρώνεται μέσα στην πόλη Η συμμετοχή των πολιτών στα συλλογικά όργανα

είναι πρώτα όφελος της πόλης και συνακόλουθα προς δικό του όφελος Η πόλη

είναι ένα λειτουργικό σύστημα αξιών με ιδιαίτερα αναπτυγμένο το αίσθημα της

συλλογικής συνείδησης Πόλη και κοινωνία ήταν άμεσα συνυφασμένα και έτσι δεν

υπήρχε διαχωρισμός ανάμεσα σε πολιτικό και στρατιωτικό τομέα (δραστηριότητα 6

ndash σελ 41)

Ερώτηση 8

1 Οι δύο τρόποι με τους οποίους προσδιορίζεται ο πολίτης στα Πολιτικά

του Αριστοτέλη [σελ 43]

Κατά τον Αριστοτέλη πολίτης ήταν εκείνος που κατέχει το δικαίωμα του άρχειν

και άρχεσθαι

2 Σε τι διέφεραν οι αστοί από τους πολίτες ποιες κατηγορίες πολιτών

θεωρούνταν αστοί [σελ 58-59]

Αστός vs Πολίτης

Πολίτης ήταν αυτός που είχε πολιτικά δικαιώματα Αντίθετα οι αστοί δεν

συμμετείχαν στην πολιτική ζωή (κι ας ήταν ελεύθεροι πολίτες) γιατί τους είχαν

αφαιρεθεί τα πολιτικά δικαιώματα για κάποιο σοβαρό αδίκημα (λιποταξία

προδοσία) Επίσης αστοί θεωρούνταν τα ανήλικα παιδιά πριν εγγραφούν στους

10

καταλόγους και οι σύζυγοι των ελευθέρων πολιτών

Ερώτηση 9

1 Ποια ήταν η σχέση καταγωγής και πολιτικής ιδιότητας

α στις ελληνικές πόλεις γενικότερα

β στην Αθήνα από το 451 πΧ και μετά [σελ 43-44]

Γ Γιατί περιφρουρήθηκε η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων [σελ 44]

Το κριτήριο της καταγωγής

Για να θεωρείται κανείς ελεύθερος πολίτης έπρεπε να έχει γεννηθεί από

γονείς που ήταν και οι δύο ελεύθεροι πολίτες (σε μερικές περιπτώσεις ήταν

αναγκαία η καταγωγή τριών γενεών από γονείς πολίτες) Κάθε άλλη γέννηση που

προέκυπτε από άλλη σχέση θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα (δηλαδή

ούτε ιδιότητα πολίτη ούτε δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά) Ο κανόνας αυτός

τηρήθηκε με ευλάβεια σε όλες τις ελληνικές πόλεις (Μέγαρα Ρόδο μάλλον και σε

ολιγαρχικές πόλεις όπως Σπάρτη Θεσσαλία Βοιωτία) με ελάχιστες εξαιρέσεις

(όταν μετά από πολέμους μειωνόταν ο αριθμός του ανδρικού πληθυσμού)

Η προϋπόθεση της καταγωγής από γονείς πολίτες ίσχυσε στην Αθήνα από

τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη

από τον πατέρα Η μητέρα μπορούσε να είναι ξένη (αυτοί ονομάζονταν μητρόξενοι )

Στην Αθήνα όμως η Εκκλησία του Δήμου ενέκρινε το 451 πΧ ψήφισμα

σύμφωνα με το οποίο απαραίτητη προϋπόθεση ήταν και οι δύο γονείς να

είναι Αθηναίοι πολίτες Με αυτή την απόφαση η ιδιότητα του πολίτη μεταβλήθηκε

σε ένα ακριβοθώρητο προνόμιο αφού η απόκτησή του γινόταν ιδιαίτερα δύσκολη

Η ιδιότητα όμως αυτή είχε και πολλά προνόμια αμοιβές που λάμβαναν οι

πολίτες για τη συμμετοχή τους στα πολιτικά όργανα και δωρεάν δωρεές

σιταριού δυνατότητα κατοχής περιουσίας και πάσης φύσης νομικά

δικαιώματα (κυρίως κληρονομικά)

Σε ορισμένες πηγές ωστόσο στην Αθήνα παραχωρήθηκε το δικαίωμα της

ιδιότητας του πολίτη σε συμμάχους και σε μετοίκους ως ανταμοιβή για την

προσφορά των υπηρεσιών τους στην πόλη Επιπλέον σε ορισμένες πόλεις

ενδεχομένως να αρκούσε η καταγωγή από έναν γονιό ενώ μπορεί την ιδιότητα του

πολίτη να την αποκτούσαν και τα νόθα παιδιά των πολιτών (όταν λιγόστευε ο

11

αριθμός των γνήσιων (πχ ο Περικλής ζήτησε να απονεμηθεί η ιδιότητα του

πολίτη στο γιο που είχε αποκτήσει με την Ασπασία επειδή οι άλλοι του δυο γιοι

είχαν πεθάνει) Ο Αριστοτέλης πάντως ισχυρίζεται πως όταν ο πληθυσμός των

πόλεων αυξανόταν και πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες σταδιακά

πρώτα αυτούς που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και αργότερα τους

μητρόξενους

Πάντως στη Σπάρτη κάτι τέτοιο θεωρούνταν αδιανόητο (για τελετουργίες-

διαδικασίες εισόδου των αγοριών στην πολιτική κοινότητα των Αθηναίων μείον

κουρείον εορτή Απατουρίων κτλ Βλέπε παρακάτω)

Από όλα τα παραπάνω διαπιστώνεται εύκολα ότι η ιδιότητα του πολίτη στις

αρχαίες ελληνικές πόλεις δεν αποτελούσε ούτε κενό γράμμα ούτε μια οποιαδήποτε

ηθική διάκριση αλλά ένα πολύ συγκεκριμένο κυριαρχικό προνόμιο που άνοιγε το

δρόμο στην απολαβή μιας σειράς άλλων προνομίων και στην κατάληψη μιας σειράς

τιμητικών αξιωμάτων Για το λόγο αυτό η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές των

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων περιφρουρήθηκε ζηλότυπα

2 Ποια προνόμια παρείχε σε αυτόν που την κατείχε [σελ 44-46] Τι

γνωρίζετε για την ταύτιση πολίτη και οπλίτη (=στρατιώτη) στη Σπάρτη και

στην Αθήνα [σελ 47]

ΠΡΟΝΟΜΙΑ

Το οικονομικό κριτήριο

Δύο τα οικονομικά χαρακτηριστικά

1 Το δικαίωμα απόκτησης και κατοχής γης και ακινήτων (έγκτησις) και

2 η απαλλαγή από οποιονδήποτε σταθερό άμεσο φόρο

Η ιδιοκτησία γης αποτελούσε προνόμιο του ελεύθερου πολίτη Μέτοικοι

και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν αγροκτήματα και

ακίνητα όχι όμως να τα αγοράσουν (εκτός και αν τους παραχωρούσε το δικαίωμα η

Εκκλησία του Δήμου ndash ελάχιστες εξαιρέσεις) Αυτό δεν πρέπει να μας ξενίζει αφού

η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς και επιπλέον

πιστοποιούσε την αριστοκρατική του καταγωγή Έτσι σε ολιγαρχικές κυρίως

πόλεις (Θήβα Σπάρτη) ίσχυε η απαγόρευση πώλησης των κλήρων Στην Αθήνα

αυτό το μέτρο χαλάρωσε μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (επειδή η ιδιότητα

του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους η έγγεια ιδιοκτησία

12

πέρασε σε δεύτερη μοίρα ndash αυτό παγιώθηκε με Εφιάλτη-Περικλή και έτσι ο πολίτης

πλέον έπρεπε να έχει προσωπική αξία και όχι αναγκαστικά περιουσία) laquoΕάν

κάποιος είναι φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με την δράση τουraquo (καυχιέται ο

Περικλής στον επιτάφιο

Το περίεργο με τη Σπάρτη ήταν ότι ενώ η καλλιεργήσιμη γη ήταν μοιρασμένη

σε ίσους κλήρους σε όλους τους ελεύθερους πολίτες αυτή δεν τους ανήκε αλλά

ανήκε στην πόλη Εξάλλου για την καλλιέργειά της ασχολούνταν μόνο οι είλωτες

Το νομικό κριτήριο

Δυνατότητα σύναψης οποιασδήποτε δικαιοπραξίας το δικαίωμα της

προστασίας στα δικαστήρια το δικαίωμα της εμφάνισης (ως κατηγόρου) στις

περισσότερες δημόσιες καταγγελίες το δικαίωμα σύνταξης διαθήκης και τα κάθε

μορφής κληρονομικά δικαιώματα Όλα αυτά τα απολάμβαναν μόνο οι ενήλικοι

άρρενες πολίτες (όχι οι γυναίκες και οι διανοητικώς καθυστερημένοι) Τα νομικά

δικαιώματα ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τα πολιτικά έτσι πχ ένας οφειλέτης του

Δημοσίου έχανε και το δικαίωμα του πολίτη έως εξοφλήσει το χρέος του

Πολιτικά δικαιώματα

Η πολιτική ήταν η κύρια δραστηριότητα του ελεύθερου πολίτη Πολιτική

δραστηριότητα = να συμμετέχει στα πολιτικά θεσμικά όργανα Στην Αθήνα είχαμε τη

Συνέλευση (Εκκλησία) του Δήμου τη Βουλή την Ηλιαία και το ολιγομελές σώμα

των αρχόντων Στη Σπάρτη και σε άλλες ολιγαρχικές πόλεις είχαμε τη Συνέλευση

του Δήμου τη Γερουσία το Συμβούλιο και το Σώμα των αρχόντων Ενώ σε

αρκετές περιπτώσεις τα ονόματα των πολιτικών οργάνων είναι ίδια οι διαφορές

ανάμεσα σε δημοκρατικές και ολιγαρχικές πόλεις ήταν τεράστιες στις ολιγαρχικές

πόλεις η Συνέλευση δεν συγκαλούνταν συχνά και όταν αυτό γινόταν ο δήμος απλά

επικύρωνε τις προειλημμένες αποφάσεις από τη Γερουσία Αντίθετα στην Αθήνα

η πολιτική συμμετοχή είχε ουσιαστικό περιεχόμενο καθώς ήταν προσωπική και

άμεση

Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε πως μόνο στη δημοκρατία είναι ο πολίτης

πραγματικός πολίτης

Το στρατιωτικό κριτήριο

Από τον 5ο αι έχουμε ταύτιση του πολίτη με τον οπλίτη (πολίτης που

προμηθεύεται πλήρη εξοπλισμό) Κατά την άποψη αρχαίων συγγραφέων εξάλλου

13

την πολιτική ιδιότητα έπρεπε να έχουν μόνο όσοι μπορούσαν να υπερασπιστούν

την πατρίδα

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της απόλυτης ταύτισης πολίτη και στρατιώτη

αποτελούσε η Σπάρτη

Οι Σπαρτιάτες ήταν περισσότερο στρατιώτες παρά πολίτες αφού το

μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους το περνούσαν σε στρατόπεδα και κάθε άλλη

δραστηριότητα ήταν απαγορευμένη Η συμμετοχή τους στη Συνέλευση (Απέλλα)

ήταν καθαρά τυπική (αφού όπως είπαμε απλά επικύρωναν αποφάσεις ειλημμένες)

Στην Αθήνα η ταύτιση πολίτη και στρατιώτη διατηρήθηκε στο ίδιο πλαίσιο

μέχρι την εποχή του Κλεισθένη ndash όμως τον 5ο αι η ταύτιση αυτή χαλάρωσε

αφενός επειδή η ιδιότητα του πολίτη επεκτάθηκες και σε εκείνους που δεν είχαν την

οπλιτική ικανότητα και αφετέρου επειδή η Αθήνα έζησε μεγάλο διάστημα χωρίς

πόλεμο

Τέλος από τον Πελοποννησιακό και ύστερα η σχέση πολίτη-στρατιώτη

χαλαρώνει εντελώς αφού έχουμε την ύπαρξη μισθοφόρων (όπως πχ οι Κρήτες

τοξότες)

Το θρησκευτικό κριτήριο

Η πολιτική ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τη θρησκευτικά ζωή Όλες οι

σημαντικές πράξεις της πολιτικής ζωής συνδέονταν με θυσίες και τελετές προς τον

θεό-προστάτη πχ η είσοδος του μελλοντικού πολίτη στην πολιτική κοινότητα

συνοδευόταν από τελετουργίες προς τιμήν του Δία ή της Αθηνάς (έτσι πράξη αυτή

θεωρούνταν όχι μόνο πολιτική αλλά και θρησκευτική)

3 Περιγραφή και ονομασίες τελετουργιών και διαδικασιών για την είσοδο

και σταδιακή ένταξη στην πολιτική κοινότητα των παιδιών (αγοριών) των

Αθηναίων [σελ 47-48 56 297 313-314]

Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων

Η είσοδος των παιδιών επικυρωνόταν με 2 εγγραφές την εγγραφή τους

στους καταλόγους της φρατρίας και την εγγραφή τους στο δήμο όπου ανήκαν Η

εγγραφή στη φρατρία γινόταν κατά τη διάρκεια της τελετής την ημέρα του

εορτασμού των Απατουρίων (εορτής όπου οι φρατρίες λάτρευαν τον Φράτριο Δία

και τη Φράτρια Αθηνά) Την Τρίτη μέρα της γιορτής δηλώνονταν τα παιδιά που

είχαν γεννηθεί ή υιοθετηθεί από πολίτες γονείς (κάτι σαν την ληξιαρχική πράξη) Ο

14

πατέρας έδινε όρκο ότι το παιδί γεννήθηκε από νόμιμο γάμο με Αθηναία (τα ξένα

ούτε αναγνωρίζονταν ούτε υιοθετούνταν)

Η δεύτερη εγγραφή στους καταλόγους των δημοτών αφορούσε μόνο τα

αγόρια και πραγματοποιούνταν με τη συμπλήρωση του 18ου έτους της ηλικίας

τους Οι δημότες έδιναν όρκο για την ηλικία τους ότι είναι νόμιμοι πολίτες και ότι

κατάγονται από νόμιμη γέννηση Μετά η λίστα των νεοεγγραφέντων

υποβαλλόταν για έλεγχο στη Βουλή Σε μερικές όμως περιπτώσεις μπορεί οι

δημότες να καταψήφιζαν κάποιον ως μη ελεύθερο Τότε αυτός είχε το δικαίωμα να

ασκήσει έφεση στο δικαστήριο ndash αν δικαιωνόταν οι δημότες ήταν υποχρεωμένοι να

τον εγγράψουν αν όχι τον πουλούσαν ως δούλο

Στη συνέχεια οι νέοι πολίτες συγκεντρώνονταν κατά φυλές και

εκπαιδεύονταν για 2 χρόνια στο ακόντιο και το τόξο και περιπολούσαν στα φρούρια

ως φύλακες Μετά τη λήξη της υποχρεωτικής αυτής θητείας εισέρχονταν οριστικά

στο σώμα των ενεργών πολιτών (Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία)

Ερώτηση 10

1 Σε ποια πολιτεύματα γενικότερα υπήρχαν δύο τάξεις πολιτών από τις

οποίες μόνο μία είχε πλήρη δικαιώματα ποια ήταν αυτή [σελ 49]

Στα ολιγαρχικά πολιτεύματα των ελληνικών πόλεων υπήρχαν δύο τάξεις

πολιτών από τις οποίες πλήρη δικαιώματα και ουσιαστικά εξουσία είχε μόνο μία

εκείνη της οποίας η περιουσία ξεπερνούσε ένα συγκεκριμένο όριο

2 Ποιον ιδιαίτερο χαρακτήρα παρουσιάζει η ιδιότητα του πολίτη στη

στρατοκρατικά οργανωμένη Σπάρτη [μόνον σελ 49]

Ο πολίτης ήταν ταυτόχρονα και στρατιώτης laquoπλήρους απασχόλησηςraquo υπό

τις διαταγές των κληρονομικών βασιλέων οι οποίοι ασκούσαν την εξουσία με τα

ισόβια μέλη της Γερουσίας και τους ετήσια εκλεγμένους εφόρους Στην Απέλλα

απλά επικυρώνονταν οι αποφάσεις τους (σε μια στρατοκρατικά οργανωμένη

κοινωνία όπου οι πολίτες είχαν μάθει να υπακούν οι στρατιώτες-πολίτες δεν

μπορούσαν να αντιταχθούν σε προτάσεις των ανώτερών τους) Οι Σπαρτιάτες είχαν

γη αλλά η γη ανήκε στην πόλη και ήταν ουσιαστικά ανεπάγγελτοι (απαγορευόταν

οποιαδήποτε ενασχόληση πέρα από τα στρατιωτικά) Από σύγχρονους ερευνητές

χαρακτηρίζεται το πολίτευμα της Σπάρτης ως laquoπολιτεία των συνταξιούχωνraquo

15

Ερώτηση 11

1 Με ποιους τρόπους συνέβαλαν οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος στην

έναρξη της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας [σελ 50-51 πρβ

σελ 134]

ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Μόνο στην Αθήνα ο ενεργός πολίτης ήταν πραγματικά ελεύθερος Μέχρι τον 6ο

αι η Αθήνα δεν διέφερε από τις άλλες ολιγαρχικές πόλεις καθώς η αντιπαράθεση

πλούτου φτώχειας έφερνε πολλές εμφύλιες έριδες Τέλος έβαλαν οι Σόλωνας και

Κλεισθένης

Σόλωνας οι μεταρρυθμίσεις του (590 πΧ) υπήρξαν καταλυτικές για την έναρξη της

διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας

Κατήργησε τα χρέη των φτωχών αγροτών

Επέτρεψε σε όσους είχαν μεταναστεύσει λόγω χρεών να επιστρέψουν

Απαγόρευσε τη σύναψη δανείων με σωματική εγγύηση (σεισάχθεια)

Διαίρεσε τους πολίτες με βάση το αγροτικό εισόδημα σε τέσσερις

τάξεις οι δύο ανώτερες μπορούσαν να καταλάβουν τα ανώτερα αξιώματα

ενώ οι ζευγίτες και οι θήτες μπορούσαν να συμμετέχουν στην Εκκλησία του

δήμου

Ερώτηση 12

1 Σε τι αποσκοπούσαν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

Οι μεταρρυθμίσεις του αποσκοπούσαν στον περιορισμό της εξουσίας των

αριστοκρατικών οικογενειών δίνοντας περισσότερα δικαιώματα στις δύο κατώτερες

τάξεις Αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος (ενσωμάτωση στην πόλη των νέων

πολιτών δηλαδή μετοίκων και δούλων των νεοπολιτών και οργάνωση των

εξουσιών (σελ 64 Παράδειγμα 2)

2 Με ποιο τρόπο πέτυχε ο Κλεισθένης τη διεύρυνση του σώματος των

πολιτών στην Αθήνα [σελ 51 64 Παράδειγμα 2 140-142]

16

Κλεισθένης ανασύνθεση του πολιτικού σώματος

Κατένειμε τους πολίτες σε 10 φυλές (αντί τεσσάρων)

Διαίρεσε την Αττική σε τριάντα ομάδες δήμων (τριττύες)

Διαίρεσε τη χώρα σε περισσότερους από 100 δήμους ndash στους δήμους

έδωσε τη βαρύτητα που είχαν μέχρι τότε οι φυλές (έτσι η εγγραφή στους

καταλόγους του δήμου και ο ορισμός των αντιπροσώπων στη Βουλή των

Πεντακοσίων και στην Ηλιαία γινόταν πλέον από τους δήμους)

Ερώτηση 13

1 Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού στην Αθήνα με τα

μέτρα

a του Εφιάλτη και

b του Περικλή [σελ 52 πρβ σελ 91]

Δραστηριότητα 14 [σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

Εφιάλτης

(462 πΧ) αποδυνάμωσε εντελώς τον Άρειο Πάγο μεταφέροντας τις

αρμοδιότητές του στα άλλα πολιτειακά όργανα (Εκκλησία του Δήμου Βουλή

των 500 Ηλιαία) στα οποία είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες

Περικλής σημαντικά μέτρα

Επιλογή αρχόντων με κλήρωση

Παραχώρηση πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων σε όλες τις τάξεις των

πολιτών (εκλόγιμοι για το αξίωμα των αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες)

Καθιέρωση αμοιβής των μελών της Ηλιαίας και της

Εκκλησίας του Δήμου (δραστηριότητες 11-12 σελ 52)

Ερώτηση 14

1 Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη λειτουργία τους στην

πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53]

Οι φρατρίες

Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών

ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι

φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί

17

αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα

οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή

του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως

θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό

περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε

το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο)

και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε

χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία

Αθηνά)

2 Τι ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η βασική

λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην Αθήνα [σελ 54-55]

Οι φυλές

Η οργάνωση της αρχαϊκής πόλης βασίστηκε στο φυλετικό σύστημα

μονάδες του οποίου ήταν το γένος η φρατρία και η φυλή Η φυλή ήταν συνένωση

φρατριών μια αυτοδιοικούμενη οργανική μονάδα με δικά της διοικητικά όργανα και

δική της εδαφική περιοχή Ανώτατο όργανο ήταν η συνέλευση των ανδρών που

μπορούσαν να φέρουν όπλα (πολεμιστές) Κάθε φυλή είχε τον αρχηγό της

(φυλοβασιλέα) ο οποίος ασκούσε τις διοικητικές θρησκευτικές και στρατιωτικές

αρμοδιότητες Ανάμεσα στον φυλοβασιλέα και της συνέλευσης των πολεμιστών

ήταν το συμβούλιο της φυλής (το οποίο συγκροτούσαν οι αρχηγοί των γενών και

των φρατριών) Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τον φυλοβασιλέα σε συνεργασία

με το συμβούλιο της φυλής και εγκρίνονταν ή απορρίπτονταν από τη συνέλευση

των πολεμιστών

Από τους ιστορικούς γνωρίζουμε ότι υπάρχουν δύο βασικές ομάδες φυλών

οι ιωνικές και οι δωρικές Ακόμα και μετά τον Κλεισθένη (και την αύξησή τους από 4

σε 10 για την αποδυνάμωσή τους) συνέχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο στην

πολιτική σκηνή αφού κάθε φυλή εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές στη

Βουλή των 500 ασκούσε την πρυτανεία για ένα χρόνο και συμμετείχε αναλογικά

στην Ηλιαία

Η φυλή ανακατευόταν και στις οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

(χορηγίες στις τραγωδίες και στα Διονύσια) Αλλά και στον στρατιωτικό τομέα αφού

κατά τον 5ο αι στην Αθήνα οι 10 στρατηγοί εκλέγονταν αντιπροσωπευτικά ένας

18

από κάθε φυλή

Ερώτηση 15

1 Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις) και ποιος ήταν ο

ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες κοινότητες-πυρήνες

κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του

Κλεισθένη Περιγράψτε συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των

δήμων [σελ 55-57]

Οι δήμοι

Μετά τον Κλεισθένη οι δήμοι από απλές γεωγραφικές υποδιαιρέσεις έγιναν

αυτοδιοικούμενες κοινότητες και ταυτόχρονα πυρήνες της κοινωνικοπολιτικής

οργάνωσης της πόλης (λόγω της μεταφοράς της πολιτικής δραστηριότητας από

τις φυλές στους δήμους)

Στο εξής οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν δίπλα στο όνομά τους το όνομα

του δήμου στον οποίο ανήκαν (το οποίο ήταν και κληρονομικό)

Στους επόμενους δύο αιώνες ο ρόλος των δήμων ήταν πλέον διττός από τη

μία αποτελούσαν τοπικές αυτοδιοικούμενες μονάδες με δημοκρατική δομή και

οργάνωση και από την άλλη αποκεντρωμένες μονάδες εφαρμογής των

κατευθύνσεων της κεντρικής εξουσίας και πυρήνες παραγωγής κεντρικής

πολιτικής Η αυτοδιοίκησή τους εκφραζόταν με τα δικά τους διοικητικά όργανα

(Συνέλευση Δημοτών Δήμαρχος Δημοτικό Ταμείο Δημοτική Αστυνομία Δημοτικό

Ιερατείο) Επίσης εισέπρατταν τους δικούς τους φόρους και διοργάνωναν τις

δικές τους πολιτιστικές εκδηλώσεις

Οι δήμοι όμως ήταν αρμόδιοι και για την είσπραξη των δημόσιων φόρων

Η κύρια αρμοδιότητά τους όμως ήταν η τήρηση του καταλόγου των δημοτών-

πολιτών

Ερώτηση 16

1 Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση στην απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και μετά το ψήφισμα του 451

πΧ

Η καταγωγή αποτελούσε το πρωταρχικό κριτήριο απόκτησης της ιδιότητας

του πολίτη Η γέννηση από γονείς πολίτες ή αστούς ήταν η κύρια οδός

πρόσβασης στην πολιτική κοινότητα

19

2 Ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα

προέκυπταν από νόμιμη γέννηση

Νόμιμη γέννηση θεωρούνταν μόνο αυτή που προέκυπτε από τον γάμο ενός

πολίτη ή αστού με την κόρη ενός άλλου πολίτη ή αστού Κάθε άλλη γέννηση

θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα Τα νόθα παιδιά δεν αποκτούσαν την

ιδιότητα του πολίτη και δεν είχαν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά

3 Ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι Αναφέρετε τρία παραδείγματα

Η προϋπόθεση καταγωγής από γονείς πολίτες ως κριτήριο απόκτησης της

ιδιότητας του πολίτη ίσχυσε στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε

φαίνεται ότι αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από τον πατέρα Η μητέρα

μπορούσε να είναι ξένη (μητρόξενοι) Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτές του

Κλεισθένη του Κίμωνα και του Θεμιστοκλή οι μητέρες των οποίων κατάγονταν από

τη Σικυώνα τη Θράκη και το Άργος αντίστοιχα

Στα μέσα του 5ου αι η στάση της Αθήνας στο θέμα των μικτών γάμων άλλαξε

ριζικά Η Εκκλησία του Δήμου το 451 πΧ ενέκρινε ndash ύστερα από πρόταση του

Περικλή ndash ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο για να θεωρηθεί κάποιος Αθηναίος

πολίτης έπρεπε να κατάγεται από γονείς πολίτες ή αστούς και από τις δύο

πλευρές

4 Τι προϋποθέσεις ίσχυαν αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του

πολίτη σε κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον Αριστοτέλη

[σελ 58-61]

Ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί ότι σε ορισμένες δημοκρατικές πόλεις

αρκούσε ακόμα και η ελεύθερη καταγωγή της μητέρας για να αποκτήσει κανείς την

ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη ενώ σε κάποιες άλλες την αποκτούσαν ακόμα και τα

νόθα παιδιά των πολιτών όταν λιγόστευε ο αριθμός των γνήσιων πολιτών

Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι όταν ο πληθυσμός των πόλεων αυτών αυξανόταν και

πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες των πολιτών σταδιακά πρώτα αυτούς

που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και στη συνέχεια αυτούς που

προέρχονταν από πολίτη πατέρα και ξένη μητέρα

20

Ερώτηση 17

1 Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του πολίτη ποιοι

αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια κατηγορία ανήκαν οι πόλεις

που προστάτευσαν το δικαίωμα της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και

για ποιους λόγους

Το δεύτερο καθοριστικό κριτήριο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη

ήταν η κατοχή γης και ακινήτων (έγκτησις) Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν

αποκλειστικό προνόμιο των ελεύθερων πολιτών

Μητρόξενοι και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν

αγροκτήματα και ακίνητα αλλά όχι να τα αγοράσουν Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή

των μετοίκων και των ξένων στην οικονομική ζωή της πόλης (βασικά στις

δημοκρατικές) ήταν όχι μόνο ευπρόσδεκτη αλλά και επιδιωκόμενη Στην Αθήνα

μάλιστα του 4ου αι πΧ έγιναν σημαντικές τροποποιήσεις στις νομικές

διαδικασίες με στόχο τη διευκόλυνση των εμπορικών και οικονομικών

συναλλαγών των μετοίκων Θεωρητικά υπήρχε και η δυνατότητα παραχώρησης

του δικαιώματος της έγκτησης σε μετοίκους και ξένους με ειδικό ψήφισμα της

Εκκλησίας του Δήμου

Επειδή η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς στις

ολιγαρχικές πόλεις προστάτεψαν με ιδιαίτερο ζήλο το δικαίωμα της έγκτησης Σε

πολλές μάλιστα πόλεις (όπως στη Θήβα και τη Σπάρτη) ίσχυε απαγόρευση

πώλησης των κλήρων Στις ίδιες πόλεις συμμετοχή στα κοινά είχαν μόνο οι

μεγαλοκτηματίες

2 Ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

Η απαγόρευση πώλησης της γης υπήρχε τουλάχιστον μέχρι την εποχή του

Σόλωνα

3 Πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] Πότε παύει η απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα κοινά να είναι συνάρτηση

της κατοχής έγγειας περιουσίας και περιουσίας [σελ 62]

21

Η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και της ιδιότητας του πολίτη χαλάρωσε στη

δημοκρατική Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (από τότε δηλαδή που

η ιδιότητα του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του

δήμου) Έκτοτε δεν απαιτούνταν για την απόκτηση της ούτε κατοχή γης ούτε

εισόδημα Με τις αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε Η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και γενικά η συμμετοχή στα κοινά είχε πλέον

να κάνει με την προσωπική αξία του καθενός

Εάν ο πολίτης έστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με τη

δράση του δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσεις λέει

ο Περικλής στον επιτάφιο

4 Τι προτείνονταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 πΧ) και τι

συμπεραίνει κανείς από την καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403

πΧ στην Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ 61-63]

Διάταγμα του Φορμισίου (403 πΧ) προτεινόταν να αποκλειστούν από

την πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γη

Η απογραφή που διενεργήθηκε εκείνο το χρόνο είχε καταγράψει 5000

ακτήμονες στην Αθήνα Εάν δεχτούμε ότι στις αρχές του 4ου πΧ αι ο αριθμός

των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν στις 30000 διαπιστώνεται ότι το 16 από

αυτούς ήταν ακτήμονες

Ερώτηση 18

1 Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Μια άλλη οδός πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στο πολιτικό σώμα

ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά

των διακεκριμένων υπηρεσιών τους σε αυτή (σπάνιο φαινόμενο αλλά και ύψιστη

τιμή) Αυτοί ονομάζονταν ποιητοί πολίτες και εξομοιώνονταν με τους εκ καταγωγής

πολίτες (αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι αλλά δεν μπορούσαν

να εκλεγούν άρχοντες και να αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης) Η

απονομή της ιδιότητας του πολίτη μπορούσε να έχει ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα

Γενικά τις περισσότερες περιπτώσεις ποιητών πολιτών τις συναντάμε στην Αθήνα

(μόνο δύο περιπτώσεις υπήρξαν στη Σπάρτη)

22

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

πόλη

Για τον Ιππόδαμο τον Μιλήσιο (εφευρέτη της ρυμοτομικής διαίρεσης την

οποία εφάρμοσε στον Πειραιά) η ιδανική πόλη έπρεπε να έχει 10000 κατοίκους

Ο Πλάτωνας ήθελε τόσους κατοίκους ώστε να μπορούν να αμύνονται αλλά και να

γνωρίζονται καλά μεταξύ τους για να εκλέγουν τους άρχοντες καταλήγοντας στον

αριθμό 5040 Ο Αριστοτέλης ισχυριζόταν πως μια πόλη έπρεπε να έχει τόσους

κατοίκους όσο απαιτούνται για να είναι αυτάρκης και έλεγε μάλιστα πως μια

κοινωνία με 100000 μέλη δεν είναι περισσότερο πόλη από μια με δέκα μέλη

2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για

τον]

Αθήνα περίπου 40000 (σε σύνολο 250000 κατοίκων)

Σπάρτη 28000 ndash 30000 (πληθυσμός 190000 ndash 270000 κάτοικοι)

Ερώτηση 3

Η τυπική κοινωνική δομή των αρχαίων ελληνικών πόλεων [σελ 33]

Κοινωνική δομή

Ανταγωνισμούς ανάμεσα σε φτωχούς και πλούσιους έχουμε επί αιώνες ndash

από την ομηρική εποχή το κύριο αίτημα των φτωχών ήταν ο αναδασμός και η

παραγραφή των χρεών (και τα δύο συνδέονταν με την κατοχή γης) Μέχρι την

εμφάνιση του νομίσματος τον 7ο αι η κατοχή γης ήταν το μοναδικό κριτήριο

πλούτου Ίδιο σκηνικό σε όλες τις αρχαίες πόλεις οι πλούσιοι κατείχαν τη γη και

την εξουσία αν και ήταν λιγότεροι Σε ελάχιστες πόλεις όπως στην Αθήνα (μετά

από μεταρρυθμίσεις Σόλωνα και Κλεισθένη) αλλάζει η κοινωνική αυτή διαμάχη

αφού το εμπόριο αρχίζει να αναπτύσσεται και να αποτελεί το ουσιαστικό αντίβαρο

προς την αγροτική καλλιέργεια Στις περισσότερες ελληνικές πόλεις οι πηγές μιλούν

για τρεις πληθυσμιακές ομάδες

Πολίτες

Μετοίκους

Δούλους (Στη Σπάρτη έχουμε πολίτες περίοικους και είλωτες ενώ τον 3ο αι

εμφανίζονται και δούλοι Στην Κρήτη οι δούλοι ονομάζονταν κλαρώτες και

στις θεσσαλικές πόλεις πενέστες)

4

Ερώτηση 4

1 Βασικά χαρακτηριστικά του ελεύθερου πολίτη προνόμια και

υποχρεώσεις των πολιτών

Πολίτες

Τρία ήταν τα χαρακτηριστικά των πολιτών κατοχή γης κατοχή πολιτικών

δικαιωμάτων καταγωγή από πολίτες γονείς

Οι πολίτες αποφάσιζαν για την τύχη της πόλης ήταν υπεύθυνοι για ειρήνη

και πόλεμο τελετές κτλ χωρίς να είναι όλοι πλούσιοι απέφευγαν τη χειρωνακτική

εργασία που θεωρείτο laquoπρονόμιοraquo των ξένων και των δούλων

2 Αριθμός πολιτών (χωρίς τις οικογένειές τους) στην Αθήνα και στη

Σπάρτη [σελ 33]

Από έρευνες προκύπτει ότι οι πολίτες αποτελούσαν τη μειοψηφία σε όλες τις

πόλεις (πχ στην Αθήνα ήταν περίπου 40000 και μαζί με γυναικόπαιδα έφταναν

τους 100000-130000 στη Σπάρτη 28000-30000 που με γυναικόπαιδα έφταναν

στους 85000-90000 ndash όταν ο συνολικός πληθυσμός αυτών των πόλεων εκτιμάται

στους 250000 για Αθήνα και στους 190000-270000 στη Σπάρτη)

Ερώτηση 5

1 Κοινωνική δομή (πληθυσμιακές ομάδες) της Αθήνας και των

περισσότερων ελληνικών πόλεων ndash εκτός των ελευθέρων πολιτών [σελ

34-37]

Μέτοικοι

Μέτοικοι γενικά ήταν οι ξένοι εγκαταστημένοι στην πόλη Πολλοί ήταν

Έλληνες από άλλες ελληνικές πόλεις Οι μέτοικοι είχαν κοινά με τους πολίτες

δικαιώματα και υποχρεώσεις (ήταν γραμμένοι στα μητρώα αλλά σε ξεχωριστούς

καταλόγους) μπορούσαν να ασκήσουν ορισμένα δημόσια λειτουργήματα (του

κήρυκα του εργολάβου κα) είχαν το δικαίωμα να έχουν δούλους και κινητή

περιουσία ΟΧΙ όμως ακίνητη εκτός και αν τους είχε απονεμηθεί το δικαίωμα αυτό

ΕΓΚΤΗΣΙΣ

=

5

δικαίωμα να αποκτούν οι μέτοικοι ακίνητη περιουσία γη

Δεν είχαν ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ όπως οι πολίτες Δεν ψήφιζαν δεν

εκλέγονταν και έτσι δεν κατείχαν δημόσια αξιώματα (ελάχιστες εξαιρέσεις

υπάρχουν) Οι μέτοικοι όφειλαν να έχουν ως προστάτη έναν πολίτη ο οποίος

τους αντιπροσώπευε στην επικοινωνία με τις αρχές (ο θεσμός του προστάτη μάλλον

εξασθενεί τον 4ο αι γιατί ο Πλάτωνας δεν τον αναφέρει καθόλου στους Νόμους)

Κύρια οικονομική υποχρέωσή τους ήταν το

ΜΕΤΟΙΚΙΟ

=

κατά κεφαλή φόρος που πλήρωναν άνδρες και γυναίκες

Επίσης είχαν δικαίωμα στις λειτουργίες (όχι στην τριηραρχία)

υπηρετούσαν στο πεζικό ως οπλίτες και στον στόλο ως ερέτες αλλά αποκλείονταν

από το ιππικό Ήταν αποκλεισμένη από θρησκευτικές τελετές και χορούς (αλλά

μπορούσαν να μυηθούν στον χορό των Ληναίων και στα μυστήρια της Ελευσίνας)

Δύο λόγοι που αποκλείονταν

1 Η συμμετοχή σε θρησκευτικές τελετές ήταν συνδεδεμένη με την ιδιότητα

του πολίτη και

2 Παρέμεναν πιστοί στη λατρεία των δικών τους θεών

Η συνεισφορά τους (πέρα από τους φόρους) στην πόλη ήταν σημαντική

αφού οι περισσότεροι εργάζονταν ως έμποροι βιοτέχνες τραπεζίτες ndash οι εργασίες

αυτές τους εξασφάλιζαν τέτοια κέρδη που έκαναν συχνά ευεργεσίες στο λαό

Δούλοι

Η μεγαλύτερη πληθυσμιακή τάξη Ο θεσμός υπήρχε ήδη από τον Όμηρο

αλλά εξαπλώθηκε τον 5ο αι λόγω της ανάπτυξης του εμπορίου και της βιομηχανίας

λόγω της ανάπτυξης του βιοτικού επιπέδου των πολιτών λόγω της αυξανόμενης

συμμετοχής των πολιτών στα κοινά και της περιφρόνησης της χειρωνακτικής

εργασίας Ο δούλος ήταν laquoέμψυχο κτήμαraquo και απαραίτητο μέρος του

ολοκληρωμένου σπιτιού Δεν έπαυε όμως να είναι άνθρωπος γι αυτό και

απαγορευόταν η βία Ο δούλος και η οικογένειά του δεν είχαν νομική

υπόσταση

6

Κατηγορίες δούλων

laquoοικιακοί δούλοιraquo υπηρέτες στα σπίτια στα χωράφια και στα εργαστήρια

βοηθούν τον κύριό τους

laquoοι χωρίς οικούντεςraquo αυτοί που δεν διέμεναν στο σπίτι του κυρίου τους ndash

απολάμβαναν σχετική ανεξαρτησία στον οικονομικό

τομέα αφού τους επιτρεπόταν να εργάζονται ndash από τα

έσοδά τους πλήρωναν μια πάγια πρόσοδο (αποφορά)

στον κύριό τους και τα υπόλοιπα τα κρατούσαν

laquoδημόσιοι δούλοιraquo εργάζονταν ως αστυνομικοί κλητήρες γραμματείς κτλ

και αμείβονταν για τις υπηρεσίες τους

laquoανδράποδα μισθοφορούνταraquo η πιο υποβαθμισμένη κατηγορία δούλων Εκείνοι

που οι κύριοί τους εκμίσθωναν έναντι αμοιβής ως

κωπηλάτες στο στόλο ή μεταλλεία Ο κύριός τους

εισέπραττε την ημερήσια αμοιβή και ο

εργοδότης αναλάμβανε τη διατροφή τους

Σε ορισμένες περιπτώσεις οι δούλοι μπορούσαν να αποκτήσουν την

ελευθερία τους (εξαγορά της ελευθερίας από τον κύριό τους με τα χρήματα που

είχαν συγκεντρώσει ή λόγω αξιέπαινης συμπεριφοράς ή ως πράξη γενναιοδωρίας

του κυρίου τους ή λόγω προσφοράς εξαιρετικών υπηρεσιών προς την πόλη)

Καταγωγή δούλων από Θράκη Φρυγία Συρία Αρμενία και γενικότερα χώρες της

ανατολικής Μεσογείου με τις οποίες οι ελληνικές πόλεις διατηρούσαν εμπορικές

σχέσεις

Ερώτηση 6

1 Κοινωνική δομή (πληθυσμιακές ομάδες) της Σπάρτης [σελ 37-38 49 76-

τρίτη παράγραφος 177-178 173 185-188]

Δραστηριότητα 5 [σελ 39]

Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

Τα παραπάνω αφορούσαν τις περισσότερες δημοκρατικές πόλεις του 5ουndash4ου

7

αι πΧ Στην ολιγαρχική Σπάρτη ίσχυε ένα ιδιότυπο καθεστώς που διατηρήθηκε

αφενός επειδή η Σπάρτη ήταν αυτάρκης και αφετέρου επειδή οι Σπαρτιάτες

ήταν γενικά δύσπιστοι προς κάθε ξένο στοιχείο Κι εκεί οι τάξεις ήταν τρεις

πολίτες περίοικοι είλωτες

Όμοιοι

Οι Σπαρτιάτες ήταν ελεύθεροι πολίτες που καθόριζαν τις τύχες της

πόλης Θεωρούνταν όλοι ίσοι μεταξύ τους απείχαν από κάθε οικονομική

δραστηριότητα έκαναν λιτή ζωή και τους ανήκαν τα ίδια πράγματα

(κοινοκτημοσύνη) Ασκούσαν αποκλειστικά το laquoεπάγγελμαraquo του στρατιώτη ή

αξιωματικού (υποδειγματικά στρατοκρατικά οργανωμένη κοινωνία) Μετά το 30ο έτος

της ηλικίας τους οι ελεύθεροι πολίτες συμμετείχαν στην Απέλλα (συνέλευση των

πολιτών) και μετά το 60ο στη Γερουσία Στην πραγματικότητα η πολιτική ζωή ήταν

υποβαθμισμένη και η ελευθερία στην έκφραση υποβαθμισμένη (η σπαρτιατική

αγωγή τις καθυπέτασσε)

Πολίτες = όμοιοι ίσοι (γιατί κύριο χαρακτηριστικό της στρατιωτικά οργανωμένης

ζωής ήταν η ισότητα-κοινός τρόπος ζωής κτλ ndash βλ παρακάτω Κατοικούσαν

στη Σπάρτη η οποία προέκυψε από τον συνοικισμό αρχικά τεσσάρων και αργότερα

πέντε χωριών-κωμών (της Πιτάνης της Μεσόας της Κυνοσούρας των Λιμνών και

των Αμυκλών)

Περίοικοι

Κάτοικοι που κατοικούσαν σε περιοχές γύρω από τις τέσσερις κώμες

στις οποίες είχαν εγκατασταθεί οι Σπαρτιάτες Τα εδάφη αυτά θεωρούνταν

σπαρτιατικά και οι περίοικοι Λακεδαιμόνιοι Όταν οι Σπαρτιάτες κατέλαβαν τη γη

των περιοίκων δεν την μοιράστηκαν αλλά την άφησαν σε αυτούς να την

καλλιεργούν Οι περίοικοι δεν συμμετείχαν ενεργά στην πολιτική ζωή αλλά

υπηρετούσαν στο στρατό (μπορούσαν να γίνουν και αξιωματικοί ndash αφού ο

αριθμός των Σπαρτιατών είχε μειωθεί λόγω των πολέμων) Ζούσαν από την

καλλιέργεια γης εργάζονταν ως έμποροι τεχνίτες Απολάμβαναν οικονομική και εν

μέρει διοικητική αυτονομία αλλά πάντα κάτω από τον έλεγχο των σπαρτιατικών

αρχών Οι Σπαρτιάτες τους χρησιμοποιούσαν έξυπνα για να κυριαρχούν στην

ευρύτερη περιοχή Έτσι η γη των περιοίκων λειτουργούσε ως πρόχωμα ενάντια σε

εχθρική επιδρομή ndash Χωρίς αυτούς η Σπάρτη δεν θα μπορούσε να διαδραματίσει

8

ηγετικό ρόλο στον ελλαδικό χώρο

Είλωτες

Οι είλωτες ήταν οι παλιοί κάτοικοι της Σπάρτης που είχαν

υποδουλωθεί στους Σπαρτιάτες Οι Σπαρτιάτες κατέσχεσαν και μοίρασαν τη

γη τους σε κλήρους και τους υποχρέωσαν να την καλλιεργούν για λογαριασμό

τους Ζούσαν στην περιοικίδα χώρα και λειτουργούσαν ως πρόχωμα στις εχθρικές

επιδρομές

Είλωτες τη Λακωνίαςαρχαίοι (κάτοικοι της Λακωνίας υποδουλωμένοι από

παλιά στους Σπαρτιάτες) και της ΜεσσηνίαςΜεσσηνιακοί (κάτοικοι της

Μεσσηνίας που υποδουλώθηκαν μετά τον 2ο Μεσσηνιακό Πόλεμο 640-620 πΧ)

Δεν είχαν πολιτικά και αστικά δικαιώματα και η νομική τους θέση δεν διέφερε από

αυτή των δούλων των άλλων πόλεων

Ξεχώριζαν όμως σε τρία σημεία

1 Είχαν τη δυνατότητα της δικής τους οικογένειας

2 Αποτελούσαν περιουσία της πόλης και όχι των πολιτών και

3 Δεν μπορούσαν να πουληθούν ή να εξαγοράσουν την ελευθερία τους Οι

αρχές της πόλης είχαν την απόλυτη δικαιοδοσία πάνω τους Δεν

υπηρετούσαν στον στρατό (μόνο ως συνοδοί των οπλιτών-πολιτών στον

Πελοποννησιακό πόλεμο και ως κωπηλάτες στο στόλο) Η σχέση μεταξύ

Σπαρτιατών και ειλώτων ήταν μονίμως εχθρική

Κρυπτεία = μαζικές εξοντώσεις ειλώτων που περιλαμβάνονταν στην

εκπαίδευση των νέων Επίσης οι Έφοροι κατά την έναρξη της ετήσιας θητείας

τους κήρυτταν τον πόλεμο εναντίον των ειλώτων

Ο Ehrenberg υπολόγισε τον αριθμό ων Σπαρτιατών σε 12000-15000 των

περιοίκων σε 40000-60000 και των ειλώτων σε 140000-200000

Ερώτηση 7

1 Ποιους εννοεί ο Θουκυδίδης με τη φράση του laquoάνδρες γαρ πόλιςraquo [σελ

40] και τι συνεπάγεται η φράση αυτή για τη σχέση πόλης και πολιτών

Όταν λέει ο Θουκυδίδης laquoάνδρες γαρ πόλιςraquo εννοεί τους πολίτες και την

ταύτιση αυτών με την πόλη τους

9

2 Πόσα και ποια είναι τα πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης πώς

νοείται ο θεσμός της αντιπροσώπευσης [σελ 39-41]

Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης

1 Η πολυμελής συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 Ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα και

3 Μια ομάδα αξιωματούχων

Θεσμός της αντιπροσώπευσης ο καθένας μπορούσε να πάει στην Εκκλησία

ndash Συνέλευση και να εκφράσει τη γνώμη του να ψηφίσει κτλ

Πόλη ως πολιτικός οργανισμός

Η αρχαία ελληνική πόλη ήταν πάνω απ όλα μια πολιτική κοινωνία ένας

πολιτικός οργανισμός Ο άνθρωπος ως laquoζώο πολιτικόraquo (Αριστοτέλης)

ολοκληρώνεται μέσα στην πόλη Η συμμετοχή των πολιτών στα συλλογικά όργανα

είναι πρώτα όφελος της πόλης και συνακόλουθα προς δικό του όφελος Η πόλη

είναι ένα λειτουργικό σύστημα αξιών με ιδιαίτερα αναπτυγμένο το αίσθημα της

συλλογικής συνείδησης Πόλη και κοινωνία ήταν άμεσα συνυφασμένα και έτσι δεν

υπήρχε διαχωρισμός ανάμεσα σε πολιτικό και στρατιωτικό τομέα (δραστηριότητα 6

ndash σελ 41)

Ερώτηση 8

1 Οι δύο τρόποι με τους οποίους προσδιορίζεται ο πολίτης στα Πολιτικά

του Αριστοτέλη [σελ 43]

Κατά τον Αριστοτέλη πολίτης ήταν εκείνος που κατέχει το δικαίωμα του άρχειν

και άρχεσθαι

2 Σε τι διέφεραν οι αστοί από τους πολίτες ποιες κατηγορίες πολιτών

θεωρούνταν αστοί [σελ 58-59]

Αστός vs Πολίτης

Πολίτης ήταν αυτός που είχε πολιτικά δικαιώματα Αντίθετα οι αστοί δεν

συμμετείχαν στην πολιτική ζωή (κι ας ήταν ελεύθεροι πολίτες) γιατί τους είχαν

αφαιρεθεί τα πολιτικά δικαιώματα για κάποιο σοβαρό αδίκημα (λιποταξία

προδοσία) Επίσης αστοί θεωρούνταν τα ανήλικα παιδιά πριν εγγραφούν στους

10

καταλόγους και οι σύζυγοι των ελευθέρων πολιτών

Ερώτηση 9

1 Ποια ήταν η σχέση καταγωγής και πολιτικής ιδιότητας

α στις ελληνικές πόλεις γενικότερα

β στην Αθήνα από το 451 πΧ και μετά [σελ 43-44]

Γ Γιατί περιφρουρήθηκε η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων [σελ 44]

Το κριτήριο της καταγωγής

Για να θεωρείται κανείς ελεύθερος πολίτης έπρεπε να έχει γεννηθεί από

γονείς που ήταν και οι δύο ελεύθεροι πολίτες (σε μερικές περιπτώσεις ήταν

αναγκαία η καταγωγή τριών γενεών από γονείς πολίτες) Κάθε άλλη γέννηση που

προέκυπτε από άλλη σχέση θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα (δηλαδή

ούτε ιδιότητα πολίτη ούτε δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά) Ο κανόνας αυτός

τηρήθηκε με ευλάβεια σε όλες τις ελληνικές πόλεις (Μέγαρα Ρόδο μάλλον και σε

ολιγαρχικές πόλεις όπως Σπάρτη Θεσσαλία Βοιωτία) με ελάχιστες εξαιρέσεις

(όταν μετά από πολέμους μειωνόταν ο αριθμός του ανδρικού πληθυσμού)

Η προϋπόθεση της καταγωγής από γονείς πολίτες ίσχυσε στην Αθήνα από

τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη

από τον πατέρα Η μητέρα μπορούσε να είναι ξένη (αυτοί ονομάζονταν μητρόξενοι )

Στην Αθήνα όμως η Εκκλησία του Δήμου ενέκρινε το 451 πΧ ψήφισμα

σύμφωνα με το οποίο απαραίτητη προϋπόθεση ήταν και οι δύο γονείς να

είναι Αθηναίοι πολίτες Με αυτή την απόφαση η ιδιότητα του πολίτη μεταβλήθηκε

σε ένα ακριβοθώρητο προνόμιο αφού η απόκτησή του γινόταν ιδιαίτερα δύσκολη

Η ιδιότητα όμως αυτή είχε και πολλά προνόμια αμοιβές που λάμβαναν οι

πολίτες για τη συμμετοχή τους στα πολιτικά όργανα και δωρεάν δωρεές

σιταριού δυνατότητα κατοχής περιουσίας και πάσης φύσης νομικά

δικαιώματα (κυρίως κληρονομικά)

Σε ορισμένες πηγές ωστόσο στην Αθήνα παραχωρήθηκε το δικαίωμα της

ιδιότητας του πολίτη σε συμμάχους και σε μετοίκους ως ανταμοιβή για την

προσφορά των υπηρεσιών τους στην πόλη Επιπλέον σε ορισμένες πόλεις

ενδεχομένως να αρκούσε η καταγωγή από έναν γονιό ενώ μπορεί την ιδιότητα του

πολίτη να την αποκτούσαν και τα νόθα παιδιά των πολιτών (όταν λιγόστευε ο

11

αριθμός των γνήσιων (πχ ο Περικλής ζήτησε να απονεμηθεί η ιδιότητα του

πολίτη στο γιο που είχε αποκτήσει με την Ασπασία επειδή οι άλλοι του δυο γιοι

είχαν πεθάνει) Ο Αριστοτέλης πάντως ισχυρίζεται πως όταν ο πληθυσμός των

πόλεων αυξανόταν και πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες σταδιακά

πρώτα αυτούς που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και αργότερα τους

μητρόξενους

Πάντως στη Σπάρτη κάτι τέτοιο θεωρούνταν αδιανόητο (για τελετουργίες-

διαδικασίες εισόδου των αγοριών στην πολιτική κοινότητα των Αθηναίων μείον

κουρείον εορτή Απατουρίων κτλ Βλέπε παρακάτω)

Από όλα τα παραπάνω διαπιστώνεται εύκολα ότι η ιδιότητα του πολίτη στις

αρχαίες ελληνικές πόλεις δεν αποτελούσε ούτε κενό γράμμα ούτε μια οποιαδήποτε

ηθική διάκριση αλλά ένα πολύ συγκεκριμένο κυριαρχικό προνόμιο που άνοιγε το

δρόμο στην απολαβή μιας σειράς άλλων προνομίων και στην κατάληψη μιας σειράς

τιμητικών αξιωμάτων Για το λόγο αυτό η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές των

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων περιφρουρήθηκε ζηλότυπα

2 Ποια προνόμια παρείχε σε αυτόν που την κατείχε [σελ 44-46] Τι

γνωρίζετε για την ταύτιση πολίτη και οπλίτη (=στρατιώτη) στη Σπάρτη και

στην Αθήνα [σελ 47]

ΠΡΟΝΟΜΙΑ

Το οικονομικό κριτήριο

Δύο τα οικονομικά χαρακτηριστικά

1 Το δικαίωμα απόκτησης και κατοχής γης και ακινήτων (έγκτησις) και

2 η απαλλαγή από οποιονδήποτε σταθερό άμεσο φόρο

Η ιδιοκτησία γης αποτελούσε προνόμιο του ελεύθερου πολίτη Μέτοικοι

και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν αγροκτήματα και

ακίνητα όχι όμως να τα αγοράσουν (εκτός και αν τους παραχωρούσε το δικαίωμα η

Εκκλησία του Δήμου ndash ελάχιστες εξαιρέσεις) Αυτό δεν πρέπει να μας ξενίζει αφού

η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς και επιπλέον

πιστοποιούσε την αριστοκρατική του καταγωγή Έτσι σε ολιγαρχικές κυρίως

πόλεις (Θήβα Σπάρτη) ίσχυε η απαγόρευση πώλησης των κλήρων Στην Αθήνα

αυτό το μέτρο χαλάρωσε μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (επειδή η ιδιότητα

του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους η έγγεια ιδιοκτησία

12

πέρασε σε δεύτερη μοίρα ndash αυτό παγιώθηκε με Εφιάλτη-Περικλή και έτσι ο πολίτης

πλέον έπρεπε να έχει προσωπική αξία και όχι αναγκαστικά περιουσία) laquoΕάν

κάποιος είναι φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με την δράση τουraquo (καυχιέται ο

Περικλής στον επιτάφιο

Το περίεργο με τη Σπάρτη ήταν ότι ενώ η καλλιεργήσιμη γη ήταν μοιρασμένη

σε ίσους κλήρους σε όλους τους ελεύθερους πολίτες αυτή δεν τους ανήκε αλλά

ανήκε στην πόλη Εξάλλου για την καλλιέργειά της ασχολούνταν μόνο οι είλωτες

Το νομικό κριτήριο

Δυνατότητα σύναψης οποιασδήποτε δικαιοπραξίας το δικαίωμα της

προστασίας στα δικαστήρια το δικαίωμα της εμφάνισης (ως κατηγόρου) στις

περισσότερες δημόσιες καταγγελίες το δικαίωμα σύνταξης διαθήκης και τα κάθε

μορφής κληρονομικά δικαιώματα Όλα αυτά τα απολάμβαναν μόνο οι ενήλικοι

άρρενες πολίτες (όχι οι γυναίκες και οι διανοητικώς καθυστερημένοι) Τα νομικά

δικαιώματα ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τα πολιτικά έτσι πχ ένας οφειλέτης του

Δημοσίου έχανε και το δικαίωμα του πολίτη έως εξοφλήσει το χρέος του

Πολιτικά δικαιώματα

Η πολιτική ήταν η κύρια δραστηριότητα του ελεύθερου πολίτη Πολιτική

δραστηριότητα = να συμμετέχει στα πολιτικά θεσμικά όργανα Στην Αθήνα είχαμε τη

Συνέλευση (Εκκλησία) του Δήμου τη Βουλή την Ηλιαία και το ολιγομελές σώμα

των αρχόντων Στη Σπάρτη και σε άλλες ολιγαρχικές πόλεις είχαμε τη Συνέλευση

του Δήμου τη Γερουσία το Συμβούλιο και το Σώμα των αρχόντων Ενώ σε

αρκετές περιπτώσεις τα ονόματα των πολιτικών οργάνων είναι ίδια οι διαφορές

ανάμεσα σε δημοκρατικές και ολιγαρχικές πόλεις ήταν τεράστιες στις ολιγαρχικές

πόλεις η Συνέλευση δεν συγκαλούνταν συχνά και όταν αυτό γινόταν ο δήμος απλά

επικύρωνε τις προειλημμένες αποφάσεις από τη Γερουσία Αντίθετα στην Αθήνα

η πολιτική συμμετοχή είχε ουσιαστικό περιεχόμενο καθώς ήταν προσωπική και

άμεση

Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε πως μόνο στη δημοκρατία είναι ο πολίτης

πραγματικός πολίτης

Το στρατιωτικό κριτήριο

Από τον 5ο αι έχουμε ταύτιση του πολίτη με τον οπλίτη (πολίτης που

προμηθεύεται πλήρη εξοπλισμό) Κατά την άποψη αρχαίων συγγραφέων εξάλλου

13

την πολιτική ιδιότητα έπρεπε να έχουν μόνο όσοι μπορούσαν να υπερασπιστούν

την πατρίδα

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της απόλυτης ταύτισης πολίτη και στρατιώτη

αποτελούσε η Σπάρτη

Οι Σπαρτιάτες ήταν περισσότερο στρατιώτες παρά πολίτες αφού το

μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους το περνούσαν σε στρατόπεδα και κάθε άλλη

δραστηριότητα ήταν απαγορευμένη Η συμμετοχή τους στη Συνέλευση (Απέλλα)

ήταν καθαρά τυπική (αφού όπως είπαμε απλά επικύρωναν αποφάσεις ειλημμένες)

Στην Αθήνα η ταύτιση πολίτη και στρατιώτη διατηρήθηκε στο ίδιο πλαίσιο

μέχρι την εποχή του Κλεισθένη ndash όμως τον 5ο αι η ταύτιση αυτή χαλάρωσε

αφενός επειδή η ιδιότητα του πολίτη επεκτάθηκες και σε εκείνους που δεν είχαν την

οπλιτική ικανότητα και αφετέρου επειδή η Αθήνα έζησε μεγάλο διάστημα χωρίς

πόλεμο

Τέλος από τον Πελοποννησιακό και ύστερα η σχέση πολίτη-στρατιώτη

χαλαρώνει εντελώς αφού έχουμε την ύπαρξη μισθοφόρων (όπως πχ οι Κρήτες

τοξότες)

Το θρησκευτικό κριτήριο

Η πολιτική ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τη θρησκευτικά ζωή Όλες οι

σημαντικές πράξεις της πολιτικής ζωής συνδέονταν με θυσίες και τελετές προς τον

θεό-προστάτη πχ η είσοδος του μελλοντικού πολίτη στην πολιτική κοινότητα

συνοδευόταν από τελετουργίες προς τιμήν του Δία ή της Αθηνάς (έτσι πράξη αυτή

θεωρούνταν όχι μόνο πολιτική αλλά και θρησκευτική)

3 Περιγραφή και ονομασίες τελετουργιών και διαδικασιών για την είσοδο

και σταδιακή ένταξη στην πολιτική κοινότητα των παιδιών (αγοριών) των

Αθηναίων [σελ 47-48 56 297 313-314]

Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων

Η είσοδος των παιδιών επικυρωνόταν με 2 εγγραφές την εγγραφή τους

στους καταλόγους της φρατρίας και την εγγραφή τους στο δήμο όπου ανήκαν Η

εγγραφή στη φρατρία γινόταν κατά τη διάρκεια της τελετής την ημέρα του

εορτασμού των Απατουρίων (εορτής όπου οι φρατρίες λάτρευαν τον Φράτριο Δία

και τη Φράτρια Αθηνά) Την Τρίτη μέρα της γιορτής δηλώνονταν τα παιδιά που

είχαν γεννηθεί ή υιοθετηθεί από πολίτες γονείς (κάτι σαν την ληξιαρχική πράξη) Ο

14

πατέρας έδινε όρκο ότι το παιδί γεννήθηκε από νόμιμο γάμο με Αθηναία (τα ξένα

ούτε αναγνωρίζονταν ούτε υιοθετούνταν)

Η δεύτερη εγγραφή στους καταλόγους των δημοτών αφορούσε μόνο τα

αγόρια και πραγματοποιούνταν με τη συμπλήρωση του 18ου έτους της ηλικίας

τους Οι δημότες έδιναν όρκο για την ηλικία τους ότι είναι νόμιμοι πολίτες και ότι

κατάγονται από νόμιμη γέννηση Μετά η λίστα των νεοεγγραφέντων

υποβαλλόταν για έλεγχο στη Βουλή Σε μερικές όμως περιπτώσεις μπορεί οι

δημότες να καταψήφιζαν κάποιον ως μη ελεύθερο Τότε αυτός είχε το δικαίωμα να

ασκήσει έφεση στο δικαστήριο ndash αν δικαιωνόταν οι δημότες ήταν υποχρεωμένοι να

τον εγγράψουν αν όχι τον πουλούσαν ως δούλο

Στη συνέχεια οι νέοι πολίτες συγκεντρώνονταν κατά φυλές και

εκπαιδεύονταν για 2 χρόνια στο ακόντιο και το τόξο και περιπολούσαν στα φρούρια

ως φύλακες Μετά τη λήξη της υποχρεωτικής αυτής θητείας εισέρχονταν οριστικά

στο σώμα των ενεργών πολιτών (Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία)

Ερώτηση 10

1 Σε ποια πολιτεύματα γενικότερα υπήρχαν δύο τάξεις πολιτών από τις

οποίες μόνο μία είχε πλήρη δικαιώματα ποια ήταν αυτή [σελ 49]

Στα ολιγαρχικά πολιτεύματα των ελληνικών πόλεων υπήρχαν δύο τάξεις

πολιτών από τις οποίες πλήρη δικαιώματα και ουσιαστικά εξουσία είχε μόνο μία

εκείνη της οποίας η περιουσία ξεπερνούσε ένα συγκεκριμένο όριο

2 Ποιον ιδιαίτερο χαρακτήρα παρουσιάζει η ιδιότητα του πολίτη στη

στρατοκρατικά οργανωμένη Σπάρτη [μόνον σελ 49]

Ο πολίτης ήταν ταυτόχρονα και στρατιώτης laquoπλήρους απασχόλησηςraquo υπό

τις διαταγές των κληρονομικών βασιλέων οι οποίοι ασκούσαν την εξουσία με τα

ισόβια μέλη της Γερουσίας και τους ετήσια εκλεγμένους εφόρους Στην Απέλλα

απλά επικυρώνονταν οι αποφάσεις τους (σε μια στρατοκρατικά οργανωμένη

κοινωνία όπου οι πολίτες είχαν μάθει να υπακούν οι στρατιώτες-πολίτες δεν

μπορούσαν να αντιταχθούν σε προτάσεις των ανώτερών τους) Οι Σπαρτιάτες είχαν

γη αλλά η γη ανήκε στην πόλη και ήταν ουσιαστικά ανεπάγγελτοι (απαγορευόταν

οποιαδήποτε ενασχόληση πέρα από τα στρατιωτικά) Από σύγχρονους ερευνητές

χαρακτηρίζεται το πολίτευμα της Σπάρτης ως laquoπολιτεία των συνταξιούχωνraquo

15

Ερώτηση 11

1 Με ποιους τρόπους συνέβαλαν οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος στην

έναρξη της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας [σελ 50-51 πρβ

σελ 134]

ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Μόνο στην Αθήνα ο ενεργός πολίτης ήταν πραγματικά ελεύθερος Μέχρι τον 6ο

αι η Αθήνα δεν διέφερε από τις άλλες ολιγαρχικές πόλεις καθώς η αντιπαράθεση

πλούτου φτώχειας έφερνε πολλές εμφύλιες έριδες Τέλος έβαλαν οι Σόλωνας και

Κλεισθένης

Σόλωνας οι μεταρρυθμίσεις του (590 πΧ) υπήρξαν καταλυτικές για την έναρξη της

διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας

Κατήργησε τα χρέη των φτωχών αγροτών

Επέτρεψε σε όσους είχαν μεταναστεύσει λόγω χρεών να επιστρέψουν

Απαγόρευσε τη σύναψη δανείων με σωματική εγγύηση (σεισάχθεια)

Διαίρεσε τους πολίτες με βάση το αγροτικό εισόδημα σε τέσσερις

τάξεις οι δύο ανώτερες μπορούσαν να καταλάβουν τα ανώτερα αξιώματα

ενώ οι ζευγίτες και οι θήτες μπορούσαν να συμμετέχουν στην Εκκλησία του

δήμου

Ερώτηση 12

1 Σε τι αποσκοπούσαν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

Οι μεταρρυθμίσεις του αποσκοπούσαν στον περιορισμό της εξουσίας των

αριστοκρατικών οικογενειών δίνοντας περισσότερα δικαιώματα στις δύο κατώτερες

τάξεις Αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος (ενσωμάτωση στην πόλη των νέων

πολιτών δηλαδή μετοίκων και δούλων των νεοπολιτών και οργάνωση των

εξουσιών (σελ 64 Παράδειγμα 2)

2 Με ποιο τρόπο πέτυχε ο Κλεισθένης τη διεύρυνση του σώματος των

πολιτών στην Αθήνα [σελ 51 64 Παράδειγμα 2 140-142]

16

Κλεισθένης ανασύνθεση του πολιτικού σώματος

Κατένειμε τους πολίτες σε 10 φυλές (αντί τεσσάρων)

Διαίρεσε την Αττική σε τριάντα ομάδες δήμων (τριττύες)

Διαίρεσε τη χώρα σε περισσότερους από 100 δήμους ndash στους δήμους

έδωσε τη βαρύτητα που είχαν μέχρι τότε οι φυλές (έτσι η εγγραφή στους

καταλόγους του δήμου και ο ορισμός των αντιπροσώπων στη Βουλή των

Πεντακοσίων και στην Ηλιαία γινόταν πλέον από τους δήμους)

Ερώτηση 13

1 Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού στην Αθήνα με τα

μέτρα

a του Εφιάλτη και

b του Περικλή [σελ 52 πρβ σελ 91]

Δραστηριότητα 14 [σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

Εφιάλτης

(462 πΧ) αποδυνάμωσε εντελώς τον Άρειο Πάγο μεταφέροντας τις

αρμοδιότητές του στα άλλα πολιτειακά όργανα (Εκκλησία του Δήμου Βουλή

των 500 Ηλιαία) στα οποία είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες

Περικλής σημαντικά μέτρα

Επιλογή αρχόντων με κλήρωση

Παραχώρηση πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων σε όλες τις τάξεις των

πολιτών (εκλόγιμοι για το αξίωμα των αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες)

Καθιέρωση αμοιβής των μελών της Ηλιαίας και της

Εκκλησίας του Δήμου (δραστηριότητες 11-12 σελ 52)

Ερώτηση 14

1 Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη λειτουργία τους στην

πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53]

Οι φρατρίες

Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών

ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι

φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί

17

αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα

οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή

του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως

θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό

περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε

το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο)

και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε

χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία

Αθηνά)

2 Τι ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η βασική

λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην Αθήνα [σελ 54-55]

Οι φυλές

Η οργάνωση της αρχαϊκής πόλης βασίστηκε στο φυλετικό σύστημα

μονάδες του οποίου ήταν το γένος η φρατρία και η φυλή Η φυλή ήταν συνένωση

φρατριών μια αυτοδιοικούμενη οργανική μονάδα με δικά της διοικητικά όργανα και

δική της εδαφική περιοχή Ανώτατο όργανο ήταν η συνέλευση των ανδρών που

μπορούσαν να φέρουν όπλα (πολεμιστές) Κάθε φυλή είχε τον αρχηγό της

(φυλοβασιλέα) ο οποίος ασκούσε τις διοικητικές θρησκευτικές και στρατιωτικές

αρμοδιότητες Ανάμεσα στον φυλοβασιλέα και της συνέλευσης των πολεμιστών

ήταν το συμβούλιο της φυλής (το οποίο συγκροτούσαν οι αρχηγοί των γενών και

των φρατριών) Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τον φυλοβασιλέα σε συνεργασία

με το συμβούλιο της φυλής και εγκρίνονταν ή απορρίπτονταν από τη συνέλευση

των πολεμιστών

Από τους ιστορικούς γνωρίζουμε ότι υπάρχουν δύο βασικές ομάδες φυλών

οι ιωνικές και οι δωρικές Ακόμα και μετά τον Κλεισθένη (και την αύξησή τους από 4

σε 10 για την αποδυνάμωσή τους) συνέχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο στην

πολιτική σκηνή αφού κάθε φυλή εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές στη

Βουλή των 500 ασκούσε την πρυτανεία για ένα χρόνο και συμμετείχε αναλογικά

στην Ηλιαία

Η φυλή ανακατευόταν και στις οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

(χορηγίες στις τραγωδίες και στα Διονύσια) Αλλά και στον στρατιωτικό τομέα αφού

κατά τον 5ο αι στην Αθήνα οι 10 στρατηγοί εκλέγονταν αντιπροσωπευτικά ένας

18

από κάθε φυλή

Ερώτηση 15

1 Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις) και ποιος ήταν ο

ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες κοινότητες-πυρήνες

κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του

Κλεισθένη Περιγράψτε συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των

δήμων [σελ 55-57]

Οι δήμοι

Μετά τον Κλεισθένη οι δήμοι από απλές γεωγραφικές υποδιαιρέσεις έγιναν

αυτοδιοικούμενες κοινότητες και ταυτόχρονα πυρήνες της κοινωνικοπολιτικής

οργάνωσης της πόλης (λόγω της μεταφοράς της πολιτικής δραστηριότητας από

τις φυλές στους δήμους)

Στο εξής οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν δίπλα στο όνομά τους το όνομα

του δήμου στον οποίο ανήκαν (το οποίο ήταν και κληρονομικό)

Στους επόμενους δύο αιώνες ο ρόλος των δήμων ήταν πλέον διττός από τη

μία αποτελούσαν τοπικές αυτοδιοικούμενες μονάδες με δημοκρατική δομή και

οργάνωση και από την άλλη αποκεντρωμένες μονάδες εφαρμογής των

κατευθύνσεων της κεντρικής εξουσίας και πυρήνες παραγωγής κεντρικής

πολιτικής Η αυτοδιοίκησή τους εκφραζόταν με τα δικά τους διοικητικά όργανα

(Συνέλευση Δημοτών Δήμαρχος Δημοτικό Ταμείο Δημοτική Αστυνομία Δημοτικό

Ιερατείο) Επίσης εισέπρατταν τους δικούς τους φόρους και διοργάνωναν τις

δικές τους πολιτιστικές εκδηλώσεις

Οι δήμοι όμως ήταν αρμόδιοι και για την είσπραξη των δημόσιων φόρων

Η κύρια αρμοδιότητά τους όμως ήταν η τήρηση του καταλόγου των δημοτών-

πολιτών

Ερώτηση 16

1 Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση στην απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και μετά το ψήφισμα του 451

πΧ

Η καταγωγή αποτελούσε το πρωταρχικό κριτήριο απόκτησης της ιδιότητας

του πολίτη Η γέννηση από γονείς πολίτες ή αστούς ήταν η κύρια οδός

πρόσβασης στην πολιτική κοινότητα

19

2 Ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα

προέκυπταν από νόμιμη γέννηση

Νόμιμη γέννηση θεωρούνταν μόνο αυτή που προέκυπτε από τον γάμο ενός

πολίτη ή αστού με την κόρη ενός άλλου πολίτη ή αστού Κάθε άλλη γέννηση

θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα Τα νόθα παιδιά δεν αποκτούσαν την

ιδιότητα του πολίτη και δεν είχαν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά

3 Ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι Αναφέρετε τρία παραδείγματα

Η προϋπόθεση καταγωγής από γονείς πολίτες ως κριτήριο απόκτησης της

ιδιότητας του πολίτη ίσχυσε στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε

φαίνεται ότι αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από τον πατέρα Η μητέρα

μπορούσε να είναι ξένη (μητρόξενοι) Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτές του

Κλεισθένη του Κίμωνα και του Θεμιστοκλή οι μητέρες των οποίων κατάγονταν από

τη Σικυώνα τη Θράκη και το Άργος αντίστοιχα

Στα μέσα του 5ου αι η στάση της Αθήνας στο θέμα των μικτών γάμων άλλαξε

ριζικά Η Εκκλησία του Δήμου το 451 πΧ ενέκρινε ndash ύστερα από πρόταση του

Περικλή ndash ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο για να θεωρηθεί κάποιος Αθηναίος

πολίτης έπρεπε να κατάγεται από γονείς πολίτες ή αστούς και από τις δύο

πλευρές

4 Τι προϋποθέσεις ίσχυαν αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του

πολίτη σε κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον Αριστοτέλη

[σελ 58-61]

Ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί ότι σε ορισμένες δημοκρατικές πόλεις

αρκούσε ακόμα και η ελεύθερη καταγωγή της μητέρας για να αποκτήσει κανείς την

ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη ενώ σε κάποιες άλλες την αποκτούσαν ακόμα και τα

νόθα παιδιά των πολιτών όταν λιγόστευε ο αριθμός των γνήσιων πολιτών

Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι όταν ο πληθυσμός των πόλεων αυτών αυξανόταν και

πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες των πολιτών σταδιακά πρώτα αυτούς

που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και στη συνέχεια αυτούς που

προέρχονταν από πολίτη πατέρα και ξένη μητέρα

20

Ερώτηση 17

1 Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του πολίτη ποιοι

αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια κατηγορία ανήκαν οι πόλεις

που προστάτευσαν το δικαίωμα της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και

για ποιους λόγους

Το δεύτερο καθοριστικό κριτήριο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη

ήταν η κατοχή γης και ακινήτων (έγκτησις) Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν

αποκλειστικό προνόμιο των ελεύθερων πολιτών

Μητρόξενοι και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν

αγροκτήματα και ακίνητα αλλά όχι να τα αγοράσουν Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή

των μετοίκων και των ξένων στην οικονομική ζωή της πόλης (βασικά στις

δημοκρατικές) ήταν όχι μόνο ευπρόσδεκτη αλλά και επιδιωκόμενη Στην Αθήνα

μάλιστα του 4ου αι πΧ έγιναν σημαντικές τροποποιήσεις στις νομικές

διαδικασίες με στόχο τη διευκόλυνση των εμπορικών και οικονομικών

συναλλαγών των μετοίκων Θεωρητικά υπήρχε και η δυνατότητα παραχώρησης

του δικαιώματος της έγκτησης σε μετοίκους και ξένους με ειδικό ψήφισμα της

Εκκλησίας του Δήμου

Επειδή η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς στις

ολιγαρχικές πόλεις προστάτεψαν με ιδιαίτερο ζήλο το δικαίωμα της έγκτησης Σε

πολλές μάλιστα πόλεις (όπως στη Θήβα και τη Σπάρτη) ίσχυε απαγόρευση

πώλησης των κλήρων Στις ίδιες πόλεις συμμετοχή στα κοινά είχαν μόνο οι

μεγαλοκτηματίες

2 Ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

Η απαγόρευση πώλησης της γης υπήρχε τουλάχιστον μέχρι την εποχή του

Σόλωνα

3 Πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] Πότε παύει η απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα κοινά να είναι συνάρτηση

της κατοχής έγγειας περιουσίας και περιουσίας [σελ 62]

21

Η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και της ιδιότητας του πολίτη χαλάρωσε στη

δημοκρατική Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (από τότε δηλαδή που

η ιδιότητα του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του

δήμου) Έκτοτε δεν απαιτούνταν για την απόκτηση της ούτε κατοχή γης ούτε

εισόδημα Με τις αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε Η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και γενικά η συμμετοχή στα κοινά είχε πλέον

να κάνει με την προσωπική αξία του καθενός

Εάν ο πολίτης έστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με τη

δράση του δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσεις λέει

ο Περικλής στον επιτάφιο

4 Τι προτείνονταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 πΧ) και τι

συμπεραίνει κανείς από την καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403

πΧ στην Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ 61-63]

Διάταγμα του Φορμισίου (403 πΧ) προτεινόταν να αποκλειστούν από

την πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γη

Η απογραφή που διενεργήθηκε εκείνο το χρόνο είχε καταγράψει 5000

ακτήμονες στην Αθήνα Εάν δεχτούμε ότι στις αρχές του 4ου πΧ αι ο αριθμός

των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν στις 30000 διαπιστώνεται ότι το 16 από

αυτούς ήταν ακτήμονες

Ερώτηση 18

1 Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Μια άλλη οδός πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στο πολιτικό σώμα

ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά

των διακεκριμένων υπηρεσιών τους σε αυτή (σπάνιο φαινόμενο αλλά και ύψιστη

τιμή) Αυτοί ονομάζονταν ποιητοί πολίτες και εξομοιώνονταν με τους εκ καταγωγής

πολίτες (αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι αλλά δεν μπορούσαν

να εκλεγούν άρχοντες και να αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης) Η

απονομή της ιδιότητας του πολίτη μπορούσε να έχει ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα

Γενικά τις περισσότερες περιπτώσεις ποιητών πολιτών τις συναντάμε στην Αθήνα

(μόνο δύο περιπτώσεις υπήρξαν στη Σπάρτη)

22

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

Ερώτηση 4

1 Βασικά χαρακτηριστικά του ελεύθερου πολίτη προνόμια και

υποχρεώσεις των πολιτών

Πολίτες

Τρία ήταν τα χαρακτηριστικά των πολιτών κατοχή γης κατοχή πολιτικών

δικαιωμάτων καταγωγή από πολίτες γονείς

Οι πολίτες αποφάσιζαν για την τύχη της πόλης ήταν υπεύθυνοι για ειρήνη

και πόλεμο τελετές κτλ χωρίς να είναι όλοι πλούσιοι απέφευγαν τη χειρωνακτική

εργασία που θεωρείτο laquoπρονόμιοraquo των ξένων και των δούλων

2 Αριθμός πολιτών (χωρίς τις οικογένειές τους) στην Αθήνα και στη

Σπάρτη [σελ 33]

Από έρευνες προκύπτει ότι οι πολίτες αποτελούσαν τη μειοψηφία σε όλες τις

πόλεις (πχ στην Αθήνα ήταν περίπου 40000 και μαζί με γυναικόπαιδα έφταναν

τους 100000-130000 στη Σπάρτη 28000-30000 που με γυναικόπαιδα έφταναν

στους 85000-90000 ndash όταν ο συνολικός πληθυσμός αυτών των πόλεων εκτιμάται

στους 250000 για Αθήνα και στους 190000-270000 στη Σπάρτη)

Ερώτηση 5

1 Κοινωνική δομή (πληθυσμιακές ομάδες) της Αθήνας και των

περισσότερων ελληνικών πόλεων ndash εκτός των ελευθέρων πολιτών [σελ

34-37]

Μέτοικοι

Μέτοικοι γενικά ήταν οι ξένοι εγκαταστημένοι στην πόλη Πολλοί ήταν

Έλληνες από άλλες ελληνικές πόλεις Οι μέτοικοι είχαν κοινά με τους πολίτες

δικαιώματα και υποχρεώσεις (ήταν γραμμένοι στα μητρώα αλλά σε ξεχωριστούς

καταλόγους) μπορούσαν να ασκήσουν ορισμένα δημόσια λειτουργήματα (του

κήρυκα του εργολάβου κα) είχαν το δικαίωμα να έχουν δούλους και κινητή

περιουσία ΟΧΙ όμως ακίνητη εκτός και αν τους είχε απονεμηθεί το δικαίωμα αυτό

ΕΓΚΤΗΣΙΣ

=

5

δικαίωμα να αποκτούν οι μέτοικοι ακίνητη περιουσία γη

Δεν είχαν ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ όπως οι πολίτες Δεν ψήφιζαν δεν

εκλέγονταν και έτσι δεν κατείχαν δημόσια αξιώματα (ελάχιστες εξαιρέσεις

υπάρχουν) Οι μέτοικοι όφειλαν να έχουν ως προστάτη έναν πολίτη ο οποίος

τους αντιπροσώπευε στην επικοινωνία με τις αρχές (ο θεσμός του προστάτη μάλλον

εξασθενεί τον 4ο αι γιατί ο Πλάτωνας δεν τον αναφέρει καθόλου στους Νόμους)

Κύρια οικονομική υποχρέωσή τους ήταν το

ΜΕΤΟΙΚΙΟ

=

κατά κεφαλή φόρος που πλήρωναν άνδρες και γυναίκες

Επίσης είχαν δικαίωμα στις λειτουργίες (όχι στην τριηραρχία)

υπηρετούσαν στο πεζικό ως οπλίτες και στον στόλο ως ερέτες αλλά αποκλείονταν

από το ιππικό Ήταν αποκλεισμένη από θρησκευτικές τελετές και χορούς (αλλά

μπορούσαν να μυηθούν στον χορό των Ληναίων και στα μυστήρια της Ελευσίνας)

Δύο λόγοι που αποκλείονταν

1 Η συμμετοχή σε θρησκευτικές τελετές ήταν συνδεδεμένη με την ιδιότητα

του πολίτη και

2 Παρέμεναν πιστοί στη λατρεία των δικών τους θεών

Η συνεισφορά τους (πέρα από τους φόρους) στην πόλη ήταν σημαντική

αφού οι περισσότεροι εργάζονταν ως έμποροι βιοτέχνες τραπεζίτες ndash οι εργασίες

αυτές τους εξασφάλιζαν τέτοια κέρδη που έκαναν συχνά ευεργεσίες στο λαό

Δούλοι

Η μεγαλύτερη πληθυσμιακή τάξη Ο θεσμός υπήρχε ήδη από τον Όμηρο

αλλά εξαπλώθηκε τον 5ο αι λόγω της ανάπτυξης του εμπορίου και της βιομηχανίας

λόγω της ανάπτυξης του βιοτικού επιπέδου των πολιτών λόγω της αυξανόμενης

συμμετοχής των πολιτών στα κοινά και της περιφρόνησης της χειρωνακτικής

εργασίας Ο δούλος ήταν laquoέμψυχο κτήμαraquo και απαραίτητο μέρος του

ολοκληρωμένου σπιτιού Δεν έπαυε όμως να είναι άνθρωπος γι αυτό και

απαγορευόταν η βία Ο δούλος και η οικογένειά του δεν είχαν νομική

υπόσταση

6

Κατηγορίες δούλων

laquoοικιακοί δούλοιraquo υπηρέτες στα σπίτια στα χωράφια και στα εργαστήρια

βοηθούν τον κύριό τους

laquoοι χωρίς οικούντεςraquo αυτοί που δεν διέμεναν στο σπίτι του κυρίου τους ndash

απολάμβαναν σχετική ανεξαρτησία στον οικονομικό

τομέα αφού τους επιτρεπόταν να εργάζονται ndash από τα

έσοδά τους πλήρωναν μια πάγια πρόσοδο (αποφορά)

στον κύριό τους και τα υπόλοιπα τα κρατούσαν

laquoδημόσιοι δούλοιraquo εργάζονταν ως αστυνομικοί κλητήρες γραμματείς κτλ

και αμείβονταν για τις υπηρεσίες τους

laquoανδράποδα μισθοφορούνταraquo η πιο υποβαθμισμένη κατηγορία δούλων Εκείνοι

που οι κύριοί τους εκμίσθωναν έναντι αμοιβής ως

κωπηλάτες στο στόλο ή μεταλλεία Ο κύριός τους

εισέπραττε την ημερήσια αμοιβή και ο

εργοδότης αναλάμβανε τη διατροφή τους

Σε ορισμένες περιπτώσεις οι δούλοι μπορούσαν να αποκτήσουν την

ελευθερία τους (εξαγορά της ελευθερίας από τον κύριό τους με τα χρήματα που

είχαν συγκεντρώσει ή λόγω αξιέπαινης συμπεριφοράς ή ως πράξη γενναιοδωρίας

του κυρίου τους ή λόγω προσφοράς εξαιρετικών υπηρεσιών προς την πόλη)

Καταγωγή δούλων από Θράκη Φρυγία Συρία Αρμενία και γενικότερα χώρες της

ανατολικής Μεσογείου με τις οποίες οι ελληνικές πόλεις διατηρούσαν εμπορικές

σχέσεις

Ερώτηση 6

1 Κοινωνική δομή (πληθυσμιακές ομάδες) της Σπάρτης [σελ 37-38 49 76-

τρίτη παράγραφος 177-178 173 185-188]

Δραστηριότητα 5 [σελ 39]

Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

Τα παραπάνω αφορούσαν τις περισσότερες δημοκρατικές πόλεις του 5ουndash4ου

7

αι πΧ Στην ολιγαρχική Σπάρτη ίσχυε ένα ιδιότυπο καθεστώς που διατηρήθηκε

αφενός επειδή η Σπάρτη ήταν αυτάρκης και αφετέρου επειδή οι Σπαρτιάτες

ήταν γενικά δύσπιστοι προς κάθε ξένο στοιχείο Κι εκεί οι τάξεις ήταν τρεις

πολίτες περίοικοι είλωτες

Όμοιοι

Οι Σπαρτιάτες ήταν ελεύθεροι πολίτες που καθόριζαν τις τύχες της

πόλης Θεωρούνταν όλοι ίσοι μεταξύ τους απείχαν από κάθε οικονομική

δραστηριότητα έκαναν λιτή ζωή και τους ανήκαν τα ίδια πράγματα

(κοινοκτημοσύνη) Ασκούσαν αποκλειστικά το laquoεπάγγελμαraquo του στρατιώτη ή

αξιωματικού (υποδειγματικά στρατοκρατικά οργανωμένη κοινωνία) Μετά το 30ο έτος

της ηλικίας τους οι ελεύθεροι πολίτες συμμετείχαν στην Απέλλα (συνέλευση των

πολιτών) και μετά το 60ο στη Γερουσία Στην πραγματικότητα η πολιτική ζωή ήταν

υποβαθμισμένη και η ελευθερία στην έκφραση υποβαθμισμένη (η σπαρτιατική

αγωγή τις καθυπέτασσε)

Πολίτες = όμοιοι ίσοι (γιατί κύριο χαρακτηριστικό της στρατιωτικά οργανωμένης

ζωής ήταν η ισότητα-κοινός τρόπος ζωής κτλ ndash βλ παρακάτω Κατοικούσαν

στη Σπάρτη η οποία προέκυψε από τον συνοικισμό αρχικά τεσσάρων και αργότερα

πέντε χωριών-κωμών (της Πιτάνης της Μεσόας της Κυνοσούρας των Λιμνών και

των Αμυκλών)

Περίοικοι

Κάτοικοι που κατοικούσαν σε περιοχές γύρω από τις τέσσερις κώμες

στις οποίες είχαν εγκατασταθεί οι Σπαρτιάτες Τα εδάφη αυτά θεωρούνταν

σπαρτιατικά και οι περίοικοι Λακεδαιμόνιοι Όταν οι Σπαρτιάτες κατέλαβαν τη γη

των περιοίκων δεν την μοιράστηκαν αλλά την άφησαν σε αυτούς να την

καλλιεργούν Οι περίοικοι δεν συμμετείχαν ενεργά στην πολιτική ζωή αλλά

υπηρετούσαν στο στρατό (μπορούσαν να γίνουν και αξιωματικοί ndash αφού ο

αριθμός των Σπαρτιατών είχε μειωθεί λόγω των πολέμων) Ζούσαν από την

καλλιέργεια γης εργάζονταν ως έμποροι τεχνίτες Απολάμβαναν οικονομική και εν

μέρει διοικητική αυτονομία αλλά πάντα κάτω από τον έλεγχο των σπαρτιατικών

αρχών Οι Σπαρτιάτες τους χρησιμοποιούσαν έξυπνα για να κυριαρχούν στην

ευρύτερη περιοχή Έτσι η γη των περιοίκων λειτουργούσε ως πρόχωμα ενάντια σε

εχθρική επιδρομή ndash Χωρίς αυτούς η Σπάρτη δεν θα μπορούσε να διαδραματίσει

8

ηγετικό ρόλο στον ελλαδικό χώρο

Είλωτες

Οι είλωτες ήταν οι παλιοί κάτοικοι της Σπάρτης που είχαν

υποδουλωθεί στους Σπαρτιάτες Οι Σπαρτιάτες κατέσχεσαν και μοίρασαν τη

γη τους σε κλήρους και τους υποχρέωσαν να την καλλιεργούν για λογαριασμό

τους Ζούσαν στην περιοικίδα χώρα και λειτουργούσαν ως πρόχωμα στις εχθρικές

επιδρομές

Είλωτες τη Λακωνίαςαρχαίοι (κάτοικοι της Λακωνίας υποδουλωμένοι από

παλιά στους Σπαρτιάτες) και της ΜεσσηνίαςΜεσσηνιακοί (κάτοικοι της

Μεσσηνίας που υποδουλώθηκαν μετά τον 2ο Μεσσηνιακό Πόλεμο 640-620 πΧ)

Δεν είχαν πολιτικά και αστικά δικαιώματα και η νομική τους θέση δεν διέφερε από

αυτή των δούλων των άλλων πόλεων

Ξεχώριζαν όμως σε τρία σημεία

1 Είχαν τη δυνατότητα της δικής τους οικογένειας

2 Αποτελούσαν περιουσία της πόλης και όχι των πολιτών και

3 Δεν μπορούσαν να πουληθούν ή να εξαγοράσουν την ελευθερία τους Οι

αρχές της πόλης είχαν την απόλυτη δικαιοδοσία πάνω τους Δεν

υπηρετούσαν στον στρατό (μόνο ως συνοδοί των οπλιτών-πολιτών στον

Πελοποννησιακό πόλεμο και ως κωπηλάτες στο στόλο) Η σχέση μεταξύ

Σπαρτιατών και ειλώτων ήταν μονίμως εχθρική

Κρυπτεία = μαζικές εξοντώσεις ειλώτων που περιλαμβάνονταν στην

εκπαίδευση των νέων Επίσης οι Έφοροι κατά την έναρξη της ετήσιας θητείας

τους κήρυτταν τον πόλεμο εναντίον των ειλώτων

Ο Ehrenberg υπολόγισε τον αριθμό ων Σπαρτιατών σε 12000-15000 των

περιοίκων σε 40000-60000 και των ειλώτων σε 140000-200000

Ερώτηση 7

1 Ποιους εννοεί ο Θουκυδίδης με τη φράση του laquoάνδρες γαρ πόλιςraquo [σελ

40] και τι συνεπάγεται η φράση αυτή για τη σχέση πόλης και πολιτών

Όταν λέει ο Θουκυδίδης laquoάνδρες γαρ πόλιςraquo εννοεί τους πολίτες και την

ταύτιση αυτών με την πόλη τους

9

2 Πόσα και ποια είναι τα πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης πώς

νοείται ο θεσμός της αντιπροσώπευσης [σελ 39-41]

Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης

1 Η πολυμελής συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 Ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα και

3 Μια ομάδα αξιωματούχων

Θεσμός της αντιπροσώπευσης ο καθένας μπορούσε να πάει στην Εκκλησία

ndash Συνέλευση και να εκφράσει τη γνώμη του να ψηφίσει κτλ

Πόλη ως πολιτικός οργανισμός

Η αρχαία ελληνική πόλη ήταν πάνω απ όλα μια πολιτική κοινωνία ένας

πολιτικός οργανισμός Ο άνθρωπος ως laquoζώο πολιτικόraquo (Αριστοτέλης)

ολοκληρώνεται μέσα στην πόλη Η συμμετοχή των πολιτών στα συλλογικά όργανα

είναι πρώτα όφελος της πόλης και συνακόλουθα προς δικό του όφελος Η πόλη

είναι ένα λειτουργικό σύστημα αξιών με ιδιαίτερα αναπτυγμένο το αίσθημα της

συλλογικής συνείδησης Πόλη και κοινωνία ήταν άμεσα συνυφασμένα και έτσι δεν

υπήρχε διαχωρισμός ανάμεσα σε πολιτικό και στρατιωτικό τομέα (δραστηριότητα 6

ndash σελ 41)

Ερώτηση 8

1 Οι δύο τρόποι με τους οποίους προσδιορίζεται ο πολίτης στα Πολιτικά

του Αριστοτέλη [σελ 43]

Κατά τον Αριστοτέλη πολίτης ήταν εκείνος που κατέχει το δικαίωμα του άρχειν

και άρχεσθαι

2 Σε τι διέφεραν οι αστοί από τους πολίτες ποιες κατηγορίες πολιτών

θεωρούνταν αστοί [σελ 58-59]

Αστός vs Πολίτης

Πολίτης ήταν αυτός που είχε πολιτικά δικαιώματα Αντίθετα οι αστοί δεν

συμμετείχαν στην πολιτική ζωή (κι ας ήταν ελεύθεροι πολίτες) γιατί τους είχαν

αφαιρεθεί τα πολιτικά δικαιώματα για κάποιο σοβαρό αδίκημα (λιποταξία

προδοσία) Επίσης αστοί θεωρούνταν τα ανήλικα παιδιά πριν εγγραφούν στους

10

καταλόγους και οι σύζυγοι των ελευθέρων πολιτών

Ερώτηση 9

1 Ποια ήταν η σχέση καταγωγής και πολιτικής ιδιότητας

α στις ελληνικές πόλεις γενικότερα

β στην Αθήνα από το 451 πΧ και μετά [σελ 43-44]

Γ Γιατί περιφρουρήθηκε η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων [σελ 44]

Το κριτήριο της καταγωγής

Για να θεωρείται κανείς ελεύθερος πολίτης έπρεπε να έχει γεννηθεί από

γονείς που ήταν και οι δύο ελεύθεροι πολίτες (σε μερικές περιπτώσεις ήταν

αναγκαία η καταγωγή τριών γενεών από γονείς πολίτες) Κάθε άλλη γέννηση που

προέκυπτε από άλλη σχέση θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα (δηλαδή

ούτε ιδιότητα πολίτη ούτε δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά) Ο κανόνας αυτός

τηρήθηκε με ευλάβεια σε όλες τις ελληνικές πόλεις (Μέγαρα Ρόδο μάλλον και σε

ολιγαρχικές πόλεις όπως Σπάρτη Θεσσαλία Βοιωτία) με ελάχιστες εξαιρέσεις

(όταν μετά από πολέμους μειωνόταν ο αριθμός του ανδρικού πληθυσμού)

Η προϋπόθεση της καταγωγής από γονείς πολίτες ίσχυσε στην Αθήνα από

τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη

από τον πατέρα Η μητέρα μπορούσε να είναι ξένη (αυτοί ονομάζονταν μητρόξενοι )

Στην Αθήνα όμως η Εκκλησία του Δήμου ενέκρινε το 451 πΧ ψήφισμα

σύμφωνα με το οποίο απαραίτητη προϋπόθεση ήταν και οι δύο γονείς να

είναι Αθηναίοι πολίτες Με αυτή την απόφαση η ιδιότητα του πολίτη μεταβλήθηκε

σε ένα ακριβοθώρητο προνόμιο αφού η απόκτησή του γινόταν ιδιαίτερα δύσκολη

Η ιδιότητα όμως αυτή είχε και πολλά προνόμια αμοιβές που λάμβαναν οι

πολίτες για τη συμμετοχή τους στα πολιτικά όργανα και δωρεάν δωρεές

σιταριού δυνατότητα κατοχής περιουσίας και πάσης φύσης νομικά

δικαιώματα (κυρίως κληρονομικά)

Σε ορισμένες πηγές ωστόσο στην Αθήνα παραχωρήθηκε το δικαίωμα της

ιδιότητας του πολίτη σε συμμάχους και σε μετοίκους ως ανταμοιβή για την

προσφορά των υπηρεσιών τους στην πόλη Επιπλέον σε ορισμένες πόλεις

ενδεχομένως να αρκούσε η καταγωγή από έναν γονιό ενώ μπορεί την ιδιότητα του

πολίτη να την αποκτούσαν και τα νόθα παιδιά των πολιτών (όταν λιγόστευε ο

11

αριθμός των γνήσιων (πχ ο Περικλής ζήτησε να απονεμηθεί η ιδιότητα του

πολίτη στο γιο που είχε αποκτήσει με την Ασπασία επειδή οι άλλοι του δυο γιοι

είχαν πεθάνει) Ο Αριστοτέλης πάντως ισχυρίζεται πως όταν ο πληθυσμός των

πόλεων αυξανόταν και πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες σταδιακά

πρώτα αυτούς που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και αργότερα τους

μητρόξενους

Πάντως στη Σπάρτη κάτι τέτοιο θεωρούνταν αδιανόητο (για τελετουργίες-

διαδικασίες εισόδου των αγοριών στην πολιτική κοινότητα των Αθηναίων μείον

κουρείον εορτή Απατουρίων κτλ Βλέπε παρακάτω)

Από όλα τα παραπάνω διαπιστώνεται εύκολα ότι η ιδιότητα του πολίτη στις

αρχαίες ελληνικές πόλεις δεν αποτελούσε ούτε κενό γράμμα ούτε μια οποιαδήποτε

ηθική διάκριση αλλά ένα πολύ συγκεκριμένο κυριαρχικό προνόμιο που άνοιγε το

δρόμο στην απολαβή μιας σειράς άλλων προνομίων και στην κατάληψη μιας σειράς

τιμητικών αξιωμάτων Για το λόγο αυτό η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές των

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων περιφρουρήθηκε ζηλότυπα

2 Ποια προνόμια παρείχε σε αυτόν που την κατείχε [σελ 44-46] Τι

γνωρίζετε για την ταύτιση πολίτη και οπλίτη (=στρατιώτη) στη Σπάρτη και

στην Αθήνα [σελ 47]

ΠΡΟΝΟΜΙΑ

Το οικονομικό κριτήριο

Δύο τα οικονομικά χαρακτηριστικά

1 Το δικαίωμα απόκτησης και κατοχής γης και ακινήτων (έγκτησις) και

2 η απαλλαγή από οποιονδήποτε σταθερό άμεσο φόρο

Η ιδιοκτησία γης αποτελούσε προνόμιο του ελεύθερου πολίτη Μέτοικοι

και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν αγροκτήματα και

ακίνητα όχι όμως να τα αγοράσουν (εκτός και αν τους παραχωρούσε το δικαίωμα η

Εκκλησία του Δήμου ndash ελάχιστες εξαιρέσεις) Αυτό δεν πρέπει να μας ξενίζει αφού

η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς και επιπλέον

πιστοποιούσε την αριστοκρατική του καταγωγή Έτσι σε ολιγαρχικές κυρίως

πόλεις (Θήβα Σπάρτη) ίσχυε η απαγόρευση πώλησης των κλήρων Στην Αθήνα

αυτό το μέτρο χαλάρωσε μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (επειδή η ιδιότητα

του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους η έγγεια ιδιοκτησία

12

πέρασε σε δεύτερη μοίρα ndash αυτό παγιώθηκε με Εφιάλτη-Περικλή και έτσι ο πολίτης

πλέον έπρεπε να έχει προσωπική αξία και όχι αναγκαστικά περιουσία) laquoΕάν

κάποιος είναι φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με την δράση τουraquo (καυχιέται ο

Περικλής στον επιτάφιο

Το περίεργο με τη Σπάρτη ήταν ότι ενώ η καλλιεργήσιμη γη ήταν μοιρασμένη

σε ίσους κλήρους σε όλους τους ελεύθερους πολίτες αυτή δεν τους ανήκε αλλά

ανήκε στην πόλη Εξάλλου για την καλλιέργειά της ασχολούνταν μόνο οι είλωτες

Το νομικό κριτήριο

Δυνατότητα σύναψης οποιασδήποτε δικαιοπραξίας το δικαίωμα της

προστασίας στα δικαστήρια το δικαίωμα της εμφάνισης (ως κατηγόρου) στις

περισσότερες δημόσιες καταγγελίες το δικαίωμα σύνταξης διαθήκης και τα κάθε

μορφής κληρονομικά δικαιώματα Όλα αυτά τα απολάμβαναν μόνο οι ενήλικοι

άρρενες πολίτες (όχι οι γυναίκες και οι διανοητικώς καθυστερημένοι) Τα νομικά

δικαιώματα ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τα πολιτικά έτσι πχ ένας οφειλέτης του

Δημοσίου έχανε και το δικαίωμα του πολίτη έως εξοφλήσει το χρέος του

Πολιτικά δικαιώματα

Η πολιτική ήταν η κύρια δραστηριότητα του ελεύθερου πολίτη Πολιτική

δραστηριότητα = να συμμετέχει στα πολιτικά θεσμικά όργανα Στην Αθήνα είχαμε τη

Συνέλευση (Εκκλησία) του Δήμου τη Βουλή την Ηλιαία και το ολιγομελές σώμα

των αρχόντων Στη Σπάρτη και σε άλλες ολιγαρχικές πόλεις είχαμε τη Συνέλευση

του Δήμου τη Γερουσία το Συμβούλιο και το Σώμα των αρχόντων Ενώ σε

αρκετές περιπτώσεις τα ονόματα των πολιτικών οργάνων είναι ίδια οι διαφορές

ανάμεσα σε δημοκρατικές και ολιγαρχικές πόλεις ήταν τεράστιες στις ολιγαρχικές

πόλεις η Συνέλευση δεν συγκαλούνταν συχνά και όταν αυτό γινόταν ο δήμος απλά

επικύρωνε τις προειλημμένες αποφάσεις από τη Γερουσία Αντίθετα στην Αθήνα

η πολιτική συμμετοχή είχε ουσιαστικό περιεχόμενο καθώς ήταν προσωπική και

άμεση

Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε πως μόνο στη δημοκρατία είναι ο πολίτης

πραγματικός πολίτης

Το στρατιωτικό κριτήριο

Από τον 5ο αι έχουμε ταύτιση του πολίτη με τον οπλίτη (πολίτης που

προμηθεύεται πλήρη εξοπλισμό) Κατά την άποψη αρχαίων συγγραφέων εξάλλου

13

την πολιτική ιδιότητα έπρεπε να έχουν μόνο όσοι μπορούσαν να υπερασπιστούν

την πατρίδα

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της απόλυτης ταύτισης πολίτη και στρατιώτη

αποτελούσε η Σπάρτη

Οι Σπαρτιάτες ήταν περισσότερο στρατιώτες παρά πολίτες αφού το

μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους το περνούσαν σε στρατόπεδα και κάθε άλλη

δραστηριότητα ήταν απαγορευμένη Η συμμετοχή τους στη Συνέλευση (Απέλλα)

ήταν καθαρά τυπική (αφού όπως είπαμε απλά επικύρωναν αποφάσεις ειλημμένες)

Στην Αθήνα η ταύτιση πολίτη και στρατιώτη διατηρήθηκε στο ίδιο πλαίσιο

μέχρι την εποχή του Κλεισθένη ndash όμως τον 5ο αι η ταύτιση αυτή χαλάρωσε

αφενός επειδή η ιδιότητα του πολίτη επεκτάθηκες και σε εκείνους που δεν είχαν την

οπλιτική ικανότητα και αφετέρου επειδή η Αθήνα έζησε μεγάλο διάστημα χωρίς

πόλεμο

Τέλος από τον Πελοποννησιακό και ύστερα η σχέση πολίτη-στρατιώτη

χαλαρώνει εντελώς αφού έχουμε την ύπαρξη μισθοφόρων (όπως πχ οι Κρήτες

τοξότες)

Το θρησκευτικό κριτήριο

Η πολιτική ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τη θρησκευτικά ζωή Όλες οι

σημαντικές πράξεις της πολιτικής ζωής συνδέονταν με θυσίες και τελετές προς τον

θεό-προστάτη πχ η είσοδος του μελλοντικού πολίτη στην πολιτική κοινότητα

συνοδευόταν από τελετουργίες προς τιμήν του Δία ή της Αθηνάς (έτσι πράξη αυτή

θεωρούνταν όχι μόνο πολιτική αλλά και θρησκευτική)

3 Περιγραφή και ονομασίες τελετουργιών και διαδικασιών για την είσοδο

και σταδιακή ένταξη στην πολιτική κοινότητα των παιδιών (αγοριών) των

Αθηναίων [σελ 47-48 56 297 313-314]

Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων

Η είσοδος των παιδιών επικυρωνόταν με 2 εγγραφές την εγγραφή τους

στους καταλόγους της φρατρίας και την εγγραφή τους στο δήμο όπου ανήκαν Η

εγγραφή στη φρατρία γινόταν κατά τη διάρκεια της τελετής την ημέρα του

εορτασμού των Απατουρίων (εορτής όπου οι φρατρίες λάτρευαν τον Φράτριο Δία

και τη Φράτρια Αθηνά) Την Τρίτη μέρα της γιορτής δηλώνονταν τα παιδιά που

είχαν γεννηθεί ή υιοθετηθεί από πολίτες γονείς (κάτι σαν την ληξιαρχική πράξη) Ο

14

πατέρας έδινε όρκο ότι το παιδί γεννήθηκε από νόμιμο γάμο με Αθηναία (τα ξένα

ούτε αναγνωρίζονταν ούτε υιοθετούνταν)

Η δεύτερη εγγραφή στους καταλόγους των δημοτών αφορούσε μόνο τα

αγόρια και πραγματοποιούνταν με τη συμπλήρωση του 18ου έτους της ηλικίας

τους Οι δημότες έδιναν όρκο για την ηλικία τους ότι είναι νόμιμοι πολίτες και ότι

κατάγονται από νόμιμη γέννηση Μετά η λίστα των νεοεγγραφέντων

υποβαλλόταν για έλεγχο στη Βουλή Σε μερικές όμως περιπτώσεις μπορεί οι

δημότες να καταψήφιζαν κάποιον ως μη ελεύθερο Τότε αυτός είχε το δικαίωμα να

ασκήσει έφεση στο δικαστήριο ndash αν δικαιωνόταν οι δημότες ήταν υποχρεωμένοι να

τον εγγράψουν αν όχι τον πουλούσαν ως δούλο

Στη συνέχεια οι νέοι πολίτες συγκεντρώνονταν κατά φυλές και

εκπαιδεύονταν για 2 χρόνια στο ακόντιο και το τόξο και περιπολούσαν στα φρούρια

ως φύλακες Μετά τη λήξη της υποχρεωτικής αυτής θητείας εισέρχονταν οριστικά

στο σώμα των ενεργών πολιτών (Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία)

Ερώτηση 10

1 Σε ποια πολιτεύματα γενικότερα υπήρχαν δύο τάξεις πολιτών από τις

οποίες μόνο μία είχε πλήρη δικαιώματα ποια ήταν αυτή [σελ 49]

Στα ολιγαρχικά πολιτεύματα των ελληνικών πόλεων υπήρχαν δύο τάξεις

πολιτών από τις οποίες πλήρη δικαιώματα και ουσιαστικά εξουσία είχε μόνο μία

εκείνη της οποίας η περιουσία ξεπερνούσε ένα συγκεκριμένο όριο

2 Ποιον ιδιαίτερο χαρακτήρα παρουσιάζει η ιδιότητα του πολίτη στη

στρατοκρατικά οργανωμένη Σπάρτη [μόνον σελ 49]

Ο πολίτης ήταν ταυτόχρονα και στρατιώτης laquoπλήρους απασχόλησηςraquo υπό

τις διαταγές των κληρονομικών βασιλέων οι οποίοι ασκούσαν την εξουσία με τα

ισόβια μέλη της Γερουσίας και τους ετήσια εκλεγμένους εφόρους Στην Απέλλα

απλά επικυρώνονταν οι αποφάσεις τους (σε μια στρατοκρατικά οργανωμένη

κοινωνία όπου οι πολίτες είχαν μάθει να υπακούν οι στρατιώτες-πολίτες δεν

μπορούσαν να αντιταχθούν σε προτάσεις των ανώτερών τους) Οι Σπαρτιάτες είχαν

γη αλλά η γη ανήκε στην πόλη και ήταν ουσιαστικά ανεπάγγελτοι (απαγορευόταν

οποιαδήποτε ενασχόληση πέρα από τα στρατιωτικά) Από σύγχρονους ερευνητές

χαρακτηρίζεται το πολίτευμα της Σπάρτης ως laquoπολιτεία των συνταξιούχωνraquo

15

Ερώτηση 11

1 Με ποιους τρόπους συνέβαλαν οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος στην

έναρξη της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας [σελ 50-51 πρβ

σελ 134]

ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Μόνο στην Αθήνα ο ενεργός πολίτης ήταν πραγματικά ελεύθερος Μέχρι τον 6ο

αι η Αθήνα δεν διέφερε από τις άλλες ολιγαρχικές πόλεις καθώς η αντιπαράθεση

πλούτου φτώχειας έφερνε πολλές εμφύλιες έριδες Τέλος έβαλαν οι Σόλωνας και

Κλεισθένης

Σόλωνας οι μεταρρυθμίσεις του (590 πΧ) υπήρξαν καταλυτικές για την έναρξη της

διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας

Κατήργησε τα χρέη των φτωχών αγροτών

Επέτρεψε σε όσους είχαν μεταναστεύσει λόγω χρεών να επιστρέψουν

Απαγόρευσε τη σύναψη δανείων με σωματική εγγύηση (σεισάχθεια)

Διαίρεσε τους πολίτες με βάση το αγροτικό εισόδημα σε τέσσερις

τάξεις οι δύο ανώτερες μπορούσαν να καταλάβουν τα ανώτερα αξιώματα

ενώ οι ζευγίτες και οι θήτες μπορούσαν να συμμετέχουν στην Εκκλησία του

δήμου

Ερώτηση 12

1 Σε τι αποσκοπούσαν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

Οι μεταρρυθμίσεις του αποσκοπούσαν στον περιορισμό της εξουσίας των

αριστοκρατικών οικογενειών δίνοντας περισσότερα δικαιώματα στις δύο κατώτερες

τάξεις Αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος (ενσωμάτωση στην πόλη των νέων

πολιτών δηλαδή μετοίκων και δούλων των νεοπολιτών και οργάνωση των

εξουσιών (σελ 64 Παράδειγμα 2)

2 Με ποιο τρόπο πέτυχε ο Κλεισθένης τη διεύρυνση του σώματος των

πολιτών στην Αθήνα [σελ 51 64 Παράδειγμα 2 140-142]

16

Κλεισθένης ανασύνθεση του πολιτικού σώματος

Κατένειμε τους πολίτες σε 10 φυλές (αντί τεσσάρων)

Διαίρεσε την Αττική σε τριάντα ομάδες δήμων (τριττύες)

Διαίρεσε τη χώρα σε περισσότερους από 100 δήμους ndash στους δήμους

έδωσε τη βαρύτητα που είχαν μέχρι τότε οι φυλές (έτσι η εγγραφή στους

καταλόγους του δήμου και ο ορισμός των αντιπροσώπων στη Βουλή των

Πεντακοσίων και στην Ηλιαία γινόταν πλέον από τους δήμους)

Ερώτηση 13

1 Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού στην Αθήνα με τα

μέτρα

a του Εφιάλτη και

b του Περικλή [σελ 52 πρβ σελ 91]

Δραστηριότητα 14 [σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

Εφιάλτης

(462 πΧ) αποδυνάμωσε εντελώς τον Άρειο Πάγο μεταφέροντας τις

αρμοδιότητές του στα άλλα πολιτειακά όργανα (Εκκλησία του Δήμου Βουλή

των 500 Ηλιαία) στα οποία είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες

Περικλής σημαντικά μέτρα

Επιλογή αρχόντων με κλήρωση

Παραχώρηση πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων σε όλες τις τάξεις των

πολιτών (εκλόγιμοι για το αξίωμα των αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες)

Καθιέρωση αμοιβής των μελών της Ηλιαίας και της

Εκκλησίας του Δήμου (δραστηριότητες 11-12 σελ 52)

Ερώτηση 14

1 Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη λειτουργία τους στην

πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53]

Οι φρατρίες

Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών

ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι

φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί

17

αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα

οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή

του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως

θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό

περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε

το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο)

και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε

χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία

Αθηνά)

2 Τι ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η βασική

λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην Αθήνα [σελ 54-55]

Οι φυλές

Η οργάνωση της αρχαϊκής πόλης βασίστηκε στο φυλετικό σύστημα

μονάδες του οποίου ήταν το γένος η φρατρία και η φυλή Η φυλή ήταν συνένωση

φρατριών μια αυτοδιοικούμενη οργανική μονάδα με δικά της διοικητικά όργανα και

δική της εδαφική περιοχή Ανώτατο όργανο ήταν η συνέλευση των ανδρών που

μπορούσαν να φέρουν όπλα (πολεμιστές) Κάθε φυλή είχε τον αρχηγό της

(φυλοβασιλέα) ο οποίος ασκούσε τις διοικητικές θρησκευτικές και στρατιωτικές

αρμοδιότητες Ανάμεσα στον φυλοβασιλέα και της συνέλευσης των πολεμιστών

ήταν το συμβούλιο της φυλής (το οποίο συγκροτούσαν οι αρχηγοί των γενών και

των φρατριών) Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τον φυλοβασιλέα σε συνεργασία

με το συμβούλιο της φυλής και εγκρίνονταν ή απορρίπτονταν από τη συνέλευση

των πολεμιστών

Από τους ιστορικούς γνωρίζουμε ότι υπάρχουν δύο βασικές ομάδες φυλών

οι ιωνικές και οι δωρικές Ακόμα και μετά τον Κλεισθένη (και την αύξησή τους από 4

σε 10 για την αποδυνάμωσή τους) συνέχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο στην

πολιτική σκηνή αφού κάθε φυλή εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές στη

Βουλή των 500 ασκούσε την πρυτανεία για ένα χρόνο και συμμετείχε αναλογικά

στην Ηλιαία

Η φυλή ανακατευόταν και στις οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

(χορηγίες στις τραγωδίες και στα Διονύσια) Αλλά και στον στρατιωτικό τομέα αφού

κατά τον 5ο αι στην Αθήνα οι 10 στρατηγοί εκλέγονταν αντιπροσωπευτικά ένας

18

από κάθε φυλή

Ερώτηση 15

1 Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις) και ποιος ήταν ο

ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες κοινότητες-πυρήνες

κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του

Κλεισθένη Περιγράψτε συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των

δήμων [σελ 55-57]

Οι δήμοι

Μετά τον Κλεισθένη οι δήμοι από απλές γεωγραφικές υποδιαιρέσεις έγιναν

αυτοδιοικούμενες κοινότητες και ταυτόχρονα πυρήνες της κοινωνικοπολιτικής

οργάνωσης της πόλης (λόγω της μεταφοράς της πολιτικής δραστηριότητας από

τις φυλές στους δήμους)

Στο εξής οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν δίπλα στο όνομά τους το όνομα

του δήμου στον οποίο ανήκαν (το οποίο ήταν και κληρονομικό)

Στους επόμενους δύο αιώνες ο ρόλος των δήμων ήταν πλέον διττός από τη

μία αποτελούσαν τοπικές αυτοδιοικούμενες μονάδες με δημοκρατική δομή και

οργάνωση και από την άλλη αποκεντρωμένες μονάδες εφαρμογής των

κατευθύνσεων της κεντρικής εξουσίας και πυρήνες παραγωγής κεντρικής

πολιτικής Η αυτοδιοίκησή τους εκφραζόταν με τα δικά τους διοικητικά όργανα

(Συνέλευση Δημοτών Δήμαρχος Δημοτικό Ταμείο Δημοτική Αστυνομία Δημοτικό

Ιερατείο) Επίσης εισέπρατταν τους δικούς τους φόρους και διοργάνωναν τις

δικές τους πολιτιστικές εκδηλώσεις

Οι δήμοι όμως ήταν αρμόδιοι και για την είσπραξη των δημόσιων φόρων

Η κύρια αρμοδιότητά τους όμως ήταν η τήρηση του καταλόγου των δημοτών-

πολιτών

Ερώτηση 16

1 Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση στην απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και μετά το ψήφισμα του 451

πΧ

Η καταγωγή αποτελούσε το πρωταρχικό κριτήριο απόκτησης της ιδιότητας

του πολίτη Η γέννηση από γονείς πολίτες ή αστούς ήταν η κύρια οδός

πρόσβασης στην πολιτική κοινότητα

19

2 Ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα

προέκυπταν από νόμιμη γέννηση

Νόμιμη γέννηση θεωρούνταν μόνο αυτή που προέκυπτε από τον γάμο ενός

πολίτη ή αστού με την κόρη ενός άλλου πολίτη ή αστού Κάθε άλλη γέννηση

θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα Τα νόθα παιδιά δεν αποκτούσαν την

ιδιότητα του πολίτη και δεν είχαν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά

3 Ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι Αναφέρετε τρία παραδείγματα

Η προϋπόθεση καταγωγής από γονείς πολίτες ως κριτήριο απόκτησης της

ιδιότητας του πολίτη ίσχυσε στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε

φαίνεται ότι αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από τον πατέρα Η μητέρα

μπορούσε να είναι ξένη (μητρόξενοι) Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτές του

Κλεισθένη του Κίμωνα και του Θεμιστοκλή οι μητέρες των οποίων κατάγονταν από

τη Σικυώνα τη Θράκη και το Άργος αντίστοιχα

Στα μέσα του 5ου αι η στάση της Αθήνας στο θέμα των μικτών γάμων άλλαξε

ριζικά Η Εκκλησία του Δήμου το 451 πΧ ενέκρινε ndash ύστερα από πρόταση του

Περικλή ndash ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο για να θεωρηθεί κάποιος Αθηναίος

πολίτης έπρεπε να κατάγεται από γονείς πολίτες ή αστούς και από τις δύο

πλευρές

4 Τι προϋποθέσεις ίσχυαν αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του

πολίτη σε κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον Αριστοτέλη

[σελ 58-61]

Ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί ότι σε ορισμένες δημοκρατικές πόλεις

αρκούσε ακόμα και η ελεύθερη καταγωγή της μητέρας για να αποκτήσει κανείς την

ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη ενώ σε κάποιες άλλες την αποκτούσαν ακόμα και τα

νόθα παιδιά των πολιτών όταν λιγόστευε ο αριθμός των γνήσιων πολιτών

Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι όταν ο πληθυσμός των πόλεων αυτών αυξανόταν και

πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες των πολιτών σταδιακά πρώτα αυτούς

που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και στη συνέχεια αυτούς που

προέρχονταν από πολίτη πατέρα και ξένη μητέρα

20

Ερώτηση 17

1 Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του πολίτη ποιοι

αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια κατηγορία ανήκαν οι πόλεις

που προστάτευσαν το δικαίωμα της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και

για ποιους λόγους

Το δεύτερο καθοριστικό κριτήριο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη

ήταν η κατοχή γης και ακινήτων (έγκτησις) Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν

αποκλειστικό προνόμιο των ελεύθερων πολιτών

Μητρόξενοι και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν

αγροκτήματα και ακίνητα αλλά όχι να τα αγοράσουν Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή

των μετοίκων και των ξένων στην οικονομική ζωή της πόλης (βασικά στις

δημοκρατικές) ήταν όχι μόνο ευπρόσδεκτη αλλά και επιδιωκόμενη Στην Αθήνα

μάλιστα του 4ου αι πΧ έγιναν σημαντικές τροποποιήσεις στις νομικές

διαδικασίες με στόχο τη διευκόλυνση των εμπορικών και οικονομικών

συναλλαγών των μετοίκων Θεωρητικά υπήρχε και η δυνατότητα παραχώρησης

του δικαιώματος της έγκτησης σε μετοίκους και ξένους με ειδικό ψήφισμα της

Εκκλησίας του Δήμου

Επειδή η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς στις

ολιγαρχικές πόλεις προστάτεψαν με ιδιαίτερο ζήλο το δικαίωμα της έγκτησης Σε

πολλές μάλιστα πόλεις (όπως στη Θήβα και τη Σπάρτη) ίσχυε απαγόρευση

πώλησης των κλήρων Στις ίδιες πόλεις συμμετοχή στα κοινά είχαν μόνο οι

μεγαλοκτηματίες

2 Ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

Η απαγόρευση πώλησης της γης υπήρχε τουλάχιστον μέχρι την εποχή του

Σόλωνα

3 Πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] Πότε παύει η απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα κοινά να είναι συνάρτηση

της κατοχής έγγειας περιουσίας και περιουσίας [σελ 62]

21

Η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και της ιδιότητας του πολίτη χαλάρωσε στη

δημοκρατική Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (από τότε δηλαδή που

η ιδιότητα του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του

δήμου) Έκτοτε δεν απαιτούνταν για την απόκτηση της ούτε κατοχή γης ούτε

εισόδημα Με τις αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε Η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και γενικά η συμμετοχή στα κοινά είχε πλέον

να κάνει με την προσωπική αξία του καθενός

Εάν ο πολίτης έστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με τη

δράση του δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσεις λέει

ο Περικλής στον επιτάφιο

4 Τι προτείνονταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 πΧ) και τι

συμπεραίνει κανείς από την καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403

πΧ στην Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ 61-63]

Διάταγμα του Φορμισίου (403 πΧ) προτεινόταν να αποκλειστούν από

την πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γη

Η απογραφή που διενεργήθηκε εκείνο το χρόνο είχε καταγράψει 5000

ακτήμονες στην Αθήνα Εάν δεχτούμε ότι στις αρχές του 4ου πΧ αι ο αριθμός

των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν στις 30000 διαπιστώνεται ότι το 16 από

αυτούς ήταν ακτήμονες

Ερώτηση 18

1 Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Μια άλλη οδός πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στο πολιτικό σώμα

ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά

των διακεκριμένων υπηρεσιών τους σε αυτή (σπάνιο φαινόμενο αλλά και ύψιστη

τιμή) Αυτοί ονομάζονταν ποιητοί πολίτες και εξομοιώνονταν με τους εκ καταγωγής

πολίτες (αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι αλλά δεν μπορούσαν

να εκλεγούν άρχοντες και να αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης) Η

απονομή της ιδιότητας του πολίτη μπορούσε να έχει ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα

Γενικά τις περισσότερες περιπτώσεις ποιητών πολιτών τις συναντάμε στην Αθήνα

(μόνο δύο περιπτώσεις υπήρξαν στη Σπάρτη)

22

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

δικαίωμα να αποκτούν οι μέτοικοι ακίνητη περιουσία γη

Δεν είχαν ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ όπως οι πολίτες Δεν ψήφιζαν δεν

εκλέγονταν και έτσι δεν κατείχαν δημόσια αξιώματα (ελάχιστες εξαιρέσεις

υπάρχουν) Οι μέτοικοι όφειλαν να έχουν ως προστάτη έναν πολίτη ο οποίος

τους αντιπροσώπευε στην επικοινωνία με τις αρχές (ο θεσμός του προστάτη μάλλον

εξασθενεί τον 4ο αι γιατί ο Πλάτωνας δεν τον αναφέρει καθόλου στους Νόμους)

Κύρια οικονομική υποχρέωσή τους ήταν το

ΜΕΤΟΙΚΙΟ

=

κατά κεφαλή φόρος που πλήρωναν άνδρες και γυναίκες

Επίσης είχαν δικαίωμα στις λειτουργίες (όχι στην τριηραρχία)

υπηρετούσαν στο πεζικό ως οπλίτες και στον στόλο ως ερέτες αλλά αποκλείονταν

από το ιππικό Ήταν αποκλεισμένη από θρησκευτικές τελετές και χορούς (αλλά

μπορούσαν να μυηθούν στον χορό των Ληναίων και στα μυστήρια της Ελευσίνας)

Δύο λόγοι που αποκλείονταν

1 Η συμμετοχή σε θρησκευτικές τελετές ήταν συνδεδεμένη με την ιδιότητα

του πολίτη και

2 Παρέμεναν πιστοί στη λατρεία των δικών τους θεών

Η συνεισφορά τους (πέρα από τους φόρους) στην πόλη ήταν σημαντική

αφού οι περισσότεροι εργάζονταν ως έμποροι βιοτέχνες τραπεζίτες ndash οι εργασίες

αυτές τους εξασφάλιζαν τέτοια κέρδη που έκαναν συχνά ευεργεσίες στο λαό

Δούλοι

Η μεγαλύτερη πληθυσμιακή τάξη Ο θεσμός υπήρχε ήδη από τον Όμηρο

αλλά εξαπλώθηκε τον 5ο αι λόγω της ανάπτυξης του εμπορίου και της βιομηχανίας

λόγω της ανάπτυξης του βιοτικού επιπέδου των πολιτών λόγω της αυξανόμενης

συμμετοχής των πολιτών στα κοινά και της περιφρόνησης της χειρωνακτικής

εργασίας Ο δούλος ήταν laquoέμψυχο κτήμαraquo και απαραίτητο μέρος του

ολοκληρωμένου σπιτιού Δεν έπαυε όμως να είναι άνθρωπος γι αυτό και

απαγορευόταν η βία Ο δούλος και η οικογένειά του δεν είχαν νομική

υπόσταση

6

Κατηγορίες δούλων

laquoοικιακοί δούλοιraquo υπηρέτες στα σπίτια στα χωράφια και στα εργαστήρια

βοηθούν τον κύριό τους

laquoοι χωρίς οικούντεςraquo αυτοί που δεν διέμεναν στο σπίτι του κυρίου τους ndash

απολάμβαναν σχετική ανεξαρτησία στον οικονομικό

τομέα αφού τους επιτρεπόταν να εργάζονται ndash από τα

έσοδά τους πλήρωναν μια πάγια πρόσοδο (αποφορά)

στον κύριό τους και τα υπόλοιπα τα κρατούσαν

laquoδημόσιοι δούλοιraquo εργάζονταν ως αστυνομικοί κλητήρες γραμματείς κτλ

και αμείβονταν για τις υπηρεσίες τους

laquoανδράποδα μισθοφορούνταraquo η πιο υποβαθμισμένη κατηγορία δούλων Εκείνοι

που οι κύριοί τους εκμίσθωναν έναντι αμοιβής ως

κωπηλάτες στο στόλο ή μεταλλεία Ο κύριός τους

εισέπραττε την ημερήσια αμοιβή και ο

εργοδότης αναλάμβανε τη διατροφή τους

Σε ορισμένες περιπτώσεις οι δούλοι μπορούσαν να αποκτήσουν την

ελευθερία τους (εξαγορά της ελευθερίας από τον κύριό τους με τα χρήματα που

είχαν συγκεντρώσει ή λόγω αξιέπαινης συμπεριφοράς ή ως πράξη γενναιοδωρίας

του κυρίου τους ή λόγω προσφοράς εξαιρετικών υπηρεσιών προς την πόλη)

Καταγωγή δούλων από Θράκη Φρυγία Συρία Αρμενία και γενικότερα χώρες της

ανατολικής Μεσογείου με τις οποίες οι ελληνικές πόλεις διατηρούσαν εμπορικές

σχέσεις

Ερώτηση 6

1 Κοινωνική δομή (πληθυσμιακές ομάδες) της Σπάρτης [σελ 37-38 49 76-

τρίτη παράγραφος 177-178 173 185-188]

Δραστηριότητα 5 [σελ 39]

Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

Τα παραπάνω αφορούσαν τις περισσότερες δημοκρατικές πόλεις του 5ουndash4ου

7

αι πΧ Στην ολιγαρχική Σπάρτη ίσχυε ένα ιδιότυπο καθεστώς που διατηρήθηκε

αφενός επειδή η Σπάρτη ήταν αυτάρκης και αφετέρου επειδή οι Σπαρτιάτες

ήταν γενικά δύσπιστοι προς κάθε ξένο στοιχείο Κι εκεί οι τάξεις ήταν τρεις

πολίτες περίοικοι είλωτες

Όμοιοι

Οι Σπαρτιάτες ήταν ελεύθεροι πολίτες που καθόριζαν τις τύχες της

πόλης Θεωρούνταν όλοι ίσοι μεταξύ τους απείχαν από κάθε οικονομική

δραστηριότητα έκαναν λιτή ζωή και τους ανήκαν τα ίδια πράγματα

(κοινοκτημοσύνη) Ασκούσαν αποκλειστικά το laquoεπάγγελμαraquo του στρατιώτη ή

αξιωματικού (υποδειγματικά στρατοκρατικά οργανωμένη κοινωνία) Μετά το 30ο έτος

της ηλικίας τους οι ελεύθεροι πολίτες συμμετείχαν στην Απέλλα (συνέλευση των

πολιτών) και μετά το 60ο στη Γερουσία Στην πραγματικότητα η πολιτική ζωή ήταν

υποβαθμισμένη και η ελευθερία στην έκφραση υποβαθμισμένη (η σπαρτιατική

αγωγή τις καθυπέτασσε)

Πολίτες = όμοιοι ίσοι (γιατί κύριο χαρακτηριστικό της στρατιωτικά οργανωμένης

ζωής ήταν η ισότητα-κοινός τρόπος ζωής κτλ ndash βλ παρακάτω Κατοικούσαν

στη Σπάρτη η οποία προέκυψε από τον συνοικισμό αρχικά τεσσάρων και αργότερα

πέντε χωριών-κωμών (της Πιτάνης της Μεσόας της Κυνοσούρας των Λιμνών και

των Αμυκλών)

Περίοικοι

Κάτοικοι που κατοικούσαν σε περιοχές γύρω από τις τέσσερις κώμες

στις οποίες είχαν εγκατασταθεί οι Σπαρτιάτες Τα εδάφη αυτά θεωρούνταν

σπαρτιατικά και οι περίοικοι Λακεδαιμόνιοι Όταν οι Σπαρτιάτες κατέλαβαν τη γη

των περιοίκων δεν την μοιράστηκαν αλλά την άφησαν σε αυτούς να την

καλλιεργούν Οι περίοικοι δεν συμμετείχαν ενεργά στην πολιτική ζωή αλλά

υπηρετούσαν στο στρατό (μπορούσαν να γίνουν και αξιωματικοί ndash αφού ο

αριθμός των Σπαρτιατών είχε μειωθεί λόγω των πολέμων) Ζούσαν από την

καλλιέργεια γης εργάζονταν ως έμποροι τεχνίτες Απολάμβαναν οικονομική και εν

μέρει διοικητική αυτονομία αλλά πάντα κάτω από τον έλεγχο των σπαρτιατικών

αρχών Οι Σπαρτιάτες τους χρησιμοποιούσαν έξυπνα για να κυριαρχούν στην

ευρύτερη περιοχή Έτσι η γη των περιοίκων λειτουργούσε ως πρόχωμα ενάντια σε

εχθρική επιδρομή ndash Χωρίς αυτούς η Σπάρτη δεν θα μπορούσε να διαδραματίσει

8

ηγετικό ρόλο στον ελλαδικό χώρο

Είλωτες

Οι είλωτες ήταν οι παλιοί κάτοικοι της Σπάρτης που είχαν

υποδουλωθεί στους Σπαρτιάτες Οι Σπαρτιάτες κατέσχεσαν και μοίρασαν τη

γη τους σε κλήρους και τους υποχρέωσαν να την καλλιεργούν για λογαριασμό

τους Ζούσαν στην περιοικίδα χώρα και λειτουργούσαν ως πρόχωμα στις εχθρικές

επιδρομές

Είλωτες τη Λακωνίαςαρχαίοι (κάτοικοι της Λακωνίας υποδουλωμένοι από

παλιά στους Σπαρτιάτες) και της ΜεσσηνίαςΜεσσηνιακοί (κάτοικοι της

Μεσσηνίας που υποδουλώθηκαν μετά τον 2ο Μεσσηνιακό Πόλεμο 640-620 πΧ)

Δεν είχαν πολιτικά και αστικά δικαιώματα και η νομική τους θέση δεν διέφερε από

αυτή των δούλων των άλλων πόλεων

Ξεχώριζαν όμως σε τρία σημεία

1 Είχαν τη δυνατότητα της δικής τους οικογένειας

2 Αποτελούσαν περιουσία της πόλης και όχι των πολιτών και

3 Δεν μπορούσαν να πουληθούν ή να εξαγοράσουν την ελευθερία τους Οι

αρχές της πόλης είχαν την απόλυτη δικαιοδοσία πάνω τους Δεν

υπηρετούσαν στον στρατό (μόνο ως συνοδοί των οπλιτών-πολιτών στον

Πελοποννησιακό πόλεμο και ως κωπηλάτες στο στόλο) Η σχέση μεταξύ

Σπαρτιατών και ειλώτων ήταν μονίμως εχθρική

Κρυπτεία = μαζικές εξοντώσεις ειλώτων που περιλαμβάνονταν στην

εκπαίδευση των νέων Επίσης οι Έφοροι κατά την έναρξη της ετήσιας θητείας

τους κήρυτταν τον πόλεμο εναντίον των ειλώτων

Ο Ehrenberg υπολόγισε τον αριθμό ων Σπαρτιατών σε 12000-15000 των

περιοίκων σε 40000-60000 και των ειλώτων σε 140000-200000

Ερώτηση 7

1 Ποιους εννοεί ο Θουκυδίδης με τη φράση του laquoάνδρες γαρ πόλιςraquo [σελ

40] και τι συνεπάγεται η φράση αυτή για τη σχέση πόλης και πολιτών

Όταν λέει ο Θουκυδίδης laquoάνδρες γαρ πόλιςraquo εννοεί τους πολίτες και την

ταύτιση αυτών με την πόλη τους

9

2 Πόσα και ποια είναι τα πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης πώς

νοείται ο θεσμός της αντιπροσώπευσης [σελ 39-41]

Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης

1 Η πολυμελής συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 Ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα και

3 Μια ομάδα αξιωματούχων

Θεσμός της αντιπροσώπευσης ο καθένας μπορούσε να πάει στην Εκκλησία

ndash Συνέλευση και να εκφράσει τη γνώμη του να ψηφίσει κτλ

Πόλη ως πολιτικός οργανισμός

Η αρχαία ελληνική πόλη ήταν πάνω απ όλα μια πολιτική κοινωνία ένας

πολιτικός οργανισμός Ο άνθρωπος ως laquoζώο πολιτικόraquo (Αριστοτέλης)

ολοκληρώνεται μέσα στην πόλη Η συμμετοχή των πολιτών στα συλλογικά όργανα

είναι πρώτα όφελος της πόλης και συνακόλουθα προς δικό του όφελος Η πόλη

είναι ένα λειτουργικό σύστημα αξιών με ιδιαίτερα αναπτυγμένο το αίσθημα της

συλλογικής συνείδησης Πόλη και κοινωνία ήταν άμεσα συνυφασμένα και έτσι δεν

υπήρχε διαχωρισμός ανάμεσα σε πολιτικό και στρατιωτικό τομέα (δραστηριότητα 6

ndash σελ 41)

Ερώτηση 8

1 Οι δύο τρόποι με τους οποίους προσδιορίζεται ο πολίτης στα Πολιτικά

του Αριστοτέλη [σελ 43]

Κατά τον Αριστοτέλη πολίτης ήταν εκείνος που κατέχει το δικαίωμα του άρχειν

και άρχεσθαι

2 Σε τι διέφεραν οι αστοί από τους πολίτες ποιες κατηγορίες πολιτών

θεωρούνταν αστοί [σελ 58-59]

Αστός vs Πολίτης

Πολίτης ήταν αυτός που είχε πολιτικά δικαιώματα Αντίθετα οι αστοί δεν

συμμετείχαν στην πολιτική ζωή (κι ας ήταν ελεύθεροι πολίτες) γιατί τους είχαν

αφαιρεθεί τα πολιτικά δικαιώματα για κάποιο σοβαρό αδίκημα (λιποταξία

προδοσία) Επίσης αστοί θεωρούνταν τα ανήλικα παιδιά πριν εγγραφούν στους

10

καταλόγους και οι σύζυγοι των ελευθέρων πολιτών

Ερώτηση 9

1 Ποια ήταν η σχέση καταγωγής και πολιτικής ιδιότητας

α στις ελληνικές πόλεις γενικότερα

β στην Αθήνα από το 451 πΧ και μετά [σελ 43-44]

Γ Γιατί περιφρουρήθηκε η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων [σελ 44]

Το κριτήριο της καταγωγής

Για να θεωρείται κανείς ελεύθερος πολίτης έπρεπε να έχει γεννηθεί από

γονείς που ήταν και οι δύο ελεύθεροι πολίτες (σε μερικές περιπτώσεις ήταν

αναγκαία η καταγωγή τριών γενεών από γονείς πολίτες) Κάθε άλλη γέννηση που

προέκυπτε από άλλη σχέση θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα (δηλαδή

ούτε ιδιότητα πολίτη ούτε δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά) Ο κανόνας αυτός

τηρήθηκε με ευλάβεια σε όλες τις ελληνικές πόλεις (Μέγαρα Ρόδο μάλλον και σε

ολιγαρχικές πόλεις όπως Σπάρτη Θεσσαλία Βοιωτία) με ελάχιστες εξαιρέσεις

(όταν μετά από πολέμους μειωνόταν ο αριθμός του ανδρικού πληθυσμού)

Η προϋπόθεση της καταγωγής από γονείς πολίτες ίσχυσε στην Αθήνα από

τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη

από τον πατέρα Η μητέρα μπορούσε να είναι ξένη (αυτοί ονομάζονταν μητρόξενοι )

Στην Αθήνα όμως η Εκκλησία του Δήμου ενέκρινε το 451 πΧ ψήφισμα

σύμφωνα με το οποίο απαραίτητη προϋπόθεση ήταν και οι δύο γονείς να

είναι Αθηναίοι πολίτες Με αυτή την απόφαση η ιδιότητα του πολίτη μεταβλήθηκε

σε ένα ακριβοθώρητο προνόμιο αφού η απόκτησή του γινόταν ιδιαίτερα δύσκολη

Η ιδιότητα όμως αυτή είχε και πολλά προνόμια αμοιβές που λάμβαναν οι

πολίτες για τη συμμετοχή τους στα πολιτικά όργανα και δωρεάν δωρεές

σιταριού δυνατότητα κατοχής περιουσίας και πάσης φύσης νομικά

δικαιώματα (κυρίως κληρονομικά)

Σε ορισμένες πηγές ωστόσο στην Αθήνα παραχωρήθηκε το δικαίωμα της

ιδιότητας του πολίτη σε συμμάχους και σε μετοίκους ως ανταμοιβή για την

προσφορά των υπηρεσιών τους στην πόλη Επιπλέον σε ορισμένες πόλεις

ενδεχομένως να αρκούσε η καταγωγή από έναν γονιό ενώ μπορεί την ιδιότητα του

πολίτη να την αποκτούσαν και τα νόθα παιδιά των πολιτών (όταν λιγόστευε ο

11

αριθμός των γνήσιων (πχ ο Περικλής ζήτησε να απονεμηθεί η ιδιότητα του

πολίτη στο γιο που είχε αποκτήσει με την Ασπασία επειδή οι άλλοι του δυο γιοι

είχαν πεθάνει) Ο Αριστοτέλης πάντως ισχυρίζεται πως όταν ο πληθυσμός των

πόλεων αυξανόταν και πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες σταδιακά

πρώτα αυτούς που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και αργότερα τους

μητρόξενους

Πάντως στη Σπάρτη κάτι τέτοιο θεωρούνταν αδιανόητο (για τελετουργίες-

διαδικασίες εισόδου των αγοριών στην πολιτική κοινότητα των Αθηναίων μείον

κουρείον εορτή Απατουρίων κτλ Βλέπε παρακάτω)

Από όλα τα παραπάνω διαπιστώνεται εύκολα ότι η ιδιότητα του πολίτη στις

αρχαίες ελληνικές πόλεις δεν αποτελούσε ούτε κενό γράμμα ούτε μια οποιαδήποτε

ηθική διάκριση αλλά ένα πολύ συγκεκριμένο κυριαρχικό προνόμιο που άνοιγε το

δρόμο στην απολαβή μιας σειράς άλλων προνομίων και στην κατάληψη μιας σειράς

τιμητικών αξιωμάτων Για το λόγο αυτό η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές των

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων περιφρουρήθηκε ζηλότυπα

2 Ποια προνόμια παρείχε σε αυτόν που την κατείχε [σελ 44-46] Τι

γνωρίζετε για την ταύτιση πολίτη και οπλίτη (=στρατιώτη) στη Σπάρτη και

στην Αθήνα [σελ 47]

ΠΡΟΝΟΜΙΑ

Το οικονομικό κριτήριο

Δύο τα οικονομικά χαρακτηριστικά

1 Το δικαίωμα απόκτησης και κατοχής γης και ακινήτων (έγκτησις) και

2 η απαλλαγή από οποιονδήποτε σταθερό άμεσο φόρο

Η ιδιοκτησία γης αποτελούσε προνόμιο του ελεύθερου πολίτη Μέτοικοι

και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν αγροκτήματα και

ακίνητα όχι όμως να τα αγοράσουν (εκτός και αν τους παραχωρούσε το δικαίωμα η

Εκκλησία του Δήμου ndash ελάχιστες εξαιρέσεις) Αυτό δεν πρέπει να μας ξενίζει αφού

η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς και επιπλέον

πιστοποιούσε την αριστοκρατική του καταγωγή Έτσι σε ολιγαρχικές κυρίως

πόλεις (Θήβα Σπάρτη) ίσχυε η απαγόρευση πώλησης των κλήρων Στην Αθήνα

αυτό το μέτρο χαλάρωσε μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (επειδή η ιδιότητα

του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους η έγγεια ιδιοκτησία

12

πέρασε σε δεύτερη μοίρα ndash αυτό παγιώθηκε με Εφιάλτη-Περικλή και έτσι ο πολίτης

πλέον έπρεπε να έχει προσωπική αξία και όχι αναγκαστικά περιουσία) laquoΕάν

κάποιος είναι φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με την δράση τουraquo (καυχιέται ο

Περικλής στον επιτάφιο

Το περίεργο με τη Σπάρτη ήταν ότι ενώ η καλλιεργήσιμη γη ήταν μοιρασμένη

σε ίσους κλήρους σε όλους τους ελεύθερους πολίτες αυτή δεν τους ανήκε αλλά

ανήκε στην πόλη Εξάλλου για την καλλιέργειά της ασχολούνταν μόνο οι είλωτες

Το νομικό κριτήριο

Δυνατότητα σύναψης οποιασδήποτε δικαιοπραξίας το δικαίωμα της

προστασίας στα δικαστήρια το δικαίωμα της εμφάνισης (ως κατηγόρου) στις

περισσότερες δημόσιες καταγγελίες το δικαίωμα σύνταξης διαθήκης και τα κάθε

μορφής κληρονομικά δικαιώματα Όλα αυτά τα απολάμβαναν μόνο οι ενήλικοι

άρρενες πολίτες (όχι οι γυναίκες και οι διανοητικώς καθυστερημένοι) Τα νομικά

δικαιώματα ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τα πολιτικά έτσι πχ ένας οφειλέτης του

Δημοσίου έχανε και το δικαίωμα του πολίτη έως εξοφλήσει το χρέος του

Πολιτικά δικαιώματα

Η πολιτική ήταν η κύρια δραστηριότητα του ελεύθερου πολίτη Πολιτική

δραστηριότητα = να συμμετέχει στα πολιτικά θεσμικά όργανα Στην Αθήνα είχαμε τη

Συνέλευση (Εκκλησία) του Δήμου τη Βουλή την Ηλιαία και το ολιγομελές σώμα

των αρχόντων Στη Σπάρτη και σε άλλες ολιγαρχικές πόλεις είχαμε τη Συνέλευση

του Δήμου τη Γερουσία το Συμβούλιο και το Σώμα των αρχόντων Ενώ σε

αρκετές περιπτώσεις τα ονόματα των πολιτικών οργάνων είναι ίδια οι διαφορές

ανάμεσα σε δημοκρατικές και ολιγαρχικές πόλεις ήταν τεράστιες στις ολιγαρχικές

πόλεις η Συνέλευση δεν συγκαλούνταν συχνά και όταν αυτό γινόταν ο δήμος απλά

επικύρωνε τις προειλημμένες αποφάσεις από τη Γερουσία Αντίθετα στην Αθήνα

η πολιτική συμμετοχή είχε ουσιαστικό περιεχόμενο καθώς ήταν προσωπική και

άμεση

Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε πως μόνο στη δημοκρατία είναι ο πολίτης

πραγματικός πολίτης

Το στρατιωτικό κριτήριο

Από τον 5ο αι έχουμε ταύτιση του πολίτη με τον οπλίτη (πολίτης που

προμηθεύεται πλήρη εξοπλισμό) Κατά την άποψη αρχαίων συγγραφέων εξάλλου

13

την πολιτική ιδιότητα έπρεπε να έχουν μόνο όσοι μπορούσαν να υπερασπιστούν

την πατρίδα

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της απόλυτης ταύτισης πολίτη και στρατιώτη

αποτελούσε η Σπάρτη

Οι Σπαρτιάτες ήταν περισσότερο στρατιώτες παρά πολίτες αφού το

μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους το περνούσαν σε στρατόπεδα και κάθε άλλη

δραστηριότητα ήταν απαγορευμένη Η συμμετοχή τους στη Συνέλευση (Απέλλα)

ήταν καθαρά τυπική (αφού όπως είπαμε απλά επικύρωναν αποφάσεις ειλημμένες)

Στην Αθήνα η ταύτιση πολίτη και στρατιώτη διατηρήθηκε στο ίδιο πλαίσιο

μέχρι την εποχή του Κλεισθένη ndash όμως τον 5ο αι η ταύτιση αυτή χαλάρωσε

αφενός επειδή η ιδιότητα του πολίτη επεκτάθηκες και σε εκείνους που δεν είχαν την

οπλιτική ικανότητα και αφετέρου επειδή η Αθήνα έζησε μεγάλο διάστημα χωρίς

πόλεμο

Τέλος από τον Πελοποννησιακό και ύστερα η σχέση πολίτη-στρατιώτη

χαλαρώνει εντελώς αφού έχουμε την ύπαρξη μισθοφόρων (όπως πχ οι Κρήτες

τοξότες)

Το θρησκευτικό κριτήριο

Η πολιτική ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τη θρησκευτικά ζωή Όλες οι

σημαντικές πράξεις της πολιτικής ζωής συνδέονταν με θυσίες και τελετές προς τον

θεό-προστάτη πχ η είσοδος του μελλοντικού πολίτη στην πολιτική κοινότητα

συνοδευόταν από τελετουργίες προς τιμήν του Δία ή της Αθηνάς (έτσι πράξη αυτή

θεωρούνταν όχι μόνο πολιτική αλλά και θρησκευτική)

3 Περιγραφή και ονομασίες τελετουργιών και διαδικασιών για την είσοδο

και σταδιακή ένταξη στην πολιτική κοινότητα των παιδιών (αγοριών) των

Αθηναίων [σελ 47-48 56 297 313-314]

Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων

Η είσοδος των παιδιών επικυρωνόταν με 2 εγγραφές την εγγραφή τους

στους καταλόγους της φρατρίας και την εγγραφή τους στο δήμο όπου ανήκαν Η

εγγραφή στη φρατρία γινόταν κατά τη διάρκεια της τελετής την ημέρα του

εορτασμού των Απατουρίων (εορτής όπου οι φρατρίες λάτρευαν τον Φράτριο Δία

και τη Φράτρια Αθηνά) Την Τρίτη μέρα της γιορτής δηλώνονταν τα παιδιά που

είχαν γεννηθεί ή υιοθετηθεί από πολίτες γονείς (κάτι σαν την ληξιαρχική πράξη) Ο

14

πατέρας έδινε όρκο ότι το παιδί γεννήθηκε από νόμιμο γάμο με Αθηναία (τα ξένα

ούτε αναγνωρίζονταν ούτε υιοθετούνταν)

Η δεύτερη εγγραφή στους καταλόγους των δημοτών αφορούσε μόνο τα

αγόρια και πραγματοποιούνταν με τη συμπλήρωση του 18ου έτους της ηλικίας

τους Οι δημότες έδιναν όρκο για την ηλικία τους ότι είναι νόμιμοι πολίτες και ότι

κατάγονται από νόμιμη γέννηση Μετά η λίστα των νεοεγγραφέντων

υποβαλλόταν για έλεγχο στη Βουλή Σε μερικές όμως περιπτώσεις μπορεί οι

δημότες να καταψήφιζαν κάποιον ως μη ελεύθερο Τότε αυτός είχε το δικαίωμα να

ασκήσει έφεση στο δικαστήριο ndash αν δικαιωνόταν οι δημότες ήταν υποχρεωμένοι να

τον εγγράψουν αν όχι τον πουλούσαν ως δούλο

Στη συνέχεια οι νέοι πολίτες συγκεντρώνονταν κατά φυλές και

εκπαιδεύονταν για 2 χρόνια στο ακόντιο και το τόξο και περιπολούσαν στα φρούρια

ως φύλακες Μετά τη λήξη της υποχρεωτικής αυτής θητείας εισέρχονταν οριστικά

στο σώμα των ενεργών πολιτών (Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία)

Ερώτηση 10

1 Σε ποια πολιτεύματα γενικότερα υπήρχαν δύο τάξεις πολιτών από τις

οποίες μόνο μία είχε πλήρη δικαιώματα ποια ήταν αυτή [σελ 49]

Στα ολιγαρχικά πολιτεύματα των ελληνικών πόλεων υπήρχαν δύο τάξεις

πολιτών από τις οποίες πλήρη δικαιώματα και ουσιαστικά εξουσία είχε μόνο μία

εκείνη της οποίας η περιουσία ξεπερνούσε ένα συγκεκριμένο όριο

2 Ποιον ιδιαίτερο χαρακτήρα παρουσιάζει η ιδιότητα του πολίτη στη

στρατοκρατικά οργανωμένη Σπάρτη [μόνον σελ 49]

Ο πολίτης ήταν ταυτόχρονα και στρατιώτης laquoπλήρους απασχόλησηςraquo υπό

τις διαταγές των κληρονομικών βασιλέων οι οποίοι ασκούσαν την εξουσία με τα

ισόβια μέλη της Γερουσίας και τους ετήσια εκλεγμένους εφόρους Στην Απέλλα

απλά επικυρώνονταν οι αποφάσεις τους (σε μια στρατοκρατικά οργανωμένη

κοινωνία όπου οι πολίτες είχαν μάθει να υπακούν οι στρατιώτες-πολίτες δεν

μπορούσαν να αντιταχθούν σε προτάσεις των ανώτερών τους) Οι Σπαρτιάτες είχαν

γη αλλά η γη ανήκε στην πόλη και ήταν ουσιαστικά ανεπάγγελτοι (απαγορευόταν

οποιαδήποτε ενασχόληση πέρα από τα στρατιωτικά) Από σύγχρονους ερευνητές

χαρακτηρίζεται το πολίτευμα της Σπάρτης ως laquoπολιτεία των συνταξιούχωνraquo

15

Ερώτηση 11

1 Με ποιους τρόπους συνέβαλαν οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος στην

έναρξη της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας [σελ 50-51 πρβ

σελ 134]

ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Μόνο στην Αθήνα ο ενεργός πολίτης ήταν πραγματικά ελεύθερος Μέχρι τον 6ο

αι η Αθήνα δεν διέφερε από τις άλλες ολιγαρχικές πόλεις καθώς η αντιπαράθεση

πλούτου φτώχειας έφερνε πολλές εμφύλιες έριδες Τέλος έβαλαν οι Σόλωνας και

Κλεισθένης

Σόλωνας οι μεταρρυθμίσεις του (590 πΧ) υπήρξαν καταλυτικές για την έναρξη της

διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας

Κατήργησε τα χρέη των φτωχών αγροτών

Επέτρεψε σε όσους είχαν μεταναστεύσει λόγω χρεών να επιστρέψουν

Απαγόρευσε τη σύναψη δανείων με σωματική εγγύηση (σεισάχθεια)

Διαίρεσε τους πολίτες με βάση το αγροτικό εισόδημα σε τέσσερις

τάξεις οι δύο ανώτερες μπορούσαν να καταλάβουν τα ανώτερα αξιώματα

ενώ οι ζευγίτες και οι θήτες μπορούσαν να συμμετέχουν στην Εκκλησία του

δήμου

Ερώτηση 12

1 Σε τι αποσκοπούσαν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

Οι μεταρρυθμίσεις του αποσκοπούσαν στον περιορισμό της εξουσίας των

αριστοκρατικών οικογενειών δίνοντας περισσότερα δικαιώματα στις δύο κατώτερες

τάξεις Αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος (ενσωμάτωση στην πόλη των νέων

πολιτών δηλαδή μετοίκων και δούλων των νεοπολιτών και οργάνωση των

εξουσιών (σελ 64 Παράδειγμα 2)

2 Με ποιο τρόπο πέτυχε ο Κλεισθένης τη διεύρυνση του σώματος των

πολιτών στην Αθήνα [σελ 51 64 Παράδειγμα 2 140-142]

16

Κλεισθένης ανασύνθεση του πολιτικού σώματος

Κατένειμε τους πολίτες σε 10 φυλές (αντί τεσσάρων)

Διαίρεσε την Αττική σε τριάντα ομάδες δήμων (τριττύες)

Διαίρεσε τη χώρα σε περισσότερους από 100 δήμους ndash στους δήμους

έδωσε τη βαρύτητα που είχαν μέχρι τότε οι φυλές (έτσι η εγγραφή στους

καταλόγους του δήμου και ο ορισμός των αντιπροσώπων στη Βουλή των

Πεντακοσίων και στην Ηλιαία γινόταν πλέον από τους δήμους)

Ερώτηση 13

1 Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού στην Αθήνα με τα

μέτρα

a του Εφιάλτη και

b του Περικλή [σελ 52 πρβ σελ 91]

Δραστηριότητα 14 [σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

Εφιάλτης

(462 πΧ) αποδυνάμωσε εντελώς τον Άρειο Πάγο μεταφέροντας τις

αρμοδιότητές του στα άλλα πολιτειακά όργανα (Εκκλησία του Δήμου Βουλή

των 500 Ηλιαία) στα οποία είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες

Περικλής σημαντικά μέτρα

Επιλογή αρχόντων με κλήρωση

Παραχώρηση πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων σε όλες τις τάξεις των

πολιτών (εκλόγιμοι για το αξίωμα των αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες)

Καθιέρωση αμοιβής των μελών της Ηλιαίας και της

Εκκλησίας του Δήμου (δραστηριότητες 11-12 σελ 52)

Ερώτηση 14

1 Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη λειτουργία τους στην

πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53]

Οι φρατρίες

Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών

ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι

φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί

17

αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα

οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή

του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως

θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό

περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε

το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο)

και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε

χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία

Αθηνά)

2 Τι ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η βασική

λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην Αθήνα [σελ 54-55]

Οι φυλές

Η οργάνωση της αρχαϊκής πόλης βασίστηκε στο φυλετικό σύστημα

μονάδες του οποίου ήταν το γένος η φρατρία και η φυλή Η φυλή ήταν συνένωση

φρατριών μια αυτοδιοικούμενη οργανική μονάδα με δικά της διοικητικά όργανα και

δική της εδαφική περιοχή Ανώτατο όργανο ήταν η συνέλευση των ανδρών που

μπορούσαν να φέρουν όπλα (πολεμιστές) Κάθε φυλή είχε τον αρχηγό της

(φυλοβασιλέα) ο οποίος ασκούσε τις διοικητικές θρησκευτικές και στρατιωτικές

αρμοδιότητες Ανάμεσα στον φυλοβασιλέα και της συνέλευσης των πολεμιστών

ήταν το συμβούλιο της φυλής (το οποίο συγκροτούσαν οι αρχηγοί των γενών και

των φρατριών) Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τον φυλοβασιλέα σε συνεργασία

με το συμβούλιο της φυλής και εγκρίνονταν ή απορρίπτονταν από τη συνέλευση

των πολεμιστών

Από τους ιστορικούς γνωρίζουμε ότι υπάρχουν δύο βασικές ομάδες φυλών

οι ιωνικές και οι δωρικές Ακόμα και μετά τον Κλεισθένη (και την αύξησή τους από 4

σε 10 για την αποδυνάμωσή τους) συνέχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο στην

πολιτική σκηνή αφού κάθε φυλή εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές στη

Βουλή των 500 ασκούσε την πρυτανεία για ένα χρόνο και συμμετείχε αναλογικά

στην Ηλιαία

Η φυλή ανακατευόταν και στις οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

(χορηγίες στις τραγωδίες και στα Διονύσια) Αλλά και στον στρατιωτικό τομέα αφού

κατά τον 5ο αι στην Αθήνα οι 10 στρατηγοί εκλέγονταν αντιπροσωπευτικά ένας

18

από κάθε φυλή

Ερώτηση 15

1 Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις) και ποιος ήταν ο

ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες κοινότητες-πυρήνες

κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του

Κλεισθένη Περιγράψτε συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των

δήμων [σελ 55-57]

Οι δήμοι

Μετά τον Κλεισθένη οι δήμοι από απλές γεωγραφικές υποδιαιρέσεις έγιναν

αυτοδιοικούμενες κοινότητες και ταυτόχρονα πυρήνες της κοινωνικοπολιτικής

οργάνωσης της πόλης (λόγω της μεταφοράς της πολιτικής δραστηριότητας από

τις φυλές στους δήμους)

Στο εξής οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν δίπλα στο όνομά τους το όνομα

του δήμου στον οποίο ανήκαν (το οποίο ήταν και κληρονομικό)

Στους επόμενους δύο αιώνες ο ρόλος των δήμων ήταν πλέον διττός από τη

μία αποτελούσαν τοπικές αυτοδιοικούμενες μονάδες με δημοκρατική δομή και

οργάνωση και από την άλλη αποκεντρωμένες μονάδες εφαρμογής των

κατευθύνσεων της κεντρικής εξουσίας και πυρήνες παραγωγής κεντρικής

πολιτικής Η αυτοδιοίκησή τους εκφραζόταν με τα δικά τους διοικητικά όργανα

(Συνέλευση Δημοτών Δήμαρχος Δημοτικό Ταμείο Δημοτική Αστυνομία Δημοτικό

Ιερατείο) Επίσης εισέπρατταν τους δικούς τους φόρους και διοργάνωναν τις

δικές τους πολιτιστικές εκδηλώσεις

Οι δήμοι όμως ήταν αρμόδιοι και για την είσπραξη των δημόσιων φόρων

Η κύρια αρμοδιότητά τους όμως ήταν η τήρηση του καταλόγου των δημοτών-

πολιτών

Ερώτηση 16

1 Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση στην απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και μετά το ψήφισμα του 451

πΧ

Η καταγωγή αποτελούσε το πρωταρχικό κριτήριο απόκτησης της ιδιότητας

του πολίτη Η γέννηση από γονείς πολίτες ή αστούς ήταν η κύρια οδός

πρόσβασης στην πολιτική κοινότητα

19

2 Ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα

προέκυπταν από νόμιμη γέννηση

Νόμιμη γέννηση θεωρούνταν μόνο αυτή που προέκυπτε από τον γάμο ενός

πολίτη ή αστού με την κόρη ενός άλλου πολίτη ή αστού Κάθε άλλη γέννηση

θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα Τα νόθα παιδιά δεν αποκτούσαν την

ιδιότητα του πολίτη και δεν είχαν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά

3 Ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι Αναφέρετε τρία παραδείγματα

Η προϋπόθεση καταγωγής από γονείς πολίτες ως κριτήριο απόκτησης της

ιδιότητας του πολίτη ίσχυσε στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε

φαίνεται ότι αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από τον πατέρα Η μητέρα

μπορούσε να είναι ξένη (μητρόξενοι) Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτές του

Κλεισθένη του Κίμωνα και του Θεμιστοκλή οι μητέρες των οποίων κατάγονταν από

τη Σικυώνα τη Θράκη και το Άργος αντίστοιχα

Στα μέσα του 5ου αι η στάση της Αθήνας στο θέμα των μικτών γάμων άλλαξε

ριζικά Η Εκκλησία του Δήμου το 451 πΧ ενέκρινε ndash ύστερα από πρόταση του

Περικλή ndash ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο για να θεωρηθεί κάποιος Αθηναίος

πολίτης έπρεπε να κατάγεται από γονείς πολίτες ή αστούς και από τις δύο

πλευρές

4 Τι προϋποθέσεις ίσχυαν αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του

πολίτη σε κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον Αριστοτέλη

[σελ 58-61]

Ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί ότι σε ορισμένες δημοκρατικές πόλεις

αρκούσε ακόμα και η ελεύθερη καταγωγή της μητέρας για να αποκτήσει κανείς την

ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη ενώ σε κάποιες άλλες την αποκτούσαν ακόμα και τα

νόθα παιδιά των πολιτών όταν λιγόστευε ο αριθμός των γνήσιων πολιτών

Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι όταν ο πληθυσμός των πόλεων αυτών αυξανόταν και

πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες των πολιτών σταδιακά πρώτα αυτούς

που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και στη συνέχεια αυτούς που

προέρχονταν από πολίτη πατέρα και ξένη μητέρα

20

Ερώτηση 17

1 Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του πολίτη ποιοι

αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια κατηγορία ανήκαν οι πόλεις

που προστάτευσαν το δικαίωμα της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και

για ποιους λόγους

Το δεύτερο καθοριστικό κριτήριο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη

ήταν η κατοχή γης και ακινήτων (έγκτησις) Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν

αποκλειστικό προνόμιο των ελεύθερων πολιτών

Μητρόξενοι και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν

αγροκτήματα και ακίνητα αλλά όχι να τα αγοράσουν Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή

των μετοίκων και των ξένων στην οικονομική ζωή της πόλης (βασικά στις

δημοκρατικές) ήταν όχι μόνο ευπρόσδεκτη αλλά και επιδιωκόμενη Στην Αθήνα

μάλιστα του 4ου αι πΧ έγιναν σημαντικές τροποποιήσεις στις νομικές

διαδικασίες με στόχο τη διευκόλυνση των εμπορικών και οικονομικών

συναλλαγών των μετοίκων Θεωρητικά υπήρχε και η δυνατότητα παραχώρησης

του δικαιώματος της έγκτησης σε μετοίκους και ξένους με ειδικό ψήφισμα της

Εκκλησίας του Δήμου

Επειδή η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς στις

ολιγαρχικές πόλεις προστάτεψαν με ιδιαίτερο ζήλο το δικαίωμα της έγκτησης Σε

πολλές μάλιστα πόλεις (όπως στη Θήβα και τη Σπάρτη) ίσχυε απαγόρευση

πώλησης των κλήρων Στις ίδιες πόλεις συμμετοχή στα κοινά είχαν μόνο οι

μεγαλοκτηματίες

2 Ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

Η απαγόρευση πώλησης της γης υπήρχε τουλάχιστον μέχρι την εποχή του

Σόλωνα

3 Πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] Πότε παύει η απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα κοινά να είναι συνάρτηση

της κατοχής έγγειας περιουσίας και περιουσίας [σελ 62]

21

Η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και της ιδιότητας του πολίτη χαλάρωσε στη

δημοκρατική Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (από τότε δηλαδή που

η ιδιότητα του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του

δήμου) Έκτοτε δεν απαιτούνταν για την απόκτηση της ούτε κατοχή γης ούτε

εισόδημα Με τις αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε Η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και γενικά η συμμετοχή στα κοινά είχε πλέον

να κάνει με την προσωπική αξία του καθενός

Εάν ο πολίτης έστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με τη

δράση του δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσεις λέει

ο Περικλής στον επιτάφιο

4 Τι προτείνονταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 πΧ) και τι

συμπεραίνει κανείς από την καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403

πΧ στην Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ 61-63]

Διάταγμα του Φορμισίου (403 πΧ) προτεινόταν να αποκλειστούν από

την πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γη

Η απογραφή που διενεργήθηκε εκείνο το χρόνο είχε καταγράψει 5000

ακτήμονες στην Αθήνα Εάν δεχτούμε ότι στις αρχές του 4ου πΧ αι ο αριθμός

των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν στις 30000 διαπιστώνεται ότι το 16 από

αυτούς ήταν ακτήμονες

Ερώτηση 18

1 Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Μια άλλη οδός πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στο πολιτικό σώμα

ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά

των διακεκριμένων υπηρεσιών τους σε αυτή (σπάνιο φαινόμενο αλλά και ύψιστη

τιμή) Αυτοί ονομάζονταν ποιητοί πολίτες και εξομοιώνονταν με τους εκ καταγωγής

πολίτες (αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι αλλά δεν μπορούσαν

να εκλεγούν άρχοντες και να αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης) Η

απονομή της ιδιότητας του πολίτη μπορούσε να έχει ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα

Γενικά τις περισσότερες περιπτώσεις ποιητών πολιτών τις συναντάμε στην Αθήνα

(μόνο δύο περιπτώσεις υπήρξαν στη Σπάρτη)

22

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

Κατηγορίες δούλων

laquoοικιακοί δούλοιraquo υπηρέτες στα σπίτια στα χωράφια και στα εργαστήρια

βοηθούν τον κύριό τους

laquoοι χωρίς οικούντεςraquo αυτοί που δεν διέμεναν στο σπίτι του κυρίου τους ndash

απολάμβαναν σχετική ανεξαρτησία στον οικονομικό

τομέα αφού τους επιτρεπόταν να εργάζονται ndash από τα

έσοδά τους πλήρωναν μια πάγια πρόσοδο (αποφορά)

στον κύριό τους και τα υπόλοιπα τα κρατούσαν

laquoδημόσιοι δούλοιraquo εργάζονταν ως αστυνομικοί κλητήρες γραμματείς κτλ

και αμείβονταν για τις υπηρεσίες τους

laquoανδράποδα μισθοφορούνταraquo η πιο υποβαθμισμένη κατηγορία δούλων Εκείνοι

που οι κύριοί τους εκμίσθωναν έναντι αμοιβής ως

κωπηλάτες στο στόλο ή μεταλλεία Ο κύριός τους

εισέπραττε την ημερήσια αμοιβή και ο

εργοδότης αναλάμβανε τη διατροφή τους

Σε ορισμένες περιπτώσεις οι δούλοι μπορούσαν να αποκτήσουν την

ελευθερία τους (εξαγορά της ελευθερίας από τον κύριό τους με τα χρήματα που

είχαν συγκεντρώσει ή λόγω αξιέπαινης συμπεριφοράς ή ως πράξη γενναιοδωρίας

του κυρίου τους ή λόγω προσφοράς εξαιρετικών υπηρεσιών προς την πόλη)

Καταγωγή δούλων από Θράκη Φρυγία Συρία Αρμενία και γενικότερα χώρες της

ανατολικής Μεσογείου με τις οποίες οι ελληνικές πόλεις διατηρούσαν εμπορικές

σχέσεις

Ερώτηση 6

1 Κοινωνική δομή (πληθυσμιακές ομάδες) της Σπάρτης [σελ 37-38 49 76-

τρίτη παράγραφος 177-178 173 185-188]

Δραστηριότητα 5 [σελ 39]

Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

Τα παραπάνω αφορούσαν τις περισσότερες δημοκρατικές πόλεις του 5ουndash4ου

7

αι πΧ Στην ολιγαρχική Σπάρτη ίσχυε ένα ιδιότυπο καθεστώς που διατηρήθηκε

αφενός επειδή η Σπάρτη ήταν αυτάρκης και αφετέρου επειδή οι Σπαρτιάτες

ήταν γενικά δύσπιστοι προς κάθε ξένο στοιχείο Κι εκεί οι τάξεις ήταν τρεις

πολίτες περίοικοι είλωτες

Όμοιοι

Οι Σπαρτιάτες ήταν ελεύθεροι πολίτες που καθόριζαν τις τύχες της

πόλης Θεωρούνταν όλοι ίσοι μεταξύ τους απείχαν από κάθε οικονομική

δραστηριότητα έκαναν λιτή ζωή και τους ανήκαν τα ίδια πράγματα

(κοινοκτημοσύνη) Ασκούσαν αποκλειστικά το laquoεπάγγελμαraquo του στρατιώτη ή

αξιωματικού (υποδειγματικά στρατοκρατικά οργανωμένη κοινωνία) Μετά το 30ο έτος

της ηλικίας τους οι ελεύθεροι πολίτες συμμετείχαν στην Απέλλα (συνέλευση των

πολιτών) και μετά το 60ο στη Γερουσία Στην πραγματικότητα η πολιτική ζωή ήταν

υποβαθμισμένη και η ελευθερία στην έκφραση υποβαθμισμένη (η σπαρτιατική

αγωγή τις καθυπέτασσε)

Πολίτες = όμοιοι ίσοι (γιατί κύριο χαρακτηριστικό της στρατιωτικά οργανωμένης

ζωής ήταν η ισότητα-κοινός τρόπος ζωής κτλ ndash βλ παρακάτω Κατοικούσαν

στη Σπάρτη η οποία προέκυψε από τον συνοικισμό αρχικά τεσσάρων και αργότερα

πέντε χωριών-κωμών (της Πιτάνης της Μεσόας της Κυνοσούρας των Λιμνών και

των Αμυκλών)

Περίοικοι

Κάτοικοι που κατοικούσαν σε περιοχές γύρω από τις τέσσερις κώμες

στις οποίες είχαν εγκατασταθεί οι Σπαρτιάτες Τα εδάφη αυτά θεωρούνταν

σπαρτιατικά και οι περίοικοι Λακεδαιμόνιοι Όταν οι Σπαρτιάτες κατέλαβαν τη γη

των περιοίκων δεν την μοιράστηκαν αλλά την άφησαν σε αυτούς να την

καλλιεργούν Οι περίοικοι δεν συμμετείχαν ενεργά στην πολιτική ζωή αλλά

υπηρετούσαν στο στρατό (μπορούσαν να γίνουν και αξιωματικοί ndash αφού ο

αριθμός των Σπαρτιατών είχε μειωθεί λόγω των πολέμων) Ζούσαν από την

καλλιέργεια γης εργάζονταν ως έμποροι τεχνίτες Απολάμβαναν οικονομική και εν

μέρει διοικητική αυτονομία αλλά πάντα κάτω από τον έλεγχο των σπαρτιατικών

αρχών Οι Σπαρτιάτες τους χρησιμοποιούσαν έξυπνα για να κυριαρχούν στην

ευρύτερη περιοχή Έτσι η γη των περιοίκων λειτουργούσε ως πρόχωμα ενάντια σε

εχθρική επιδρομή ndash Χωρίς αυτούς η Σπάρτη δεν θα μπορούσε να διαδραματίσει

8

ηγετικό ρόλο στον ελλαδικό χώρο

Είλωτες

Οι είλωτες ήταν οι παλιοί κάτοικοι της Σπάρτης που είχαν

υποδουλωθεί στους Σπαρτιάτες Οι Σπαρτιάτες κατέσχεσαν και μοίρασαν τη

γη τους σε κλήρους και τους υποχρέωσαν να την καλλιεργούν για λογαριασμό

τους Ζούσαν στην περιοικίδα χώρα και λειτουργούσαν ως πρόχωμα στις εχθρικές

επιδρομές

Είλωτες τη Λακωνίαςαρχαίοι (κάτοικοι της Λακωνίας υποδουλωμένοι από

παλιά στους Σπαρτιάτες) και της ΜεσσηνίαςΜεσσηνιακοί (κάτοικοι της

Μεσσηνίας που υποδουλώθηκαν μετά τον 2ο Μεσσηνιακό Πόλεμο 640-620 πΧ)

Δεν είχαν πολιτικά και αστικά δικαιώματα και η νομική τους θέση δεν διέφερε από

αυτή των δούλων των άλλων πόλεων

Ξεχώριζαν όμως σε τρία σημεία

1 Είχαν τη δυνατότητα της δικής τους οικογένειας

2 Αποτελούσαν περιουσία της πόλης και όχι των πολιτών και

3 Δεν μπορούσαν να πουληθούν ή να εξαγοράσουν την ελευθερία τους Οι

αρχές της πόλης είχαν την απόλυτη δικαιοδοσία πάνω τους Δεν

υπηρετούσαν στον στρατό (μόνο ως συνοδοί των οπλιτών-πολιτών στον

Πελοποννησιακό πόλεμο και ως κωπηλάτες στο στόλο) Η σχέση μεταξύ

Σπαρτιατών και ειλώτων ήταν μονίμως εχθρική

Κρυπτεία = μαζικές εξοντώσεις ειλώτων που περιλαμβάνονταν στην

εκπαίδευση των νέων Επίσης οι Έφοροι κατά την έναρξη της ετήσιας θητείας

τους κήρυτταν τον πόλεμο εναντίον των ειλώτων

Ο Ehrenberg υπολόγισε τον αριθμό ων Σπαρτιατών σε 12000-15000 των

περιοίκων σε 40000-60000 και των ειλώτων σε 140000-200000

Ερώτηση 7

1 Ποιους εννοεί ο Θουκυδίδης με τη φράση του laquoάνδρες γαρ πόλιςraquo [σελ

40] και τι συνεπάγεται η φράση αυτή για τη σχέση πόλης και πολιτών

Όταν λέει ο Θουκυδίδης laquoάνδρες γαρ πόλιςraquo εννοεί τους πολίτες και την

ταύτιση αυτών με την πόλη τους

9

2 Πόσα και ποια είναι τα πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης πώς

νοείται ο θεσμός της αντιπροσώπευσης [σελ 39-41]

Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης

1 Η πολυμελής συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 Ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα και

3 Μια ομάδα αξιωματούχων

Θεσμός της αντιπροσώπευσης ο καθένας μπορούσε να πάει στην Εκκλησία

ndash Συνέλευση και να εκφράσει τη γνώμη του να ψηφίσει κτλ

Πόλη ως πολιτικός οργανισμός

Η αρχαία ελληνική πόλη ήταν πάνω απ όλα μια πολιτική κοινωνία ένας

πολιτικός οργανισμός Ο άνθρωπος ως laquoζώο πολιτικόraquo (Αριστοτέλης)

ολοκληρώνεται μέσα στην πόλη Η συμμετοχή των πολιτών στα συλλογικά όργανα

είναι πρώτα όφελος της πόλης και συνακόλουθα προς δικό του όφελος Η πόλη

είναι ένα λειτουργικό σύστημα αξιών με ιδιαίτερα αναπτυγμένο το αίσθημα της

συλλογικής συνείδησης Πόλη και κοινωνία ήταν άμεσα συνυφασμένα και έτσι δεν

υπήρχε διαχωρισμός ανάμεσα σε πολιτικό και στρατιωτικό τομέα (δραστηριότητα 6

ndash σελ 41)

Ερώτηση 8

1 Οι δύο τρόποι με τους οποίους προσδιορίζεται ο πολίτης στα Πολιτικά

του Αριστοτέλη [σελ 43]

Κατά τον Αριστοτέλη πολίτης ήταν εκείνος που κατέχει το δικαίωμα του άρχειν

και άρχεσθαι

2 Σε τι διέφεραν οι αστοί από τους πολίτες ποιες κατηγορίες πολιτών

θεωρούνταν αστοί [σελ 58-59]

Αστός vs Πολίτης

Πολίτης ήταν αυτός που είχε πολιτικά δικαιώματα Αντίθετα οι αστοί δεν

συμμετείχαν στην πολιτική ζωή (κι ας ήταν ελεύθεροι πολίτες) γιατί τους είχαν

αφαιρεθεί τα πολιτικά δικαιώματα για κάποιο σοβαρό αδίκημα (λιποταξία

προδοσία) Επίσης αστοί θεωρούνταν τα ανήλικα παιδιά πριν εγγραφούν στους

10

καταλόγους και οι σύζυγοι των ελευθέρων πολιτών

Ερώτηση 9

1 Ποια ήταν η σχέση καταγωγής και πολιτικής ιδιότητας

α στις ελληνικές πόλεις γενικότερα

β στην Αθήνα από το 451 πΧ και μετά [σελ 43-44]

Γ Γιατί περιφρουρήθηκε η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων [σελ 44]

Το κριτήριο της καταγωγής

Για να θεωρείται κανείς ελεύθερος πολίτης έπρεπε να έχει γεννηθεί από

γονείς που ήταν και οι δύο ελεύθεροι πολίτες (σε μερικές περιπτώσεις ήταν

αναγκαία η καταγωγή τριών γενεών από γονείς πολίτες) Κάθε άλλη γέννηση που

προέκυπτε από άλλη σχέση θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα (δηλαδή

ούτε ιδιότητα πολίτη ούτε δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά) Ο κανόνας αυτός

τηρήθηκε με ευλάβεια σε όλες τις ελληνικές πόλεις (Μέγαρα Ρόδο μάλλον και σε

ολιγαρχικές πόλεις όπως Σπάρτη Θεσσαλία Βοιωτία) με ελάχιστες εξαιρέσεις

(όταν μετά από πολέμους μειωνόταν ο αριθμός του ανδρικού πληθυσμού)

Η προϋπόθεση της καταγωγής από γονείς πολίτες ίσχυσε στην Αθήνα από

τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη

από τον πατέρα Η μητέρα μπορούσε να είναι ξένη (αυτοί ονομάζονταν μητρόξενοι )

Στην Αθήνα όμως η Εκκλησία του Δήμου ενέκρινε το 451 πΧ ψήφισμα

σύμφωνα με το οποίο απαραίτητη προϋπόθεση ήταν και οι δύο γονείς να

είναι Αθηναίοι πολίτες Με αυτή την απόφαση η ιδιότητα του πολίτη μεταβλήθηκε

σε ένα ακριβοθώρητο προνόμιο αφού η απόκτησή του γινόταν ιδιαίτερα δύσκολη

Η ιδιότητα όμως αυτή είχε και πολλά προνόμια αμοιβές που λάμβαναν οι

πολίτες για τη συμμετοχή τους στα πολιτικά όργανα και δωρεάν δωρεές

σιταριού δυνατότητα κατοχής περιουσίας και πάσης φύσης νομικά

δικαιώματα (κυρίως κληρονομικά)

Σε ορισμένες πηγές ωστόσο στην Αθήνα παραχωρήθηκε το δικαίωμα της

ιδιότητας του πολίτη σε συμμάχους και σε μετοίκους ως ανταμοιβή για την

προσφορά των υπηρεσιών τους στην πόλη Επιπλέον σε ορισμένες πόλεις

ενδεχομένως να αρκούσε η καταγωγή από έναν γονιό ενώ μπορεί την ιδιότητα του

πολίτη να την αποκτούσαν και τα νόθα παιδιά των πολιτών (όταν λιγόστευε ο

11

αριθμός των γνήσιων (πχ ο Περικλής ζήτησε να απονεμηθεί η ιδιότητα του

πολίτη στο γιο που είχε αποκτήσει με την Ασπασία επειδή οι άλλοι του δυο γιοι

είχαν πεθάνει) Ο Αριστοτέλης πάντως ισχυρίζεται πως όταν ο πληθυσμός των

πόλεων αυξανόταν και πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες σταδιακά

πρώτα αυτούς που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και αργότερα τους

μητρόξενους

Πάντως στη Σπάρτη κάτι τέτοιο θεωρούνταν αδιανόητο (για τελετουργίες-

διαδικασίες εισόδου των αγοριών στην πολιτική κοινότητα των Αθηναίων μείον

κουρείον εορτή Απατουρίων κτλ Βλέπε παρακάτω)

Από όλα τα παραπάνω διαπιστώνεται εύκολα ότι η ιδιότητα του πολίτη στις

αρχαίες ελληνικές πόλεις δεν αποτελούσε ούτε κενό γράμμα ούτε μια οποιαδήποτε

ηθική διάκριση αλλά ένα πολύ συγκεκριμένο κυριαρχικό προνόμιο που άνοιγε το

δρόμο στην απολαβή μιας σειράς άλλων προνομίων και στην κατάληψη μιας σειράς

τιμητικών αξιωμάτων Για το λόγο αυτό η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές των

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων περιφρουρήθηκε ζηλότυπα

2 Ποια προνόμια παρείχε σε αυτόν που την κατείχε [σελ 44-46] Τι

γνωρίζετε για την ταύτιση πολίτη και οπλίτη (=στρατιώτη) στη Σπάρτη και

στην Αθήνα [σελ 47]

ΠΡΟΝΟΜΙΑ

Το οικονομικό κριτήριο

Δύο τα οικονομικά χαρακτηριστικά

1 Το δικαίωμα απόκτησης και κατοχής γης και ακινήτων (έγκτησις) και

2 η απαλλαγή από οποιονδήποτε σταθερό άμεσο φόρο

Η ιδιοκτησία γης αποτελούσε προνόμιο του ελεύθερου πολίτη Μέτοικοι

και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν αγροκτήματα και

ακίνητα όχι όμως να τα αγοράσουν (εκτός και αν τους παραχωρούσε το δικαίωμα η

Εκκλησία του Δήμου ndash ελάχιστες εξαιρέσεις) Αυτό δεν πρέπει να μας ξενίζει αφού

η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς και επιπλέον

πιστοποιούσε την αριστοκρατική του καταγωγή Έτσι σε ολιγαρχικές κυρίως

πόλεις (Θήβα Σπάρτη) ίσχυε η απαγόρευση πώλησης των κλήρων Στην Αθήνα

αυτό το μέτρο χαλάρωσε μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (επειδή η ιδιότητα

του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους η έγγεια ιδιοκτησία

12

πέρασε σε δεύτερη μοίρα ndash αυτό παγιώθηκε με Εφιάλτη-Περικλή και έτσι ο πολίτης

πλέον έπρεπε να έχει προσωπική αξία και όχι αναγκαστικά περιουσία) laquoΕάν

κάποιος είναι φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με την δράση τουraquo (καυχιέται ο

Περικλής στον επιτάφιο

Το περίεργο με τη Σπάρτη ήταν ότι ενώ η καλλιεργήσιμη γη ήταν μοιρασμένη

σε ίσους κλήρους σε όλους τους ελεύθερους πολίτες αυτή δεν τους ανήκε αλλά

ανήκε στην πόλη Εξάλλου για την καλλιέργειά της ασχολούνταν μόνο οι είλωτες

Το νομικό κριτήριο

Δυνατότητα σύναψης οποιασδήποτε δικαιοπραξίας το δικαίωμα της

προστασίας στα δικαστήρια το δικαίωμα της εμφάνισης (ως κατηγόρου) στις

περισσότερες δημόσιες καταγγελίες το δικαίωμα σύνταξης διαθήκης και τα κάθε

μορφής κληρονομικά δικαιώματα Όλα αυτά τα απολάμβαναν μόνο οι ενήλικοι

άρρενες πολίτες (όχι οι γυναίκες και οι διανοητικώς καθυστερημένοι) Τα νομικά

δικαιώματα ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τα πολιτικά έτσι πχ ένας οφειλέτης του

Δημοσίου έχανε και το δικαίωμα του πολίτη έως εξοφλήσει το χρέος του

Πολιτικά δικαιώματα

Η πολιτική ήταν η κύρια δραστηριότητα του ελεύθερου πολίτη Πολιτική

δραστηριότητα = να συμμετέχει στα πολιτικά θεσμικά όργανα Στην Αθήνα είχαμε τη

Συνέλευση (Εκκλησία) του Δήμου τη Βουλή την Ηλιαία και το ολιγομελές σώμα

των αρχόντων Στη Σπάρτη και σε άλλες ολιγαρχικές πόλεις είχαμε τη Συνέλευση

του Δήμου τη Γερουσία το Συμβούλιο και το Σώμα των αρχόντων Ενώ σε

αρκετές περιπτώσεις τα ονόματα των πολιτικών οργάνων είναι ίδια οι διαφορές

ανάμεσα σε δημοκρατικές και ολιγαρχικές πόλεις ήταν τεράστιες στις ολιγαρχικές

πόλεις η Συνέλευση δεν συγκαλούνταν συχνά και όταν αυτό γινόταν ο δήμος απλά

επικύρωνε τις προειλημμένες αποφάσεις από τη Γερουσία Αντίθετα στην Αθήνα

η πολιτική συμμετοχή είχε ουσιαστικό περιεχόμενο καθώς ήταν προσωπική και

άμεση

Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε πως μόνο στη δημοκρατία είναι ο πολίτης

πραγματικός πολίτης

Το στρατιωτικό κριτήριο

Από τον 5ο αι έχουμε ταύτιση του πολίτη με τον οπλίτη (πολίτης που

προμηθεύεται πλήρη εξοπλισμό) Κατά την άποψη αρχαίων συγγραφέων εξάλλου

13

την πολιτική ιδιότητα έπρεπε να έχουν μόνο όσοι μπορούσαν να υπερασπιστούν

την πατρίδα

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της απόλυτης ταύτισης πολίτη και στρατιώτη

αποτελούσε η Σπάρτη

Οι Σπαρτιάτες ήταν περισσότερο στρατιώτες παρά πολίτες αφού το

μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους το περνούσαν σε στρατόπεδα και κάθε άλλη

δραστηριότητα ήταν απαγορευμένη Η συμμετοχή τους στη Συνέλευση (Απέλλα)

ήταν καθαρά τυπική (αφού όπως είπαμε απλά επικύρωναν αποφάσεις ειλημμένες)

Στην Αθήνα η ταύτιση πολίτη και στρατιώτη διατηρήθηκε στο ίδιο πλαίσιο

μέχρι την εποχή του Κλεισθένη ndash όμως τον 5ο αι η ταύτιση αυτή χαλάρωσε

αφενός επειδή η ιδιότητα του πολίτη επεκτάθηκες και σε εκείνους που δεν είχαν την

οπλιτική ικανότητα και αφετέρου επειδή η Αθήνα έζησε μεγάλο διάστημα χωρίς

πόλεμο

Τέλος από τον Πελοποννησιακό και ύστερα η σχέση πολίτη-στρατιώτη

χαλαρώνει εντελώς αφού έχουμε την ύπαρξη μισθοφόρων (όπως πχ οι Κρήτες

τοξότες)

Το θρησκευτικό κριτήριο

Η πολιτική ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τη θρησκευτικά ζωή Όλες οι

σημαντικές πράξεις της πολιτικής ζωής συνδέονταν με θυσίες και τελετές προς τον

θεό-προστάτη πχ η είσοδος του μελλοντικού πολίτη στην πολιτική κοινότητα

συνοδευόταν από τελετουργίες προς τιμήν του Δία ή της Αθηνάς (έτσι πράξη αυτή

θεωρούνταν όχι μόνο πολιτική αλλά και θρησκευτική)

3 Περιγραφή και ονομασίες τελετουργιών και διαδικασιών για την είσοδο

και σταδιακή ένταξη στην πολιτική κοινότητα των παιδιών (αγοριών) των

Αθηναίων [σελ 47-48 56 297 313-314]

Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων

Η είσοδος των παιδιών επικυρωνόταν με 2 εγγραφές την εγγραφή τους

στους καταλόγους της φρατρίας και την εγγραφή τους στο δήμο όπου ανήκαν Η

εγγραφή στη φρατρία γινόταν κατά τη διάρκεια της τελετής την ημέρα του

εορτασμού των Απατουρίων (εορτής όπου οι φρατρίες λάτρευαν τον Φράτριο Δία

και τη Φράτρια Αθηνά) Την Τρίτη μέρα της γιορτής δηλώνονταν τα παιδιά που

είχαν γεννηθεί ή υιοθετηθεί από πολίτες γονείς (κάτι σαν την ληξιαρχική πράξη) Ο

14

πατέρας έδινε όρκο ότι το παιδί γεννήθηκε από νόμιμο γάμο με Αθηναία (τα ξένα

ούτε αναγνωρίζονταν ούτε υιοθετούνταν)

Η δεύτερη εγγραφή στους καταλόγους των δημοτών αφορούσε μόνο τα

αγόρια και πραγματοποιούνταν με τη συμπλήρωση του 18ου έτους της ηλικίας

τους Οι δημότες έδιναν όρκο για την ηλικία τους ότι είναι νόμιμοι πολίτες και ότι

κατάγονται από νόμιμη γέννηση Μετά η λίστα των νεοεγγραφέντων

υποβαλλόταν για έλεγχο στη Βουλή Σε μερικές όμως περιπτώσεις μπορεί οι

δημότες να καταψήφιζαν κάποιον ως μη ελεύθερο Τότε αυτός είχε το δικαίωμα να

ασκήσει έφεση στο δικαστήριο ndash αν δικαιωνόταν οι δημότες ήταν υποχρεωμένοι να

τον εγγράψουν αν όχι τον πουλούσαν ως δούλο

Στη συνέχεια οι νέοι πολίτες συγκεντρώνονταν κατά φυλές και

εκπαιδεύονταν για 2 χρόνια στο ακόντιο και το τόξο και περιπολούσαν στα φρούρια

ως φύλακες Μετά τη λήξη της υποχρεωτικής αυτής θητείας εισέρχονταν οριστικά

στο σώμα των ενεργών πολιτών (Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία)

Ερώτηση 10

1 Σε ποια πολιτεύματα γενικότερα υπήρχαν δύο τάξεις πολιτών από τις

οποίες μόνο μία είχε πλήρη δικαιώματα ποια ήταν αυτή [σελ 49]

Στα ολιγαρχικά πολιτεύματα των ελληνικών πόλεων υπήρχαν δύο τάξεις

πολιτών από τις οποίες πλήρη δικαιώματα και ουσιαστικά εξουσία είχε μόνο μία

εκείνη της οποίας η περιουσία ξεπερνούσε ένα συγκεκριμένο όριο

2 Ποιον ιδιαίτερο χαρακτήρα παρουσιάζει η ιδιότητα του πολίτη στη

στρατοκρατικά οργανωμένη Σπάρτη [μόνον σελ 49]

Ο πολίτης ήταν ταυτόχρονα και στρατιώτης laquoπλήρους απασχόλησηςraquo υπό

τις διαταγές των κληρονομικών βασιλέων οι οποίοι ασκούσαν την εξουσία με τα

ισόβια μέλη της Γερουσίας και τους ετήσια εκλεγμένους εφόρους Στην Απέλλα

απλά επικυρώνονταν οι αποφάσεις τους (σε μια στρατοκρατικά οργανωμένη

κοινωνία όπου οι πολίτες είχαν μάθει να υπακούν οι στρατιώτες-πολίτες δεν

μπορούσαν να αντιταχθούν σε προτάσεις των ανώτερών τους) Οι Σπαρτιάτες είχαν

γη αλλά η γη ανήκε στην πόλη και ήταν ουσιαστικά ανεπάγγελτοι (απαγορευόταν

οποιαδήποτε ενασχόληση πέρα από τα στρατιωτικά) Από σύγχρονους ερευνητές

χαρακτηρίζεται το πολίτευμα της Σπάρτης ως laquoπολιτεία των συνταξιούχωνraquo

15

Ερώτηση 11

1 Με ποιους τρόπους συνέβαλαν οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος στην

έναρξη της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας [σελ 50-51 πρβ

σελ 134]

ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Μόνο στην Αθήνα ο ενεργός πολίτης ήταν πραγματικά ελεύθερος Μέχρι τον 6ο

αι η Αθήνα δεν διέφερε από τις άλλες ολιγαρχικές πόλεις καθώς η αντιπαράθεση

πλούτου φτώχειας έφερνε πολλές εμφύλιες έριδες Τέλος έβαλαν οι Σόλωνας και

Κλεισθένης

Σόλωνας οι μεταρρυθμίσεις του (590 πΧ) υπήρξαν καταλυτικές για την έναρξη της

διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας

Κατήργησε τα χρέη των φτωχών αγροτών

Επέτρεψε σε όσους είχαν μεταναστεύσει λόγω χρεών να επιστρέψουν

Απαγόρευσε τη σύναψη δανείων με σωματική εγγύηση (σεισάχθεια)

Διαίρεσε τους πολίτες με βάση το αγροτικό εισόδημα σε τέσσερις

τάξεις οι δύο ανώτερες μπορούσαν να καταλάβουν τα ανώτερα αξιώματα

ενώ οι ζευγίτες και οι θήτες μπορούσαν να συμμετέχουν στην Εκκλησία του

δήμου

Ερώτηση 12

1 Σε τι αποσκοπούσαν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

Οι μεταρρυθμίσεις του αποσκοπούσαν στον περιορισμό της εξουσίας των

αριστοκρατικών οικογενειών δίνοντας περισσότερα δικαιώματα στις δύο κατώτερες

τάξεις Αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος (ενσωμάτωση στην πόλη των νέων

πολιτών δηλαδή μετοίκων και δούλων των νεοπολιτών και οργάνωση των

εξουσιών (σελ 64 Παράδειγμα 2)

2 Με ποιο τρόπο πέτυχε ο Κλεισθένης τη διεύρυνση του σώματος των

πολιτών στην Αθήνα [σελ 51 64 Παράδειγμα 2 140-142]

16

Κλεισθένης ανασύνθεση του πολιτικού σώματος

Κατένειμε τους πολίτες σε 10 φυλές (αντί τεσσάρων)

Διαίρεσε την Αττική σε τριάντα ομάδες δήμων (τριττύες)

Διαίρεσε τη χώρα σε περισσότερους από 100 δήμους ndash στους δήμους

έδωσε τη βαρύτητα που είχαν μέχρι τότε οι φυλές (έτσι η εγγραφή στους

καταλόγους του δήμου και ο ορισμός των αντιπροσώπων στη Βουλή των

Πεντακοσίων και στην Ηλιαία γινόταν πλέον από τους δήμους)

Ερώτηση 13

1 Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού στην Αθήνα με τα

μέτρα

a του Εφιάλτη και

b του Περικλή [σελ 52 πρβ σελ 91]

Δραστηριότητα 14 [σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

Εφιάλτης

(462 πΧ) αποδυνάμωσε εντελώς τον Άρειο Πάγο μεταφέροντας τις

αρμοδιότητές του στα άλλα πολιτειακά όργανα (Εκκλησία του Δήμου Βουλή

των 500 Ηλιαία) στα οποία είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες

Περικλής σημαντικά μέτρα

Επιλογή αρχόντων με κλήρωση

Παραχώρηση πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων σε όλες τις τάξεις των

πολιτών (εκλόγιμοι για το αξίωμα των αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες)

Καθιέρωση αμοιβής των μελών της Ηλιαίας και της

Εκκλησίας του Δήμου (δραστηριότητες 11-12 σελ 52)

Ερώτηση 14

1 Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη λειτουργία τους στην

πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53]

Οι φρατρίες

Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών

ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι

φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί

17

αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα

οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή

του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως

θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό

περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε

το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο)

και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε

χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία

Αθηνά)

2 Τι ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η βασική

λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην Αθήνα [σελ 54-55]

Οι φυλές

Η οργάνωση της αρχαϊκής πόλης βασίστηκε στο φυλετικό σύστημα

μονάδες του οποίου ήταν το γένος η φρατρία και η φυλή Η φυλή ήταν συνένωση

φρατριών μια αυτοδιοικούμενη οργανική μονάδα με δικά της διοικητικά όργανα και

δική της εδαφική περιοχή Ανώτατο όργανο ήταν η συνέλευση των ανδρών που

μπορούσαν να φέρουν όπλα (πολεμιστές) Κάθε φυλή είχε τον αρχηγό της

(φυλοβασιλέα) ο οποίος ασκούσε τις διοικητικές θρησκευτικές και στρατιωτικές

αρμοδιότητες Ανάμεσα στον φυλοβασιλέα και της συνέλευσης των πολεμιστών

ήταν το συμβούλιο της φυλής (το οποίο συγκροτούσαν οι αρχηγοί των γενών και

των φρατριών) Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τον φυλοβασιλέα σε συνεργασία

με το συμβούλιο της φυλής και εγκρίνονταν ή απορρίπτονταν από τη συνέλευση

των πολεμιστών

Από τους ιστορικούς γνωρίζουμε ότι υπάρχουν δύο βασικές ομάδες φυλών

οι ιωνικές και οι δωρικές Ακόμα και μετά τον Κλεισθένη (και την αύξησή τους από 4

σε 10 για την αποδυνάμωσή τους) συνέχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο στην

πολιτική σκηνή αφού κάθε φυλή εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές στη

Βουλή των 500 ασκούσε την πρυτανεία για ένα χρόνο και συμμετείχε αναλογικά

στην Ηλιαία

Η φυλή ανακατευόταν και στις οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

(χορηγίες στις τραγωδίες και στα Διονύσια) Αλλά και στον στρατιωτικό τομέα αφού

κατά τον 5ο αι στην Αθήνα οι 10 στρατηγοί εκλέγονταν αντιπροσωπευτικά ένας

18

από κάθε φυλή

Ερώτηση 15

1 Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις) και ποιος ήταν ο

ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες κοινότητες-πυρήνες

κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του

Κλεισθένη Περιγράψτε συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των

δήμων [σελ 55-57]

Οι δήμοι

Μετά τον Κλεισθένη οι δήμοι από απλές γεωγραφικές υποδιαιρέσεις έγιναν

αυτοδιοικούμενες κοινότητες και ταυτόχρονα πυρήνες της κοινωνικοπολιτικής

οργάνωσης της πόλης (λόγω της μεταφοράς της πολιτικής δραστηριότητας από

τις φυλές στους δήμους)

Στο εξής οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν δίπλα στο όνομά τους το όνομα

του δήμου στον οποίο ανήκαν (το οποίο ήταν και κληρονομικό)

Στους επόμενους δύο αιώνες ο ρόλος των δήμων ήταν πλέον διττός από τη

μία αποτελούσαν τοπικές αυτοδιοικούμενες μονάδες με δημοκρατική δομή και

οργάνωση και από την άλλη αποκεντρωμένες μονάδες εφαρμογής των

κατευθύνσεων της κεντρικής εξουσίας και πυρήνες παραγωγής κεντρικής

πολιτικής Η αυτοδιοίκησή τους εκφραζόταν με τα δικά τους διοικητικά όργανα

(Συνέλευση Δημοτών Δήμαρχος Δημοτικό Ταμείο Δημοτική Αστυνομία Δημοτικό

Ιερατείο) Επίσης εισέπρατταν τους δικούς τους φόρους και διοργάνωναν τις

δικές τους πολιτιστικές εκδηλώσεις

Οι δήμοι όμως ήταν αρμόδιοι και για την είσπραξη των δημόσιων φόρων

Η κύρια αρμοδιότητά τους όμως ήταν η τήρηση του καταλόγου των δημοτών-

πολιτών

Ερώτηση 16

1 Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση στην απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και μετά το ψήφισμα του 451

πΧ

Η καταγωγή αποτελούσε το πρωταρχικό κριτήριο απόκτησης της ιδιότητας

του πολίτη Η γέννηση από γονείς πολίτες ή αστούς ήταν η κύρια οδός

πρόσβασης στην πολιτική κοινότητα

19

2 Ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα

προέκυπταν από νόμιμη γέννηση

Νόμιμη γέννηση θεωρούνταν μόνο αυτή που προέκυπτε από τον γάμο ενός

πολίτη ή αστού με την κόρη ενός άλλου πολίτη ή αστού Κάθε άλλη γέννηση

θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα Τα νόθα παιδιά δεν αποκτούσαν την

ιδιότητα του πολίτη και δεν είχαν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά

3 Ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι Αναφέρετε τρία παραδείγματα

Η προϋπόθεση καταγωγής από γονείς πολίτες ως κριτήριο απόκτησης της

ιδιότητας του πολίτη ίσχυσε στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε

φαίνεται ότι αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από τον πατέρα Η μητέρα

μπορούσε να είναι ξένη (μητρόξενοι) Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτές του

Κλεισθένη του Κίμωνα και του Θεμιστοκλή οι μητέρες των οποίων κατάγονταν από

τη Σικυώνα τη Θράκη και το Άργος αντίστοιχα

Στα μέσα του 5ου αι η στάση της Αθήνας στο θέμα των μικτών γάμων άλλαξε

ριζικά Η Εκκλησία του Δήμου το 451 πΧ ενέκρινε ndash ύστερα από πρόταση του

Περικλή ndash ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο για να θεωρηθεί κάποιος Αθηναίος

πολίτης έπρεπε να κατάγεται από γονείς πολίτες ή αστούς και από τις δύο

πλευρές

4 Τι προϋποθέσεις ίσχυαν αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του

πολίτη σε κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον Αριστοτέλη

[σελ 58-61]

Ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί ότι σε ορισμένες δημοκρατικές πόλεις

αρκούσε ακόμα και η ελεύθερη καταγωγή της μητέρας για να αποκτήσει κανείς την

ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη ενώ σε κάποιες άλλες την αποκτούσαν ακόμα και τα

νόθα παιδιά των πολιτών όταν λιγόστευε ο αριθμός των γνήσιων πολιτών

Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι όταν ο πληθυσμός των πόλεων αυτών αυξανόταν και

πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες των πολιτών σταδιακά πρώτα αυτούς

που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και στη συνέχεια αυτούς που

προέρχονταν από πολίτη πατέρα και ξένη μητέρα

20

Ερώτηση 17

1 Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του πολίτη ποιοι

αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια κατηγορία ανήκαν οι πόλεις

που προστάτευσαν το δικαίωμα της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και

για ποιους λόγους

Το δεύτερο καθοριστικό κριτήριο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη

ήταν η κατοχή γης και ακινήτων (έγκτησις) Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν

αποκλειστικό προνόμιο των ελεύθερων πολιτών

Μητρόξενοι και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν

αγροκτήματα και ακίνητα αλλά όχι να τα αγοράσουν Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή

των μετοίκων και των ξένων στην οικονομική ζωή της πόλης (βασικά στις

δημοκρατικές) ήταν όχι μόνο ευπρόσδεκτη αλλά και επιδιωκόμενη Στην Αθήνα

μάλιστα του 4ου αι πΧ έγιναν σημαντικές τροποποιήσεις στις νομικές

διαδικασίες με στόχο τη διευκόλυνση των εμπορικών και οικονομικών

συναλλαγών των μετοίκων Θεωρητικά υπήρχε και η δυνατότητα παραχώρησης

του δικαιώματος της έγκτησης σε μετοίκους και ξένους με ειδικό ψήφισμα της

Εκκλησίας του Δήμου

Επειδή η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς στις

ολιγαρχικές πόλεις προστάτεψαν με ιδιαίτερο ζήλο το δικαίωμα της έγκτησης Σε

πολλές μάλιστα πόλεις (όπως στη Θήβα και τη Σπάρτη) ίσχυε απαγόρευση

πώλησης των κλήρων Στις ίδιες πόλεις συμμετοχή στα κοινά είχαν μόνο οι

μεγαλοκτηματίες

2 Ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

Η απαγόρευση πώλησης της γης υπήρχε τουλάχιστον μέχρι την εποχή του

Σόλωνα

3 Πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] Πότε παύει η απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα κοινά να είναι συνάρτηση

της κατοχής έγγειας περιουσίας και περιουσίας [σελ 62]

21

Η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και της ιδιότητας του πολίτη χαλάρωσε στη

δημοκρατική Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (από τότε δηλαδή που

η ιδιότητα του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του

δήμου) Έκτοτε δεν απαιτούνταν για την απόκτηση της ούτε κατοχή γης ούτε

εισόδημα Με τις αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε Η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και γενικά η συμμετοχή στα κοινά είχε πλέον

να κάνει με την προσωπική αξία του καθενός

Εάν ο πολίτης έστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με τη

δράση του δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσεις λέει

ο Περικλής στον επιτάφιο

4 Τι προτείνονταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 πΧ) και τι

συμπεραίνει κανείς από την καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403

πΧ στην Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ 61-63]

Διάταγμα του Φορμισίου (403 πΧ) προτεινόταν να αποκλειστούν από

την πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γη

Η απογραφή που διενεργήθηκε εκείνο το χρόνο είχε καταγράψει 5000

ακτήμονες στην Αθήνα Εάν δεχτούμε ότι στις αρχές του 4ου πΧ αι ο αριθμός

των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν στις 30000 διαπιστώνεται ότι το 16 από

αυτούς ήταν ακτήμονες

Ερώτηση 18

1 Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Μια άλλη οδός πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στο πολιτικό σώμα

ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά

των διακεκριμένων υπηρεσιών τους σε αυτή (σπάνιο φαινόμενο αλλά και ύψιστη

τιμή) Αυτοί ονομάζονταν ποιητοί πολίτες και εξομοιώνονταν με τους εκ καταγωγής

πολίτες (αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι αλλά δεν μπορούσαν

να εκλεγούν άρχοντες και να αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης) Η

απονομή της ιδιότητας του πολίτη μπορούσε να έχει ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα

Γενικά τις περισσότερες περιπτώσεις ποιητών πολιτών τις συναντάμε στην Αθήνα

(μόνο δύο περιπτώσεις υπήρξαν στη Σπάρτη)

22

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

αι πΧ Στην ολιγαρχική Σπάρτη ίσχυε ένα ιδιότυπο καθεστώς που διατηρήθηκε

αφενός επειδή η Σπάρτη ήταν αυτάρκης και αφετέρου επειδή οι Σπαρτιάτες

ήταν γενικά δύσπιστοι προς κάθε ξένο στοιχείο Κι εκεί οι τάξεις ήταν τρεις

πολίτες περίοικοι είλωτες

Όμοιοι

Οι Σπαρτιάτες ήταν ελεύθεροι πολίτες που καθόριζαν τις τύχες της

πόλης Θεωρούνταν όλοι ίσοι μεταξύ τους απείχαν από κάθε οικονομική

δραστηριότητα έκαναν λιτή ζωή και τους ανήκαν τα ίδια πράγματα

(κοινοκτημοσύνη) Ασκούσαν αποκλειστικά το laquoεπάγγελμαraquo του στρατιώτη ή

αξιωματικού (υποδειγματικά στρατοκρατικά οργανωμένη κοινωνία) Μετά το 30ο έτος

της ηλικίας τους οι ελεύθεροι πολίτες συμμετείχαν στην Απέλλα (συνέλευση των

πολιτών) και μετά το 60ο στη Γερουσία Στην πραγματικότητα η πολιτική ζωή ήταν

υποβαθμισμένη και η ελευθερία στην έκφραση υποβαθμισμένη (η σπαρτιατική

αγωγή τις καθυπέτασσε)

Πολίτες = όμοιοι ίσοι (γιατί κύριο χαρακτηριστικό της στρατιωτικά οργανωμένης

ζωής ήταν η ισότητα-κοινός τρόπος ζωής κτλ ndash βλ παρακάτω Κατοικούσαν

στη Σπάρτη η οποία προέκυψε από τον συνοικισμό αρχικά τεσσάρων και αργότερα

πέντε χωριών-κωμών (της Πιτάνης της Μεσόας της Κυνοσούρας των Λιμνών και

των Αμυκλών)

Περίοικοι

Κάτοικοι που κατοικούσαν σε περιοχές γύρω από τις τέσσερις κώμες

στις οποίες είχαν εγκατασταθεί οι Σπαρτιάτες Τα εδάφη αυτά θεωρούνταν

σπαρτιατικά και οι περίοικοι Λακεδαιμόνιοι Όταν οι Σπαρτιάτες κατέλαβαν τη γη

των περιοίκων δεν την μοιράστηκαν αλλά την άφησαν σε αυτούς να την

καλλιεργούν Οι περίοικοι δεν συμμετείχαν ενεργά στην πολιτική ζωή αλλά

υπηρετούσαν στο στρατό (μπορούσαν να γίνουν και αξιωματικοί ndash αφού ο

αριθμός των Σπαρτιατών είχε μειωθεί λόγω των πολέμων) Ζούσαν από την

καλλιέργεια γης εργάζονταν ως έμποροι τεχνίτες Απολάμβαναν οικονομική και εν

μέρει διοικητική αυτονομία αλλά πάντα κάτω από τον έλεγχο των σπαρτιατικών

αρχών Οι Σπαρτιάτες τους χρησιμοποιούσαν έξυπνα για να κυριαρχούν στην

ευρύτερη περιοχή Έτσι η γη των περιοίκων λειτουργούσε ως πρόχωμα ενάντια σε

εχθρική επιδρομή ndash Χωρίς αυτούς η Σπάρτη δεν θα μπορούσε να διαδραματίσει

8

ηγετικό ρόλο στον ελλαδικό χώρο

Είλωτες

Οι είλωτες ήταν οι παλιοί κάτοικοι της Σπάρτης που είχαν

υποδουλωθεί στους Σπαρτιάτες Οι Σπαρτιάτες κατέσχεσαν και μοίρασαν τη

γη τους σε κλήρους και τους υποχρέωσαν να την καλλιεργούν για λογαριασμό

τους Ζούσαν στην περιοικίδα χώρα και λειτουργούσαν ως πρόχωμα στις εχθρικές

επιδρομές

Είλωτες τη Λακωνίαςαρχαίοι (κάτοικοι της Λακωνίας υποδουλωμένοι από

παλιά στους Σπαρτιάτες) και της ΜεσσηνίαςΜεσσηνιακοί (κάτοικοι της

Μεσσηνίας που υποδουλώθηκαν μετά τον 2ο Μεσσηνιακό Πόλεμο 640-620 πΧ)

Δεν είχαν πολιτικά και αστικά δικαιώματα και η νομική τους θέση δεν διέφερε από

αυτή των δούλων των άλλων πόλεων

Ξεχώριζαν όμως σε τρία σημεία

1 Είχαν τη δυνατότητα της δικής τους οικογένειας

2 Αποτελούσαν περιουσία της πόλης και όχι των πολιτών και

3 Δεν μπορούσαν να πουληθούν ή να εξαγοράσουν την ελευθερία τους Οι

αρχές της πόλης είχαν την απόλυτη δικαιοδοσία πάνω τους Δεν

υπηρετούσαν στον στρατό (μόνο ως συνοδοί των οπλιτών-πολιτών στον

Πελοποννησιακό πόλεμο και ως κωπηλάτες στο στόλο) Η σχέση μεταξύ

Σπαρτιατών και ειλώτων ήταν μονίμως εχθρική

Κρυπτεία = μαζικές εξοντώσεις ειλώτων που περιλαμβάνονταν στην

εκπαίδευση των νέων Επίσης οι Έφοροι κατά την έναρξη της ετήσιας θητείας

τους κήρυτταν τον πόλεμο εναντίον των ειλώτων

Ο Ehrenberg υπολόγισε τον αριθμό ων Σπαρτιατών σε 12000-15000 των

περιοίκων σε 40000-60000 και των ειλώτων σε 140000-200000

Ερώτηση 7

1 Ποιους εννοεί ο Θουκυδίδης με τη φράση του laquoάνδρες γαρ πόλιςraquo [σελ

40] και τι συνεπάγεται η φράση αυτή για τη σχέση πόλης και πολιτών

Όταν λέει ο Θουκυδίδης laquoάνδρες γαρ πόλιςraquo εννοεί τους πολίτες και την

ταύτιση αυτών με την πόλη τους

9

2 Πόσα και ποια είναι τα πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης πώς

νοείται ο θεσμός της αντιπροσώπευσης [σελ 39-41]

Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης

1 Η πολυμελής συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 Ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα και

3 Μια ομάδα αξιωματούχων

Θεσμός της αντιπροσώπευσης ο καθένας μπορούσε να πάει στην Εκκλησία

ndash Συνέλευση και να εκφράσει τη γνώμη του να ψηφίσει κτλ

Πόλη ως πολιτικός οργανισμός

Η αρχαία ελληνική πόλη ήταν πάνω απ όλα μια πολιτική κοινωνία ένας

πολιτικός οργανισμός Ο άνθρωπος ως laquoζώο πολιτικόraquo (Αριστοτέλης)

ολοκληρώνεται μέσα στην πόλη Η συμμετοχή των πολιτών στα συλλογικά όργανα

είναι πρώτα όφελος της πόλης και συνακόλουθα προς δικό του όφελος Η πόλη

είναι ένα λειτουργικό σύστημα αξιών με ιδιαίτερα αναπτυγμένο το αίσθημα της

συλλογικής συνείδησης Πόλη και κοινωνία ήταν άμεσα συνυφασμένα και έτσι δεν

υπήρχε διαχωρισμός ανάμεσα σε πολιτικό και στρατιωτικό τομέα (δραστηριότητα 6

ndash σελ 41)

Ερώτηση 8

1 Οι δύο τρόποι με τους οποίους προσδιορίζεται ο πολίτης στα Πολιτικά

του Αριστοτέλη [σελ 43]

Κατά τον Αριστοτέλη πολίτης ήταν εκείνος που κατέχει το δικαίωμα του άρχειν

και άρχεσθαι

2 Σε τι διέφεραν οι αστοί από τους πολίτες ποιες κατηγορίες πολιτών

θεωρούνταν αστοί [σελ 58-59]

Αστός vs Πολίτης

Πολίτης ήταν αυτός που είχε πολιτικά δικαιώματα Αντίθετα οι αστοί δεν

συμμετείχαν στην πολιτική ζωή (κι ας ήταν ελεύθεροι πολίτες) γιατί τους είχαν

αφαιρεθεί τα πολιτικά δικαιώματα για κάποιο σοβαρό αδίκημα (λιποταξία

προδοσία) Επίσης αστοί θεωρούνταν τα ανήλικα παιδιά πριν εγγραφούν στους

10

καταλόγους και οι σύζυγοι των ελευθέρων πολιτών

Ερώτηση 9

1 Ποια ήταν η σχέση καταγωγής και πολιτικής ιδιότητας

α στις ελληνικές πόλεις γενικότερα

β στην Αθήνα από το 451 πΧ και μετά [σελ 43-44]

Γ Γιατί περιφρουρήθηκε η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων [σελ 44]

Το κριτήριο της καταγωγής

Για να θεωρείται κανείς ελεύθερος πολίτης έπρεπε να έχει γεννηθεί από

γονείς που ήταν και οι δύο ελεύθεροι πολίτες (σε μερικές περιπτώσεις ήταν

αναγκαία η καταγωγή τριών γενεών από γονείς πολίτες) Κάθε άλλη γέννηση που

προέκυπτε από άλλη σχέση θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα (δηλαδή

ούτε ιδιότητα πολίτη ούτε δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά) Ο κανόνας αυτός

τηρήθηκε με ευλάβεια σε όλες τις ελληνικές πόλεις (Μέγαρα Ρόδο μάλλον και σε

ολιγαρχικές πόλεις όπως Σπάρτη Θεσσαλία Βοιωτία) με ελάχιστες εξαιρέσεις

(όταν μετά από πολέμους μειωνόταν ο αριθμός του ανδρικού πληθυσμού)

Η προϋπόθεση της καταγωγής από γονείς πολίτες ίσχυσε στην Αθήνα από

τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη

από τον πατέρα Η μητέρα μπορούσε να είναι ξένη (αυτοί ονομάζονταν μητρόξενοι )

Στην Αθήνα όμως η Εκκλησία του Δήμου ενέκρινε το 451 πΧ ψήφισμα

σύμφωνα με το οποίο απαραίτητη προϋπόθεση ήταν και οι δύο γονείς να

είναι Αθηναίοι πολίτες Με αυτή την απόφαση η ιδιότητα του πολίτη μεταβλήθηκε

σε ένα ακριβοθώρητο προνόμιο αφού η απόκτησή του γινόταν ιδιαίτερα δύσκολη

Η ιδιότητα όμως αυτή είχε και πολλά προνόμια αμοιβές που λάμβαναν οι

πολίτες για τη συμμετοχή τους στα πολιτικά όργανα και δωρεάν δωρεές

σιταριού δυνατότητα κατοχής περιουσίας και πάσης φύσης νομικά

δικαιώματα (κυρίως κληρονομικά)

Σε ορισμένες πηγές ωστόσο στην Αθήνα παραχωρήθηκε το δικαίωμα της

ιδιότητας του πολίτη σε συμμάχους και σε μετοίκους ως ανταμοιβή για την

προσφορά των υπηρεσιών τους στην πόλη Επιπλέον σε ορισμένες πόλεις

ενδεχομένως να αρκούσε η καταγωγή από έναν γονιό ενώ μπορεί την ιδιότητα του

πολίτη να την αποκτούσαν και τα νόθα παιδιά των πολιτών (όταν λιγόστευε ο

11

αριθμός των γνήσιων (πχ ο Περικλής ζήτησε να απονεμηθεί η ιδιότητα του

πολίτη στο γιο που είχε αποκτήσει με την Ασπασία επειδή οι άλλοι του δυο γιοι

είχαν πεθάνει) Ο Αριστοτέλης πάντως ισχυρίζεται πως όταν ο πληθυσμός των

πόλεων αυξανόταν και πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες σταδιακά

πρώτα αυτούς που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και αργότερα τους

μητρόξενους

Πάντως στη Σπάρτη κάτι τέτοιο θεωρούνταν αδιανόητο (για τελετουργίες-

διαδικασίες εισόδου των αγοριών στην πολιτική κοινότητα των Αθηναίων μείον

κουρείον εορτή Απατουρίων κτλ Βλέπε παρακάτω)

Από όλα τα παραπάνω διαπιστώνεται εύκολα ότι η ιδιότητα του πολίτη στις

αρχαίες ελληνικές πόλεις δεν αποτελούσε ούτε κενό γράμμα ούτε μια οποιαδήποτε

ηθική διάκριση αλλά ένα πολύ συγκεκριμένο κυριαρχικό προνόμιο που άνοιγε το

δρόμο στην απολαβή μιας σειράς άλλων προνομίων και στην κατάληψη μιας σειράς

τιμητικών αξιωμάτων Για το λόγο αυτό η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές των

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων περιφρουρήθηκε ζηλότυπα

2 Ποια προνόμια παρείχε σε αυτόν που την κατείχε [σελ 44-46] Τι

γνωρίζετε για την ταύτιση πολίτη και οπλίτη (=στρατιώτη) στη Σπάρτη και

στην Αθήνα [σελ 47]

ΠΡΟΝΟΜΙΑ

Το οικονομικό κριτήριο

Δύο τα οικονομικά χαρακτηριστικά

1 Το δικαίωμα απόκτησης και κατοχής γης και ακινήτων (έγκτησις) και

2 η απαλλαγή από οποιονδήποτε σταθερό άμεσο φόρο

Η ιδιοκτησία γης αποτελούσε προνόμιο του ελεύθερου πολίτη Μέτοικοι

και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν αγροκτήματα και

ακίνητα όχι όμως να τα αγοράσουν (εκτός και αν τους παραχωρούσε το δικαίωμα η

Εκκλησία του Δήμου ndash ελάχιστες εξαιρέσεις) Αυτό δεν πρέπει να μας ξενίζει αφού

η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς και επιπλέον

πιστοποιούσε την αριστοκρατική του καταγωγή Έτσι σε ολιγαρχικές κυρίως

πόλεις (Θήβα Σπάρτη) ίσχυε η απαγόρευση πώλησης των κλήρων Στην Αθήνα

αυτό το μέτρο χαλάρωσε μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (επειδή η ιδιότητα

του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους η έγγεια ιδιοκτησία

12

πέρασε σε δεύτερη μοίρα ndash αυτό παγιώθηκε με Εφιάλτη-Περικλή και έτσι ο πολίτης

πλέον έπρεπε να έχει προσωπική αξία και όχι αναγκαστικά περιουσία) laquoΕάν

κάποιος είναι φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με την δράση τουraquo (καυχιέται ο

Περικλής στον επιτάφιο

Το περίεργο με τη Σπάρτη ήταν ότι ενώ η καλλιεργήσιμη γη ήταν μοιρασμένη

σε ίσους κλήρους σε όλους τους ελεύθερους πολίτες αυτή δεν τους ανήκε αλλά

ανήκε στην πόλη Εξάλλου για την καλλιέργειά της ασχολούνταν μόνο οι είλωτες

Το νομικό κριτήριο

Δυνατότητα σύναψης οποιασδήποτε δικαιοπραξίας το δικαίωμα της

προστασίας στα δικαστήρια το δικαίωμα της εμφάνισης (ως κατηγόρου) στις

περισσότερες δημόσιες καταγγελίες το δικαίωμα σύνταξης διαθήκης και τα κάθε

μορφής κληρονομικά δικαιώματα Όλα αυτά τα απολάμβαναν μόνο οι ενήλικοι

άρρενες πολίτες (όχι οι γυναίκες και οι διανοητικώς καθυστερημένοι) Τα νομικά

δικαιώματα ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τα πολιτικά έτσι πχ ένας οφειλέτης του

Δημοσίου έχανε και το δικαίωμα του πολίτη έως εξοφλήσει το χρέος του

Πολιτικά δικαιώματα

Η πολιτική ήταν η κύρια δραστηριότητα του ελεύθερου πολίτη Πολιτική

δραστηριότητα = να συμμετέχει στα πολιτικά θεσμικά όργανα Στην Αθήνα είχαμε τη

Συνέλευση (Εκκλησία) του Δήμου τη Βουλή την Ηλιαία και το ολιγομελές σώμα

των αρχόντων Στη Σπάρτη και σε άλλες ολιγαρχικές πόλεις είχαμε τη Συνέλευση

του Δήμου τη Γερουσία το Συμβούλιο και το Σώμα των αρχόντων Ενώ σε

αρκετές περιπτώσεις τα ονόματα των πολιτικών οργάνων είναι ίδια οι διαφορές

ανάμεσα σε δημοκρατικές και ολιγαρχικές πόλεις ήταν τεράστιες στις ολιγαρχικές

πόλεις η Συνέλευση δεν συγκαλούνταν συχνά και όταν αυτό γινόταν ο δήμος απλά

επικύρωνε τις προειλημμένες αποφάσεις από τη Γερουσία Αντίθετα στην Αθήνα

η πολιτική συμμετοχή είχε ουσιαστικό περιεχόμενο καθώς ήταν προσωπική και

άμεση

Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε πως μόνο στη δημοκρατία είναι ο πολίτης

πραγματικός πολίτης

Το στρατιωτικό κριτήριο

Από τον 5ο αι έχουμε ταύτιση του πολίτη με τον οπλίτη (πολίτης που

προμηθεύεται πλήρη εξοπλισμό) Κατά την άποψη αρχαίων συγγραφέων εξάλλου

13

την πολιτική ιδιότητα έπρεπε να έχουν μόνο όσοι μπορούσαν να υπερασπιστούν

την πατρίδα

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της απόλυτης ταύτισης πολίτη και στρατιώτη

αποτελούσε η Σπάρτη

Οι Σπαρτιάτες ήταν περισσότερο στρατιώτες παρά πολίτες αφού το

μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους το περνούσαν σε στρατόπεδα και κάθε άλλη

δραστηριότητα ήταν απαγορευμένη Η συμμετοχή τους στη Συνέλευση (Απέλλα)

ήταν καθαρά τυπική (αφού όπως είπαμε απλά επικύρωναν αποφάσεις ειλημμένες)

Στην Αθήνα η ταύτιση πολίτη και στρατιώτη διατηρήθηκε στο ίδιο πλαίσιο

μέχρι την εποχή του Κλεισθένη ndash όμως τον 5ο αι η ταύτιση αυτή χαλάρωσε

αφενός επειδή η ιδιότητα του πολίτη επεκτάθηκες και σε εκείνους που δεν είχαν την

οπλιτική ικανότητα και αφετέρου επειδή η Αθήνα έζησε μεγάλο διάστημα χωρίς

πόλεμο

Τέλος από τον Πελοποννησιακό και ύστερα η σχέση πολίτη-στρατιώτη

χαλαρώνει εντελώς αφού έχουμε την ύπαρξη μισθοφόρων (όπως πχ οι Κρήτες

τοξότες)

Το θρησκευτικό κριτήριο

Η πολιτική ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τη θρησκευτικά ζωή Όλες οι

σημαντικές πράξεις της πολιτικής ζωής συνδέονταν με θυσίες και τελετές προς τον

θεό-προστάτη πχ η είσοδος του μελλοντικού πολίτη στην πολιτική κοινότητα

συνοδευόταν από τελετουργίες προς τιμήν του Δία ή της Αθηνάς (έτσι πράξη αυτή

θεωρούνταν όχι μόνο πολιτική αλλά και θρησκευτική)

3 Περιγραφή και ονομασίες τελετουργιών και διαδικασιών για την είσοδο

και σταδιακή ένταξη στην πολιτική κοινότητα των παιδιών (αγοριών) των

Αθηναίων [σελ 47-48 56 297 313-314]

Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων

Η είσοδος των παιδιών επικυρωνόταν με 2 εγγραφές την εγγραφή τους

στους καταλόγους της φρατρίας και την εγγραφή τους στο δήμο όπου ανήκαν Η

εγγραφή στη φρατρία γινόταν κατά τη διάρκεια της τελετής την ημέρα του

εορτασμού των Απατουρίων (εορτής όπου οι φρατρίες λάτρευαν τον Φράτριο Δία

και τη Φράτρια Αθηνά) Την Τρίτη μέρα της γιορτής δηλώνονταν τα παιδιά που

είχαν γεννηθεί ή υιοθετηθεί από πολίτες γονείς (κάτι σαν την ληξιαρχική πράξη) Ο

14

πατέρας έδινε όρκο ότι το παιδί γεννήθηκε από νόμιμο γάμο με Αθηναία (τα ξένα

ούτε αναγνωρίζονταν ούτε υιοθετούνταν)

Η δεύτερη εγγραφή στους καταλόγους των δημοτών αφορούσε μόνο τα

αγόρια και πραγματοποιούνταν με τη συμπλήρωση του 18ου έτους της ηλικίας

τους Οι δημότες έδιναν όρκο για την ηλικία τους ότι είναι νόμιμοι πολίτες και ότι

κατάγονται από νόμιμη γέννηση Μετά η λίστα των νεοεγγραφέντων

υποβαλλόταν για έλεγχο στη Βουλή Σε μερικές όμως περιπτώσεις μπορεί οι

δημότες να καταψήφιζαν κάποιον ως μη ελεύθερο Τότε αυτός είχε το δικαίωμα να

ασκήσει έφεση στο δικαστήριο ndash αν δικαιωνόταν οι δημότες ήταν υποχρεωμένοι να

τον εγγράψουν αν όχι τον πουλούσαν ως δούλο

Στη συνέχεια οι νέοι πολίτες συγκεντρώνονταν κατά φυλές και

εκπαιδεύονταν για 2 χρόνια στο ακόντιο και το τόξο και περιπολούσαν στα φρούρια

ως φύλακες Μετά τη λήξη της υποχρεωτικής αυτής θητείας εισέρχονταν οριστικά

στο σώμα των ενεργών πολιτών (Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία)

Ερώτηση 10

1 Σε ποια πολιτεύματα γενικότερα υπήρχαν δύο τάξεις πολιτών από τις

οποίες μόνο μία είχε πλήρη δικαιώματα ποια ήταν αυτή [σελ 49]

Στα ολιγαρχικά πολιτεύματα των ελληνικών πόλεων υπήρχαν δύο τάξεις

πολιτών από τις οποίες πλήρη δικαιώματα και ουσιαστικά εξουσία είχε μόνο μία

εκείνη της οποίας η περιουσία ξεπερνούσε ένα συγκεκριμένο όριο

2 Ποιον ιδιαίτερο χαρακτήρα παρουσιάζει η ιδιότητα του πολίτη στη

στρατοκρατικά οργανωμένη Σπάρτη [μόνον σελ 49]

Ο πολίτης ήταν ταυτόχρονα και στρατιώτης laquoπλήρους απασχόλησηςraquo υπό

τις διαταγές των κληρονομικών βασιλέων οι οποίοι ασκούσαν την εξουσία με τα

ισόβια μέλη της Γερουσίας και τους ετήσια εκλεγμένους εφόρους Στην Απέλλα

απλά επικυρώνονταν οι αποφάσεις τους (σε μια στρατοκρατικά οργανωμένη

κοινωνία όπου οι πολίτες είχαν μάθει να υπακούν οι στρατιώτες-πολίτες δεν

μπορούσαν να αντιταχθούν σε προτάσεις των ανώτερών τους) Οι Σπαρτιάτες είχαν

γη αλλά η γη ανήκε στην πόλη και ήταν ουσιαστικά ανεπάγγελτοι (απαγορευόταν

οποιαδήποτε ενασχόληση πέρα από τα στρατιωτικά) Από σύγχρονους ερευνητές

χαρακτηρίζεται το πολίτευμα της Σπάρτης ως laquoπολιτεία των συνταξιούχωνraquo

15

Ερώτηση 11

1 Με ποιους τρόπους συνέβαλαν οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος στην

έναρξη της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας [σελ 50-51 πρβ

σελ 134]

ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Μόνο στην Αθήνα ο ενεργός πολίτης ήταν πραγματικά ελεύθερος Μέχρι τον 6ο

αι η Αθήνα δεν διέφερε από τις άλλες ολιγαρχικές πόλεις καθώς η αντιπαράθεση

πλούτου φτώχειας έφερνε πολλές εμφύλιες έριδες Τέλος έβαλαν οι Σόλωνας και

Κλεισθένης

Σόλωνας οι μεταρρυθμίσεις του (590 πΧ) υπήρξαν καταλυτικές για την έναρξη της

διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας

Κατήργησε τα χρέη των φτωχών αγροτών

Επέτρεψε σε όσους είχαν μεταναστεύσει λόγω χρεών να επιστρέψουν

Απαγόρευσε τη σύναψη δανείων με σωματική εγγύηση (σεισάχθεια)

Διαίρεσε τους πολίτες με βάση το αγροτικό εισόδημα σε τέσσερις

τάξεις οι δύο ανώτερες μπορούσαν να καταλάβουν τα ανώτερα αξιώματα

ενώ οι ζευγίτες και οι θήτες μπορούσαν να συμμετέχουν στην Εκκλησία του

δήμου

Ερώτηση 12

1 Σε τι αποσκοπούσαν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

Οι μεταρρυθμίσεις του αποσκοπούσαν στον περιορισμό της εξουσίας των

αριστοκρατικών οικογενειών δίνοντας περισσότερα δικαιώματα στις δύο κατώτερες

τάξεις Αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος (ενσωμάτωση στην πόλη των νέων

πολιτών δηλαδή μετοίκων και δούλων των νεοπολιτών και οργάνωση των

εξουσιών (σελ 64 Παράδειγμα 2)

2 Με ποιο τρόπο πέτυχε ο Κλεισθένης τη διεύρυνση του σώματος των

πολιτών στην Αθήνα [σελ 51 64 Παράδειγμα 2 140-142]

16

Κλεισθένης ανασύνθεση του πολιτικού σώματος

Κατένειμε τους πολίτες σε 10 φυλές (αντί τεσσάρων)

Διαίρεσε την Αττική σε τριάντα ομάδες δήμων (τριττύες)

Διαίρεσε τη χώρα σε περισσότερους από 100 δήμους ndash στους δήμους

έδωσε τη βαρύτητα που είχαν μέχρι τότε οι φυλές (έτσι η εγγραφή στους

καταλόγους του δήμου και ο ορισμός των αντιπροσώπων στη Βουλή των

Πεντακοσίων και στην Ηλιαία γινόταν πλέον από τους δήμους)

Ερώτηση 13

1 Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού στην Αθήνα με τα

μέτρα

a του Εφιάλτη και

b του Περικλή [σελ 52 πρβ σελ 91]

Δραστηριότητα 14 [σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

Εφιάλτης

(462 πΧ) αποδυνάμωσε εντελώς τον Άρειο Πάγο μεταφέροντας τις

αρμοδιότητές του στα άλλα πολιτειακά όργανα (Εκκλησία του Δήμου Βουλή

των 500 Ηλιαία) στα οποία είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες

Περικλής σημαντικά μέτρα

Επιλογή αρχόντων με κλήρωση

Παραχώρηση πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων σε όλες τις τάξεις των

πολιτών (εκλόγιμοι για το αξίωμα των αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες)

Καθιέρωση αμοιβής των μελών της Ηλιαίας και της

Εκκλησίας του Δήμου (δραστηριότητες 11-12 σελ 52)

Ερώτηση 14

1 Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη λειτουργία τους στην

πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53]

Οι φρατρίες

Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών

ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι

φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί

17

αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα

οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή

του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως

θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό

περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε

το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο)

και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε

χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία

Αθηνά)

2 Τι ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η βασική

λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην Αθήνα [σελ 54-55]

Οι φυλές

Η οργάνωση της αρχαϊκής πόλης βασίστηκε στο φυλετικό σύστημα

μονάδες του οποίου ήταν το γένος η φρατρία και η φυλή Η φυλή ήταν συνένωση

φρατριών μια αυτοδιοικούμενη οργανική μονάδα με δικά της διοικητικά όργανα και

δική της εδαφική περιοχή Ανώτατο όργανο ήταν η συνέλευση των ανδρών που

μπορούσαν να φέρουν όπλα (πολεμιστές) Κάθε φυλή είχε τον αρχηγό της

(φυλοβασιλέα) ο οποίος ασκούσε τις διοικητικές θρησκευτικές και στρατιωτικές

αρμοδιότητες Ανάμεσα στον φυλοβασιλέα και της συνέλευσης των πολεμιστών

ήταν το συμβούλιο της φυλής (το οποίο συγκροτούσαν οι αρχηγοί των γενών και

των φρατριών) Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τον φυλοβασιλέα σε συνεργασία

με το συμβούλιο της φυλής και εγκρίνονταν ή απορρίπτονταν από τη συνέλευση

των πολεμιστών

Από τους ιστορικούς γνωρίζουμε ότι υπάρχουν δύο βασικές ομάδες φυλών

οι ιωνικές και οι δωρικές Ακόμα και μετά τον Κλεισθένη (και την αύξησή τους από 4

σε 10 για την αποδυνάμωσή τους) συνέχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο στην

πολιτική σκηνή αφού κάθε φυλή εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές στη

Βουλή των 500 ασκούσε την πρυτανεία για ένα χρόνο και συμμετείχε αναλογικά

στην Ηλιαία

Η φυλή ανακατευόταν και στις οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

(χορηγίες στις τραγωδίες και στα Διονύσια) Αλλά και στον στρατιωτικό τομέα αφού

κατά τον 5ο αι στην Αθήνα οι 10 στρατηγοί εκλέγονταν αντιπροσωπευτικά ένας

18

από κάθε φυλή

Ερώτηση 15

1 Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις) και ποιος ήταν ο

ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες κοινότητες-πυρήνες

κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του

Κλεισθένη Περιγράψτε συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των

δήμων [σελ 55-57]

Οι δήμοι

Μετά τον Κλεισθένη οι δήμοι από απλές γεωγραφικές υποδιαιρέσεις έγιναν

αυτοδιοικούμενες κοινότητες και ταυτόχρονα πυρήνες της κοινωνικοπολιτικής

οργάνωσης της πόλης (λόγω της μεταφοράς της πολιτικής δραστηριότητας από

τις φυλές στους δήμους)

Στο εξής οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν δίπλα στο όνομά τους το όνομα

του δήμου στον οποίο ανήκαν (το οποίο ήταν και κληρονομικό)

Στους επόμενους δύο αιώνες ο ρόλος των δήμων ήταν πλέον διττός από τη

μία αποτελούσαν τοπικές αυτοδιοικούμενες μονάδες με δημοκρατική δομή και

οργάνωση και από την άλλη αποκεντρωμένες μονάδες εφαρμογής των

κατευθύνσεων της κεντρικής εξουσίας και πυρήνες παραγωγής κεντρικής

πολιτικής Η αυτοδιοίκησή τους εκφραζόταν με τα δικά τους διοικητικά όργανα

(Συνέλευση Δημοτών Δήμαρχος Δημοτικό Ταμείο Δημοτική Αστυνομία Δημοτικό

Ιερατείο) Επίσης εισέπρατταν τους δικούς τους φόρους και διοργάνωναν τις

δικές τους πολιτιστικές εκδηλώσεις

Οι δήμοι όμως ήταν αρμόδιοι και για την είσπραξη των δημόσιων φόρων

Η κύρια αρμοδιότητά τους όμως ήταν η τήρηση του καταλόγου των δημοτών-

πολιτών

Ερώτηση 16

1 Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση στην απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και μετά το ψήφισμα του 451

πΧ

Η καταγωγή αποτελούσε το πρωταρχικό κριτήριο απόκτησης της ιδιότητας

του πολίτη Η γέννηση από γονείς πολίτες ή αστούς ήταν η κύρια οδός

πρόσβασης στην πολιτική κοινότητα

19

2 Ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα

προέκυπταν από νόμιμη γέννηση

Νόμιμη γέννηση θεωρούνταν μόνο αυτή που προέκυπτε από τον γάμο ενός

πολίτη ή αστού με την κόρη ενός άλλου πολίτη ή αστού Κάθε άλλη γέννηση

θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα Τα νόθα παιδιά δεν αποκτούσαν την

ιδιότητα του πολίτη και δεν είχαν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά

3 Ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι Αναφέρετε τρία παραδείγματα

Η προϋπόθεση καταγωγής από γονείς πολίτες ως κριτήριο απόκτησης της

ιδιότητας του πολίτη ίσχυσε στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε

φαίνεται ότι αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από τον πατέρα Η μητέρα

μπορούσε να είναι ξένη (μητρόξενοι) Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτές του

Κλεισθένη του Κίμωνα και του Θεμιστοκλή οι μητέρες των οποίων κατάγονταν από

τη Σικυώνα τη Θράκη και το Άργος αντίστοιχα

Στα μέσα του 5ου αι η στάση της Αθήνας στο θέμα των μικτών γάμων άλλαξε

ριζικά Η Εκκλησία του Δήμου το 451 πΧ ενέκρινε ndash ύστερα από πρόταση του

Περικλή ndash ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο για να θεωρηθεί κάποιος Αθηναίος

πολίτης έπρεπε να κατάγεται από γονείς πολίτες ή αστούς και από τις δύο

πλευρές

4 Τι προϋποθέσεις ίσχυαν αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του

πολίτη σε κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον Αριστοτέλη

[σελ 58-61]

Ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί ότι σε ορισμένες δημοκρατικές πόλεις

αρκούσε ακόμα και η ελεύθερη καταγωγή της μητέρας για να αποκτήσει κανείς την

ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη ενώ σε κάποιες άλλες την αποκτούσαν ακόμα και τα

νόθα παιδιά των πολιτών όταν λιγόστευε ο αριθμός των γνήσιων πολιτών

Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι όταν ο πληθυσμός των πόλεων αυτών αυξανόταν και

πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες των πολιτών σταδιακά πρώτα αυτούς

που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και στη συνέχεια αυτούς που

προέρχονταν από πολίτη πατέρα και ξένη μητέρα

20

Ερώτηση 17

1 Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του πολίτη ποιοι

αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια κατηγορία ανήκαν οι πόλεις

που προστάτευσαν το δικαίωμα της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και

για ποιους λόγους

Το δεύτερο καθοριστικό κριτήριο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη

ήταν η κατοχή γης και ακινήτων (έγκτησις) Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν

αποκλειστικό προνόμιο των ελεύθερων πολιτών

Μητρόξενοι και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν

αγροκτήματα και ακίνητα αλλά όχι να τα αγοράσουν Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή

των μετοίκων και των ξένων στην οικονομική ζωή της πόλης (βασικά στις

δημοκρατικές) ήταν όχι μόνο ευπρόσδεκτη αλλά και επιδιωκόμενη Στην Αθήνα

μάλιστα του 4ου αι πΧ έγιναν σημαντικές τροποποιήσεις στις νομικές

διαδικασίες με στόχο τη διευκόλυνση των εμπορικών και οικονομικών

συναλλαγών των μετοίκων Θεωρητικά υπήρχε και η δυνατότητα παραχώρησης

του δικαιώματος της έγκτησης σε μετοίκους και ξένους με ειδικό ψήφισμα της

Εκκλησίας του Δήμου

Επειδή η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς στις

ολιγαρχικές πόλεις προστάτεψαν με ιδιαίτερο ζήλο το δικαίωμα της έγκτησης Σε

πολλές μάλιστα πόλεις (όπως στη Θήβα και τη Σπάρτη) ίσχυε απαγόρευση

πώλησης των κλήρων Στις ίδιες πόλεις συμμετοχή στα κοινά είχαν μόνο οι

μεγαλοκτηματίες

2 Ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

Η απαγόρευση πώλησης της γης υπήρχε τουλάχιστον μέχρι την εποχή του

Σόλωνα

3 Πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] Πότε παύει η απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα κοινά να είναι συνάρτηση

της κατοχής έγγειας περιουσίας και περιουσίας [σελ 62]

21

Η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και της ιδιότητας του πολίτη χαλάρωσε στη

δημοκρατική Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (από τότε δηλαδή που

η ιδιότητα του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του

δήμου) Έκτοτε δεν απαιτούνταν για την απόκτηση της ούτε κατοχή γης ούτε

εισόδημα Με τις αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε Η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και γενικά η συμμετοχή στα κοινά είχε πλέον

να κάνει με την προσωπική αξία του καθενός

Εάν ο πολίτης έστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με τη

δράση του δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσεις λέει

ο Περικλής στον επιτάφιο

4 Τι προτείνονταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 πΧ) και τι

συμπεραίνει κανείς από την καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403

πΧ στην Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ 61-63]

Διάταγμα του Φορμισίου (403 πΧ) προτεινόταν να αποκλειστούν από

την πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γη

Η απογραφή που διενεργήθηκε εκείνο το χρόνο είχε καταγράψει 5000

ακτήμονες στην Αθήνα Εάν δεχτούμε ότι στις αρχές του 4ου πΧ αι ο αριθμός

των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν στις 30000 διαπιστώνεται ότι το 16 από

αυτούς ήταν ακτήμονες

Ερώτηση 18

1 Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Μια άλλη οδός πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στο πολιτικό σώμα

ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά

των διακεκριμένων υπηρεσιών τους σε αυτή (σπάνιο φαινόμενο αλλά και ύψιστη

τιμή) Αυτοί ονομάζονταν ποιητοί πολίτες και εξομοιώνονταν με τους εκ καταγωγής

πολίτες (αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι αλλά δεν μπορούσαν

να εκλεγούν άρχοντες και να αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης) Η

απονομή της ιδιότητας του πολίτη μπορούσε να έχει ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα

Γενικά τις περισσότερες περιπτώσεις ποιητών πολιτών τις συναντάμε στην Αθήνα

(μόνο δύο περιπτώσεις υπήρξαν στη Σπάρτη)

22

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

ηγετικό ρόλο στον ελλαδικό χώρο

Είλωτες

Οι είλωτες ήταν οι παλιοί κάτοικοι της Σπάρτης που είχαν

υποδουλωθεί στους Σπαρτιάτες Οι Σπαρτιάτες κατέσχεσαν και μοίρασαν τη

γη τους σε κλήρους και τους υποχρέωσαν να την καλλιεργούν για λογαριασμό

τους Ζούσαν στην περιοικίδα χώρα και λειτουργούσαν ως πρόχωμα στις εχθρικές

επιδρομές

Είλωτες τη Λακωνίαςαρχαίοι (κάτοικοι της Λακωνίας υποδουλωμένοι από

παλιά στους Σπαρτιάτες) και της ΜεσσηνίαςΜεσσηνιακοί (κάτοικοι της

Μεσσηνίας που υποδουλώθηκαν μετά τον 2ο Μεσσηνιακό Πόλεμο 640-620 πΧ)

Δεν είχαν πολιτικά και αστικά δικαιώματα και η νομική τους θέση δεν διέφερε από

αυτή των δούλων των άλλων πόλεων

Ξεχώριζαν όμως σε τρία σημεία

1 Είχαν τη δυνατότητα της δικής τους οικογένειας

2 Αποτελούσαν περιουσία της πόλης και όχι των πολιτών και

3 Δεν μπορούσαν να πουληθούν ή να εξαγοράσουν την ελευθερία τους Οι

αρχές της πόλης είχαν την απόλυτη δικαιοδοσία πάνω τους Δεν

υπηρετούσαν στον στρατό (μόνο ως συνοδοί των οπλιτών-πολιτών στον

Πελοποννησιακό πόλεμο και ως κωπηλάτες στο στόλο) Η σχέση μεταξύ

Σπαρτιατών και ειλώτων ήταν μονίμως εχθρική

Κρυπτεία = μαζικές εξοντώσεις ειλώτων που περιλαμβάνονταν στην

εκπαίδευση των νέων Επίσης οι Έφοροι κατά την έναρξη της ετήσιας θητείας

τους κήρυτταν τον πόλεμο εναντίον των ειλώτων

Ο Ehrenberg υπολόγισε τον αριθμό ων Σπαρτιατών σε 12000-15000 των

περιοίκων σε 40000-60000 και των ειλώτων σε 140000-200000

Ερώτηση 7

1 Ποιους εννοεί ο Θουκυδίδης με τη φράση του laquoάνδρες γαρ πόλιςraquo [σελ

40] και τι συνεπάγεται η φράση αυτή για τη σχέση πόλης και πολιτών

Όταν λέει ο Θουκυδίδης laquoάνδρες γαρ πόλιςraquo εννοεί τους πολίτες και την

ταύτιση αυτών με την πόλη τους

9

2 Πόσα και ποια είναι τα πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης πώς

νοείται ο θεσμός της αντιπροσώπευσης [σελ 39-41]

Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης

1 Η πολυμελής συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 Ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα και

3 Μια ομάδα αξιωματούχων

Θεσμός της αντιπροσώπευσης ο καθένας μπορούσε να πάει στην Εκκλησία

ndash Συνέλευση και να εκφράσει τη γνώμη του να ψηφίσει κτλ

Πόλη ως πολιτικός οργανισμός

Η αρχαία ελληνική πόλη ήταν πάνω απ όλα μια πολιτική κοινωνία ένας

πολιτικός οργανισμός Ο άνθρωπος ως laquoζώο πολιτικόraquo (Αριστοτέλης)

ολοκληρώνεται μέσα στην πόλη Η συμμετοχή των πολιτών στα συλλογικά όργανα

είναι πρώτα όφελος της πόλης και συνακόλουθα προς δικό του όφελος Η πόλη

είναι ένα λειτουργικό σύστημα αξιών με ιδιαίτερα αναπτυγμένο το αίσθημα της

συλλογικής συνείδησης Πόλη και κοινωνία ήταν άμεσα συνυφασμένα και έτσι δεν

υπήρχε διαχωρισμός ανάμεσα σε πολιτικό και στρατιωτικό τομέα (δραστηριότητα 6

ndash σελ 41)

Ερώτηση 8

1 Οι δύο τρόποι με τους οποίους προσδιορίζεται ο πολίτης στα Πολιτικά

του Αριστοτέλη [σελ 43]

Κατά τον Αριστοτέλη πολίτης ήταν εκείνος που κατέχει το δικαίωμα του άρχειν

και άρχεσθαι

2 Σε τι διέφεραν οι αστοί από τους πολίτες ποιες κατηγορίες πολιτών

θεωρούνταν αστοί [σελ 58-59]

Αστός vs Πολίτης

Πολίτης ήταν αυτός που είχε πολιτικά δικαιώματα Αντίθετα οι αστοί δεν

συμμετείχαν στην πολιτική ζωή (κι ας ήταν ελεύθεροι πολίτες) γιατί τους είχαν

αφαιρεθεί τα πολιτικά δικαιώματα για κάποιο σοβαρό αδίκημα (λιποταξία

προδοσία) Επίσης αστοί θεωρούνταν τα ανήλικα παιδιά πριν εγγραφούν στους

10

καταλόγους και οι σύζυγοι των ελευθέρων πολιτών

Ερώτηση 9

1 Ποια ήταν η σχέση καταγωγής και πολιτικής ιδιότητας

α στις ελληνικές πόλεις γενικότερα

β στην Αθήνα από το 451 πΧ και μετά [σελ 43-44]

Γ Γιατί περιφρουρήθηκε η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων [σελ 44]

Το κριτήριο της καταγωγής

Για να θεωρείται κανείς ελεύθερος πολίτης έπρεπε να έχει γεννηθεί από

γονείς που ήταν και οι δύο ελεύθεροι πολίτες (σε μερικές περιπτώσεις ήταν

αναγκαία η καταγωγή τριών γενεών από γονείς πολίτες) Κάθε άλλη γέννηση που

προέκυπτε από άλλη σχέση θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα (δηλαδή

ούτε ιδιότητα πολίτη ούτε δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά) Ο κανόνας αυτός

τηρήθηκε με ευλάβεια σε όλες τις ελληνικές πόλεις (Μέγαρα Ρόδο μάλλον και σε

ολιγαρχικές πόλεις όπως Σπάρτη Θεσσαλία Βοιωτία) με ελάχιστες εξαιρέσεις

(όταν μετά από πολέμους μειωνόταν ο αριθμός του ανδρικού πληθυσμού)

Η προϋπόθεση της καταγωγής από γονείς πολίτες ίσχυσε στην Αθήνα από

τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη

από τον πατέρα Η μητέρα μπορούσε να είναι ξένη (αυτοί ονομάζονταν μητρόξενοι )

Στην Αθήνα όμως η Εκκλησία του Δήμου ενέκρινε το 451 πΧ ψήφισμα

σύμφωνα με το οποίο απαραίτητη προϋπόθεση ήταν και οι δύο γονείς να

είναι Αθηναίοι πολίτες Με αυτή την απόφαση η ιδιότητα του πολίτη μεταβλήθηκε

σε ένα ακριβοθώρητο προνόμιο αφού η απόκτησή του γινόταν ιδιαίτερα δύσκολη

Η ιδιότητα όμως αυτή είχε και πολλά προνόμια αμοιβές που λάμβαναν οι

πολίτες για τη συμμετοχή τους στα πολιτικά όργανα και δωρεάν δωρεές

σιταριού δυνατότητα κατοχής περιουσίας και πάσης φύσης νομικά

δικαιώματα (κυρίως κληρονομικά)

Σε ορισμένες πηγές ωστόσο στην Αθήνα παραχωρήθηκε το δικαίωμα της

ιδιότητας του πολίτη σε συμμάχους και σε μετοίκους ως ανταμοιβή για την

προσφορά των υπηρεσιών τους στην πόλη Επιπλέον σε ορισμένες πόλεις

ενδεχομένως να αρκούσε η καταγωγή από έναν γονιό ενώ μπορεί την ιδιότητα του

πολίτη να την αποκτούσαν και τα νόθα παιδιά των πολιτών (όταν λιγόστευε ο

11

αριθμός των γνήσιων (πχ ο Περικλής ζήτησε να απονεμηθεί η ιδιότητα του

πολίτη στο γιο που είχε αποκτήσει με την Ασπασία επειδή οι άλλοι του δυο γιοι

είχαν πεθάνει) Ο Αριστοτέλης πάντως ισχυρίζεται πως όταν ο πληθυσμός των

πόλεων αυξανόταν και πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες σταδιακά

πρώτα αυτούς που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και αργότερα τους

μητρόξενους

Πάντως στη Σπάρτη κάτι τέτοιο θεωρούνταν αδιανόητο (για τελετουργίες-

διαδικασίες εισόδου των αγοριών στην πολιτική κοινότητα των Αθηναίων μείον

κουρείον εορτή Απατουρίων κτλ Βλέπε παρακάτω)

Από όλα τα παραπάνω διαπιστώνεται εύκολα ότι η ιδιότητα του πολίτη στις

αρχαίες ελληνικές πόλεις δεν αποτελούσε ούτε κενό γράμμα ούτε μια οποιαδήποτε

ηθική διάκριση αλλά ένα πολύ συγκεκριμένο κυριαρχικό προνόμιο που άνοιγε το

δρόμο στην απολαβή μιας σειράς άλλων προνομίων και στην κατάληψη μιας σειράς

τιμητικών αξιωμάτων Για το λόγο αυτό η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές των

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων περιφρουρήθηκε ζηλότυπα

2 Ποια προνόμια παρείχε σε αυτόν που την κατείχε [σελ 44-46] Τι

γνωρίζετε για την ταύτιση πολίτη και οπλίτη (=στρατιώτη) στη Σπάρτη και

στην Αθήνα [σελ 47]

ΠΡΟΝΟΜΙΑ

Το οικονομικό κριτήριο

Δύο τα οικονομικά χαρακτηριστικά

1 Το δικαίωμα απόκτησης και κατοχής γης και ακινήτων (έγκτησις) και

2 η απαλλαγή από οποιονδήποτε σταθερό άμεσο φόρο

Η ιδιοκτησία γης αποτελούσε προνόμιο του ελεύθερου πολίτη Μέτοικοι

και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν αγροκτήματα και

ακίνητα όχι όμως να τα αγοράσουν (εκτός και αν τους παραχωρούσε το δικαίωμα η

Εκκλησία του Δήμου ndash ελάχιστες εξαιρέσεις) Αυτό δεν πρέπει να μας ξενίζει αφού

η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς και επιπλέον

πιστοποιούσε την αριστοκρατική του καταγωγή Έτσι σε ολιγαρχικές κυρίως

πόλεις (Θήβα Σπάρτη) ίσχυε η απαγόρευση πώλησης των κλήρων Στην Αθήνα

αυτό το μέτρο χαλάρωσε μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (επειδή η ιδιότητα

του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους η έγγεια ιδιοκτησία

12

πέρασε σε δεύτερη μοίρα ndash αυτό παγιώθηκε με Εφιάλτη-Περικλή και έτσι ο πολίτης

πλέον έπρεπε να έχει προσωπική αξία και όχι αναγκαστικά περιουσία) laquoΕάν

κάποιος είναι φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με την δράση τουraquo (καυχιέται ο

Περικλής στον επιτάφιο

Το περίεργο με τη Σπάρτη ήταν ότι ενώ η καλλιεργήσιμη γη ήταν μοιρασμένη

σε ίσους κλήρους σε όλους τους ελεύθερους πολίτες αυτή δεν τους ανήκε αλλά

ανήκε στην πόλη Εξάλλου για την καλλιέργειά της ασχολούνταν μόνο οι είλωτες

Το νομικό κριτήριο

Δυνατότητα σύναψης οποιασδήποτε δικαιοπραξίας το δικαίωμα της

προστασίας στα δικαστήρια το δικαίωμα της εμφάνισης (ως κατηγόρου) στις

περισσότερες δημόσιες καταγγελίες το δικαίωμα σύνταξης διαθήκης και τα κάθε

μορφής κληρονομικά δικαιώματα Όλα αυτά τα απολάμβαναν μόνο οι ενήλικοι

άρρενες πολίτες (όχι οι γυναίκες και οι διανοητικώς καθυστερημένοι) Τα νομικά

δικαιώματα ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τα πολιτικά έτσι πχ ένας οφειλέτης του

Δημοσίου έχανε και το δικαίωμα του πολίτη έως εξοφλήσει το χρέος του

Πολιτικά δικαιώματα

Η πολιτική ήταν η κύρια δραστηριότητα του ελεύθερου πολίτη Πολιτική

δραστηριότητα = να συμμετέχει στα πολιτικά θεσμικά όργανα Στην Αθήνα είχαμε τη

Συνέλευση (Εκκλησία) του Δήμου τη Βουλή την Ηλιαία και το ολιγομελές σώμα

των αρχόντων Στη Σπάρτη και σε άλλες ολιγαρχικές πόλεις είχαμε τη Συνέλευση

του Δήμου τη Γερουσία το Συμβούλιο και το Σώμα των αρχόντων Ενώ σε

αρκετές περιπτώσεις τα ονόματα των πολιτικών οργάνων είναι ίδια οι διαφορές

ανάμεσα σε δημοκρατικές και ολιγαρχικές πόλεις ήταν τεράστιες στις ολιγαρχικές

πόλεις η Συνέλευση δεν συγκαλούνταν συχνά και όταν αυτό γινόταν ο δήμος απλά

επικύρωνε τις προειλημμένες αποφάσεις από τη Γερουσία Αντίθετα στην Αθήνα

η πολιτική συμμετοχή είχε ουσιαστικό περιεχόμενο καθώς ήταν προσωπική και

άμεση

Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε πως μόνο στη δημοκρατία είναι ο πολίτης

πραγματικός πολίτης

Το στρατιωτικό κριτήριο

Από τον 5ο αι έχουμε ταύτιση του πολίτη με τον οπλίτη (πολίτης που

προμηθεύεται πλήρη εξοπλισμό) Κατά την άποψη αρχαίων συγγραφέων εξάλλου

13

την πολιτική ιδιότητα έπρεπε να έχουν μόνο όσοι μπορούσαν να υπερασπιστούν

την πατρίδα

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της απόλυτης ταύτισης πολίτη και στρατιώτη

αποτελούσε η Σπάρτη

Οι Σπαρτιάτες ήταν περισσότερο στρατιώτες παρά πολίτες αφού το

μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους το περνούσαν σε στρατόπεδα και κάθε άλλη

δραστηριότητα ήταν απαγορευμένη Η συμμετοχή τους στη Συνέλευση (Απέλλα)

ήταν καθαρά τυπική (αφού όπως είπαμε απλά επικύρωναν αποφάσεις ειλημμένες)

Στην Αθήνα η ταύτιση πολίτη και στρατιώτη διατηρήθηκε στο ίδιο πλαίσιο

μέχρι την εποχή του Κλεισθένη ndash όμως τον 5ο αι η ταύτιση αυτή χαλάρωσε

αφενός επειδή η ιδιότητα του πολίτη επεκτάθηκες και σε εκείνους που δεν είχαν την

οπλιτική ικανότητα και αφετέρου επειδή η Αθήνα έζησε μεγάλο διάστημα χωρίς

πόλεμο

Τέλος από τον Πελοποννησιακό και ύστερα η σχέση πολίτη-στρατιώτη

χαλαρώνει εντελώς αφού έχουμε την ύπαρξη μισθοφόρων (όπως πχ οι Κρήτες

τοξότες)

Το θρησκευτικό κριτήριο

Η πολιτική ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τη θρησκευτικά ζωή Όλες οι

σημαντικές πράξεις της πολιτικής ζωής συνδέονταν με θυσίες και τελετές προς τον

θεό-προστάτη πχ η είσοδος του μελλοντικού πολίτη στην πολιτική κοινότητα

συνοδευόταν από τελετουργίες προς τιμήν του Δία ή της Αθηνάς (έτσι πράξη αυτή

θεωρούνταν όχι μόνο πολιτική αλλά και θρησκευτική)

3 Περιγραφή και ονομασίες τελετουργιών και διαδικασιών για την είσοδο

και σταδιακή ένταξη στην πολιτική κοινότητα των παιδιών (αγοριών) των

Αθηναίων [σελ 47-48 56 297 313-314]

Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων

Η είσοδος των παιδιών επικυρωνόταν με 2 εγγραφές την εγγραφή τους

στους καταλόγους της φρατρίας και την εγγραφή τους στο δήμο όπου ανήκαν Η

εγγραφή στη φρατρία γινόταν κατά τη διάρκεια της τελετής την ημέρα του

εορτασμού των Απατουρίων (εορτής όπου οι φρατρίες λάτρευαν τον Φράτριο Δία

και τη Φράτρια Αθηνά) Την Τρίτη μέρα της γιορτής δηλώνονταν τα παιδιά που

είχαν γεννηθεί ή υιοθετηθεί από πολίτες γονείς (κάτι σαν την ληξιαρχική πράξη) Ο

14

πατέρας έδινε όρκο ότι το παιδί γεννήθηκε από νόμιμο γάμο με Αθηναία (τα ξένα

ούτε αναγνωρίζονταν ούτε υιοθετούνταν)

Η δεύτερη εγγραφή στους καταλόγους των δημοτών αφορούσε μόνο τα

αγόρια και πραγματοποιούνταν με τη συμπλήρωση του 18ου έτους της ηλικίας

τους Οι δημότες έδιναν όρκο για την ηλικία τους ότι είναι νόμιμοι πολίτες και ότι

κατάγονται από νόμιμη γέννηση Μετά η λίστα των νεοεγγραφέντων

υποβαλλόταν για έλεγχο στη Βουλή Σε μερικές όμως περιπτώσεις μπορεί οι

δημότες να καταψήφιζαν κάποιον ως μη ελεύθερο Τότε αυτός είχε το δικαίωμα να

ασκήσει έφεση στο δικαστήριο ndash αν δικαιωνόταν οι δημότες ήταν υποχρεωμένοι να

τον εγγράψουν αν όχι τον πουλούσαν ως δούλο

Στη συνέχεια οι νέοι πολίτες συγκεντρώνονταν κατά φυλές και

εκπαιδεύονταν για 2 χρόνια στο ακόντιο και το τόξο και περιπολούσαν στα φρούρια

ως φύλακες Μετά τη λήξη της υποχρεωτικής αυτής θητείας εισέρχονταν οριστικά

στο σώμα των ενεργών πολιτών (Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία)

Ερώτηση 10

1 Σε ποια πολιτεύματα γενικότερα υπήρχαν δύο τάξεις πολιτών από τις

οποίες μόνο μία είχε πλήρη δικαιώματα ποια ήταν αυτή [σελ 49]

Στα ολιγαρχικά πολιτεύματα των ελληνικών πόλεων υπήρχαν δύο τάξεις

πολιτών από τις οποίες πλήρη δικαιώματα και ουσιαστικά εξουσία είχε μόνο μία

εκείνη της οποίας η περιουσία ξεπερνούσε ένα συγκεκριμένο όριο

2 Ποιον ιδιαίτερο χαρακτήρα παρουσιάζει η ιδιότητα του πολίτη στη

στρατοκρατικά οργανωμένη Σπάρτη [μόνον σελ 49]

Ο πολίτης ήταν ταυτόχρονα και στρατιώτης laquoπλήρους απασχόλησηςraquo υπό

τις διαταγές των κληρονομικών βασιλέων οι οποίοι ασκούσαν την εξουσία με τα

ισόβια μέλη της Γερουσίας και τους ετήσια εκλεγμένους εφόρους Στην Απέλλα

απλά επικυρώνονταν οι αποφάσεις τους (σε μια στρατοκρατικά οργανωμένη

κοινωνία όπου οι πολίτες είχαν μάθει να υπακούν οι στρατιώτες-πολίτες δεν

μπορούσαν να αντιταχθούν σε προτάσεις των ανώτερών τους) Οι Σπαρτιάτες είχαν

γη αλλά η γη ανήκε στην πόλη και ήταν ουσιαστικά ανεπάγγελτοι (απαγορευόταν

οποιαδήποτε ενασχόληση πέρα από τα στρατιωτικά) Από σύγχρονους ερευνητές

χαρακτηρίζεται το πολίτευμα της Σπάρτης ως laquoπολιτεία των συνταξιούχωνraquo

15

Ερώτηση 11

1 Με ποιους τρόπους συνέβαλαν οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος στην

έναρξη της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας [σελ 50-51 πρβ

σελ 134]

ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Μόνο στην Αθήνα ο ενεργός πολίτης ήταν πραγματικά ελεύθερος Μέχρι τον 6ο

αι η Αθήνα δεν διέφερε από τις άλλες ολιγαρχικές πόλεις καθώς η αντιπαράθεση

πλούτου φτώχειας έφερνε πολλές εμφύλιες έριδες Τέλος έβαλαν οι Σόλωνας και

Κλεισθένης

Σόλωνας οι μεταρρυθμίσεις του (590 πΧ) υπήρξαν καταλυτικές για την έναρξη της

διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας

Κατήργησε τα χρέη των φτωχών αγροτών

Επέτρεψε σε όσους είχαν μεταναστεύσει λόγω χρεών να επιστρέψουν

Απαγόρευσε τη σύναψη δανείων με σωματική εγγύηση (σεισάχθεια)

Διαίρεσε τους πολίτες με βάση το αγροτικό εισόδημα σε τέσσερις

τάξεις οι δύο ανώτερες μπορούσαν να καταλάβουν τα ανώτερα αξιώματα

ενώ οι ζευγίτες και οι θήτες μπορούσαν να συμμετέχουν στην Εκκλησία του

δήμου

Ερώτηση 12

1 Σε τι αποσκοπούσαν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

Οι μεταρρυθμίσεις του αποσκοπούσαν στον περιορισμό της εξουσίας των

αριστοκρατικών οικογενειών δίνοντας περισσότερα δικαιώματα στις δύο κατώτερες

τάξεις Αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος (ενσωμάτωση στην πόλη των νέων

πολιτών δηλαδή μετοίκων και δούλων των νεοπολιτών και οργάνωση των

εξουσιών (σελ 64 Παράδειγμα 2)

2 Με ποιο τρόπο πέτυχε ο Κλεισθένης τη διεύρυνση του σώματος των

πολιτών στην Αθήνα [σελ 51 64 Παράδειγμα 2 140-142]

16

Κλεισθένης ανασύνθεση του πολιτικού σώματος

Κατένειμε τους πολίτες σε 10 φυλές (αντί τεσσάρων)

Διαίρεσε την Αττική σε τριάντα ομάδες δήμων (τριττύες)

Διαίρεσε τη χώρα σε περισσότερους από 100 δήμους ndash στους δήμους

έδωσε τη βαρύτητα που είχαν μέχρι τότε οι φυλές (έτσι η εγγραφή στους

καταλόγους του δήμου και ο ορισμός των αντιπροσώπων στη Βουλή των

Πεντακοσίων και στην Ηλιαία γινόταν πλέον από τους δήμους)

Ερώτηση 13

1 Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού στην Αθήνα με τα

μέτρα

a του Εφιάλτη και

b του Περικλή [σελ 52 πρβ σελ 91]

Δραστηριότητα 14 [σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

Εφιάλτης

(462 πΧ) αποδυνάμωσε εντελώς τον Άρειο Πάγο μεταφέροντας τις

αρμοδιότητές του στα άλλα πολιτειακά όργανα (Εκκλησία του Δήμου Βουλή

των 500 Ηλιαία) στα οποία είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες

Περικλής σημαντικά μέτρα

Επιλογή αρχόντων με κλήρωση

Παραχώρηση πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων σε όλες τις τάξεις των

πολιτών (εκλόγιμοι για το αξίωμα των αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες)

Καθιέρωση αμοιβής των μελών της Ηλιαίας και της

Εκκλησίας του Δήμου (δραστηριότητες 11-12 σελ 52)

Ερώτηση 14

1 Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη λειτουργία τους στην

πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53]

Οι φρατρίες

Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών

ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι

φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί

17

αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα

οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή

του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως

θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό

περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε

το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο)

και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε

χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία

Αθηνά)

2 Τι ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η βασική

λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην Αθήνα [σελ 54-55]

Οι φυλές

Η οργάνωση της αρχαϊκής πόλης βασίστηκε στο φυλετικό σύστημα

μονάδες του οποίου ήταν το γένος η φρατρία και η φυλή Η φυλή ήταν συνένωση

φρατριών μια αυτοδιοικούμενη οργανική μονάδα με δικά της διοικητικά όργανα και

δική της εδαφική περιοχή Ανώτατο όργανο ήταν η συνέλευση των ανδρών που

μπορούσαν να φέρουν όπλα (πολεμιστές) Κάθε φυλή είχε τον αρχηγό της

(φυλοβασιλέα) ο οποίος ασκούσε τις διοικητικές θρησκευτικές και στρατιωτικές

αρμοδιότητες Ανάμεσα στον φυλοβασιλέα και της συνέλευσης των πολεμιστών

ήταν το συμβούλιο της φυλής (το οποίο συγκροτούσαν οι αρχηγοί των γενών και

των φρατριών) Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τον φυλοβασιλέα σε συνεργασία

με το συμβούλιο της φυλής και εγκρίνονταν ή απορρίπτονταν από τη συνέλευση

των πολεμιστών

Από τους ιστορικούς γνωρίζουμε ότι υπάρχουν δύο βασικές ομάδες φυλών

οι ιωνικές και οι δωρικές Ακόμα και μετά τον Κλεισθένη (και την αύξησή τους από 4

σε 10 για την αποδυνάμωσή τους) συνέχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο στην

πολιτική σκηνή αφού κάθε φυλή εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές στη

Βουλή των 500 ασκούσε την πρυτανεία για ένα χρόνο και συμμετείχε αναλογικά

στην Ηλιαία

Η φυλή ανακατευόταν και στις οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

(χορηγίες στις τραγωδίες και στα Διονύσια) Αλλά και στον στρατιωτικό τομέα αφού

κατά τον 5ο αι στην Αθήνα οι 10 στρατηγοί εκλέγονταν αντιπροσωπευτικά ένας

18

από κάθε φυλή

Ερώτηση 15

1 Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις) και ποιος ήταν ο

ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες κοινότητες-πυρήνες

κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του

Κλεισθένη Περιγράψτε συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των

δήμων [σελ 55-57]

Οι δήμοι

Μετά τον Κλεισθένη οι δήμοι από απλές γεωγραφικές υποδιαιρέσεις έγιναν

αυτοδιοικούμενες κοινότητες και ταυτόχρονα πυρήνες της κοινωνικοπολιτικής

οργάνωσης της πόλης (λόγω της μεταφοράς της πολιτικής δραστηριότητας από

τις φυλές στους δήμους)

Στο εξής οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν δίπλα στο όνομά τους το όνομα

του δήμου στον οποίο ανήκαν (το οποίο ήταν και κληρονομικό)

Στους επόμενους δύο αιώνες ο ρόλος των δήμων ήταν πλέον διττός από τη

μία αποτελούσαν τοπικές αυτοδιοικούμενες μονάδες με δημοκρατική δομή και

οργάνωση και από την άλλη αποκεντρωμένες μονάδες εφαρμογής των

κατευθύνσεων της κεντρικής εξουσίας και πυρήνες παραγωγής κεντρικής

πολιτικής Η αυτοδιοίκησή τους εκφραζόταν με τα δικά τους διοικητικά όργανα

(Συνέλευση Δημοτών Δήμαρχος Δημοτικό Ταμείο Δημοτική Αστυνομία Δημοτικό

Ιερατείο) Επίσης εισέπρατταν τους δικούς τους φόρους και διοργάνωναν τις

δικές τους πολιτιστικές εκδηλώσεις

Οι δήμοι όμως ήταν αρμόδιοι και για την είσπραξη των δημόσιων φόρων

Η κύρια αρμοδιότητά τους όμως ήταν η τήρηση του καταλόγου των δημοτών-

πολιτών

Ερώτηση 16

1 Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση στην απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και μετά το ψήφισμα του 451

πΧ

Η καταγωγή αποτελούσε το πρωταρχικό κριτήριο απόκτησης της ιδιότητας

του πολίτη Η γέννηση από γονείς πολίτες ή αστούς ήταν η κύρια οδός

πρόσβασης στην πολιτική κοινότητα

19

2 Ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα

προέκυπταν από νόμιμη γέννηση

Νόμιμη γέννηση θεωρούνταν μόνο αυτή που προέκυπτε από τον γάμο ενός

πολίτη ή αστού με την κόρη ενός άλλου πολίτη ή αστού Κάθε άλλη γέννηση

θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα Τα νόθα παιδιά δεν αποκτούσαν την

ιδιότητα του πολίτη και δεν είχαν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά

3 Ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι Αναφέρετε τρία παραδείγματα

Η προϋπόθεση καταγωγής από γονείς πολίτες ως κριτήριο απόκτησης της

ιδιότητας του πολίτη ίσχυσε στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε

φαίνεται ότι αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από τον πατέρα Η μητέρα

μπορούσε να είναι ξένη (μητρόξενοι) Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτές του

Κλεισθένη του Κίμωνα και του Θεμιστοκλή οι μητέρες των οποίων κατάγονταν από

τη Σικυώνα τη Θράκη και το Άργος αντίστοιχα

Στα μέσα του 5ου αι η στάση της Αθήνας στο θέμα των μικτών γάμων άλλαξε

ριζικά Η Εκκλησία του Δήμου το 451 πΧ ενέκρινε ndash ύστερα από πρόταση του

Περικλή ndash ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο για να θεωρηθεί κάποιος Αθηναίος

πολίτης έπρεπε να κατάγεται από γονείς πολίτες ή αστούς και από τις δύο

πλευρές

4 Τι προϋποθέσεις ίσχυαν αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του

πολίτη σε κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον Αριστοτέλη

[σελ 58-61]

Ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί ότι σε ορισμένες δημοκρατικές πόλεις

αρκούσε ακόμα και η ελεύθερη καταγωγή της μητέρας για να αποκτήσει κανείς την

ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη ενώ σε κάποιες άλλες την αποκτούσαν ακόμα και τα

νόθα παιδιά των πολιτών όταν λιγόστευε ο αριθμός των γνήσιων πολιτών

Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι όταν ο πληθυσμός των πόλεων αυτών αυξανόταν και

πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες των πολιτών σταδιακά πρώτα αυτούς

που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και στη συνέχεια αυτούς που

προέρχονταν από πολίτη πατέρα και ξένη μητέρα

20

Ερώτηση 17

1 Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του πολίτη ποιοι

αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια κατηγορία ανήκαν οι πόλεις

που προστάτευσαν το δικαίωμα της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και

για ποιους λόγους

Το δεύτερο καθοριστικό κριτήριο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη

ήταν η κατοχή γης και ακινήτων (έγκτησις) Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν

αποκλειστικό προνόμιο των ελεύθερων πολιτών

Μητρόξενοι και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν

αγροκτήματα και ακίνητα αλλά όχι να τα αγοράσουν Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή

των μετοίκων και των ξένων στην οικονομική ζωή της πόλης (βασικά στις

δημοκρατικές) ήταν όχι μόνο ευπρόσδεκτη αλλά και επιδιωκόμενη Στην Αθήνα

μάλιστα του 4ου αι πΧ έγιναν σημαντικές τροποποιήσεις στις νομικές

διαδικασίες με στόχο τη διευκόλυνση των εμπορικών και οικονομικών

συναλλαγών των μετοίκων Θεωρητικά υπήρχε και η δυνατότητα παραχώρησης

του δικαιώματος της έγκτησης σε μετοίκους και ξένους με ειδικό ψήφισμα της

Εκκλησίας του Δήμου

Επειδή η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς στις

ολιγαρχικές πόλεις προστάτεψαν με ιδιαίτερο ζήλο το δικαίωμα της έγκτησης Σε

πολλές μάλιστα πόλεις (όπως στη Θήβα και τη Σπάρτη) ίσχυε απαγόρευση

πώλησης των κλήρων Στις ίδιες πόλεις συμμετοχή στα κοινά είχαν μόνο οι

μεγαλοκτηματίες

2 Ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

Η απαγόρευση πώλησης της γης υπήρχε τουλάχιστον μέχρι την εποχή του

Σόλωνα

3 Πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] Πότε παύει η απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα κοινά να είναι συνάρτηση

της κατοχής έγγειας περιουσίας και περιουσίας [σελ 62]

21

Η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και της ιδιότητας του πολίτη χαλάρωσε στη

δημοκρατική Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (από τότε δηλαδή που

η ιδιότητα του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του

δήμου) Έκτοτε δεν απαιτούνταν για την απόκτηση της ούτε κατοχή γης ούτε

εισόδημα Με τις αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε Η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και γενικά η συμμετοχή στα κοινά είχε πλέον

να κάνει με την προσωπική αξία του καθενός

Εάν ο πολίτης έστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με τη

δράση του δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσεις λέει

ο Περικλής στον επιτάφιο

4 Τι προτείνονταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 πΧ) και τι

συμπεραίνει κανείς από την καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403

πΧ στην Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ 61-63]

Διάταγμα του Φορμισίου (403 πΧ) προτεινόταν να αποκλειστούν από

την πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γη

Η απογραφή που διενεργήθηκε εκείνο το χρόνο είχε καταγράψει 5000

ακτήμονες στην Αθήνα Εάν δεχτούμε ότι στις αρχές του 4ου πΧ αι ο αριθμός

των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν στις 30000 διαπιστώνεται ότι το 16 από

αυτούς ήταν ακτήμονες

Ερώτηση 18

1 Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Μια άλλη οδός πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στο πολιτικό σώμα

ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά

των διακεκριμένων υπηρεσιών τους σε αυτή (σπάνιο φαινόμενο αλλά και ύψιστη

τιμή) Αυτοί ονομάζονταν ποιητοί πολίτες και εξομοιώνονταν με τους εκ καταγωγής

πολίτες (αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι αλλά δεν μπορούσαν

να εκλεγούν άρχοντες και να αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης) Η

απονομή της ιδιότητας του πολίτη μπορούσε να έχει ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα

Γενικά τις περισσότερες περιπτώσεις ποιητών πολιτών τις συναντάμε στην Αθήνα

(μόνο δύο περιπτώσεις υπήρξαν στη Σπάρτη)

22

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

2 Πόσα και ποια είναι τα πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης πώς

νοείται ο θεσμός της αντιπροσώπευσης [σελ 39-41]

Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης

1 Η πολυμελής συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 Ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα και

3 Μια ομάδα αξιωματούχων

Θεσμός της αντιπροσώπευσης ο καθένας μπορούσε να πάει στην Εκκλησία

ndash Συνέλευση και να εκφράσει τη γνώμη του να ψηφίσει κτλ

Πόλη ως πολιτικός οργανισμός

Η αρχαία ελληνική πόλη ήταν πάνω απ όλα μια πολιτική κοινωνία ένας

πολιτικός οργανισμός Ο άνθρωπος ως laquoζώο πολιτικόraquo (Αριστοτέλης)

ολοκληρώνεται μέσα στην πόλη Η συμμετοχή των πολιτών στα συλλογικά όργανα

είναι πρώτα όφελος της πόλης και συνακόλουθα προς δικό του όφελος Η πόλη

είναι ένα λειτουργικό σύστημα αξιών με ιδιαίτερα αναπτυγμένο το αίσθημα της

συλλογικής συνείδησης Πόλη και κοινωνία ήταν άμεσα συνυφασμένα και έτσι δεν

υπήρχε διαχωρισμός ανάμεσα σε πολιτικό και στρατιωτικό τομέα (δραστηριότητα 6

ndash σελ 41)

Ερώτηση 8

1 Οι δύο τρόποι με τους οποίους προσδιορίζεται ο πολίτης στα Πολιτικά

του Αριστοτέλη [σελ 43]

Κατά τον Αριστοτέλη πολίτης ήταν εκείνος που κατέχει το δικαίωμα του άρχειν

και άρχεσθαι

2 Σε τι διέφεραν οι αστοί από τους πολίτες ποιες κατηγορίες πολιτών

θεωρούνταν αστοί [σελ 58-59]

Αστός vs Πολίτης

Πολίτης ήταν αυτός που είχε πολιτικά δικαιώματα Αντίθετα οι αστοί δεν

συμμετείχαν στην πολιτική ζωή (κι ας ήταν ελεύθεροι πολίτες) γιατί τους είχαν

αφαιρεθεί τα πολιτικά δικαιώματα για κάποιο σοβαρό αδίκημα (λιποταξία

προδοσία) Επίσης αστοί θεωρούνταν τα ανήλικα παιδιά πριν εγγραφούν στους

10

καταλόγους και οι σύζυγοι των ελευθέρων πολιτών

Ερώτηση 9

1 Ποια ήταν η σχέση καταγωγής και πολιτικής ιδιότητας

α στις ελληνικές πόλεις γενικότερα

β στην Αθήνα από το 451 πΧ και μετά [σελ 43-44]

Γ Γιατί περιφρουρήθηκε η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων [σελ 44]

Το κριτήριο της καταγωγής

Για να θεωρείται κανείς ελεύθερος πολίτης έπρεπε να έχει γεννηθεί από

γονείς που ήταν και οι δύο ελεύθεροι πολίτες (σε μερικές περιπτώσεις ήταν

αναγκαία η καταγωγή τριών γενεών από γονείς πολίτες) Κάθε άλλη γέννηση που

προέκυπτε από άλλη σχέση θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα (δηλαδή

ούτε ιδιότητα πολίτη ούτε δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά) Ο κανόνας αυτός

τηρήθηκε με ευλάβεια σε όλες τις ελληνικές πόλεις (Μέγαρα Ρόδο μάλλον και σε

ολιγαρχικές πόλεις όπως Σπάρτη Θεσσαλία Βοιωτία) με ελάχιστες εξαιρέσεις

(όταν μετά από πολέμους μειωνόταν ο αριθμός του ανδρικού πληθυσμού)

Η προϋπόθεση της καταγωγής από γονείς πολίτες ίσχυσε στην Αθήνα από

τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη

από τον πατέρα Η μητέρα μπορούσε να είναι ξένη (αυτοί ονομάζονταν μητρόξενοι )

Στην Αθήνα όμως η Εκκλησία του Δήμου ενέκρινε το 451 πΧ ψήφισμα

σύμφωνα με το οποίο απαραίτητη προϋπόθεση ήταν και οι δύο γονείς να

είναι Αθηναίοι πολίτες Με αυτή την απόφαση η ιδιότητα του πολίτη μεταβλήθηκε

σε ένα ακριβοθώρητο προνόμιο αφού η απόκτησή του γινόταν ιδιαίτερα δύσκολη

Η ιδιότητα όμως αυτή είχε και πολλά προνόμια αμοιβές που λάμβαναν οι

πολίτες για τη συμμετοχή τους στα πολιτικά όργανα και δωρεάν δωρεές

σιταριού δυνατότητα κατοχής περιουσίας και πάσης φύσης νομικά

δικαιώματα (κυρίως κληρονομικά)

Σε ορισμένες πηγές ωστόσο στην Αθήνα παραχωρήθηκε το δικαίωμα της

ιδιότητας του πολίτη σε συμμάχους και σε μετοίκους ως ανταμοιβή για την

προσφορά των υπηρεσιών τους στην πόλη Επιπλέον σε ορισμένες πόλεις

ενδεχομένως να αρκούσε η καταγωγή από έναν γονιό ενώ μπορεί την ιδιότητα του

πολίτη να την αποκτούσαν και τα νόθα παιδιά των πολιτών (όταν λιγόστευε ο

11

αριθμός των γνήσιων (πχ ο Περικλής ζήτησε να απονεμηθεί η ιδιότητα του

πολίτη στο γιο που είχε αποκτήσει με την Ασπασία επειδή οι άλλοι του δυο γιοι

είχαν πεθάνει) Ο Αριστοτέλης πάντως ισχυρίζεται πως όταν ο πληθυσμός των

πόλεων αυξανόταν και πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες σταδιακά

πρώτα αυτούς που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και αργότερα τους

μητρόξενους

Πάντως στη Σπάρτη κάτι τέτοιο θεωρούνταν αδιανόητο (για τελετουργίες-

διαδικασίες εισόδου των αγοριών στην πολιτική κοινότητα των Αθηναίων μείον

κουρείον εορτή Απατουρίων κτλ Βλέπε παρακάτω)

Από όλα τα παραπάνω διαπιστώνεται εύκολα ότι η ιδιότητα του πολίτη στις

αρχαίες ελληνικές πόλεις δεν αποτελούσε ούτε κενό γράμμα ούτε μια οποιαδήποτε

ηθική διάκριση αλλά ένα πολύ συγκεκριμένο κυριαρχικό προνόμιο που άνοιγε το

δρόμο στην απολαβή μιας σειράς άλλων προνομίων και στην κατάληψη μιας σειράς

τιμητικών αξιωμάτων Για το λόγο αυτό η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές των

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων περιφρουρήθηκε ζηλότυπα

2 Ποια προνόμια παρείχε σε αυτόν που την κατείχε [σελ 44-46] Τι

γνωρίζετε για την ταύτιση πολίτη και οπλίτη (=στρατιώτη) στη Σπάρτη και

στην Αθήνα [σελ 47]

ΠΡΟΝΟΜΙΑ

Το οικονομικό κριτήριο

Δύο τα οικονομικά χαρακτηριστικά

1 Το δικαίωμα απόκτησης και κατοχής γης και ακινήτων (έγκτησις) και

2 η απαλλαγή από οποιονδήποτε σταθερό άμεσο φόρο

Η ιδιοκτησία γης αποτελούσε προνόμιο του ελεύθερου πολίτη Μέτοικοι

και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν αγροκτήματα και

ακίνητα όχι όμως να τα αγοράσουν (εκτός και αν τους παραχωρούσε το δικαίωμα η

Εκκλησία του Δήμου ndash ελάχιστες εξαιρέσεις) Αυτό δεν πρέπει να μας ξενίζει αφού

η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς και επιπλέον

πιστοποιούσε την αριστοκρατική του καταγωγή Έτσι σε ολιγαρχικές κυρίως

πόλεις (Θήβα Σπάρτη) ίσχυε η απαγόρευση πώλησης των κλήρων Στην Αθήνα

αυτό το μέτρο χαλάρωσε μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (επειδή η ιδιότητα

του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους η έγγεια ιδιοκτησία

12

πέρασε σε δεύτερη μοίρα ndash αυτό παγιώθηκε με Εφιάλτη-Περικλή και έτσι ο πολίτης

πλέον έπρεπε να έχει προσωπική αξία και όχι αναγκαστικά περιουσία) laquoΕάν

κάποιος είναι φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με την δράση τουraquo (καυχιέται ο

Περικλής στον επιτάφιο

Το περίεργο με τη Σπάρτη ήταν ότι ενώ η καλλιεργήσιμη γη ήταν μοιρασμένη

σε ίσους κλήρους σε όλους τους ελεύθερους πολίτες αυτή δεν τους ανήκε αλλά

ανήκε στην πόλη Εξάλλου για την καλλιέργειά της ασχολούνταν μόνο οι είλωτες

Το νομικό κριτήριο

Δυνατότητα σύναψης οποιασδήποτε δικαιοπραξίας το δικαίωμα της

προστασίας στα δικαστήρια το δικαίωμα της εμφάνισης (ως κατηγόρου) στις

περισσότερες δημόσιες καταγγελίες το δικαίωμα σύνταξης διαθήκης και τα κάθε

μορφής κληρονομικά δικαιώματα Όλα αυτά τα απολάμβαναν μόνο οι ενήλικοι

άρρενες πολίτες (όχι οι γυναίκες και οι διανοητικώς καθυστερημένοι) Τα νομικά

δικαιώματα ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τα πολιτικά έτσι πχ ένας οφειλέτης του

Δημοσίου έχανε και το δικαίωμα του πολίτη έως εξοφλήσει το χρέος του

Πολιτικά δικαιώματα

Η πολιτική ήταν η κύρια δραστηριότητα του ελεύθερου πολίτη Πολιτική

δραστηριότητα = να συμμετέχει στα πολιτικά θεσμικά όργανα Στην Αθήνα είχαμε τη

Συνέλευση (Εκκλησία) του Δήμου τη Βουλή την Ηλιαία και το ολιγομελές σώμα

των αρχόντων Στη Σπάρτη και σε άλλες ολιγαρχικές πόλεις είχαμε τη Συνέλευση

του Δήμου τη Γερουσία το Συμβούλιο και το Σώμα των αρχόντων Ενώ σε

αρκετές περιπτώσεις τα ονόματα των πολιτικών οργάνων είναι ίδια οι διαφορές

ανάμεσα σε δημοκρατικές και ολιγαρχικές πόλεις ήταν τεράστιες στις ολιγαρχικές

πόλεις η Συνέλευση δεν συγκαλούνταν συχνά και όταν αυτό γινόταν ο δήμος απλά

επικύρωνε τις προειλημμένες αποφάσεις από τη Γερουσία Αντίθετα στην Αθήνα

η πολιτική συμμετοχή είχε ουσιαστικό περιεχόμενο καθώς ήταν προσωπική και

άμεση

Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε πως μόνο στη δημοκρατία είναι ο πολίτης

πραγματικός πολίτης

Το στρατιωτικό κριτήριο

Από τον 5ο αι έχουμε ταύτιση του πολίτη με τον οπλίτη (πολίτης που

προμηθεύεται πλήρη εξοπλισμό) Κατά την άποψη αρχαίων συγγραφέων εξάλλου

13

την πολιτική ιδιότητα έπρεπε να έχουν μόνο όσοι μπορούσαν να υπερασπιστούν

την πατρίδα

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της απόλυτης ταύτισης πολίτη και στρατιώτη

αποτελούσε η Σπάρτη

Οι Σπαρτιάτες ήταν περισσότερο στρατιώτες παρά πολίτες αφού το

μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους το περνούσαν σε στρατόπεδα και κάθε άλλη

δραστηριότητα ήταν απαγορευμένη Η συμμετοχή τους στη Συνέλευση (Απέλλα)

ήταν καθαρά τυπική (αφού όπως είπαμε απλά επικύρωναν αποφάσεις ειλημμένες)

Στην Αθήνα η ταύτιση πολίτη και στρατιώτη διατηρήθηκε στο ίδιο πλαίσιο

μέχρι την εποχή του Κλεισθένη ndash όμως τον 5ο αι η ταύτιση αυτή χαλάρωσε

αφενός επειδή η ιδιότητα του πολίτη επεκτάθηκες και σε εκείνους που δεν είχαν την

οπλιτική ικανότητα και αφετέρου επειδή η Αθήνα έζησε μεγάλο διάστημα χωρίς

πόλεμο

Τέλος από τον Πελοποννησιακό και ύστερα η σχέση πολίτη-στρατιώτη

χαλαρώνει εντελώς αφού έχουμε την ύπαρξη μισθοφόρων (όπως πχ οι Κρήτες

τοξότες)

Το θρησκευτικό κριτήριο

Η πολιτική ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τη θρησκευτικά ζωή Όλες οι

σημαντικές πράξεις της πολιτικής ζωής συνδέονταν με θυσίες και τελετές προς τον

θεό-προστάτη πχ η είσοδος του μελλοντικού πολίτη στην πολιτική κοινότητα

συνοδευόταν από τελετουργίες προς τιμήν του Δία ή της Αθηνάς (έτσι πράξη αυτή

θεωρούνταν όχι μόνο πολιτική αλλά και θρησκευτική)

3 Περιγραφή και ονομασίες τελετουργιών και διαδικασιών για την είσοδο

και σταδιακή ένταξη στην πολιτική κοινότητα των παιδιών (αγοριών) των

Αθηναίων [σελ 47-48 56 297 313-314]

Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων

Η είσοδος των παιδιών επικυρωνόταν με 2 εγγραφές την εγγραφή τους

στους καταλόγους της φρατρίας και την εγγραφή τους στο δήμο όπου ανήκαν Η

εγγραφή στη φρατρία γινόταν κατά τη διάρκεια της τελετής την ημέρα του

εορτασμού των Απατουρίων (εορτής όπου οι φρατρίες λάτρευαν τον Φράτριο Δία

και τη Φράτρια Αθηνά) Την Τρίτη μέρα της γιορτής δηλώνονταν τα παιδιά που

είχαν γεννηθεί ή υιοθετηθεί από πολίτες γονείς (κάτι σαν την ληξιαρχική πράξη) Ο

14

πατέρας έδινε όρκο ότι το παιδί γεννήθηκε από νόμιμο γάμο με Αθηναία (τα ξένα

ούτε αναγνωρίζονταν ούτε υιοθετούνταν)

Η δεύτερη εγγραφή στους καταλόγους των δημοτών αφορούσε μόνο τα

αγόρια και πραγματοποιούνταν με τη συμπλήρωση του 18ου έτους της ηλικίας

τους Οι δημότες έδιναν όρκο για την ηλικία τους ότι είναι νόμιμοι πολίτες και ότι

κατάγονται από νόμιμη γέννηση Μετά η λίστα των νεοεγγραφέντων

υποβαλλόταν για έλεγχο στη Βουλή Σε μερικές όμως περιπτώσεις μπορεί οι

δημότες να καταψήφιζαν κάποιον ως μη ελεύθερο Τότε αυτός είχε το δικαίωμα να

ασκήσει έφεση στο δικαστήριο ndash αν δικαιωνόταν οι δημότες ήταν υποχρεωμένοι να

τον εγγράψουν αν όχι τον πουλούσαν ως δούλο

Στη συνέχεια οι νέοι πολίτες συγκεντρώνονταν κατά φυλές και

εκπαιδεύονταν για 2 χρόνια στο ακόντιο και το τόξο και περιπολούσαν στα φρούρια

ως φύλακες Μετά τη λήξη της υποχρεωτικής αυτής θητείας εισέρχονταν οριστικά

στο σώμα των ενεργών πολιτών (Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία)

Ερώτηση 10

1 Σε ποια πολιτεύματα γενικότερα υπήρχαν δύο τάξεις πολιτών από τις

οποίες μόνο μία είχε πλήρη δικαιώματα ποια ήταν αυτή [σελ 49]

Στα ολιγαρχικά πολιτεύματα των ελληνικών πόλεων υπήρχαν δύο τάξεις

πολιτών από τις οποίες πλήρη δικαιώματα και ουσιαστικά εξουσία είχε μόνο μία

εκείνη της οποίας η περιουσία ξεπερνούσε ένα συγκεκριμένο όριο

2 Ποιον ιδιαίτερο χαρακτήρα παρουσιάζει η ιδιότητα του πολίτη στη

στρατοκρατικά οργανωμένη Σπάρτη [μόνον σελ 49]

Ο πολίτης ήταν ταυτόχρονα και στρατιώτης laquoπλήρους απασχόλησηςraquo υπό

τις διαταγές των κληρονομικών βασιλέων οι οποίοι ασκούσαν την εξουσία με τα

ισόβια μέλη της Γερουσίας και τους ετήσια εκλεγμένους εφόρους Στην Απέλλα

απλά επικυρώνονταν οι αποφάσεις τους (σε μια στρατοκρατικά οργανωμένη

κοινωνία όπου οι πολίτες είχαν μάθει να υπακούν οι στρατιώτες-πολίτες δεν

μπορούσαν να αντιταχθούν σε προτάσεις των ανώτερών τους) Οι Σπαρτιάτες είχαν

γη αλλά η γη ανήκε στην πόλη και ήταν ουσιαστικά ανεπάγγελτοι (απαγορευόταν

οποιαδήποτε ενασχόληση πέρα από τα στρατιωτικά) Από σύγχρονους ερευνητές

χαρακτηρίζεται το πολίτευμα της Σπάρτης ως laquoπολιτεία των συνταξιούχωνraquo

15

Ερώτηση 11

1 Με ποιους τρόπους συνέβαλαν οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος στην

έναρξη της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας [σελ 50-51 πρβ

σελ 134]

ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Μόνο στην Αθήνα ο ενεργός πολίτης ήταν πραγματικά ελεύθερος Μέχρι τον 6ο

αι η Αθήνα δεν διέφερε από τις άλλες ολιγαρχικές πόλεις καθώς η αντιπαράθεση

πλούτου φτώχειας έφερνε πολλές εμφύλιες έριδες Τέλος έβαλαν οι Σόλωνας και

Κλεισθένης

Σόλωνας οι μεταρρυθμίσεις του (590 πΧ) υπήρξαν καταλυτικές για την έναρξη της

διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας

Κατήργησε τα χρέη των φτωχών αγροτών

Επέτρεψε σε όσους είχαν μεταναστεύσει λόγω χρεών να επιστρέψουν

Απαγόρευσε τη σύναψη δανείων με σωματική εγγύηση (σεισάχθεια)

Διαίρεσε τους πολίτες με βάση το αγροτικό εισόδημα σε τέσσερις

τάξεις οι δύο ανώτερες μπορούσαν να καταλάβουν τα ανώτερα αξιώματα

ενώ οι ζευγίτες και οι θήτες μπορούσαν να συμμετέχουν στην Εκκλησία του

δήμου

Ερώτηση 12

1 Σε τι αποσκοπούσαν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

Οι μεταρρυθμίσεις του αποσκοπούσαν στον περιορισμό της εξουσίας των

αριστοκρατικών οικογενειών δίνοντας περισσότερα δικαιώματα στις δύο κατώτερες

τάξεις Αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος (ενσωμάτωση στην πόλη των νέων

πολιτών δηλαδή μετοίκων και δούλων των νεοπολιτών και οργάνωση των

εξουσιών (σελ 64 Παράδειγμα 2)

2 Με ποιο τρόπο πέτυχε ο Κλεισθένης τη διεύρυνση του σώματος των

πολιτών στην Αθήνα [σελ 51 64 Παράδειγμα 2 140-142]

16

Κλεισθένης ανασύνθεση του πολιτικού σώματος

Κατένειμε τους πολίτες σε 10 φυλές (αντί τεσσάρων)

Διαίρεσε την Αττική σε τριάντα ομάδες δήμων (τριττύες)

Διαίρεσε τη χώρα σε περισσότερους από 100 δήμους ndash στους δήμους

έδωσε τη βαρύτητα που είχαν μέχρι τότε οι φυλές (έτσι η εγγραφή στους

καταλόγους του δήμου και ο ορισμός των αντιπροσώπων στη Βουλή των

Πεντακοσίων και στην Ηλιαία γινόταν πλέον από τους δήμους)

Ερώτηση 13

1 Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού στην Αθήνα με τα

μέτρα

a του Εφιάλτη και

b του Περικλή [σελ 52 πρβ σελ 91]

Δραστηριότητα 14 [σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

Εφιάλτης

(462 πΧ) αποδυνάμωσε εντελώς τον Άρειο Πάγο μεταφέροντας τις

αρμοδιότητές του στα άλλα πολιτειακά όργανα (Εκκλησία του Δήμου Βουλή

των 500 Ηλιαία) στα οποία είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες

Περικλής σημαντικά μέτρα

Επιλογή αρχόντων με κλήρωση

Παραχώρηση πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων σε όλες τις τάξεις των

πολιτών (εκλόγιμοι για το αξίωμα των αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες)

Καθιέρωση αμοιβής των μελών της Ηλιαίας και της

Εκκλησίας του Δήμου (δραστηριότητες 11-12 σελ 52)

Ερώτηση 14

1 Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη λειτουργία τους στην

πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53]

Οι φρατρίες

Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών

ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι

φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί

17

αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα

οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή

του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως

θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό

περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε

το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο)

και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε

χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία

Αθηνά)

2 Τι ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η βασική

λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην Αθήνα [σελ 54-55]

Οι φυλές

Η οργάνωση της αρχαϊκής πόλης βασίστηκε στο φυλετικό σύστημα

μονάδες του οποίου ήταν το γένος η φρατρία και η φυλή Η φυλή ήταν συνένωση

φρατριών μια αυτοδιοικούμενη οργανική μονάδα με δικά της διοικητικά όργανα και

δική της εδαφική περιοχή Ανώτατο όργανο ήταν η συνέλευση των ανδρών που

μπορούσαν να φέρουν όπλα (πολεμιστές) Κάθε φυλή είχε τον αρχηγό της

(φυλοβασιλέα) ο οποίος ασκούσε τις διοικητικές θρησκευτικές και στρατιωτικές

αρμοδιότητες Ανάμεσα στον φυλοβασιλέα και της συνέλευσης των πολεμιστών

ήταν το συμβούλιο της φυλής (το οποίο συγκροτούσαν οι αρχηγοί των γενών και

των φρατριών) Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τον φυλοβασιλέα σε συνεργασία

με το συμβούλιο της φυλής και εγκρίνονταν ή απορρίπτονταν από τη συνέλευση

των πολεμιστών

Από τους ιστορικούς γνωρίζουμε ότι υπάρχουν δύο βασικές ομάδες φυλών

οι ιωνικές και οι δωρικές Ακόμα και μετά τον Κλεισθένη (και την αύξησή τους από 4

σε 10 για την αποδυνάμωσή τους) συνέχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο στην

πολιτική σκηνή αφού κάθε φυλή εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές στη

Βουλή των 500 ασκούσε την πρυτανεία για ένα χρόνο και συμμετείχε αναλογικά

στην Ηλιαία

Η φυλή ανακατευόταν και στις οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

(χορηγίες στις τραγωδίες και στα Διονύσια) Αλλά και στον στρατιωτικό τομέα αφού

κατά τον 5ο αι στην Αθήνα οι 10 στρατηγοί εκλέγονταν αντιπροσωπευτικά ένας

18

από κάθε φυλή

Ερώτηση 15

1 Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις) και ποιος ήταν ο

ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες κοινότητες-πυρήνες

κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του

Κλεισθένη Περιγράψτε συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των

δήμων [σελ 55-57]

Οι δήμοι

Μετά τον Κλεισθένη οι δήμοι από απλές γεωγραφικές υποδιαιρέσεις έγιναν

αυτοδιοικούμενες κοινότητες και ταυτόχρονα πυρήνες της κοινωνικοπολιτικής

οργάνωσης της πόλης (λόγω της μεταφοράς της πολιτικής δραστηριότητας από

τις φυλές στους δήμους)

Στο εξής οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν δίπλα στο όνομά τους το όνομα

του δήμου στον οποίο ανήκαν (το οποίο ήταν και κληρονομικό)

Στους επόμενους δύο αιώνες ο ρόλος των δήμων ήταν πλέον διττός από τη

μία αποτελούσαν τοπικές αυτοδιοικούμενες μονάδες με δημοκρατική δομή και

οργάνωση και από την άλλη αποκεντρωμένες μονάδες εφαρμογής των

κατευθύνσεων της κεντρικής εξουσίας και πυρήνες παραγωγής κεντρικής

πολιτικής Η αυτοδιοίκησή τους εκφραζόταν με τα δικά τους διοικητικά όργανα

(Συνέλευση Δημοτών Δήμαρχος Δημοτικό Ταμείο Δημοτική Αστυνομία Δημοτικό

Ιερατείο) Επίσης εισέπρατταν τους δικούς τους φόρους και διοργάνωναν τις

δικές τους πολιτιστικές εκδηλώσεις

Οι δήμοι όμως ήταν αρμόδιοι και για την είσπραξη των δημόσιων φόρων

Η κύρια αρμοδιότητά τους όμως ήταν η τήρηση του καταλόγου των δημοτών-

πολιτών

Ερώτηση 16

1 Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση στην απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και μετά το ψήφισμα του 451

πΧ

Η καταγωγή αποτελούσε το πρωταρχικό κριτήριο απόκτησης της ιδιότητας

του πολίτη Η γέννηση από γονείς πολίτες ή αστούς ήταν η κύρια οδός

πρόσβασης στην πολιτική κοινότητα

19

2 Ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα

προέκυπταν από νόμιμη γέννηση

Νόμιμη γέννηση θεωρούνταν μόνο αυτή που προέκυπτε από τον γάμο ενός

πολίτη ή αστού με την κόρη ενός άλλου πολίτη ή αστού Κάθε άλλη γέννηση

θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα Τα νόθα παιδιά δεν αποκτούσαν την

ιδιότητα του πολίτη και δεν είχαν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά

3 Ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι Αναφέρετε τρία παραδείγματα

Η προϋπόθεση καταγωγής από γονείς πολίτες ως κριτήριο απόκτησης της

ιδιότητας του πολίτη ίσχυσε στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε

φαίνεται ότι αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από τον πατέρα Η μητέρα

μπορούσε να είναι ξένη (μητρόξενοι) Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτές του

Κλεισθένη του Κίμωνα και του Θεμιστοκλή οι μητέρες των οποίων κατάγονταν από

τη Σικυώνα τη Θράκη και το Άργος αντίστοιχα

Στα μέσα του 5ου αι η στάση της Αθήνας στο θέμα των μικτών γάμων άλλαξε

ριζικά Η Εκκλησία του Δήμου το 451 πΧ ενέκρινε ndash ύστερα από πρόταση του

Περικλή ndash ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο για να θεωρηθεί κάποιος Αθηναίος

πολίτης έπρεπε να κατάγεται από γονείς πολίτες ή αστούς και από τις δύο

πλευρές

4 Τι προϋποθέσεις ίσχυαν αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του

πολίτη σε κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον Αριστοτέλη

[σελ 58-61]

Ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί ότι σε ορισμένες δημοκρατικές πόλεις

αρκούσε ακόμα και η ελεύθερη καταγωγή της μητέρας για να αποκτήσει κανείς την

ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη ενώ σε κάποιες άλλες την αποκτούσαν ακόμα και τα

νόθα παιδιά των πολιτών όταν λιγόστευε ο αριθμός των γνήσιων πολιτών

Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι όταν ο πληθυσμός των πόλεων αυτών αυξανόταν και

πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες των πολιτών σταδιακά πρώτα αυτούς

που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και στη συνέχεια αυτούς που

προέρχονταν από πολίτη πατέρα και ξένη μητέρα

20

Ερώτηση 17

1 Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του πολίτη ποιοι

αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια κατηγορία ανήκαν οι πόλεις

που προστάτευσαν το δικαίωμα της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και

για ποιους λόγους

Το δεύτερο καθοριστικό κριτήριο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη

ήταν η κατοχή γης και ακινήτων (έγκτησις) Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν

αποκλειστικό προνόμιο των ελεύθερων πολιτών

Μητρόξενοι και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν

αγροκτήματα και ακίνητα αλλά όχι να τα αγοράσουν Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή

των μετοίκων και των ξένων στην οικονομική ζωή της πόλης (βασικά στις

δημοκρατικές) ήταν όχι μόνο ευπρόσδεκτη αλλά και επιδιωκόμενη Στην Αθήνα

μάλιστα του 4ου αι πΧ έγιναν σημαντικές τροποποιήσεις στις νομικές

διαδικασίες με στόχο τη διευκόλυνση των εμπορικών και οικονομικών

συναλλαγών των μετοίκων Θεωρητικά υπήρχε και η δυνατότητα παραχώρησης

του δικαιώματος της έγκτησης σε μετοίκους και ξένους με ειδικό ψήφισμα της

Εκκλησίας του Δήμου

Επειδή η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς στις

ολιγαρχικές πόλεις προστάτεψαν με ιδιαίτερο ζήλο το δικαίωμα της έγκτησης Σε

πολλές μάλιστα πόλεις (όπως στη Θήβα και τη Σπάρτη) ίσχυε απαγόρευση

πώλησης των κλήρων Στις ίδιες πόλεις συμμετοχή στα κοινά είχαν μόνο οι

μεγαλοκτηματίες

2 Ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

Η απαγόρευση πώλησης της γης υπήρχε τουλάχιστον μέχρι την εποχή του

Σόλωνα

3 Πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] Πότε παύει η απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα κοινά να είναι συνάρτηση

της κατοχής έγγειας περιουσίας και περιουσίας [σελ 62]

21

Η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και της ιδιότητας του πολίτη χαλάρωσε στη

δημοκρατική Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (από τότε δηλαδή που

η ιδιότητα του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του

δήμου) Έκτοτε δεν απαιτούνταν για την απόκτηση της ούτε κατοχή γης ούτε

εισόδημα Με τις αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε Η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και γενικά η συμμετοχή στα κοινά είχε πλέον

να κάνει με την προσωπική αξία του καθενός

Εάν ο πολίτης έστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με τη

δράση του δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσεις λέει

ο Περικλής στον επιτάφιο

4 Τι προτείνονταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 πΧ) και τι

συμπεραίνει κανείς από την καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403

πΧ στην Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ 61-63]

Διάταγμα του Φορμισίου (403 πΧ) προτεινόταν να αποκλειστούν από

την πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γη

Η απογραφή που διενεργήθηκε εκείνο το χρόνο είχε καταγράψει 5000

ακτήμονες στην Αθήνα Εάν δεχτούμε ότι στις αρχές του 4ου πΧ αι ο αριθμός

των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν στις 30000 διαπιστώνεται ότι το 16 από

αυτούς ήταν ακτήμονες

Ερώτηση 18

1 Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Μια άλλη οδός πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στο πολιτικό σώμα

ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά

των διακεκριμένων υπηρεσιών τους σε αυτή (σπάνιο φαινόμενο αλλά και ύψιστη

τιμή) Αυτοί ονομάζονταν ποιητοί πολίτες και εξομοιώνονταν με τους εκ καταγωγής

πολίτες (αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι αλλά δεν μπορούσαν

να εκλεγούν άρχοντες και να αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης) Η

απονομή της ιδιότητας του πολίτη μπορούσε να έχει ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα

Γενικά τις περισσότερες περιπτώσεις ποιητών πολιτών τις συναντάμε στην Αθήνα

(μόνο δύο περιπτώσεις υπήρξαν στη Σπάρτη)

22

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

καταλόγους και οι σύζυγοι των ελευθέρων πολιτών

Ερώτηση 9

1 Ποια ήταν η σχέση καταγωγής και πολιτικής ιδιότητας

α στις ελληνικές πόλεις γενικότερα

β στην Αθήνα από το 451 πΧ και μετά [σελ 43-44]

Γ Γιατί περιφρουρήθηκε η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων [σελ 44]

Το κριτήριο της καταγωγής

Για να θεωρείται κανείς ελεύθερος πολίτης έπρεπε να έχει γεννηθεί από

γονείς που ήταν και οι δύο ελεύθεροι πολίτες (σε μερικές περιπτώσεις ήταν

αναγκαία η καταγωγή τριών γενεών από γονείς πολίτες) Κάθε άλλη γέννηση που

προέκυπτε από άλλη σχέση θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα (δηλαδή

ούτε ιδιότητα πολίτη ούτε δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά) Ο κανόνας αυτός

τηρήθηκε με ευλάβεια σε όλες τις ελληνικές πόλεις (Μέγαρα Ρόδο μάλλον και σε

ολιγαρχικές πόλεις όπως Σπάρτη Θεσσαλία Βοιωτία) με ελάχιστες εξαιρέσεις

(όταν μετά από πολέμους μειωνόταν ο αριθμός του ανδρικού πληθυσμού)

Η προϋπόθεση της καταγωγής από γονείς πολίτες ίσχυσε στην Αθήνα από

τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη

από τον πατέρα Η μητέρα μπορούσε να είναι ξένη (αυτοί ονομάζονταν μητρόξενοι )

Στην Αθήνα όμως η Εκκλησία του Δήμου ενέκρινε το 451 πΧ ψήφισμα

σύμφωνα με το οποίο απαραίτητη προϋπόθεση ήταν και οι δύο γονείς να

είναι Αθηναίοι πολίτες Με αυτή την απόφαση η ιδιότητα του πολίτη μεταβλήθηκε

σε ένα ακριβοθώρητο προνόμιο αφού η απόκτησή του γινόταν ιδιαίτερα δύσκολη

Η ιδιότητα όμως αυτή είχε και πολλά προνόμια αμοιβές που λάμβαναν οι

πολίτες για τη συμμετοχή τους στα πολιτικά όργανα και δωρεάν δωρεές

σιταριού δυνατότητα κατοχής περιουσίας και πάσης φύσης νομικά

δικαιώματα (κυρίως κληρονομικά)

Σε ορισμένες πηγές ωστόσο στην Αθήνα παραχωρήθηκε το δικαίωμα της

ιδιότητας του πολίτη σε συμμάχους και σε μετοίκους ως ανταμοιβή για την

προσφορά των υπηρεσιών τους στην πόλη Επιπλέον σε ορισμένες πόλεις

ενδεχομένως να αρκούσε η καταγωγή από έναν γονιό ενώ μπορεί την ιδιότητα του

πολίτη να την αποκτούσαν και τα νόθα παιδιά των πολιτών (όταν λιγόστευε ο

11

αριθμός των γνήσιων (πχ ο Περικλής ζήτησε να απονεμηθεί η ιδιότητα του

πολίτη στο γιο που είχε αποκτήσει με την Ασπασία επειδή οι άλλοι του δυο γιοι

είχαν πεθάνει) Ο Αριστοτέλης πάντως ισχυρίζεται πως όταν ο πληθυσμός των

πόλεων αυξανόταν και πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες σταδιακά

πρώτα αυτούς που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και αργότερα τους

μητρόξενους

Πάντως στη Σπάρτη κάτι τέτοιο θεωρούνταν αδιανόητο (για τελετουργίες-

διαδικασίες εισόδου των αγοριών στην πολιτική κοινότητα των Αθηναίων μείον

κουρείον εορτή Απατουρίων κτλ Βλέπε παρακάτω)

Από όλα τα παραπάνω διαπιστώνεται εύκολα ότι η ιδιότητα του πολίτη στις

αρχαίες ελληνικές πόλεις δεν αποτελούσε ούτε κενό γράμμα ούτε μια οποιαδήποτε

ηθική διάκριση αλλά ένα πολύ συγκεκριμένο κυριαρχικό προνόμιο που άνοιγε το

δρόμο στην απολαβή μιας σειράς άλλων προνομίων και στην κατάληψη μιας σειράς

τιμητικών αξιωμάτων Για το λόγο αυτό η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές των

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων περιφρουρήθηκε ζηλότυπα

2 Ποια προνόμια παρείχε σε αυτόν που την κατείχε [σελ 44-46] Τι

γνωρίζετε για την ταύτιση πολίτη και οπλίτη (=στρατιώτη) στη Σπάρτη και

στην Αθήνα [σελ 47]

ΠΡΟΝΟΜΙΑ

Το οικονομικό κριτήριο

Δύο τα οικονομικά χαρακτηριστικά

1 Το δικαίωμα απόκτησης και κατοχής γης και ακινήτων (έγκτησις) και

2 η απαλλαγή από οποιονδήποτε σταθερό άμεσο φόρο

Η ιδιοκτησία γης αποτελούσε προνόμιο του ελεύθερου πολίτη Μέτοικοι

και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν αγροκτήματα και

ακίνητα όχι όμως να τα αγοράσουν (εκτός και αν τους παραχωρούσε το δικαίωμα η

Εκκλησία του Δήμου ndash ελάχιστες εξαιρέσεις) Αυτό δεν πρέπει να μας ξενίζει αφού

η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς και επιπλέον

πιστοποιούσε την αριστοκρατική του καταγωγή Έτσι σε ολιγαρχικές κυρίως

πόλεις (Θήβα Σπάρτη) ίσχυε η απαγόρευση πώλησης των κλήρων Στην Αθήνα

αυτό το μέτρο χαλάρωσε μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (επειδή η ιδιότητα

του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους η έγγεια ιδιοκτησία

12

πέρασε σε δεύτερη μοίρα ndash αυτό παγιώθηκε με Εφιάλτη-Περικλή και έτσι ο πολίτης

πλέον έπρεπε να έχει προσωπική αξία και όχι αναγκαστικά περιουσία) laquoΕάν

κάποιος είναι φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με την δράση τουraquo (καυχιέται ο

Περικλής στον επιτάφιο

Το περίεργο με τη Σπάρτη ήταν ότι ενώ η καλλιεργήσιμη γη ήταν μοιρασμένη

σε ίσους κλήρους σε όλους τους ελεύθερους πολίτες αυτή δεν τους ανήκε αλλά

ανήκε στην πόλη Εξάλλου για την καλλιέργειά της ασχολούνταν μόνο οι είλωτες

Το νομικό κριτήριο

Δυνατότητα σύναψης οποιασδήποτε δικαιοπραξίας το δικαίωμα της

προστασίας στα δικαστήρια το δικαίωμα της εμφάνισης (ως κατηγόρου) στις

περισσότερες δημόσιες καταγγελίες το δικαίωμα σύνταξης διαθήκης και τα κάθε

μορφής κληρονομικά δικαιώματα Όλα αυτά τα απολάμβαναν μόνο οι ενήλικοι

άρρενες πολίτες (όχι οι γυναίκες και οι διανοητικώς καθυστερημένοι) Τα νομικά

δικαιώματα ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τα πολιτικά έτσι πχ ένας οφειλέτης του

Δημοσίου έχανε και το δικαίωμα του πολίτη έως εξοφλήσει το χρέος του

Πολιτικά δικαιώματα

Η πολιτική ήταν η κύρια δραστηριότητα του ελεύθερου πολίτη Πολιτική

δραστηριότητα = να συμμετέχει στα πολιτικά θεσμικά όργανα Στην Αθήνα είχαμε τη

Συνέλευση (Εκκλησία) του Δήμου τη Βουλή την Ηλιαία και το ολιγομελές σώμα

των αρχόντων Στη Σπάρτη και σε άλλες ολιγαρχικές πόλεις είχαμε τη Συνέλευση

του Δήμου τη Γερουσία το Συμβούλιο και το Σώμα των αρχόντων Ενώ σε

αρκετές περιπτώσεις τα ονόματα των πολιτικών οργάνων είναι ίδια οι διαφορές

ανάμεσα σε δημοκρατικές και ολιγαρχικές πόλεις ήταν τεράστιες στις ολιγαρχικές

πόλεις η Συνέλευση δεν συγκαλούνταν συχνά και όταν αυτό γινόταν ο δήμος απλά

επικύρωνε τις προειλημμένες αποφάσεις από τη Γερουσία Αντίθετα στην Αθήνα

η πολιτική συμμετοχή είχε ουσιαστικό περιεχόμενο καθώς ήταν προσωπική και

άμεση

Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε πως μόνο στη δημοκρατία είναι ο πολίτης

πραγματικός πολίτης

Το στρατιωτικό κριτήριο

Από τον 5ο αι έχουμε ταύτιση του πολίτη με τον οπλίτη (πολίτης που

προμηθεύεται πλήρη εξοπλισμό) Κατά την άποψη αρχαίων συγγραφέων εξάλλου

13

την πολιτική ιδιότητα έπρεπε να έχουν μόνο όσοι μπορούσαν να υπερασπιστούν

την πατρίδα

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της απόλυτης ταύτισης πολίτη και στρατιώτη

αποτελούσε η Σπάρτη

Οι Σπαρτιάτες ήταν περισσότερο στρατιώτες παρά πολίτες αφού το

μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους το περνούσαν σε στρατόπεδα και κάθε άλλη

δραστηριότητα ήταν απαγορευμένη Η συμμετοχή τους στη Συνέλευση (Απέλλα)

ήταν καθαρά τυπική (αφού όπως είπαμε απλά επικύρωναν αποφάσεις ειλημμένες)

Στην Αθήνα η ταύτιση πολίτη και στρατιώτη διατηρήθηκε στο ίδιο πλαίσιο

μέχρι την εποχή του Κλεισθένη ndash όμως τον 5ο αι η ταύτιση αυτή χαλάρωσε

αφενός επειδή η ιδιότητα του πολίτη επεκτάθηκες και σε εκείνους που δεν είχαν την

οπλιτική ικανότητα και αφετέρου επειδή η Αθήνα έζησε μεγάλο διάστημα χωρίς

πόλεμο

Τέλος από τον Πελοποννησιακό και ύστερα η σχέση πολίτη-στρατιώτη

χαλαρώνει εντελώς αφού έχουμε την ύπαρξη μισθοφόρων (όπως πχ οι Κρήτες

τοξότες)

Το θρησκευτικό κριτήριο

Η πολιτική ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τη θρησκευτικά ζωή Όλες οι

σημαντικές πράξεις της πολιτικής ζωής συνδέονταν με θυσίες και τελετές προς τον

θεό-προστάτη πχ η είσοδος του μελλοντικού πολίτη στην πολιτική κοινότητα

συνοδευόταν από τελετουργίες προς τιμήν του Δία ή της Αθηνάς (έτσι πράξη αυτή

θεωρούνταν όχι μόνο πολιτική αλλά και θρησκευτική)

3 Περιγραφή και ονομασίες τελετουργιών και διαδικασιών για την είσοδο

και σταδιακή ένταξη στην πολιτική κοινότητα των παιδιών (αγοριών) των

Αθηναίων [σελ 47-48 56 297 313-314]

Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων

Η είσοδος των παιδιών επικυρωνόταν με 2 εγγραφές την εγγραφή τους

στους καταλόγους της φρατρίας και την εγγραφή τους στο δήμο όπου ανήκαν Η

εγγραφή στη φρατρία γινόταν κατά τη διάρκεια της τελετής την ημέρα του

εορτασμού των Απατουρίων (εορτής όπου οι φρατρίες λάτρευαν τον Φράτριο Δία

και τη Φράτρια Αθηνά) Την Τρίτη μέρα της γιορτής δηλώνονταν τα παιδιά που

είχαν γεννηθεί ή υιοθετηθεί από πολίτες γονείς (κάτι σαν την ληξιαρχική πράξη) Ο

14

πατέρας έδινε όρκο ότι το παιδί γεννήθηκε από νόμιμο γάμο με Αθηναία (τα ξένα

ούτε αναγνωρίζονταν ούτε υιοθετούνταν)

Η δεύτερη εγγραφή στους καταλόγους των δημοτών αφορούσε μόνο τα

αγόρια και πραγματοποιούνταν με τη συμπλήρωση του 18ου έτους της ηλικίας

τους Οι δημότες έδιναν όρκο για την ηλικία τους ότι είναι νόμιμοι πολίτες και ότι

κατάγονται από νόμιμη γέννηση Μετά η λίστα των νεοεγγραφέντων

υποβαλλόταν για έλεγχο στη Βουλή Σε μερικές όμως περιπτώσεις μπορεί οι

δημότες να καταψήφιζαν κάποιον ως μη ελεύθερο Τότε αυτός είχε το δικαίωμα να

ασκήσει έφεση στο δικαστήριο ndash αν δικαιωνόταν οι δημότες ήταν υποχρεωμένοι να

τον εγγράψουν αν όχι τον πουλούσαν ως δούλο

Στη συνέχεια οι νέοι πολίτες συγκεντρώνονταν κατά φυλές και

εκπαιδεύονταν για 2 χρόνια στο ακόντιο και το τόξο και περιπολούσαν στα φρούρια

ως φύλακες Μετά τη λήξη της υποχρεωτικής αυτής θητείας εισέρχονταν οριστικά

στο σώμα των ενεργών πολιτών (Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία)

Ερώτηση 10

1 Σε ποια πολιτεύματα γενικότερα υπήρχαν δύο τάξεις πολιτών από τις

οποίες μόνο μία είχε πλήρη δικαιώματα ποια ήταν αυτή [σελ 49]

Στα ολιγαρχικά πολιτεύματα των ελληνικών πόλεων υπήρχαν δύο τάξεις

πολιτών από τις οποίες πλήρη δικαιώματα και ουσιαστικά εξουσία είχε μόνο μία

εκείνη της οποίας η περιουσία ξεπερνούσε ένα συγκεκριμένο όριο

2 Ποιον ιδιαίτερο χαρακτήρα παρουσιάζει η ιδιότητα του πολίτη στη

στρατοκρατικά οργανωμένη Σπάρτη [μόνον σελ 49]

Ο πολίτης ήταν ταυτόχρονα και στρατιώτης laquoπλήρους απασχόλησηςraquo υπό

τις διαταγές των κληρονομικών βασιλέων οι οποίοι ασκούσαν την εξουσία με τα

ισόβια μέλη της Γερουσίας και τους ετήσια εκλεγμένους εφόρους Στην Απέλλα

απλά επικυρώνονταν οι αποφάσεις τους (σε μια στρατοκρατικά οργανωμένη

κοινωνία όπου οι πολίτες είχαν μάθει να υπακούν οι στρατιώτες-πολίτες δεν

μπορούσαν να αντιταχθούν σε προτάσεις των ανώτερών τους) Οι Σπαρτιάτες είχαν

γη αλλά η γη ανήκε στην πόλη και ήταν ουσιαστικά ανεπάγγελτοι (απαγορευόταν

οποιαδήποτε ενασχόληση πέρα από τα στρατιωτικά) Από σύγχρονους ερευνητές

χαρακτηρίζεται το πολίτευμα της Σπάρτης ως laquoπολιτεία των συνταξιούχωνraquo

15

Ερώτηση 11

1 Με ποιους τρόπους συνέβαλαν οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος στην

έναρξη της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας [σελ 50-51 πρβ

σελ 134]

ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Μόνο στην Αθήνα ο ενεργός πολίτης ήταν πραγματικά ελεύθερος Μέχρι τον 6ο

αι η Αθήνα δεν διέφερε από τις άλλες ολιγαρχικές πόλεις καθώς η αντιπαράθεση

πλούτου φτώχειας έφερνε πολλές εμφύλιες έριδες Τέλος έβαλαν οι Σόλωνας και

Κλεισθένης

Σόλωνας οι μεταρρυθμίσεις του (590 πΧ) υπήρξαν καταλυτικές για την έναρξη της

διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας

Κατήργησε τα χρέη των φτωχών αγροτών

Επέτρεψε σε όσους είχαν μεταναστεύσει λόγω χρεών να επιστρέψουν

Απαγόρευσε τη σύναψη δανείων με σωματική εγγύηση (σεισάχθεια)

Διαίρεσε τους πολίτες με βάση το αγροτικό εισόδημα σε τέσσερις

τάξεις οι δύο ανώτερες μπορούσαν να καταλάβουν τα ανώτερα αξιώματα

ενώ οι ζευγίτες και οι θήτες μπορούσαν να συμμετέχουν στην Εκκλησία του

δήμου

Ερώτηση 12

1 Σε τι αποσκοπούσαν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

Οι μεταρρυθμίσεις του αποσκοπούσαν στον περιορισμό της εξουσίας των

αριστοκρατικών οικογενειών δίνοντας περισσότερα δικαιώματα στις δύο κατώτερες

τάξεις Αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος (ενσωμάτωση στην πόλη των νέων

πολιτών δηλαδή μετοίκων και δούλων των νεοπολιτών και οργάνωση των

εξουσιών (σελ 64 Παράδειγμα 2)

2 Με ποιο τρόπο πέτυχε ο Κλεισθένης τη διεύρυνση του σώματος των

πολιτών στην Αθήνα [σελ 51 64 Παράδειγμα 2 140-142]

16

Κλεισθένης ανασύνθεση του πολιτικού σώματος

Κατένειμε τους πολίτες σε 10 φυλές (αντί τεσσάρων)

Διαίρεσε την Αττική σε τριάντα ομάδες δήμων (τριττύες)

Διαίρεσε τη χώρα σε περισσότερους από 100 δήμους ndash στους δήμους

έδωσε τη βαρύτητα που είχαν μέχρι τότε οι φυλές (έτσι η εγγραφή στους

καταλόγους του δήμου και ο ορισμός των αντιπροσώπων στη Βουλή των

Πεντακοσίων και στην Ηλιαία γινόταν πλέον από τους δήμους)

Ερώτηση 13

1 Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού στην Αθήνα με τα

μέτρα

a του Εφιάλτη και

b του Περικλή [σελ 52 πρβ σελ 91]

Δραστηριότητα 14 [σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

Εφιάλτης

(462 πΧ) αποδυνάμωσε εντελώς τον Άρειο Πάγο μεταφέροντας τις

αρμοδιότητές του στα άλλα πολιτειακά όργανα (Εκκλησία του Δήμου Βουλή

των 500 Ηλιαία) στα οποία είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες

Περικλής σημαντικά μέτρα

Επιλογή αρχόντων με κλήρωση

Παραχώρηση πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων σε όλες τις τάξεις των

πολιτών (εκλόγιμοι για το αξίωμα των αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες)

Καθιέρωση αμοιβής των μελών της Ηλιαίας και της

Εκκλησίας του Δήμου (δραστηριότητες 11-12 σελ 52)

Ερώτηση 14

1 Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη λειτουργία τους στην

πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53]

Οι φρατρίες

Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών

ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι

φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί

17

αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα

οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή

του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως

θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό

περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε

το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο)

και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε

χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία

Αθηνά)

2 Τι ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η βασική

λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην Αθήνα [σελ 54-55]

Οι φυλές

Η οργάνωση της αρχαϊκής πόλης βασίστηκε στο φυλετικό σύστημα

μονάδες του οποίου ήταν το γένος η φρατρία και η φυλή Η φυλή ήταν συνένωση

φρατριών μια αυτοδιοικούμενη οργανική μονάδα με δικά της διοικητικά όργανα και

δική της εδαφική περιοχή Ανώτατο όργανο ήταν η συνέλευση των ανδρών που

μπορούσαν να φέρουν όπλα (πολεμιστές) Κάθε φυλή είχε τον αρχηγό της

(φυλοβασιλέα) ο οποίος ασκούσε τις διοικητικές θρησκευτικές και στρατιωτικές

αρμοδιότητες Ανάμεσα στον φυλοβασιλέα και της συνέλευσης των πολεμιστών

ήταν το συμβούλιο της φυλής (το οποίο συγκροτούσαν οι αρχηγοί των γενών και

των φρατριών) Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τον φυλοβασιλέα σε συνεργασία

με το συμβούλιο της φυλής και εγκρίνονταν ή απορρίπτονταν από τη συνέλευση

των πολεμιστών

Από τους ιστορικούς γνωρίζουμε ότι υπάρχουν δύο βασικές ομάδες φυλών

οι ιωνικές και οι δωρικές Ακόμα και μετά τον Κλεισθένη (και την αύξησή τους από 4

σε 10 για την αποδυνάμωσή τους) συνέχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο στην

πολιτική σκηνή αφού κάθε φυλή εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές στη

Βουλή των 500 ασκούσε την πρυτανεία για ένα χρόνο και συμμετείχε αναλογικά

στην Ηλιαία

Η φυλή ανακατευόταν και στις οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

(χορηγίες στις τραγωδίες και στα Διονύσια) Αλλά και στον στρατιωτικό τομέα αφού

κατά τον 5ο αι στην Αθήνα οι 10 στρατηγοί εκλέγονταν αντιπροσωπευτικά ένας

18

από κάθε φυλή

Ερώτηση 15

1 Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις) και ποιος ήταν ο

ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες κοινότητες-πυρήνες

κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του

Κλεισθένη Περιγράψτε συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των

δήμων [σελ 55-57]

Οι δήμοι

Μετά τον Κλεισθένη οι δήμοι από απλές γεωγραφικές υποδιαιρέσεις έγιναν

αυτοδιοικούμενες κοινότητες και ταυτόχρονα πυρήνες της κοινωνικοπολιτικής

οργάνωσης της πόλης (λόγω της μεταφοράς της πολιτικής δραστηριότητας από

τις φυλές στους δήμους)

Στο εξής οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν δίπλα στο όνομά τους το όνομα

του δήμου στον οποίο ανήκαν (το οποίο ήταν και κληρονομικό)

Στους επόμενους δύο αιώνες ο ρόλος των δήμων ήταν πλέον διττός από τη

μία αποτελούσαν τοπικές αυτοδιοικούμενες μονάδες με δημοκρατική δομή και

οργάνωση και από την άλλη αποκεντρωμένες μονάδες εφαρμογής των

κατευθύνσεων της κεντρικής εξουσίας και πυρήνες παραγωγής κεντρικής

πολιτικής Η αυτοδιοίκησή τους εκφραζόταν με τα δικά τους διοικητικά όργανα

(Συνέλευση Δημοτών Δήμαρχος Δημοτικό Ταμείο Δημοτική Αστυνομία Δημοτικό

Ιερατείο) Επίσης εισέπρατταν τους δικούς τους φόρους και διοργάνωναν τις

δικές τους πολιτιστικές εκδηλώσεις

Οι δήμοι όμως ήταν αρμόδιοι και για την είσπραξη των δημόσιων φόρων

Η κύρια αρμοδιότητά τους όμως ήταν η τήρηση του καταλόγου των δημοτών-

πολιτών

Ερώτηση 16

1 Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση στην απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και μετά το ψήφισμα του 451

πΧ

Η καταγωγή αποτελούσε το πρωταρχικό κριτήριο απόκτησης της ιδιότητας

του πολίτη Η γέννηση από γονείς πολίτες ή αστούς ήταν η κύρια οδός

πρόσβασης στην πολιτική κοινότητα

19

2 Ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα

προέκυπταν από νόμιμη γέννηση

Νόμιμη γέννηση θεωρούνταν μόνο αυτή που προέκυπτε από τον γάμο ενός

πολίτη ή αστού με την κόρη ενός άλλου πολίτη ή αστού Κάθε άλλη γέννηση

θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα Τα νόθα παιδιά δεν αποκτούσαν την

ιδιότητα του πολίτη και δεν είχαν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά

3 Ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι Αναφέρετε τρία παραδείγματα

Η προϋπόθεση καταγωγής από γονείς πολίτες ως κριτήριο απόκτησης της

ιδιότητας του πολίτη ίσχυσε στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε

φαίνεται ότι αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από τον πατέρα Η μητέρα

μπορούσε να είναι ξένη (μητρόξενοι) Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτές του

Κλεισθένη του Κίμωνα και του Θεμιστοκλή οι μητέρες των οποίων κατάγονταν από

τη Σικυώνα τη Θράκη και το Άργος αντίστοιχα

Στα μέσα του 5ου αι η στάση της Αθήνας στο θέμα των μικτών γάμων άλλαξε

ριζικά Η Εκκλησία του Δήμου το 451 πΧ ενέκρινε ndash ύστερα από πρόταση του

Περικλή ndash ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο για να θεωρηθεί κάποιος Αθηναίος

πολίτης έπρεπε να κατάγεται από γονείς πολίτες ή αστούς και από τις δύο

πλευρές

4 Τι προϋποθέσεις ίσχυαν αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του

πολίτη σε κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον Αριστοτέλη

[σελ 58-61]

Ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί ότι σε ορισμένες δημοκρατικές πόλεις

αρκούσε ακόμα και η ελεύθερη καταγωγή της μητέρας για να αποκτήσει κανείς την

ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη ενώ σε κάποιες άλλες την αποκτούσαν ακόμα και τα

νόθα παιδιά των πολιτών όταν λιγόστευε ο αριθμός των γνήσιων πολιτών

Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι όταν ο πληθυσμός των πόλεων αυτών αυξανόταν και

πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες των πολιτών σταδιακά πρώτα αυτούς

που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και στη συνέχεια αυτούς που

προέρχονταν από πολίτη πατέρα και ξένη μητέρα

20

Ερώτηση 17

1 Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του πολίτη ποιοι

αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια κατηγορία ανήκαν οι πόλεις

που προστάτευσαν το δικαίωμα της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και

για ποιους λόγους

Το δεύτερο καθοριστικό κριτήριο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη

ήταν η κατοχή γης και ακινήτων (έγκτησις) Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν

αποκλειστικό προνόμιο των ελεύθερων πολιτών

Μητρόξενοι και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν

αγροκτήματα και ακίνητα αλλά όχι να τα αγοράσουν Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή

των μετοίκων και των ξένων στην οικονομική ζωή της πόλης (βασικά στις

δημοκρατικές) ήταν όχι μόνο ευπρόσδεκτη αλλά και επιδιωκόμενη Στην Αθήνα

μάλιστα του 4ου αι πΧ έγιναν σημαντικές τροποποιήσεις στις νομικές

διαδικασίες με στόχο τη διευκόλυνση των εμπορικών και οικονομικών

συναλλαγών των μετοίκων Θεωρητικά υπήρχε και η δυνατότητα παραχώρησης

του δικαιώματος της έγκτησης σε μετοίκους και ξένους με ειδικό ψήφισμα της

Εκκλησίας του Δήμου

Επειδή η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς στις

ολιγαρχικές πόλεις προστάτεψαν με ιδιαίτερο ζήλο το δικαίωμα της έγκτησης Σε

πολλές μάλιστα πόλεις (όπως στη Θήβα και τη Σπάρτη) ίσχυε απαγόρευση

πώλησης των κλήρων Στις ίδιες πόλεις συμμετοχή στα κοινά είχαν μόνο οι

μεγαλοκτηματίες

2 Ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

Η απαγόρευση πώλησης της γης υπήρχε τουλάχιστον μέχρι την εποχή του

Σόλωνα

3 Πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] Πότε παύει η απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα κοινά να είναι συνάρτηση

της κατοχής έγγειας περιουσίας και περιουσίας [σελ 62]

21

Η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και της ιδιότητας του πολίτη χαλάρωσε στη

δημοκρατική Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (από τότε δηλαδή που

η ιδιότητα του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του

δήμου) Έκτοτε δεν απαιτούνταν για την απόκτηση της ούτε κατοχή γης ούτε

εισόδημα Με τις αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε Η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και γενικά η συμμετοχή στα κοινά είχε πλέον

να κάνει με την προσωπική αξία του καθενός

Εάν ο πολίτης έστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με τη

δράση του δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσεις λέει

ο Περικλής στον επιτάφιο

4 Τι προτείνονταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 πΧ) και τι

συμπεραίνει κανείς από την καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403

πΧ στην Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ 61-63]

Διάταγμα του Φορμισίου (403 πΧ) προτεινόταν να αποκλειστούν από

την πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γη

Η απογραφή που διενεργήθηκε εκείνο το χρόνο είχε καταγράψει 5000

ακτήμονες στην Αθήνα Εάν δεχτούμε ότι στις αρχές του 4ου πΧ αι ο αριθμός

των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν στις 30000 διαπιστώνεται ότι το 16 από

αυτούς ήταν ακτήμονες

Ερώτηση 18

1 Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Μια άλλη οδός πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στο πολιτικό σώμα

ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά

των διακεκριμένων υπηρεσιών τους σε αυτή (σπάνιο φαινόμενο αλλά και ύψιστη

τιμή) Αυτοί ονομάζονταν ποιητοί πολίτες και εξομοιώνονταν με τους εκ καταγωγής

πολίτες (αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι αλλά δεν μπορούσαν

να εκλεγούν άρχοντες και να αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης) Η

απονομή της ιδιότητας του πολίτη μπορούσε να έχει ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα

Γενικά τις περισσότερες περιπτώσεις ποιητών πολιτών τις συναντάμε στην Αθήνα

(μόνο δύο περιπτώσεις υπήρξαν στη Σπάρτη)

22

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

αριθμός των γνήσιων (πχ ο Περικλής ζήτησε να απονεμηθεί η ιδιότητα του

πολίτη στο γιο που είχε αποκτήσει με την Ασπασία επειδή οι άλλοι του δυο γιοι

είχαν πεθάνει) Ο Αριστοτέλης πάντως ισχυρίζεται πως όταν ο πληθυσμός των

πόλεων αυξανόταν και πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες σταδιακά

πρώτα αυτούς που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και αργότερα τους

μητρόξενους

Πάντως στη Σπάρτη κάτι τέτοιο θεωρούνταν αδιανόητο (για τελετουργίες-

διαδικασίες εισόδου των αγοριών στην πολιτική κοινότητα των Αθηναίων μείον

κουρείον εορτή Απατουρίων κτλ Βλέπε παρακάτω)

Από όλα τα παραπάνω διαπιστώνεται εύκολα ότι η ιδιότητα του πολίτη στις

αρχαίες ελληνικές πόλεις δεν αποτελούσε ούτε κενό γράμμα ούτε μια οποιαδήποτε

ηθική διάκριση αλλά ένα πολύ συγκεκριμένο κυριαρχικό προνόμιο που άνοιγε το

δρόμο στην απολαβή μιας σειράς άλλων προνομίων και στην κατάληψη μιας σειράς

τιμητικών αξιωμάτων Για το λόγο αυτό η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές των

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων περιφρουρήθηκε ζηλότυπα

2 Ποια προνόμια παρείχε σε αυτόν που την κατείχε [σελ 44-46] Τι

γνωρίζετε για την ταύτιση πολίτη και οπλίτη (=στρατιώτη) στη Σπάρτη και

στην Αθήνα [σελ 47]

ΠΡΟΝΟΜΙΑ

Το οικονομικό κριτήριο

Δύο τα οικονομικά χαρακτηριστικά

1 Το δικαίωμα απόκτησης και κατοχής γης και ακινήτων (έγκτησις) και

2 η απαλλαγή από οποιονδήποτε σταθερό άμεσο φόρο

Η ιδιοκτησία γης αποτελούσε προνόμιο του ελεύθερου πολίτη Μέτοικοι

και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν αγροκτήματα και

ακίνητα όχι όμως να τα αγοράσουν (εκτός και αν τους παραχωρούσε το δικαίωμα η

Εκκλησία του Δήμου ndash ελάχιστες εξαιρέσεις) Αυτό δεν πρέπει να μας ξενίζει αφού

η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς και επιπλέον

πιστοποιούσε την αριστοκρατική του καταγωγή Έτσι σε ολιγαρχικές κυρίως

πόλεις (Θήβα Σπάρτη) ίσχυε η απαγόρευση πώλησης των κλήρων Στην Αθήνα

αυτό το μέτρο χαλάρωσε μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (επειδή η ιδιότητα

του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους η έγγεια ιδιοκτησία

12

πέρασε σε δεύτερη μοίρα ndash αυτό παγιώθηκε με Εφιάλτη-Περικλή και έτσι ο πολίτης

πλέον έπρεπε να έχει προσωπική αξία και όχι αναγκαστικά περιουσία) laquoΕάν

κάποιος είναι φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με την δράση τουraquo (καυχιέται ο

Περικλής στον επιτάφιο

Το περίεργο με τη Σπάρτη ήταν ότι ενώ η καλλιεργήσιμη γη ήταν μοιρασμένη

σε ίσους κλήρους σε όλους τους ελεύθερους πολίτες αυτή δεν τους ανήκε αλλά

ανήκε στην πόλη Εξάλλου για την καλλιέργειά της ασχολούνταν μόνο οι είλωτες

Το νομικό κριτήριο

Δυνατότητα σύναψης οποιασδήποτε δικαιοπραξίας το δικαίωμα της

προστασίας στα δικαστήρια το δικαίωμα της εμφάνισης (ως κατηγόρου) στις

περισσότερες δημόσιες καταγγελίες το δικαίωμα σύνταξης διαθήκης και τα κάθε

μορφής κληρονομικά δικαιώματα Όλα αυτά τα απολάμβαναν μόνο οι ενήλικοι

άρρενες πολίτες (όχι οι γυναίκες και οι διανοητικώς καθυστερημένοι) Τα νομικά

δικαιώματα ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τα πολιτικά έτσι πχ ένας οφειλέτης του

Δημοσίου έχανε και το δικαίωμα του πολίτη έως εξοφλήσει το χρέος του

Πολιτικά δικαιώματα

Η πολιτική ήταν η κύρια δραστηριότητα του ελεύθερου πολίτη Πολιτική

δραστηριότητα = να συμμετέχει στα πολιτικά θεσμικά όργανα Στην Αθήνα είχαμε τη

Συνέλευση (Εκκλησία) του Δήμου τη Βουλή την Ηλιαία και το ολιγομελές σώμα

των αρχόντων Στη Σπάρτη και σε άλλες ολιγαρχικές πόλεις είχαμε τη Συνέλευση

του Δήμου τη Γερουσία το Συμβούλιο και το Σώμα των αρχόντων Ενώ σε

αρκετές περιπτώσεις τα ονόματα των πολιτικών οργάνων είναι ίδια οι διαφορές

ανάμεσα σε δημοκρατικές και ολιγαρχικές πόλεις ήταν τεράστιες στις ολιγαρχικές

πόλεις η Συνέλευση δεν συγκαλούνταν συχνά και όταν αυτό γινόταν ο δήμος απλά

επικύρωνε τις προειλημμένες αποφάσεις από τη Γερουσία Αντίθετα στην Αθήνα

η πολιτική συμμετοχή είχε ουσιαστικό περιεχόμενο καθώς ήταν προσωπική και

άμεση

Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε πως μόνο στη δημοκρατία είναι ο πολίτης

πραγματικός πολίτης

Το στρατιωτικό κριτήριο

Από τον 5ο αι έχουμε ταύτιση του πολίτη με τον οπλίτη (πολίτης που

προμηθεύεται πλήρη εξοπλισμό) Κατά την άποψη αρχαίων συγγραφέων εξάλλου

13

την πολιτική ιδιότητα έπρεπε να έχουν μόνο όσοι μπορούσαν να υπερασπιστούν

την πατρίδα

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της απόλυτης ταύτισης πολίτη και στρατιώτη

αποτελούσε η Σπάρτη

Οι Σπαρτιάτες ήταν περισσότερο στρατιώτες παρά πολίτες αφού το

μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους το περνούσαν σε στρατόπεδα και κάθε άλλη

δραστηριότητα ήταν απαγορευμένη Η συμμετοχή τους στη Συνέλευση (Απέλλα)

ήταν καθαρά τυπική (αφού όπως είπαμε απλά επικύρωναν αποφάσεις ειλημμένες)

Στην Αθήνα η ταύτιση πολίτη και στρατιώτη διατηρήθηκε στο ίδιο πλαίσιο

μέχρι την εποχή του Κλεισθένη ndash όμως τον 5ο αι η ταύτιση αυτή χαλάρωσε

αφενός επειδή η ιδιότητα του πολίτη επεκτάθηκες και σε εκείνους που δεν είχαν την

οπλιτική ικανότητα και αφετέρου επειδή η Αθήνα έζησε μεγάλο διάστημα χωρίς

πόλεμο

Τέλος από τον Πελοποννησιακό και ύστερα η σχέση πολίτη-στρατιώτη

χαλαρώνει εντελώς αφού έχουμε την ύπαρξη μισθοφόρων (όπως πχ οι Κρήτες

τοξότες)

Το θρησκευτικό κριτήριο

Η πολιτική ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τη θρησκευτικά ζωή Όλες οι

σημαντικές πράξεις της πολιτικής ζωής συνδέονταν με θυσίες και τελετές προς τον

θεό-προστάτη πχ η είσοδος του μελλοντικού πολίτη στην πολιτική κοινότητα

συνοδευόταν από τελετουργίες προς τιμήν του Δία ή της Αθηνάς (έτσι πράξη αυτή

θεωρούνταν όχι μόνο πολιτική αλλά και θρησκευτική)

3 Περιγραφή και ονομασίες τελετουργιών και διαδικασιών για την είσοδο

και σταδιακή ένταξη στην πολιτική κοινότητα των παιδιών (αγοριών) των

Αθηναίων [σελ 47-48 56 297 313-314]

Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων

Η είσοδος των παιδιών επικυρωνόταν με 2 εγγραφές την εγγραφή τους

στους καταλόγους της φρατρίας και την εγγραφή τους στο δήμο όπου ανήκαν Η

εγγραφή στη φρατρία γινόταν κατά τη διάρκεια της τελετής την ημέρα του

εορτασμού των Απατουρίων (εορτής όπου οι φρατρίες λάτρευαν τον Φράτριο Δία

και τη Φράτρια Αθηνά) Την Τρίτη μέρα της γιορτής δηλώνονταν τα παιδιά που

είχαν γεννηθεί ή υιοθετηθεί από πολίτες γονείς (κάτι σαν την ληξιαρχική πράξη) Ο

14

πατέρας έδινε όρκο ότι το παιδί γεννήθηκε από νόμιμο γάμο με Αθηναία (τα ξένα

ούτε αναγνωρίζονταν ούτε υιοθετούνταν)

Η δεύτερη εγγραφή στους καταλόγους των δημοτών αφορούσε μόνο τα

αγόρια και πραγματοποιούνταν με τη συμπλήρωση του 18ου έτους της ηλικίας

τους Οι δημότες έδιναν όρκο για την ηλικία τους ότι είναι νόμιμοι πολίτες και ότι

κατάγονται από νόμιμη γέννηση Μετά η λίστα των νεοεγγραφέντων

υποβαλλόταν για έλεγχο στη Βουλή Σε μερικές όμως περιπτώσεις μπορεί οι

δημότες να καταψήφιζαν κάποιον ως μη ελεύθερο Τότε αυτός είχε το δικαίωμα να

ασκήσει έφεση στο δικαστήριο ndash αν δικαιωνόταν οι δημότες ήταν υποχρεωμένοι να

τον εγγράψουν αν όχι τον πουλούσαν ως δούλο

Στη συνέχεια οι νέοι πολίτες συγκεντρώνονταν κατά φυλές και

εκπαιδεύονταν για 2 χρόνια στο ακόντιο και το τόξο και περιπολούσαν στα φρούρια

ως φύλακες Μετά τη λήξη της υποχρεωτικής αυτής θητείας εισέρχονταν οριστικά

στο σώμα των ενεργών πολιτών (Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία)

Ερώτηση 10

1 Σε ποια πολιτεύματα γενικότερα υπήρχαν δύο τάξεις πολιτών από τις

οποίες μόνο μία είχε πλήρη δικαιώματα ποια ήταν αυτή [σελ 49]

Στα ολιγαρχικά πολιτεύματα των ελληνικών πόλεων υπήρχαν δύο τάξεις

πολιτών από τις οποίες πλήρη δικαιώματα και ουσιαστικά εξουσία είχε μόνο μία

εκείνη της οποίας η περιουσία ξεπερνούσε ένα συγκεκριμένο όριο

2 Ποιον ιδιαίτερο χαρακτήρα παρουσιάζει η ιδιότητα του πολίτη στη

στρατοκρατικά οργανωμένη Σπάρτη [μόνον σελ 49]

Ο πολίτης ήταν ταυτόχρονα και στρατιώτης laquoπλήρους απασχόλησηςraquo υπό

τις διαταγές των κληρονομικών βασιλέων οι οποίοι ασκούσαν την εξουσία με τα

ισόβια μέλη της Γερουσίας και τους ετήσια εκλεγμένους εφόρους Στην Απέλλα

απλά επικυρώνονταν οι αποφάσεις τους (σε μια στρατοκρατικά οργανωμένη

κοινωνία όπου οι πολίτες είχαν μάθει να υπακούν οι στρατιώτες-πολίτες δεν

μπορούσαν να αντιταχθούν σε προτάσεις των ανώτερών τους) Οι Σπαρτιάτες είχαν

γη αλλά η γη ανήκε στην πόλη και ήταν ουσιαστικά ανεπάγγελτοι (απαγορευόταν

οποιαδήποτε ενασχόληση πέρα από τα στρατιωτικά) Από σύγχρονους ερευνητές

χαρακτηρίζεται το πολίτευμα της Σπάρτης ως laquoπολιτεία των συνταξιούχωνraquo

15

Ερώτηση 11

1 Με ποιους τρόπους συνέβαλαν οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος στην

έναρξη της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας [σελ 50-51 πρβ

σελ 134]

ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Μόνο στην Αθήνα ο ενεργός πολίτης ήταν πραγματικά ελεύθερος Μέχρι τον 6ο

αι η Αθήνα δεν διέφερε από τις άλλες ολιγαρχικές πόλεις καθώς η αντιπαράθεση

πλούτου φτώχειας έφερνε πολλές εμφύλιες έριδες Τέλος έβαλαν οι Σόλωνας και

Κλεισθένης

Σόλωνας οι μεταρρυθμίσεις του (590 πΧ) υπήρξαν καταλυτικές για την έναρξη της

διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας

Κατήργησε τα χρέη των φτωχών αγροτών

Επέτρεψε σε όσους είχαν μεταναστεύσει λόγω χρεών να επιστρέψουν

Απαγόρευσε τη σύναψη δανείων με σωματική εγγύηση (σεισάχθεια)

Διαίρεσε τους πολίτες με βάση το αγροτικό εισόδημα σε τέσσερις

τάξεις οι δύο ανώτερες μπορούσαν να καταλάβουν τα ανώτερα αξιώματα

ενώ οι ζευγίτες και οι θήτες μπορούσαν να συμμετέχουν στην Εκκλησία του

δήμου

Ερώτηση 12

1 Σε τι αποσκοπούσαν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

Οι μεταρρυθμίσεις του αποσκοπούσαν στον περιορισμό της εξουσίας των

αριστοκρατικών οικογενειών δίνοντας περισσότερα δικαιώματα στις δύο κατώτερες

τάξεις Αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος (ενσωμάτωση στην πόλη των νέων

πολιτών δηλαδή μετοίκων και δούλων των νεοπολιτών και οργάνωση των

εξουσιών (σελ 64 Παράδειγμα 2)

2 Με ποιο τρόπο πέτυχε ο Κλεισθένης τη διεύρυνση του σώματος των

πολιτών στην Αθήνα [σελ 51 64 Παράδειγμα 2 140-142]

16

Κλεισθένης ανασύνθεση του πολιτικού σώματος

Κατένειμε τους πολίτες σε 10 φυλές (αντί τεσσάρων)

Διαίρεσε την Αττική σε τριάντα ομάδες δήμων (τριττύες)

Διαίρεσε τη χώρα σε περισσότερους από 100 δήμους ndash στους δήμους

έδωσε τη βαρύτητα που είχαν μέχρι τότε οι φυλές (έτσι η εγγραφή στους

καταλόγους του δήμου και ο ορισμός των αντιπροσώπων στη Βουλή των

Πεντακοσίων και στην Ηλιαία γινόταν πλέον από τους δήμους)

Ερώτηση 13

1 Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού στην Αθήνα με τα

μέτρα

a του Εφιάλτη και

b του Περικλή [σελ 52 πρβ σελ 91]

Δραστηριότητα 14 [σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

Εφιάλτης

(462 πΧ) αποδυνάμωσε εντελώς τον Άρειο Πάγο μεταφέροντας τις

αρμοδιότητές του στα άλλα πολιτειακά όργανα (Εκκλησία του Δήμου Βουλή

των 500 Ηλιαία) στα οποία είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες

Περικλής σημαντικά μέτρα

Επιλογή αρχόντων με κλήρωση

Παραχώρηση πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων σε όλες τις τάξεις των

πολιτών (εκλόγιμοι για το αξίωμα των αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες)

Καθιέρωση αμοιβής των μελών της Ηλιαίας και της

Εκκλησίας του Δήμου (δραστηριότητες 11-12 σελ 52)

Ερώτηση 14

1 Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη λειτουργία τους στην

πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53]

Οι φρατρίες

Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών

ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι

φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί

17

αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα

οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή

του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως

θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό

περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε

το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο)

και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε

χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία

Αθηνά)

2 Τι ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η βασική

λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην Αθήνα [σελ 54-55]

Οι φυλές

Η οργάνωση της αρχαϊκής πόλης βασίστηκε στο φυλετικό σύστημα

μονάδες του οποίου ήταν το γένος η φρατρία και η φυλή Η φυλή ήταν συνένωση

φρατριών μια αυτοδιοικούμενη οργανική μονάδα με δικά της διοικητικά όργανα και

δική της εδαφική περιοχή Ανώτατο όργανο ήταν η συνέλευση των ανδρών που

μπορούσαν να φέρουν όπλα (πολεμιστές) Κάθε φυλή είχε τον αρχηγό της

(φυλοβασιλέα) ο οποίος ασκούσε τις διοικητικές θρησκευτικές και στρατιωτικές

αρμοδιότητες Ανάμεσα στον φυλοβασιλέα και της συνέλευσης των πολεμιστών

ήταν το συμβούλιο της φυλής (το οποίο συγκροτούσαν οι αρχηγοί των γενών και

των φρατριών) Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τον φυλοβασιλέα σε συνεργασία

με το συμβούλιο της φυλής και εγκρίνονταν ή απορρίπτονταν από τη συνέλευση

των πολεμιστών

Από τους ιστορικούς γνωρίζουμε ότι υπάρχουν δύο βασικές ομάδες φυλών

οι ιωνικές και οι δωρικές Ακόμα και μετά τον Κλεισθένη (και την αύξησή τους από 4

σε 10 για την αποδυνάμωσή τους) συνέχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο στην

πολιτική σκηνή αφού κάθε φυλή εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές στη

Βουλή των 500 ασκούσε την πρυτανεία για ένα χρόνο και συμμετείχε αναλογικά

στην Ηλιαία

Η φυλή ανακατευόταν και στις οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

(χορηγίες στις τραγωδίες και στα Διονύσια) Αλλά και στον στρατιωτικό τομέα αφού

κατά τον 5ο αι στην Αθήνα οι 10 στρατηγοί εκλέγονταν αντιπροσωπευτικά ένας

18

από κάθε φυλή

Ερώτηση 15

1 Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις) και ποιος ήταν ο

ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες κοινότητες-πυρήνες

κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του

Κλεισθένη Περιγράψτε συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των

δήμων [σελ 55-57]

Οι δήμοι

Μετά τον Κλεισθένη οι δήμοι από απλές γεωγραφικές υποδιαιρέσεις έγιναν

αυτοδιοικούμενες κοινότητες και ταυτόχρονα πυρήνες της κοινωνικοπολιτικής

οργάνωσης της πόλης (λόγω της μεταφοράς της πολιτικής δραστηριότητας από

τις φυλές στους δήμους)

Στο εξής οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν δίπλα στο όνομά τους το όνομα

του δήμου στον οποίο ανήκαν (το οποίο ήταν και κληρονομικό)

Στους επόμενους δύο αιώνες ο ρόλος των δήμων ήταν πλέον διττός από τη

μία αποτελούσαν τοπικές αυτοδιοικούμενες μονάδες με δημοκρατική δομή και

οργάνωση και από την άλλη αποκεντρωμένες μονάδες εφαρμογής των

κατευθύνσεων της κεντρικής εξουσίας και πυρήνες παραγωγής κεντρικής

πολιτικής Η αυτοδιοίκησή τους εκφραζόταν με τα δικά τους διοικητικά όργανα

(Συνέλευση Δημοτών Δήμαρχος Δημοτικό Ταμείο Δημοτική Αστυνομία Δημοτικό

Ιερατείο) Επίσης εισέπρατταν τους δικούς τους φόρους και διοργάνωναν τις

δικές τους πολιτιστικές εκδηλώσεις

Οι δήμοι όμως ήταν αρμόδιοι και για την είσπραξη των δημόσιων φόρων

Η κύρια αρμοδιότητά τους όμως ήταν η τήρηση του καταλόγου των δημοτών-

πολιτών

Ερώτηση 16

1 Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση στην απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και μετά το ψήφισμα του 451

πΧ

Η καταγωγή αποτελούσε το πρωταρχικό κριτήριο απόκτησης της ιδιότητας

του πολίτη Η γέννηση από γονείς πολίτες ή αστούς ήταν η κύρια οδός

πρόσβασης στην πολιτική κοινότητα

19

2 Ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα

προέκυπταν από νόμιμη γέννηση

Νόμιμη γέννηση θεωρούνταν μόνο αυτή που προέκυπτε από τον γάμο ενός

πολίτη ή αστού με την κόρη ενός άλλου πολίτη ή αστού Κάθε άλλη γέννηση

θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα Τα νόθα παιδιά δεν αποκτούσαν την

ιδιότητα του πολίτη και δεν είχαν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά

3 Ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι Αναφέρετε τρία παραδείγματα

Η προϋπόθεση καταγωγής από γονείς πολίτες ως κριτήριο απόκτησης της

ιδιότητας του πολίτη ίσχυσε στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε

φαίνεται ότι αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από τον πατέρα Η μητέρα

μπορούσε να είναι ξένη (μητρόξενοι) Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτές του

Κλεισθένη του Κίμωνα και του Θεμιστοκλή οι μητέρες των οποίων κατάγονταν από

τη Σικυώνα τη Θράκη και το Άργος αντίστοιχα

Στα μέσα του 5ου αι η στάση της Αθήνας στο θέμα των μικτών γάμων άλλαξε

ριζικά Η Εκκλησία του Δήμου το 451 πΧ ενέκρινε ndash ύστερα από πρόταση του

Περικλή ndash ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο για να θεωρηθεί κάποιος Αθηναίος

πολίτης έπρεπε να κατάγεται από γονείς πολίτες ή αστούς και από τις δύο

πλευρές

4 Τι προϋποθέσεις ίσχυαν αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του

πολίτη σε κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον Αριστοτέλη

[σελ 58-61]

Ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί ότι σε ορισμένες δημοκρατικές πόλεις

αρκούσε ακόμα και η ελεύθερη καταγωγή της μητέρας για να αποκτήσει κανείς την

ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη ενώ σε κάποιες άλλες την αποκτούσαν ακόμα και τα

νόθα παιδιά των πολιτών όταν λιγόστευε ο αριθμός των γνήσιων πολιτών

Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι όταν ο πληθυσμός των πόλεων αυτών αυξανόταν και

πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες των πολιτών σταδιακά πρώτα αυτούς

που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και στη συνέχεια αυτούς που

προέρχονταν από πολίτη πατέρα και ξένη μητέρα

20

Ερώτηση 17

1 Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του πολίτη ποιοι

αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια κατηγορία ανήκαν οι πόλεις

που προστάτευσαν το δικαίωμα της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και

για ποιους λόγους

Το δεύτερο καθοριστικό κριτήριο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη

ήταν η κατοχή γης και ακινήτων (έγκτησις) Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν

αποκλειστικό προνόμιο των ελεύθερων πολιτών

Μητρόξενοι και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν

αγροκτήματα και ακίνητα αλλά όχι να τα αγοράσουν Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή

των μετοίκων και των ξένων στην οικονομική ζωή της πόλης (βασικά στις

δημοκρατικές) ήταν όχι μόνο ευπρόσδεκτη αλλά και επιδιωκόμενη Στην Αθήνα

μάλιστα του 4ου αι πΧ έγιναν σημαντικές τροποποιήσεις στις νομικές

διαδικασίες με στόχο τη διευκόλυνση των εμπορικών και οικονομικών

συναλλαγών των μετοίκων Θεωρητικά υπήρχε και η δυνατότητα παραχώρησης

του δικαιώματος της έγκτησης σε μετοίκους και ξένους με ειδικό ψήφισμα της

Εκκλησίας του Δήμου

Επειδή η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς στις

ολιγαρχικές πόλεις προστάτεψαν με ιδιαίτερο ζήλο το δικαίωμα της έγκτησης Σε

πολλές μάλιστα πόλεις (όπως στη Θήβα και τη Σπάρτη) ίσχυε απαγόρευση

πώλησης των κλήρων Στις ίδιες πόλεις συμμετοχή στα κοινά είχαν μόνο οι

μεγαλοκτηματίες

2 Ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

Η απαγόρευση πώλησης της γης υπήρχε τουλάχιστον μέχρι την εποχή του

Σόλωνα

3 Πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] Πότε παύει η απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα κοινά να είναι συνάρτηση

της κατοχής έγγειας περιουσίας και περιουσίας [σελ 62]

21

Η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και της ιδιότητας του πολίτη χαλάρωσε στη

δημοκρατική Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (από τότε δηλαδή που

η ιδιότητα του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του

δήμου) Έκτοτε δεν απαιτούνταν για την απόκτηση της ούτε κατοχή γης ούτε

εισόδημα Με τις αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε Η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και γενικά η συμμετοχή στα κοινά είχε πλέον

να κάνει με την προσωπική αξία του καθενός

Εάν ο πολίτης έστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με τη

δράση του δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσεις λέει

ο Περικλής στον επιτάφιο

4 Τι προτείνονταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 πΧ) και τι

συμπεραίνει κανείς από την καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403

πΧ στην Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ 61-63]

Διάταγμα του Φορμισίου (403 πΧ) προτεινόταν να αποκλειστούν από

την πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γη

Η απογραφή που διενεργήθηκε εκείνο το χρόνο είχε καταγράψει 5000

ακτήμονες στην Αθήνα Εάν δεχτούμε ότι στις αρχές του 4ου πΧ αι ο αριθμός

των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν στις 30000 διαπιστώνεται ότι το 16 από

αυτούς ήταν ακτήμονες

Ερώτηση 18

1 Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Μια άλλη οδός πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στο πολιτικό σώμα

ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά

των διακεκριμένων υπηρεσιών τους σε αυτή (σπάνιο φαινόμενο αλλά και ύψιστη

τιμή) Αυτοί ονομάζονταν ποιητοί πολίτες και εξομοιώνονταν με τους εκ καταγωγής

πολίτες (αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι αλλά δεν μπορούσαν

να εκλεγούν άρχοντες και να αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης) Η

απονομή της ιδιότητας του πολίτη μπορούσε να έχει ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα

Γενικά τις περισσότερες περιπτώσεις ποιητών πολιτών τις συναντάμε στην Αθήνα

(μόνο δύο περιπτώσεις υπήρξαν στη Σπάρτη)

22

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

πέρασε σε δεύτερη μοίρα ndash αυτό παγιώθηκε με Εφιάλτη-Περικλή και έτσι ο πολίτης

πλέον έπρεπε να έχει προσωπική αξία και όχι αναγκαστικά περιουσία) laquoΕάν

κάποιος είναι φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με την δράση τουraquo (καυχιέται ο

Περικλής στον επιτάφιο

Το περίεργο με τη Σπάρτη ήταν ότι ενώ η καλλιεργήσιμη γη ήταν μοιρασμένη

σε ίσους κλήρους σε όλους τους ελεύθερους πολίτες αυτή δεν τους ανήκε αλλά

ανήκε στην πόλη Εξάλλου για την καλλιέργειά της ασχολούνταν μόνο οι είλωτες

Το νομικό κριτήριο

Δυνατότητα σύναψης οποιασδήποτε δικαιοπραξίας το δικαίωμα της

προστασίας στα δικαστήρια το δικαίωμα της εμφάνισης (ως κατηγόρου) στις

περισσότερες δημόσιες καταγγελίες το δικαίωμα σύνταξης διαθήκης και τα κάθε

μορφής κληρονομικά δικαιώματα Όλα αυτά τα απολάμβαναν μόνο οι ενήλικοι

άρρενες πολίτες (όχι οι γυναίκες και οι διανοητικώς καθυστερημένοι) Τα νομικά

δικαιώματα ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τα πολιτικά έτσι πχ ένας οφειλέτης του

Δημοσίου έχανε και το δικαίωμα του πολίτη έως εξοφλήσει το χρέος του

Πολιτικά δικαιώματα

Η πολιτική ήταν η κύρια δραστηριότητα του ελεύθερου πολίτη Πολιτική

δραστηριότητα = να συμμετέχει στα πολιτικά θεσμικά όργανα Στην Αθήνα είχαμε τη

Συνέλευση (Εκκλησία) του Δήμου τη Βουλή την Ηλιαία και το ολιγομελές σώμα

των αρχόντων Στη Σπάρτη και σε άλλες ολιγαρχικές πόλεις είχαμε τη Συνέλευση

του Δήμου τη Γερουσία το Συμβούλιο και το Σώμα των αρχόντων Ενώ σε

αρκετές περιπτώσεις τα ονόματα των πολιτικών οργάνων είναι ίδια οι διαφορές

ανάμεσα σε δημοκρατικές και ολιγαρχικές πόλεις ήταν τεράστιες στις ολιγαρχικές

πόλεις η Συνέλευση δεν συγκαλούνταν συχνά και όταν αυτό γινόταν ο δήμος απλά

επικύρωνε τις προειλημμένες αποφάσεις από τη Γερουσία Αντίθετα στην Αθήνα

η πολιτική συμμετοχή είχε ουσιαστικό περιεχόμενο καθώς ήταν προσωπική και

άμεση

Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε πως μόνο στη δημοκρατία είναι ο πολίτης

πραγματικός πολίτης

Το στρατιωτικό κριτήριο

Από τον 5ο αι έχουμε ταύτιση του πολίτη με τον οπλίτη (πολίτης που

προμηθεύεται πλήρη εξοπλισμό) Κατά την άποψη αρχαίων συγγραφέων εξάλλου

13

την πολιτική ιδιότητα έπρεπε να έχουν μόνο όσοι μπορούσαν να υπερασπιστούν

την πατρίδα

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της απόλυτης ταύτισης πολίτη και στρατιώτη

αποτελούσε η Σπάρτη

Οι Σπαρτιάτες ήταν περισσότερο στρατιώτες παρά πολίτες αφού το

μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους το περνούσαν σε στρατόπεδα και κάθε άλλη

δραστηριότητα ήταν απαγορευμένη Η συμμετοχή τους στη Συνέλευση (Απέλλα)

ήταν καθαρά τυπική (αφού όπως είπαμε απλά επικύρωναν αποφάσεις ειλημμένες)

Στην Αθήνα η ταύτιση πολίτη και στρατιώτη διατηρήθηκε στο ίδιο πλαίσιο

μέχρι την εποχή του Κλεισθένη ndash όμως τον 5ο αι η ταύτιση αυτή χαλάρωσε

αφενός επειδή η ιδιότητα του πολίτη επεκτάθηκες και σε εκείνους που δεν είχαν την

οπλιτική ικανότητα και αφετέρου επειδή η Αθήνα έζησε μεγάλο διάστημα χωρίς

πόλεμο

Τέλος από τον Πελοποννησιακό και ύστερα η σχέση πολίτη-στρατιώτη

χαλαρώνει εντελώς αφού έχουμε την ύπαρξη μισθοφόρων (όπως πχ οι Κρήτες

τοξότες)

Το θρησκευτικό κριτήριο

Η πολιτική ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τη θρησκευτικά ζωή Όλες οι

σημαντικές πράξεις της πολιτικής ζωής συνδέονταν με θυσίες και τελετές προς τον

θεό-προστάτη πχ η είσοδος του μελλοντικού πολίτη στην πολιτική κοινότητα

συνοδευόταν από τελετουργίες προς τιμήν του Δία ή της Αθηνάς (έτσι πράξη αυτή

θεωρούνταν όχι μόνο πολιτική αλλά και θρησκευτική)

3 Περιγραφή και ονομασίες τελετουργιών και διαδικασιών για την είσοδο

και σταδιακή ένταξη στην πολιτική κοινότητα των παιδιών (αγοριών) των

Αθηναίων [σελ 47-48 56 297 313-314]

Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων

Η είσοδος των παιδιών επικυρωνόταν με 2 εγγραφές την εγγραφή τους

στους καταλόγους της φρατρίας και την εγγραφή τους στο δήμο όπου ανήκαν Η

εγγραφή στη φρατρία γινόταν κατά τη διάρκεια της τελετής την ημέρα του

εορτασμού των Απατουρίων (εορτής όπου οι φρατρίες λάτρευαν τον Φράτριο Δία

και τη Φράτρια Αθηνά) Την Τρίτη μέρα της γιορτής δηλώνονταν τα παιδιά που

είχαν γεννηθεί ή υιοθετηθεί από πολίτες γονείς (κάτι σαν την ληξιαρχική πράξη) Ο

14

πατέρας έδινε όρκο ότι το παιδί γεννήθηκε από νόμιμο γάμο με Αθηναία (τα ξένα

ούτε αναγνωρίζονταν ούτε υιοθετούνταν)

Η δεύτερη εγγραφή στους καταλόγους των δημοτών αφορούσε μόνο τα

αγόρια και πραγματοποιούνταν με τη συμπλήρωση του 18ου έτους της ηλικίας

τους Οι δημότες έδιναν όρκο για την ηλικία τους ότι είναι νόμιμοι πολίτες και ότι

κατάγονται από νόμιμη γέννηση Μετά η λίστα των νεοεγγραφέντων

υποβαλλόταν για έλεγχο στη Βουλή Σε μερικές όμως περιπτώσεις μπορεί οι

δημότες να καταψήφιζαν κάποιον ως μη ελεύθερο Τότε αυτός είχε το δικαίωμα να

ασκήσει έφεση στο δικαστήριο ndash αν δικαιωνόταν οι δημότες ήταν υποχρεωμένοι να

τον εγγράψουν αν όχι τον πουλούσαν ως δούλο

Στη συνέχεια οι νέοι πολίτες συγκεντρώνονταν κατά φυλές και

εκπαιδεύονταν για 2 χρόνια στο ακόντιο και το τόξο και περιπολούσαν στα φρούρια

ως φύλακες Μετά τη λήξη της υποχρεωτικής αυτής θητείας εισέρχονταν οριστικά

στο σώμα των ενεργών πολιτών (Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία)

Ερώτηση 10

1 Σε ποια πολιτεύματα γενικότερα υπήρχαν δύο τάξεις πολιτών από τις

οποίες μόνο μία είχε πλήρη δικαιώματα ποια ήταν αυτή [σελ 49]

Στα ολιγαρχικά πολιτεύματα των ελληνικών πόλεων υπήρχαν δύο τάξεις

πολιτών από τις οποίες πλήρη δικαιώματα και ουσιαστικά εξουσία είχε μόνο μία

εκείνη της οποίας η περιουσία ξεπερνούσε ένα συγκεκριμένο όριο

2 Ποιον ιδιαίτερο χαρακτήρα παρουσιάζει η ιδιότητα του πολίτη στη

στρατοκρατικά οργανωμένη Σπάρτη [μόνον σελ 49]

Ο πολίτης ήταν ταυτόχρονα και στρατιώτης laquoπλήρους απασχόλησηςraquo υπό

τις διαταγές των κληρονομικών βασιλέων οι οποίοι ασκούσαν την εξουσία με τα

ισόβια μέλη της Γερουσίας και τους ετήσια εκλεγμένους εφόρους Στην Απέλλα

απλά επικυρώνονταν οι αποφάσεις τους (σε μια στρατοκρατικά οργανωμένη

κοινωνία όπου οι πολίτες είχαν μάθει να υπακούν οι στρατιώτες-πολίτες δεν

μπορούσαν να αντιταχθούν σε προτάσεις των ανώτερών τους) Οι Σπαρτιάτες είχαν

γη αλλά η γη ανήκε στην πόλη και ήταν ουσιαστικά ανεπάγγελτοι (απαγορευόταν

οποιαδήποτε ενασχόληση πέρα από τα στρατιωτικά) Από σύγχρονους ερευνητές

χαρακτηρίζεται το πολίτευμα της Σπάρτης ως laquoπολιτεία των συνταξιούχωνraquo

15

Ερώτηση 11

1 Με ποιους τρόπους συνέβαλαν οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος στην

έναρξη της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας [σελ 50-51 πρβ

σελ 134]

ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Μόνο στην Αθήνα ο ενεργός πολίτης ήταν πραγματικά ελεύθερος Μέχρι τον 6ο

αι η Αθήνα δεν διέφερε από τις άλλες ολιγαρχικές πόλεις καθώς η αντιπαράθεση

πλούτου φτώχειας έφερνε πολλές εμφύλιες έριδες Τέλος έβαλαν οι Σόλωνας και

Κλεισθένης

Σόλωνας οι μεταρρυθμίσεις του (590 πΧ) υπήρξαν καταλυτικές για την έναρξη της

διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας

Κατήργησε τα χρέη των φτωχών αγροτών

Επέτρεψε σε όσους είχαν μεταναστεύσει λόγω χρεών να επιστρέψουν

Απαγόρευσε τη σύναψη δανείων με σωματική εγγύηση (σεισάχθεια)

Διαίρεσε τους πολίτες με βάση το αγροτικό εισόδημα σε τέσσερις

τάξεις οι δύο ανώτερες μπορούσαν να καταλάβουν τα ανώτερα αξιώματα

ενώ οι ζευγίτες και οι θήτες μπορούσαν να συμμετέχουν στην Εκκλησία του

δήμου

Ερώτηση 12

1 Σε τι αποσκοπούσαν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

Οι μεταρρυθμίσεις του αποσκοπούσαν στον περιορισμό της εξουσίας των

αριστοκρατικών οικογενειών δίνοντας περισσότερα δικαιώματα στις δύο κατώτερες

τάξεις Αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος (ενσωμάτωση στην πόλη των νέων

πολιτών δηλαδή μετοίκων και δούλων των νεοπολιτών και οργάνωση των

εξουσιών (σελ 64 Παράδειγμα 2)

2 Με ποιο τρόπο πέτυχε ο Κλεισθένης τη διεύρυνση του σώματος των

πολιτών στην Αθήνα [σελ 51 64 Παράδειγμα 2 140-142]

16

Κλεισθένης ανασύνθεση του πολιτικού σώματος

Κατένειμε τους πολίτες σε 10 φυλές (αντί τεσσάρων)

Διαίρεσε την Αττική σε τριάντα ομάδες δήμων (τριττύες)

Διαίρεσε τη χώρα σε περισσότερους από 100 δήμους ndash στους δήμους

έδωσε τη βαρύτητα που είχαν μέχρι τότε οι φυλές (έτσι η εγγραφή στους

καταλόγους του δήμου και ο ορισμός των αντιπροσώπων στη Βουλή των

Πεντακοσίων και στην Ηλιαία γινόταν πλέον από τους δήμους)

Ερώτηση 13

1 Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού στην Αθήνα με τα

μέτρα

a του Εφιάλτη και

b του Περικλή [σελ 52 πρβ σελ 91]

Δραστηριότητα 14 [σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

Εφιάλτης

(462 πΧ) αποδυνάμωσε εντελώς τον Άρειο Πάγο μεταφέροντας τις

αρμοδιότητές του στα άλλα πολιτειακά όργανα (Εκκλησία του Δήμου Βουλή

των 500 Ηλιαία) στα οποία είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες

Περικλής σημαντικά μέτρα

Επιλογή αρχόντων με κλήρωση

Παραχώρηση πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων σε όλες τις τάξεις των

πολιτών (εκλόγιμοι για το αξίωμα των αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες)

Καθιέρωση αμοιβής των μελών της Ηλιαίας και της

Εκκλησίας του Δήμου (δραστηριότητες 11-12 σελ 52)

Ερώτηση 14

1 Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη λειτουργία τους στην

πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53]

Οι φρατρίες

Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών

ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι

φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί

17

αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα

οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή

του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως

θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό

περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε

το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο)

και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε

χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία

Αθηνά)

2 Τι ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η βασική

λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην Αθήνα [σελ 54-55]

Οι φυλές

Η οργάνωση της αρχαϊκής πόλης βασίστηκε στο φυλετικό σύστημα

μονάδες του οποίου ήταν το γένος η φρατρία και η φυλή Η φυλή ήταν συνένωση

φρατριών μια αυτοδιοικούμενη οργανική μονάδα με δικά της διοικητικά όργανα και

δική της εδαφική περιοχή Ανώτατο όργανο ήταν η συνέλευση των ανδρών που

μπορούσαν να φέρουν όπλα (πολεμιστές) Κάθε φυλή είχε τον αρχηγό της

(φυλοβασιλέα) ο οποίος ασκούσε τις διοικητικές θρησκευτικές και στρατιωτικές

αρμοδιότητες Ανάμεσα στον φυλοβασιλέα και της συνέλευσης των πολεμιστών

ήταν το συμβούλιο της φυλής (το οποίο συγκροτούσαν οι αρχηγοί των γενών και

των φρατριών) Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τον φυλοβασιλέα σε συνεργασία

με το συμβούλιο της φυλής και εγκρίνονταν ή απορρίπτονταν από τη συνέλευση

των πολεμιστών

Από τους ιστορικούς γνωρίζουμε ότι υπάρχουν δύο βασικές ομάδες φυλών

οι ιωνικές και οι δωρικές Ακόμα και μετά τον Κλεισθένη (και την αύξησή τους από 4

σε 10 για την αποδυνάμωσή τους) συνέχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο στην

πολιτική σκηνή αφού κάθε φυλή εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές στη

Βουλή των 500 ασκούσε την πρυτανεία για ένα χρόνο και συμμετείχε αναλογικά

στην Ηλιαία

Η φυλή ανακατευόταν και στις οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

(χορηγίες στις τραγωδίες και στα Διονύσια) Αλλά και στον στρατιωτικό τομέα αφού

κατά τον 5ο αι στην Αθήνα οι 10 στρατηγοί εκλέγονταν αντιπροσωπευτικά ένας

18

από κάθε φυλή

Ερώτηση 15

1 Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις) και ποιος ήταν ο

ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες κοινότητες-πυρήνες

κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του

Κλεισθένη Περιγράψτε συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των

δήμων [σελ 55-57]

Οι δήμοι

Μετά τον Κλεισθένη οι δήμοι από απλές γεωγραφικές υποδιαιρέσεις έγιναν

αυτοδιοικούμενες κοινότητες και ταυτόχρονα πυρήνες της κοινωνικοπολιτικής

οργάνωσης της πόλης (λόγω της μεταφοράς της πολιτικής δραστηριότητας από

τις φυλές στους δήμους)

Στο εξής οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν δίπλα στο όνομά τους το όνομα

του δήμου στον οποίο ανήκαν (το οποίο ήταν και κληρονομικό)

Στους επόμενους δύο αιώνες ο ρόλος των δήμων ήταν πλέον διττός από τη

μία αποτελούσαν τοπικές αυτοδιοικούμενες μονάδες με δημοκρατική δομή και

οργάνωση και από την άλλη αποκεντρωμένες μονάδες εφαρμογής των

κατευθύνσεων της κεντρικής εξουσίας και πυρήνες παραγωγής κεντρικής

πολιτικής Η αυτοδιοίκησή τους εκφραζόταν με τα δικά τους διοικητικά όργανα

(Συνέλευση Δημοτών Δήμαρχος Δημοτικό Ταμείο Δημοτική Αστυνομία Δημοτικό

Ιερατείο) Επίσης εισέπρατταν τους δικούς τους φόρους και διοργάνωναν τις

δικές τους πολιτιστικές εκδηλώσεις

Οι δήμοι όμως ήταν αρμόδιοι και για την είσπραξη των δημόσιων φόρων

Η κύρια αρμοδιότητά τους όμως ήταν η τήρηση του καταλόγου των δημοτών-

πολιτών

Ερώτηση 16

1 Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση στην απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και μετά το ψήφισμα του 451

πΧ

Η καταγωγή αποτελούσε το πρωταρχικό κριτήριο απόκτησης της ιδιότητας

του πολίτη Η γέννηση από γονείς πολίτες ή αστούς ήταν η κύρια οδός

πρόσβασης στην πολιτική κοινότητα

19

2 Ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα

προέκυπταν από νόμιμη γέννηση

Νόμιμη γέννηση θεωρούνταν μόνο αυτή που προέκυπτε από τον γάμο ενός

πολίτη ή αστού με την κόρη ενός άλλου πολίτη ή αστού Κάθε άλλη γέννηση

θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα Τα νόθα παιδιά δεν αποκτούσαν την

ιδιότητα του πολίτη και δεν είχαν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά

3 Ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι Αναφέρετε τρία παραδείγματα

Η προϋπόθεση καταγωγής από γονείς πολίτες ως κριτήριο απόκτησης της

ιδιότητας του πολίτη ίσχυσε στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε

φαίνεται ότι αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από τον πατέρα Η μητέρα

μπορούσε να είναι ξένη (μητρόξενοι) Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτές του

Κλεισθένη του Κίμωνα και του Θεμιστοκλή οι μητέρες των οποίων κατάγονταν από

τη Σικυώνα τη Θράκη και το Άργος αντίστοιχα

Στα μέσα του 5ου αι η στάση της Αθήνας στο θέμα των μικτών γάμων άλλαξε

ριζικά Η Εκκλησία του Δήμου το 451 πΧ ενέκρινε ndash ύστερα από πρόταση του

Περικλή ndash ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο για να θεωρηθεί κάποιος Αθηναίος

πολίτης έπρεπε να κατάγεται από γονείς πολίτες ή αστούς και από τις δύο

πλευρές

4 Τι προϋποθέσεις ίσχυαν αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του

πολίτη σε κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον Αριστοτέλη

[σελ 58-61]

Ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί ότι σε ορισμένες δημοκρατικές πόλεις

αρκούσε ακόμα και η ελεύθερη καταγωγή της μητέρας για να αποκτήσει κανείς την

ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη ενώ σε κάποιες άλλες την αποκτούσαν ακόμα και τα

νόθα παιδιά των πολιτών όταν λιγόστευε ο αριθμός των γνήσιων πολιτών

Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι όταν ο πληθυσμός των πόλεων αυτών αυξανόταν και

πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες των πολιτών σταδιακά πρώτα αυτούς

που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και στη συνέχεια αυτούς που

προέρχονταν από πολίτη πατέρα και ξένη μητέρα

20

Ερώτηση 17

1 Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του πολίτη ποιοι

αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια κατηγορία ανήκαν οι πόλεις

που προστάτευσαν το δικαίωμα της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και

για ποιους λόγους

Το δεύτερο καθοριστικό κριτήριο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη

ήταν η κατοχή γης και ακινήτων (έγκτησις) Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν

αποκλειστικό προνόμιο των ελεύθερων πολιτών

Μητρόξενοι και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν

αγροκτήματα και ακίνητα αλλά όχι να τα αγοράσουν Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή

των μετοίκων και των ξένων στην οικονομική ζωή της πόλης (βασικά στις

δημοκρατικές) ήταν όχι μόνο ευπρόσδεκτη αλλά και επιδιωκόμενη Στην Αθήνα

μάλιστα του 4ου αι πΧ έγιναν σημαντικές τροποποιήσεις στις νομικές

διαδικασίες με στόχο τη διευκόλυνση των εμπορικών και οικονομικών

συναλλαγών των μετοίκων Θεωρητικά υπήρχε και η δυνατότητα παραχώρησης

του δικαιώματος της έγκτησης σε μετοίκους και ξένους με ειδικό ψήφισμα της

Εκκλησίας του Δήμου

Επειδή η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς στις

ολιγαρχικές πόλεις προστάτεψαν με ιδιαίτερο ζήλο το δικαίωμα της έγκτησης Σε

πολλές μάλιστα πόλεις (όπως στη Θήβα και τη Σπάρτη) ίσχυε απαγόρευση

πώλησης των κλήρων Στις ίδιες πόλεις συμμετοχή στα κοινά είχαν μόνο οι

μεγαλοκτηματίες

2 Ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

Η απαγόρευση πώλησης της γης υπήρχε τουλάχιστον μέχρι την εποχή του

Σόλωνα

3 Πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] Πότε παύει η απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα κοινά να είναι συνάρτηση

της κατοχής έγγειας περιουσίας και περιουσίας [σελ 62]

21

Η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και της ιδιότητας του πολίτη χαλάρωσε στη

δημοκρατική Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (από τότε δηλαδή που

η ιδιότητα του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του

δήμου) Έκτοτε δεν απαιτούνταν για την απόκτηση της ούτε κατοχή γης ούτε

εισόδημα Με τις αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε Η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και γενικά η συμμετοχή στα κοινά είχε πλέον

να κάνει με την προσωπική αξία του καθενός

Εάν ο πολίτης έστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με τη

δράση του δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσεις λέει

ο Περικλής στον επιτάφιο

4 Τι προτείνονταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 πΧ) και τι

συμπεραίνει κανείς από την καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403

πΧ στην Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ 61-63]

Διάταγμα του Φορμισίου (403 πΧ) προτεινόταν να αποκλειστούν από

την πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γη

Η απογραφή που διενεργήθηκε εκείνο το χρόνο είχε καταγράψει 5000

ακτήμονες στην Αθήνα Εάν δεχτούμε ότι στις αρχές του 4ου πΧ αι ο αριθμός

των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν στις 30000 διαπιστώνεται ότι το 16 από

αυτούς ήταν ακτήμονες

Ερώτηση 18

1 Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Μια άλλη οδός πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στο πολιτικό σώμα

ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά

των διακεκριμένων υπηρεσιών τους σε αυτή (σπάνιο φαινόμενο αλλά και ύψιστη

τιμή) Αυτοί ονομάζονταν ποιητοί πολίτες και εξομοιώνονταν με τους εκ καταγωγής

πολίτες (αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι αλλά δεν μπορούσαν

να εκλεγούν άρχοντες και να αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης) Η

απονομή της ιδιότητας του πολίτη μπορούσε να έχει ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα

Γενικά τις περισσότερες περιπτώσεις ποιητών πολιτών τις συναντάμε στην Αθήνα

(μόνο δύο περιπτώσεις υπήρξαν στη Σπάρτη)

22

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

την πολιτική ιδιότητα έπρεπε να έχουν μόνο όσοι μπορούσαν να υπερασπιστούν

την πατρίδα

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της απόλυτης ταύτισης πολίτη και στρατιώτη

αποτελούσε η Σπάρτη

Οι Σπαρτιάτες ήταν περισσότερο στρατιώτες παρά πολίτες αφού το

μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους το περνούσαν σε στρατόπεδα και κάθε άλλη

δραστηριότητα ήταν απαγορευμένη Η συμμετοχή τους στη Συνέλευση (Απέλλα)

ήταν καθαρά τυπική (αφού όπως είπαμε απλά επικύρωναν αποφάσεις ειλημμένες)

Στην Αθήνα η ταύτιση πολίτη και στρατιώτη διατηρήθηκε στο ίδιο πλαίσιο

μέχρι την εποχή του Κλεισθένη ndash όμως τον 5ο αι η ταύτιση αυτή χαλάρωσε

αφενός επειδή η ιδιότητα του πολίτη επεκτάθηκες και σε εκείνους που δεν είχαν την

οπλιτική ικανότητα και αφετέρου επειδή η Αθήνα έζησε μεγάλο διάστημα χωρίς

πόλεμο

Τέλος από τον Πελοποννησιακό και ύστερα η σχέση πολίτη-στρατιώτη

χαλαρώνει εντελώς αφού έχουμε την ύπαρξη μισθοφόρων (όπως πχ οι Κρήτες

τοξότες)

Το θρησκευτικό κριτήριο

Η πολιτική ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τη θρησκευτικά ζωή Όλες οι

σημαντικές πράξεις της πολιτικής ζωής συνδέονταν με θυσίες και τελετές προς τον

θεό-προστάτη πχ η είσοδος του μελλοντικού πολίτη στην πολιτική κοινότητα

συνοδευόταν από τελετουργίες προς τιμήν του Δία ή της Αθηνάς (έτσι πράξη αυτή

θεωρούνταν όχι μόνο πολιτική αλλά και θρησκευτική)

3 Περιγραφή και ονομασίες τελετουργιών και διαδικασιών για την είσοδο

και σταδιακή ένταξη στην πολιτική κοινότητα των παιδιών (αγοριών) των

Αθηναίων [σελ 47-48 56 297 313-314]

Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων

Η είσοδος των παιδιών επικυρωνόταν με 2 εγγραφές την εγγραφή τους

στους καταλόγους της φρατρίας και την εγγραφή τους στο δήμο όπου ανήκαν Η

εγγραφή στη φρατρία γινόταν κατά τη διάρκεια της τελετής την ημέρα του

εορτασμού των Απατουρίων (εορτής όπου οι φρατρίες λάτρευαν τον Φράτριο Δία

και τη Φράτρια Αθηνά) Την Τρίτη μέρα της γιορτής δηλώνονταν τα παιδιά που

είχαν γεννηθεί ή υιοθετηθεί από πολίτες γονείς (κάτι σαν την ληξιαρχική πράξη) Ο

14

πατέρας έδινε όρκο ότι το παιδί γεννήθηκε από νόμιμο γάμο με Αθηναία (τα ξένα

ούτε αναγνωρίζονταν ούτε υιοθετούνταν)

Η δεύτερη εγγραφή στους καταλόγους των δημοτών αφορούσε μόνο τα

αγόρια και πραγματοποιούνταν με τη συμπλήρωση του 18ου έτους της ηλικίας

τους Οι δημότες έδιναν όρκο για την ηλικία τους ότι είναι νόμιμοι πολίτες και ότι

κατάγονται από νόμιμη γέννηση Μετά η λίστα των νεοεγγραφέντων

υποβαλλόταν για έλεγχο στη Βουλή Σε μερικές όμως περιπτώσεις μπορεί οι

δημότες να καταψήφιζαν κάποιον ως μη ελεύθερο Τότε αυτός είχε το δικαίωμα να

ασκήσει έφεση στο δικαστήριο ndash αν δικαιωνόταν οι δημότες ήταν υποχρεωμένοι να

τον εγγράψουν αν όχι τον πουλούσαν ως δούλο

Στη συνέχεια οι νέοι πολίτες συγκεντρώνονταν κατά φυλές και

εκπαιδεύονταν για 2 χρόνια στο ακόντιο και το τόξο και περιπολούσαν στα φρούρια

ως φύλακες Μετά τη λήξη της υποχρεωτικής αυτής θητείας εισέρχονταν οριστικά

στο σώμα των ενεργών πολιτών (Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία)

Ερώτηση 10

1 Σε ποια πολιτεύματα γενικότερα υπήρχαν δύο τάξεις πολιτών από τις

οποίες μόνο μία είχε πλήρη δικαιώματα ποια ήταν αυτή [σελ 49]

Στα ολιγαρχικά πολιτεύματα των ελληνικών πόλεων υπήρχαν δύο τάξεις

πολιτών από τις οποίες πλήρη δικαιώματα και ουσιαστικά εξουσία είχε μόνο μία

εκείνη της οποίας η περιουσία ξεπερνούσε ένα συγκεκριμένο όριο

2 Ποιον ιδιαίτερο χαρακτήρα παρουσιάζει η ιδιότητα του πολίτη στη

στρατοκρατικά οργανωμένη Σπάρτη [μόνον σελ 49]

Ο πολίτης ήταν ταυτόχρονα και στρατιώτης laquoπλήρους απασχόλησηςraquo υπό

τις διαταγές των κληρονομικών βασιλέων οι οποίοι ασκούσαν την εξουσία με τα

ισόβια μέλη της Γερουσίας και τους ετήσια εκλεγμένους εφόρους Στην Απέλλα

απλά επικυρώνονταν οι αποφάσεις τους (σε μια στρατοκρατικά οργανωμένη

κοινωνία όπου οι πολίτες είχαν μάθει να υπακούν οι στρατιώτες-πολίτες δεν

μπορούσαν να αντιταχθούν σε προτάσεις των ανώτερών τους) Οι Σπαρτιάτες είχαν

γη αλλά η γη ανήκε στην πόλη και ήταν ουσιαστικά ανεπάγγελτοι (απαγορευόταν

οποιαδήποτε ενασχόληση πέρα από τα στρατιωτικά) Από σύγχρονους ερευνητές

χαρακτηρίζεται το πολίτευμα της Σπάρτης ως laquoπολιτεία των συνταξιούχωνraquo

15

Ερώτηση 11

1 Με ποιους τρόπους συνέβαλαν οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος στην

έναρξη της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας [σελ 50-51 πρβ

σελ 134]

ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Μόνο στην Αθήνα ο ενεργός πολίτης ήταν πραγματικά ελεύθερος Μέχρι τον 6ο

αι η Αθήνα δεν διέφερε από τις άλλες ολιγαρχικές πόλεις καθώς η αντιπαράθεση

πλούτου φτώχειας έφερνε πολλές εμφύλιες έριδες Τέλος έβαλαν οι Σόλωνας και

Κλεισθένης

Σόλωνας οι μεταρρυθμίσεις του (590 πΧ) υπήρξαν καταλυτικές για την έναρξη της

διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας

Κατήργησε τα χρέη των φτωχών αγροτών

Επέτρεψε σε όσους είχαν μεταναστεύσει λόγω χρεών να επιστρέψουν

Απαγόρευσε τη σύναψη δανείων με σωματική εγγύηση (σεισάχθεια)

Διαίρεσε τους πολίτες με βάση το αγροτικό εισόδημα σε τέσσερις

τάξεις οι δύο ανώτερες μπορούσαν να καταλάβουν τα ανώτερα αξιώματα

ενώ οι ζευγίτες και οι θήτες μπορούσαν να συμμετέχουν στην Εκκλησία του

δήμου

Ερώτηση 12

1 Σε τι αποσκοπούσαν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

Οι μεταρρυθμίσεις του αποσκοπούσαν στον περιορισμό της εξουσίας των

αριστοκρατικών οικογενειών δίνοντας περισσότερα δικαιώματα στις δύο κατώτερες

τάξεις Αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος (ενσωμάτωση στην πόλη των νέων

πολιτών δηλαδή μετοίκων και δούλων των νεοπολιτών και οργάνωση των

εξουσιών (σελ 64 Παράδειγμα 2)

2 Με ποιο τρόπο πέτυχε ο Κλεισθένης τη διεύρυνση του σώματος των

πολιτών στην Αθήνα [σελ 51 64 Παράδειγμα 2 140-142]

16

Κλεισθένης ανασύνθεση του πολιτικού σώματος

Κατένειμε τους πολίτες σε 10 φυλές (αντί τεσσάρων)

Διαίρεσε την Αττική σε τριάντα ομάδες δήμων (τριττύες)

Διαίρεσε τη χώρα σε περισσότερους από 100 δήμους ndash στους δήμους

έδωσε τη βαρύτητα που είχαν μέχρι τότε οι φυλές (έτσι η εγγραφή στους

καταλόγους του δήμου και ο ορισμός των αντιπροσώπων στη Βουλή των

Πεντακοσίων και στην Ηλιαία γινόταν πλέον από τους δήμους)

Ερώτηση 13

1 Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού στην Αθήνα με τα

μέτρα

a του Εφιάλτη και

b του Περικλή [σελ 52 πρβ σελ 91]

Δραστηριότητα 14 [σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

Εφιάλτης

(462 πΧ) αποδυνάμωσε εντελώς τον Άρειο Πάγο μεταφέροντας τις

αρμοδιότητές του στα άλλα πολιτειακά όργανα (Εκκλησία του Δήμου Βουλή

των 500 Ηλιαία) στα οποία είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες

Περικλής σημαντικά μέτρα

Επιλογή αρχόντων με κλήρωση

Παραχώρηση πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων σε όλες τις τάξεις των

πολιτών (εκλόγιμοι για το αξίωμα των αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες)

Καθιέρωση αμοιβής των μελών της Ηλιαίας και της

Εκκλησίας του Δήμου (δραστηριότητες 11-12 σελ 52)

Ερώτηση 14

1 Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη λειτουργία τους στην

πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53]

Οι φρατρίες

Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών

ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι

φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί

17

αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα

οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή

του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως

θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό

περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε

το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο)

και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε

χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία

Αθηνά)

2 Τι ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η βασική

λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην Αθήνα [σελ 54-55]

Οι φυλές

Η οργάνωση της αρχαϊκής πόλης βασίστηκε στο φυλετικό σύστημα

μονάδες του οποίου ήταν το γένος η φρατρία και η φυλή Η φυλή ήταν συνένωση

φρατριών μια αυτοδιοικούμενη οργανική μονάδα με δικά της διοικητικά όργανα και

δική της εδαφική περιοχή Ανώτατο όργανο ήταν η συνέλευση των ανδρών που

μπορούσαν να φέρουν όπλα (πολεμιστές) Κάθε φυλή είχε τον αρχηγό της

(φυλοβασιλέα) ο οποίος ασκούσε τις διοικητικές θρησκευτικές και στρατιωτικές

αρμοδιότητες Ανάμεσα στον φυλοβασιλέα και της συνέλευσης των πολεμιστών

ήταν το συμβούλιο της φυλής (το οποίο συγκροτούσαν οι αρχηγοί των γενών και

των φρατριών) Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τον φυλοβασιλέα σε συνεργασία

με το συμβούλιο της φυλής και εγκρίνονταν ή απορρίπτονταν από τη συνέλευση

των πολεμιστών

Από τους ιστορικούς γνωρίζουμε ότι υπάρχουν δύο βασικές ομάδες φυλών

οι ιωνικές και οι δωρικές Ακόμα και μετά τον Κλεισθένη (και την αύξησή τους από 4

σε 10 για την αποδυνάμωσή τους) συνέχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο στην

πολιτική σκηνή αφού κάθε φυλή εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές στη

Βουλή των 500 ασκούσε την πρυτανεία για ένα χρόνο και συμμετείχε αναλογικά

στην Ηλιαία

Η φυλή ανακατευόταν και στις οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

(χορηγίες στις τραγωδίες και στα Διονύσια) Αλλά και στον στρατιωτικό τομέα αφού

κατά τον 5ο αι στην Αθήνα οι 10 στρατηγοί εκλέγονταν αντιπροσωπευτικά ένας

18

από κάθε φυλή

Ερώτηση 15

1 Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις) και ποιος ήταν ο

ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες κοινότητες-πυρήνες

κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του

Κλεισθένη Περιγράψτε συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των

δήμων [σελ 55-57]

Οι δήμοι

Μετά τον Κλεισθένη οι δήμοι από απλές γεωγραφικές υποδιαιρέσεις έγιναν

αυτοδιοικούμενες κοινότητες και ταυτόχρονα πυρήνες της κοινωνικοπολιτικής

οργάνωσης της πόλης (λόγω της μεταφοράς της πολιτικής δραστηριότητας από

τις φυλές στους δήμους)

Στο εξής οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν δίπλα στο όνομά τους το όνομα

του δήμου στον οποίο ανήκαν (το οποίο ήταν και κληρονομικό)

Στους επόμενους δύο αιώνες ο ρόλος των δήμων ήταν πλέον διττός από τη

μία αποτελούσαν τοπικές αυτοδιοικούμενες μονάδες με δημοκρατική δομή και

οργάνωση και από την άλλη αποκεντρωμένες μονάδες εφαρμογής των

κατευθύνσεων της κεντρικής εξουσίας και πυρήνες παραγωγής κεντρικής

πολιτικής Η αυτοδιοίκησή τους εκφραζόταν με τα δικά τους διοικητικά όργανα

(Συνέλευση Δημοτών Δήμαρχος Δημοτικό Ταμείο Δημοτική Αστυνομία Δημοτικό

Ιερατείο) Επίσης εισέπρατταν τους δικούς τους φόρους και διοργάνωναν τις

δικές τους πολιτιστικές εκδηλώσεις

Οι δήμοι όμως ήταν αρμόδιοι και για την είσπραξη των δημόσιων φόρων

Η κύρια αρμοδιότητά τους όμως ήταν η τήρηση του καταλόγου των δημοτών-

πολιτών

Ερώτηση 16

1 Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση στην απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και μετά το ψήφισμα του 451

πΧ

Η καταγωγή αποτελούσε το πρωταρχικό κριτήριο απόκτησης της ιδιότητας

του πολίτη Η γέννηση από γονείς πολίτες ή αστούς ήταν η κύρια οδός

πρόσβασης στην πολιτική κοινότητα

19

2 Ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα

προέκυπταν από νόμιμη γέννηση

Νόμιμη γέννηση θεωρούνταν μόνο αυτή που προέκυπτε από τον γάμο ενός

πολίτη ή αστού με την κόρη ενός άλλου πολίτη ή αστού Κάθε άλλη γέννηση

θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα Τα νόθα παιδιά δεν αποκτούσαν την

ιδιότητα του πολίτη και δεν είχαν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά

3 Ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι Αναφέρετε τρία παραδείγματα

Η προϋπόθεση καταγωγής από γονείς πολίτες ως κριτήριο απόκτησης της

ιδιότητας του πολίτη ίσχυσε στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε

φαίνεται ότι αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από τον πατέρα Η μητέρα

μπορούσε να είναι ξένη (μητρόξενοι) Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτές του

Κλεισθένη του Κίμωνα και του Θεμιστοκλή οι μητέρες των οποίων κατάγονταν από

τη Σικυώνα τη Θράκη και το Άργος αντίστοιχα

Στα μέσα του 5ου αι η στάση της Αθήνας στο θέμα των μικτών γάμων άλλαξε

ριζικά Η Εκκλησία του Δήμου το 451 πΧ ενέκρινε ndash ύστερα από πρόταση του

Περικλή ndash ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο για να θεωρηθεί κάποιος Αθηναίος

πολίτης έπρεπε να κατάγεται από γονείς πολίτες ή αστούς και από τις δύο

πλευρές

4 Τι προϋποθέσεις ίσχυαν αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του

πολίτη σε κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον Αριστοτέλη

[σελ 58-61]

Ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί ότι σε ορισμένες δημοκρατικές πόλεις

αρκούσε ακόμα και η ελεύθερη καταγωγή της μητέρας για να αποκτήσει κανείς την

ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη ενώ σε κάποιες άλλες την αποκτούσαν ακόμα και τα

νόθα παιδιά των πολιτών όταν λιγόστευε ο αριθμός των γνήσιων πολιτών

Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι όταν ο πληθυσμός των πόλεων αυτών αυξανόταν και

πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες των πολιτών σταδιακά πρώτα αυτούς

που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και στη συνέχεια αυτούς που

προέρχονταν από πολίτη πατέρα και ξένη μητέρα

20

Ερώτηση 17

1 Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του πολίτη ποιοι

αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια κατηγορία ανήκαν οι πόλεις

που προστάτευσαν το δικαίωμα της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και

για ποιους λόγους

Το δεύτερο καθοριστικό κριτήριο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη

ήταν η κατοχή γης και ακινήτων (έγκτησις) Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν

αποκλειστικό προνόμιο των ελεύθερων πολιτών

Μητρόξενοι και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν

αγροκτήματα και ακίνητα αλλά όχι να τα αγοράσουν Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή

των μετοίκων και των ξένων στην οικονομική ζωή της πόλης (βασικά στις

δημοκρατικές) ήταν όχι μόνο ευπρόσδεκτη αλλά και επιδιωκόμενη Στην Αθήνα

μάλιστα του 4ου αι πΧ έγιναν σημαντικές τροποποιήσεις στις νομικές

διαδικασίες με στόχο τη διευκόλυνση των εμπορικών και οικονομικών

συναλλαγών των μετοίκων Θεωρητικά υπήρχε και η δυνατότητα παραχώρησης

του δικαιώματος της έγκτησης σε μετοίκους και ξένους με ειδικό ψήφισμα της

Εκκλησίας του Δήμου

Επειδή η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς στις

ολιγαρχικές πόλεις προστάτεψαν με ιδιαίτερο ζήλο το δικαίωμα της έγκτησης Σε

πολλές μάλιστα πόλεις (όπως στη Θήβα και τη Σπάρτη) ίσχυε απαγόρευση

πώλησης των κλήρων Στις ίδιες πόλεις συμμετοχή στα κοινά είχαν μόνο οι

μεγαλοκτηματίες

2 Ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

Η απαγόρευση πώλησης της γης υπήρχε τουλάχιστον μέχρι την εποχή του

Σόλωνα

3 Πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] Πότε παύει η απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα κοινά να είναι συνάρτηση

της κατοχής έγγειας περιουσίας και περιουσίας [σελ 62]

21

Η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και της ιδιότητας του πολίτη χαλάρωσε στη

δημοκρατική Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (από τότε δηλαδή που

η ιδιότητα του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του

δήμου) Έκτοτε δεν απαιτούνταν για την απόκτηση της ούτε κατοχή γης ούτε

εισόδημα Με τις αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε Η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και γενικά η συμμετοχή στα κοινά είχε πλέον

να κάνει με την προσωπική αξία του καθενός

Εάν ο πολίτης έστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με τη

δράση του δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσεις λέει

ο Περικλής στον επιτάφιο

4 Τι προτείνονταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 πΧ) και τι

συμπεραίνει κανείς από την καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403

πΧ στην Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ 61-63]

Διάταγμα του Φορμισίου (403 πΧ) προτεινόταν να αποκλειστούν από

την πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γη

Η απογραφή που διενεργήθηκε εκείνο το χρόνο είχε καταγράψει 5000

ακτήμονες στην Αθήνα Εάν δεχτούμε ότι στις αρχές του 4ου πΧ αι ο αριθμός

των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν στις 30000 διαπιστώνεται ότι το 16 από

αυτούς ήταν ακτήμονες

Ερώτηση 18

1 Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Μια άλλη οδός πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στο πολιτικό σώμα

ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά

των διακεκριμένων υπηρεσιών τους σε αυτή (σπάνιο φαινόμενο αλλά και ύψιστη

τιμή) Αυτοί ονομάζονταν ποιητοί πολίτες και εξομοιώνονταν με τους εκ καταγωγής

πολίτες (αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι αλλά δεν μπορούσαν

να εκλεγούν άρχοντες και να αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης) Η

απονομή της ιδιότητας του πολίτη μπορούσε να έχει ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα

Γενικά τις περισσότερες περιπτώσεις ποιητών πολιτών τις συναντάμε στην Αθήνα

(μόνο δύο περιπτώσεις υπήρξαν στη Σπάρτη)

22

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

πατέρας έδινε όρκο ότι το παιδί γεννήθηκε από νόμιμο γάμο με Αθηναία (τα ξένα

ούτε αναγνωρίζονταν ούτε υιοθετούνταν)

Η δεύτερη εγγραφή στους καταλόγους των δημοτών αφορούσε μόνο τα

αγόρια και πραγματοποιούνταν με τη συμπλήρωση του 18ου έτους της ηλικίας

τους Οι δημότες έδιναν όρκο για την ηλικία τους ότι είναι νόμιμοι πολίτες και ότι

κατάγονται από νόμιμη γέννηση Μετά η λίστα των νεοεγγραφέντων

υποβαλλόταν για έλεγχο στη Βουλή Σε μερικές όμως περιπτώσεις μπορεί οι

δημότες να καταψήφιζαν κάποιον ως μη ελεύθερο Τότε αυτός είχε το δικαίωμα να

ασκήσει έφεση στο δικαστήριο ndash αν δικαιωνόταν οι δημότες ήταν υποχρεωμένοι να

τον εγγράψουν αν όχι τον πουλούσαν ως δούλο

Στη συνέχεια οι νέοι πολίτες συγκεντρώνονταν κατά φυλές και

εκπαιδεύονταν για 2 χρόνια στο ακόντιο και το τόξο και περιπολούσαν στα φρούρια

ως φύλακες Μετά τη λήξη της υποχρεωτικής αυτής θητείας εισέρχονταν οριστικά

στο σώμα των ενεργών πολιτών (Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία)

Ερώτηση 10

1 Σε ποια πολιτεύματα γενικότερα υπήρχαν δύο τάξεις πολιτών από τις

οποίες μόνο μία είχε πλήρη δικαιώματα ποια ήταν αυτή [σελ 49]

Στα ολιγαρχικά πολιτεύματα των ελληνικών πόλεων υπήρχαν δύο τάξεις

πολιτών από τις οποίες πλήρη δικαιώματα και ουσιαστικά εξουσία είχε μόνο μία

εκείνη της οποίας η περιουσία ξεπερνούσε ένα συγκεκριμένο όριο

2 Ποιον ιδιαίτερο χαρακτήρα παρουσιάζει η ιδιότητα του πολίτη στη

στρατοκρατικά οργανωμένη Σπάρτη [μόνον σελ 49]

Ο πολίτης ήταν ταυτόχρονα και στρατιώτης laquoπλήρους απασχόλησηςraquo υπό

τις διαταγές των κληρονομικών βασιλέων οι οποίοι ασκούσαν την εξουσία με τα

ισόβια μέλη της Γερουσίας και τους ετήσια εκλεγμένους εφόρους Στην Απέλλα

απλά επικυρώνονταν οι αποφάσεις τους (σε μια στρατοκρατικά οργανωμένη

κοινωνία όπου οι πολίτες είχαν μάθει να υπακούν οι στρατιώτες-πολίτες δεν

μπορούσαν να αντιταχθούν σε προτάσεις των ανώτερών τους) Οι Σπαρτιάτες είχαν

γη αλλά η γη ανήκε στην πόλη και ήταν ουσιαστικά ανεπάγγελτοι (απαγορευόταν

οποιαδήποτε ενασχόληση πέρα από τα στρατιωτικά) Από σύγχρονους ερευνητές

χαρακτηρίζεται το πολίτευμα της Σπάρτης ως laquoπολιτεία των συνταξιούχωνraquo

15

Ερώτηση 11

1 Με ποιους τρόπους συνέβαλαν οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος στην

έναρξη της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας [σελ 50-51 πρβ

σελ 134]

ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Μόνο στην Αθήνα ο ενεργός πολίτης ήταν πραγματικά ελεύθερος Μέχρι τον 6ο

αι η Αθήνα δεν διέφερε από τις άλλες ολιγαρχικές πόλεις καθώς η αντιπαράθεση

πλούτου φτώχειας έφερνε πολλές εμφύλιες έριδες Τέλος έβαλαν οι Σόλωνας και

Κλεισθένης

Σόλωνας οι μεταρρυθμίσεις του (590 πΧ) υπήρξαν καταλυτικές για την έναρξη της

διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας

Κατήργησε τα χρέη των φτωχών αγροτών

Επέτρεψε σε όσους είχαν μεταναστεύσει λόγω χρεών να επιστρέψουν

Απαγόρευσε τη σύναψη δανείων με σωματική εγγύηση (σεισάχθεια)

Διαίρεσε τους πολίτες με βάση το αγροτικό εισόδημα σε τέσσερις

τάξεις οι δύο ανώτερες μπορούσαν να καταλάβουν τα ανώτερα αξιώματα

ενώ οι ζευγίτες και οι θήτες μπορούσαν να συμμετέχουν στην Εκκλησία του

δήμου

Ερώτηση 12

1 Σε τι αποσκοπούσαν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

Οι μεταρρυθμίσεις του αποσκοπούσαν στον περιορισμό της εξουσίας των

αριστοκρατικών οικογενειών δίνοντας περισσότερα δικαιώματα στις δύο κατώτερες

τάξεις Αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος (ενσωμάτωση στην πόλη των νέων

πολιτών δηλαδή μετοίκων και δούλων των νεοπολιτών και οργάνωση των

εξουσιών (σελ 64 Παράδειγμα 2)

2 Με ποιο τρόπο πέτυχε ο Κλεισθένης τη διεύρυνση του σώματος των

πολιτών στην Αθήνα [σελ 51 64 Παράδειγμα 2 140-142]

16

Κλεισθένης ανασύνθεση του πολιτικού σώματος

Κατένειμε τους πολίτες σε 10 φυλές (αντί τεσσάρων)

Διαίρεσε την Αττική σε τριάντα ομάδες δήμων (τριττύες)

Διαίρεσε τη χώρα σε περισσότερους από 100 δήμους ndash στους δήμους

έδωσε τη βαρύτητα που είχαν μέχρι τότε οι φυλές (έτσι η εγγραφή στους

καταλόγους του δήμου και ο ορισμός των αντιπροσώπων στη Βουλή των

Πεντακοσίων και στην Ηλιαία γινόταν πλέον από τους δήμους)

Ερώτηση 13

1 Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού στην Αθήνα με τα

μέτρα

a του Εφιάλτη και

b του Περικλή [σελ 52 πρβ σελ 91]

Δραστηριότητα 14 [σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

Εφιάλτης

(462 πΧ) αποδυνάμωσε εντελώς τον Άρειο Πάγο μεταφέροντας τις

αρμοδιότητές του στα άλλα πολιτειακά όργανα (Εκκλησία του Δήμου Βουλή

των 500 Ηλιαία) στα οποία είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες

Περικλής σημαντικά μέτρα

Επιλογή αρχόντων με κλήρωση

Παραχώρηση πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων σε όλες τις τάξεις των

πολιτών (εκλόγιμοι για το αξίωμα των αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες)

Καθιέρωση αμοιβής των μελών της Ηλιαίας και της

Εκκλησίας του Δήμου (δραστηριότητες 11-12 σελ 52)

Ερώτηση 14

1 Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη λειτουργία τους στην

πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53]

Οι φρατρίες

Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών

ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι

φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί

17

αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα

οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή

του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως

θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό

περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε

το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο)

και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε

χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία

Αθηνά)

2 Τι ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η βασική

λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην Αθήνα [σελ 54-55]

Οι φυλές

Η οργάνωση της αρχαϊκής πόλης βασίστηκε στο φυλετικό σύστημα

μονάδες του οποίου ήταν το γένος η φρατρία και η φυλή Η φυλή ήταν συνένωση

φρατριών μια αυτοδιοικούμενη οργανική μονάδα με δικά της διοικητικά όργανα και

δική της εδαφική περιοχή Ανώτατο όργανο ήταν η συνέλευση των ανδρών που

μπορούσαν να φέρουν όπλα (πολεμιστές) Κάθε φυλή είχε τον αρχηγό της

(φυλοβασιλέα) ο οποίος ασκούσε τις διοικητικές θρησκευτικές και στρατιωτικές

αρμοδιότητες Ανάμεσα στον φυλοβασιλέα και της συνέλευσης των πολεμιστών

ήταν το συμβούλιο της φυλής (το οποίο συγκροτούσαν οι αρχηγοί των γενών και

των φρατριών) Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τον φυλοβασιλέα σε συνεργασία

με το συμβούλιο της φυλής και εγκρίνονταν ή απορρίπτονταν από τη συνέλευση

των πολεμιστών

Από τους ιστορικούς γνωρίζουμε ότι υπάρχουν δύο βασικές ομάδες φυλών

οι ιωνικές και οι δωρικές Ακόμα και μετά τον Κλεισθένη (και την αύξησή τους από 4

σε 10 για την αποδυνάμωσή τους) συνέχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο στην

πολιτική σκηνή αφού κάθε φυλή εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές στη

Βουλή των 500 ασκούσε την πρυτανεία για ένα χρόνο και συμμετείχε αναλογικά

στην Ηλιαία

Η φυλή ανακατευόταν και στις οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

(χορηγίες στις τραγωδίες και στα Διονύσια) Αλλά και στον στρατιωτικό τομέα αφού

κατά τον 5ο αι στην Αθήνα οι 10 στρατηγοί εκλέγονταν αντιπροσωπευτικά ένας

18

από κάθε φυλή

Ερώτηση 15

1 Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις) και ποιος ήταν ο

ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες κοινότητες-πυρήνες

κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του

Κλεισθένη Περιγράψτε συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των

δήμων [σελ 55-57]

Οι δήμοι

Μετά τον Κλεισθένη οι δήμοι από απλές γεωγραφικές υποδιαιρέσεις έγιναν

αυτοδιοικούμενες κοινότητες και ταυτόχρονα πυρήνες της κοινωνικοπολιτικής

οργάνωσης της πόλης (λόγω της μεταφοράς της πολιτικής δραστηριότητας από

τις φυλές στους δήμους)

Στο εξής οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν δίπλα στο όνομά τους το όνομα

του δήμου στον οποίο ανήκαν (το οποίο ήταν και κληρονομικό)

Στους επόμενους δύο αιώνες ο ρόλος των δήμων ήταν πλέον διττός από τη

μία αποτελούσαν τοπικές αυτοδιοικούμενες μονάδες με δημοκρατική δομή και

οργάνωση και από την άλλη αποκεντρωμένες μονάδες εφαρμογής των

κατευθύνσεων της κεντρικής εξουσίας και πυρήνες παραγωγής κεντρικής

πολιτικής Η αυτοδιοίκησή τους εκφραζόταν με τα δικά τους διοικητικά όργανα

(Συνέλευση Δημοτών Δήμαρχος Δημοτικό Ταμείο Δημοτική Αστυνομία Δημοτικό

Ιερατείο) Επίσης εισέπρατταν τους δικούς τους φόρους και διοργάνωναν τις

δικές τους πολιτιστικές εκδηλώσεις

Οι δήμοι όμως ήταν αρμόδιοι και για την είσπραξη των δημόσιων φόρων

Η κύρια αρμοδιότητά τους όμως ήταν η τήρηση του καταλόγου των δημοτών-

πολιτών

Ερώτηση 16

1 Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση στην απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και μετά το ψήφισμα του 451

πΧ

Η καταγωγή αποτελούσε το πρωταρχικό κριτήριο απόκτησης της ιδιότητας

του πολίτη Η γέννηση από γονείς πολίτες ή αστούς ήταν η κύρια οδός

πρόσβασης στην πολιτική κοινότητα

19

2 Ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα

προέκυπταν από νόμιμη γέννηση

Νόμιμη γέννηση θεωρούνταν μόνο αυτή που προέκυπτε από τον γάμο ενός

πολίτη ή αστού με την κόρη ενός άλλου πολίτη ή αστού Κάθε άλλη γέννηση

θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα Τα νόθα παιδιά δεν αποκτούσαν την

ιδιότητα του πολίτη και δεν είχαν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά

3 Ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι Αναφέρετε τρία παραδείγματα

Η προϋπόθεση καταγωγής από γονείς πολίτες ως κριτήριο απόκτησης της

ιδιότητας του πολίτη ίσχυσε στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε

φαίνεται ότι αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από τον πατέρα Η μητέρα

μπορούσε να είναι ξένη (μητρόξενοι) Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτές του

Κλεισθένη του Κίμωνα και του Θεμιστοκλή οι μητέρες των οποίων κατάγονταν από

τη Σικυώνα τη Θράκη και το Άργος αντίστοιχα

Στα μέσα του 5ου αι η στάση της Αθήνας στο θέμα των μικτών γάμων άλλαξε

ριζικά Η Εκκλησία του Δήμου το 451 πΧ ενέκρινε ndash ύστερα από πρόταση του

Περικλή ndash ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο για να θεωρηθεί κάποιος Αθηναίος

πολίτης έπρεπε να κατάγεται από γονείς πολίτες ή αστούς και από τις δύο

πλευρές

4 Τι προϋποθέσεις ίσχυαν αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του

πολίτη σε κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον Αριστοτέλη

[σελ 58-61]

Ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί ότι σε ορισμένες δημοκρατικές πόλεις

αρκούσε ακόμα και η ελεύθερη καταγωγή της μητέρας για να αποκτήσει κανείς την

ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη ενώ σε κάποιες άλλες την αποκτούσαν ακόμα και τα

νόθα παιδιά των πολιτών όταν λιγόστευε ο αριθμός των γνήσιων πολιτών

Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι όταν ο πληθυσμός των πόλεων αυτών αυξανόταν και

πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες των πολιτών σταδιακά πρώτα αυτούς

που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και στη συνέχεια αυτούς που

προέρχονταν από πολίτη πατέρα και ξένη μητέρα

20

Ερώτηση 17

1 Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του πολίτη ποιοι

αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια κατηγορία ανήκαν οι πόλεις

που προστάτευσαν το δικαίωμα της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και

για ποιους λόγους

Το δεύτερο καθοριστικό κριτήριο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη

ήταν η κατοχή γης και ακινήτων (έγκτησις) Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν

αποκλειστικό προνόμιο των ελεύθερων πολιτών

Μητρόξενοι και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν

αγροκτήματα και ακίνητα αλλά όχι να τα αγοράσουν Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή

των μετοίκων και των ξένων στην οικονομική ζωή της πόλης (βασικά στις

δημοκρατικές) ήταν όχι μόνο ευπρόσδεκτη αλλά και επιδιωκόμενη Στην Αθήνα

μάλιστα του 4ου αι πΧ έγιναν σημαντικές τροποποιήσεις στις νομικές

διαδικασίες με στόχο τη διευκόλυνση των εμπορικών και οικονομικών

συναλλαγών των μετοίκων Θεωρητικά υπήρχε και η δυνατότητα παραχώρησης

του δικαιώματος της έγκτησης σε μετοίκους και ξένους με ειδικό ψήφισμα της

Εκκλησίας του Δήμου

Επειδή η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς στις

ολιγαρχικές πόλεις προστάτεψαν με ιδιαίτερο ζήλο το δικαίωμα της έγκτησης Σε

πολλές μάλιστα πόλεις (όπως στη Θήβα και τη Σπάρτη) ίσχυε απαγόρευση

πώλησης των κλήρων Στις ίδιες πόλεις συμμετοχή στα κοινά είχαν μόνο οι

μεγαλοκτηματίες

2 Ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

Η απαγόρευση πώλησης της γης υπήρχε τουλάχιστον μέχρι την εποχή του

Σόλωνα

3 Πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] Πότε παύει η απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα κοινά να είναι συνάρτηση

της κατοχής έγγειας περιουσίας και περιουσίας [σελ 62]

21

Η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και της ιδιότητας του πολίτη χαλάρωσε στη

δημοκρατική Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (από τότε δηλαδή που

η ιδιότητα του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του

δήμου) Έκτοτε δεν απαιτούνταν για την απόκτηση της ούτε κατοχή γης ούτε

εισόδημα Με τις αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε Η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και γενικά η συμμετοχή στα κοινά είχε πλέον

να κάνει με την προσωπική αξία του καθενός

Εάν ο πολίτης έστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με τη

δράση του δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσεις λέει

ο Περικλής στον επιτάφιο

4 Τι προτείνονταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 πΧ) και τι

συμπεραίνει κανείς από την καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403

πΧ στην Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ 61-63]

Διάταγμα του Φορμισίου (403 πΧ) προτεινόταν να αποκλειστούν από

την πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γη

Η απογραφή που διενεργήθηκε εκείνο το χρόνο είχε καταγράψει 5000

ακτήμονες στην Αθήνα Εάν δεχτούμε ότι στις αρχές του 4ου πΧ αι ο αριθμός

των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν στις 30000 διαπιστώνεται ότι το 16 από

αυτούς ήταν ακτήμονες

Ερώτηση 18

1 Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Μια άλλη οδός πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στο πολιτικό σώμα

ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά

των διακεκριμένων υπηρεσιών τους σε αυτή (σπάνιο φαινόμενο αλλά και ύψιστη

τιμή) Αυτοί ονομάζονταν ποιητοί πολίτες και εξομοιώνονταν με τους εκ καταγωγής

πολίτες (αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι αλλά δεν μπορούσαν

να εκλεγούν άρχοντες και να αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης) Η

απονομή της ιδιότητας του πολίτη μπορούσε να έχει ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα

Γενικά τις περισσότερες περιπτώσεις ποιητών πολιτών τις συναντάμε στην Αθήνα

(μόνο δύο περιπτώσεις υπήρξαν στη Σπάρτη)

22

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

Ερώτηση 11

1 Με ποιους τρόπους συνέβαλαν οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος στην

έναρξη της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας [σελ 50-51 πρβ

σελ 134]

ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Μόνο στην Αθήνα ο ενεργός πολίτης ήταν πραγματικά ελεύθερος Μέχρι τον 6ο

αι η Αθήνα δεν διέφερε από τις άλλες ολιγαρχικές πόλεις καθώς η αντιπαράθεση

πλούτου φτώχειας έφερνε πολλές εμφύλιες έριδες Τέλος έβαλαν οι Σόλωνας και

Κλεισθένης

Σόλωνας οι μεταρρυθμίσεις του (590 πΧ) υπήρξαν καταλυτικές για την έναρξη της

διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας

Κατήργησε τα χρέη των φτωχών αγροτών

Επέτρεψε σε όσους είχαν μεταναστεύσει λόγω χρεών να επιστρέψουν

Απαγόρευσε τη σύναψη δανείων με σωματική εγγύηση (σεισάχθεια)

Διαίρεσε τους πολίτες με βάση το αγροτικό εισόδημα σε τέσσερις

τάξεις οι δύο ανώτερες μπορούσαν να καταλάβουν τα ανώτερα αξιώματα

ενώ οι ζευγίτες και οι θήτες μπορούσαν να συμμετέχουν στην Εκκλησία του

δήμου

Ερώτηση 12

1 Σε τι αποσκοπούσαν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

Οι μεταρρυθμίσεις του αποσκοπούσαν στον περιορισμό της εξουσίας των

αριστοκρατικών οικογενειών δίνοντας περισσότερα δικαιώματα στις δύο κατώτερες

τάξεις Αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος (ενσωμάτωση στην πόλη των νέων

πολιτών δηλαδή μετοίκων και δούλων των νεοπολιτών και οργάνωση των

εξουσιών (σελ 64 Παράδειγμα 2)

2 Με ποιο τρόπο πέτυχε ο Κλεισθένης τη διεύρυνση του σώματος των

πολιτών στην Αθήνα [σελ 51 64 Παράδειγμα 2 140-142]

16

Κλεισθένης ανασύνθεση του πολιτικού σώματος

Κατένειμε τους πολίτες σε 10 φυλές (αντί τεσσάρων)

Διαίρεσε την Αττική σε τριάντα ομάδες δήμων (τριττύες)

Διαίρεσε τη χώρα σε περισσότερους από 100 δήμους ndash στους δήμους

έδωσε τη βαρύτητα που είχαν μέχρι τότε οι φυλές (έτσι η εγγραφή στους

καταλόγους του δήμου και ο ορισμός των αντιπροσώπων στη Βουλή των

Πεντακοσίων και στην Ηλιαία γινόταν πλέον από τους δήμους)

Ερώτηση 13

1 Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού στην Αθήνα με τα

μέτρα

a του Εφιάλτη και

b του Περικλή [σελ 52 πρβ σελ 91]

Δραστηριότητα 14 [σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

Εφιάλτης

(462 πΧ) αποδυνάμωσε εντελώς τον Άρειο Πάγο μεταφέροντας τις

αρμοδιότητές του στα άλλα πολιτειακά όργανα (Εκκλησία του Δήμου Βουλή

των 500 Ηλιαία) στα οποία είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες

Περικλής σημαντικά μέτρα

Επιλογή αρχόντων με κλήρωση

Παραχώρηση πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων σε όλες τις τάξεις των

πολιτών (εκλόγιμοι για το αξίωμα των αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες)

Καθιέρωση αμοιβής των μελών της Ηλιαίας και της

Εκκλησίας του Δήμου (δραστηριότητες 11-12 σελ 52)

Ερώτηση 14

1 Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη λειτουργία τους στην

πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53]

Οι φρατρίες

Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών

ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι

φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί

17

αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα

οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή

του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως

θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό

περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε

το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο)

και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε

χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία

Αθηνά)

2 Τι ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η βασική

λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην Αθήνα [σελ 54-55]

Οι φυλές

Η οργάνωση της αρχαϊκής πόλης βασίστηκε στο φυλετικό σύστημα

μονάδες του οποίου ήταν το γένος η φρατρία και η φυλή Η φυλή ήταν συνένωση

φρατριών μια αυτοδιοικούμενη οργανική μονάδα με δικά της διοικητικά όργανα και

δική της εδαφική περιοχή Ανώτατο όργανο ήταν η συνέλευση των ανδρών που

μπορούσαν να φέρουν όπλα (πολεμιστές) Κάθε φυλή είχε τον αρχηγό της

(φυλοβασιλέα) ο οποίος ασκούσε τις διοικητικές θρησκευτικές και στρατιωτικές

αρμοδιότητες Ανάμεσα στον φυλοβασιλέα και της συνέλευσης των πολεμιστών

ήταν το συμβούλιο της φυλής (το οποίο συγκροτούσαν οι αρχηγοί των γενών και

των φρατριών) Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τον φυλοβασιλέα σε συνεργασία

με το συμβούλιο της φυλής και εγκρίνονταν ή απορρίπτονταν από τη συνέλευση

των πολεμιστών

Από τους ιστορικούς γνωρίζουμε ότι υπάρχουν δύο βασικές ομάδες φυλών

οι ιωνικές και οι δωρικές Ακόμα και μετά τον Κλεισθένη (και την αύξησή τους από 4

σε 10 για την αποδυνάμωσή τους) συνέχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο στην

πολιτική σκηνή αφού κάθε φυλή εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές στη

Βουλή των 500 ασκούσε την πρυτανεία για ένα χρόνο και συμμετείχε αναλογικά

στην Ηλιαία

Η φυλή ανακατευόταν και στις οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

(χορηγίες στις τραγωδίες και στα Διονύσια) Αλλά και στον στρατιωτικό τομέα αφού

κατά τον 5ο αι στην Αθήνα οι 10 στρατηγοί εκλέγονταν αντιπροσωπευτικά ένας

18

από κάθε φυλή

Ερώτηση 15

1 Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις) και ποιος ήταν ο

ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες κοινότητες-πυρήνες

κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του

Κλεισθένη Περιγράψτε συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των

δήμων [σελ 55-57]

Οι δήμοι

Μετά τον Κλεισθένη οι δήμοι από απλές γεωγραφικές υποδιαιρέσεις έγιναν

αυτοδιοικούμενες κοινότητες και ταυτόχρονα πυρήνες της κοινωνικοπολιτικής

οργάνωσης της πόλης (λόγω της μεταφοράς της πολιτικής δραστηριότητας από

τις φυλές στους δήμους)

Στο εξής οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν δίπλα στο όνομά τους το όνομα

του δήμου στον οποίο ανήκαν (το οποίο ήταν και κληρονομικό)

Στους επόμενους δύο αιώνες ο ρόλος των δήμων ήταν πλέον διττός από τη

μία αποτελούσαν τοπικές αυτοδιοικούμενες μονάδες με δημοκρατική δομή και

οργάνωση και από την άλλη αποκεντρωμένες μονάδες εφαρμογής των

κατευθύνσεων της κεντρικής εξουσίας και πυρήνες παραγωγής κεντρικής

πολιτικής Η αυτοδιοίκησή τους εκφραζόταν με τα δικά τους διοικητικά όργανα

(Συνέλευση Δημοτών Δήμαρχος Δημοτικό Ταμείο Δημοτική Αστυνομία Δημοτικό

Ιερατείο) Επίσης εισέπρατταν τους δικούς τους φόρους και διοργάνωναν τις

δικές τους πολιτιστικές εκδηλώσεις

Οι δήμοι όμως ήταν αρμόδιοι και για την είσπραξη των δημόσιων φόρων

Η κύρια αρμοδιότητά τους όμως ήταν η τήρηση του καταλόγου των δημοτών-

πολιτών

Ερώτηση 16

1 Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση στην απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και μετά το ψήφισμα του 451

πΧ

Η καταγωγή αποτελούσε το πρωταρχικό κριτήριο απόκτησης της ιδιότητας

του πολίτη Η γέννηση από γονείς πολίτες ή αστούς ήταν η κύρια οδός

πρόσβασης στην πολιτική κοινότητα

19

2 Ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα

προέκυπταν από νόμιμη γέννηση

Νόμιμη γέννηση θεωρούνταν μόνο αυτή που προέκυπτε από τον γάμο ενός

πολίτη ή αστού με την κόρη ενός άλλου πολίτη ή αστού Κάθε άλλη γέννηση

θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα Τα νόθα παιδιά δεν αποκτούσαν την

ιδιότητα του πολίτη και δεν είχαν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά

3 Ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι Αναφέρετε τρία παραδείγματα

Η προϋπόθεση καταγωγής από γονείς πολίτες ως κριτήριο απόκτησης της

ιδιότητας του πολίτη ίσχυσε στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε

φαίνεται ότι αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από τον πατέρα Η μητέρα

μπορούσε να είναι ξένη (μητρόξενοι) Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτές του

Κλεισθένη του Κίμωνα και του Θεμιστοκλή οι μητέρες των οποίων κατάγονταν από

τη Σικυώνα τη Θράκη και το Άργος αντίστοιχα

Στα μέσα του 5ου αι η στάση της Αθήνας στο θέμα των μικτών γάμων άλλαξε

ριζικά Η Εκκλησία του Δήμου το 451 πΧ ενέκρινε ndash ύστερα από πρόταση του

Περικλή ndash ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο για να θεωρηθεί κάποιος Αθηναίος

πολίτης έπρεπε να κατάγεται από γονείς πολίτες ή αστούς και από τις δύο

πλευρές

4 Τι προϋποθέσεις ίσχυαν αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του

πολίτη σε κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον Αριστοτέλη

[σελ 58-61]

Ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί ότι σε ορισμένες δημοκρατικές πόλεις

αρκούσε ακόμα και η ελεύθερη καταγωγή της μητέρας για να αποκτήσει κανείς την

ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη ενώ σε κάποιες άλλες την αποκτούσαν ακόμα και τα

νόθα παιδιά των πολιτών όταν λιγόστευε ο αριθμός των γνήσιων πολιτών

Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι όταν ο πληθυσμός των πόλεων αυτών αυξανόταν και

πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες των πολιτών σταδιακά πρώτα αυτούς

που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και στη συνέχεια αυτούς που

προέρχονταν από πολίτη πατέρα και ξένη μητέρα

20

Ερώτηση 17

1 Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του πολίτη ποιοι

αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια κατηγορία ανήκαν οι πόλεις

που προστάτευσαν το δικαίωμα της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και

για ποιους λόγους

Το δεύτερο καθοριστικό κριτήριο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη

ήταν η κατοχή γης και ακινήτων (έγκτησις) Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν

αποκλειστικό προνόμιο των ελεύθερων πολιτών

Μητρόξενοι και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν

αγροκτήματα και ακίνητα αλλά όχι να τα αγοράσουν Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή

των μετοίκων και των ξένων στην οικονομική ζωή της πόλης (βασικά στις

δημοκρατικές) ήταν όχι μόνο ευπρόσδεκτη αλλά και επιδιωκόμενη Στην Αθήνα

μάλιστα του 4ου αι πΧ έγιναν σημαντικές τροποποιήσεις στις νομικές

διαδικασίες με στόχο τη διευκόλυνση των εμπορικών και οικονομικών

συναλλαγών των μετοίκων Θεωρητικά υπήρχε και η δυνατότητα παραχώρησης

του δικαιώματος της έγκτησης σε μετοίκους και ξένους με ειδικό ψήφισμα της

Εκκλησίας του Δήμου

Επειδή η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς στις

ολιγαρχικές πόλεις προστάτεψαν με ιδιαίτερο ζήλο το δικαίωμα της έγκτησης Σε

πολλές μάλιστα πόλεις (όπως στη Θήβα και τη Σπάρτη) ίσχυε απαγόρευση

πώλησης των κλήρων Στις ίδιες πόλεις συμμετοχή στα κοινά είχαν μόνο οι

μεγαλοκτηματίες

2 Ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

Η απαγόρευση πώλησης της γης υπήρχε τουλάχιστον μέχρι την εποχή του

Σόλωνα

3 Πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] Πότε παύει η απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα κοινά να είναι συνάρτηση

της κατοχής έγγειας περιουσίας και περιουσίας [σελ 62]

21

Η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και της ιδιότητας του πολίτη χαλάρωσε στη

δημοκρατική Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (από τότε δηλαδή που

η ιδιότητα του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του

δήμου) Έκτοτε δεν απαιτούνταν για την απόκτηση της ούτε κατοχή γης ούτε

εισόδημα Με τις αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε Η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και γενικά η συμμετοχή στα κοινά είχε πλέον

να κάνει με την προσωπική αξία του καθενός

Εάν ο πολίτης έστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με τη

δράση του δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσεις λέει

ο Περικλής στον επιτάφιο

4 Τι προτείνονταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 πΧ) και τι

συμπεραίνει κανείς από την καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403

πΧ στην Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ 61-63]

Διάταγμα του Φορμισίου (403 πΧ) προτεινόταν να αποκλειστούν από

την πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γη

Η απογραφή που διενεργήθηκε εκείνο το χρόνο είχε καταγράψει 5000

ακτήμονες στην Αθήνα Εάν δεχτούμε ότι στις αρχές του 4ου πΧ αι ο αριθμός

των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν στις 30000 διαπιστώνεται ότι το 16 από

αυτούς ήταν ακτήμονες

Ερώτηση 18

1 Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Μια άλλη οδός πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στο πολιτικό σώμα

ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά

των διακεκριμένων υπηρεσιών τους σε αυτή (σπάνιο φαινόμενο αλλά και ύψιστη

τιμή) Αυτοί ονομάζονταν ποιητοί πολίτες και εξομοιώνονταν με τους εκ καταγωγής

πολίτες (αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι αλλά δεν μπορούσαν

να εκλεγούν άρχοντες και να αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης) Η

απονομή της ιδιότητας του πολίτη μπορούσε να έχει ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα

Γενικά τις περισσότερες περιπτώσεις ποιητών πολιτών τις συναντάμε στην Αθήνα

(μόνο δύο περιπτώσεις υπήρξαν στη Σπάρτη)

22

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

Κλεισθένης ανασύνθεση του πολιτικού σώματος

Κατένειμε τους πολίτες σε 10 φυλές (αντί τεσσάρων)

Διαίρεσε την Αττική σε τριάντα ομάδες δήμων (τριττύες)

Διαίρεσε τη χώρα σε περισσότερους από 100 δήμους ndash στους δήμους

έδωσε τη βαρύτητα που είχαν μέχρι τότε οι φυλές (έτσι η εγγραφή στους

καταλόγους του δήμου και ο ορισμός των αντιπροσώπων στη Βουλή των

Πεντακοσίων και στην Ηλιαία γινόταν πλέον από τους δήμους)

Ερώτηση 13

1 Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού στην Αθήνα με τα

μέτρα

a του Εφιάλτη και

b του Περικλή [σελ 52 πρβ σελ 91]

Δραστηριότητα 14 [σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

Εφιάλτης

(462 πΧ) αποδυνάμωσε εντελώς τον Άρειο Πάγο μεταφέροντας τις

αρμοδιότητές του στα άλλα πολιτειακά όργανα (Εκκλησία του Δήμου Βουλή

των 500 Ηλιαία) στα οποία είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες

Περικλής σημαντικά μέτρα

Επιλογή αρχόντων με κλήρωση

Παραχώρηση πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων σε όλες τις τάξεις των

πολιτών (εκλόγιμοι για το αξίωμα των αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες)

Καθιέρωση αμοιβής των μελών της Ηλιαίας και της

Εκκλησίας του Δήμου (δραστηριότητες 11-12 σελ 52)

Ερώτηση 14

1 Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη λειτουργία τους στην

πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53]

Οι φρατρίες

Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών

ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι

φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί

17

αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα

οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή

του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως

θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό

περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε

το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο)

και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε

χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία

Αθηνά)

2 Τι ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η βασική

λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην Αθήνα [σελ 54-55]

Οι φυλές

Η οργάνωση της αρχαϊκής πόλης βασίστηκε στο φυλετικό σύστημα

μονάδες του οποίου ήταν το γένος η φρατρία και η φυλή Η φυλή ήταν συνένωση

φρατριών μια αυτοδιοικούμενη οργανική μονάδα με δικά της διοικητικά όργανα και

δική της εδαφική περιοχή Ανώτατο όργανο ήταν η συνέλευση των ανδρών που

μπορούσαν να φέρουν όπλα (πολεμιστές) Κάθε φυλή είχε τον αρχηγό της

(φυλοβασιλέα) ο οποίος ασκούσε τις διοικητικές θρησκευτικές και στρατιωτικές

αρμοδιότητες Ανάμεσα στον φυλοβασιλέα και της συνέλευσης των πολεμιστών

ήταν το συμβούλιο της φυλής (το οποίο συγκροτούσαν οι αρχηγοί των γενών και

των φρατριών) Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τον φυλοβασιλέα σε συνεργασία

με το συμβούλιο της φυλής και εγκρίνονταν ή απορρίπτονταν από τη συνέλευση

των πολεμιστών

Από τους ιστορικούς γνωρίζουμε ότι υπάρχουν δύο βασικές ομάδες φυλών

οι ιωνικές και οι δωρικές Ακόμα και μετά τον Κλεισθένη (και την αύξησή τους από 4

σε 10 για την αποδυνάμωσή τους) συνέχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο στην

πολιτική σκηνή αφού κάθε φυλή εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές στη

Βουλή των 500 ασκούσε την πρυτανεία για ένα χρόνο και συμμετείχε αναλογικά

στην Ηλιαία

Η φυλή ανακατευόταν και στις οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

(χορηγίες στις τραγωδίες και στα Διονύσια) Αλλά και στον στρατιωτικό τομέα αφού

κατά τον 5ο αι στην Αθήνα οι 10 στρατηγοί εκλέγονταν αντιπροσωπευτικά ένας

18

από κάθε φυλή

Ερώτηση 15

1 Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις) και ποιος ήταν ο

ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες κοινότητες-πυρήνες

κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του

Κλεισθένη Περιγράψτε συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των

δήμων [σελ 55-57]

Οι δήμοι

Μετά τον Κλεισθένη οι δήμοι από απλές γεωγραφικές υποδιαιρέσεις έγιναν

αυτοδιοικούμενες κοινότητες και ταυτόχρονα πυρήνες της κοινωνικοπολιτικής

οργάνωσης της πόλης (λόγω της μεταφοράς της πολιτικής δραστηριότητας από

τις φυλές στους δήμους)

Στο εξής οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν δίπλα στο όνομά τους το όνομα

του δήμου στον οποίο ανήκαν (το οποίο ήταν και κληρονομικό)

Στους επόμενους δύο αιώνες ο ρόλος των δήμων ήταν πλέον διττός από τη

μία αποτελούσαν τοπικές αυτοδιοικούμενες μονάδες με δημοκρατική δομή και

οργάνωση και από την άλλη αποκεντρωμένες μονάδες εφαρμογής των

κατευθύνσεων της κεντρικής εξουσίας και πυρήνες παραγωγής κεντρικής

πολιτικής Η αυτοδιοίκησή τους εκφραζόταν με τα δικά τους διοικητικά όργανα

(Συνέλευση Δημοτών Δήμαρχος Δημοτικό Ταμείο Δημοτική Αστυνομία Δημοτικό

Ιερατείο) Επίσης εισέπρατταν τους δικούς τους φόρους και διοργάνωναν τις

δικές τους πολιτιστικές εκδηλώσεις

Οι δήμοι όμως ήταν αρμόδιοι και για την είσπραξη των δημόσιων φόρων

Η κύρια αρμοδιότητά τους όμως ήταν η τήρηση του καταλόγου των δημοτών-

πολιτών

Ερώτηση 16

1 Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση στην απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και μετά το ψήφισμα του 451

πΧ

Η καταγωγή αποτελούσε το πρωταρχικό κριτήριο απόκτησης της ιδιότητας

του πολίτη Η γέννηση από γονείς πολίτες ή αστούς ήταν η κύρια οδός

πρόσβασης στην πολιτική κοινότητα

19

2 Ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα

προέκυπταν από νόμιμη γέννηση

Νόμιμη γέννηση θεωρούνταν μόνο αυτή που προέκυπτε από τον γάμο ενός

πολίτη ή αστού με την κόρη ενός άλλου πολίτη ή αστού Κάθε άλλη γέννηση

θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα Τα νόθα παιδιά δεν αποκτούσαν την

ιδιότητα του πολίτη και δεν είχαν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά

3 Ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι Αναφέρετε τρία παραδείγματα

Η προϋπόθεση καταγωγής από γονείς πολίτες ως κριτήριο απόκτησης της

ιδιότητας του πολίτη ίσχυσε στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε

φαίνεται ότι αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από τον πατέρα Η μητέρα

μπορούσε να είναι ξένη (μητρόξενοι) Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτές του

Κλεισθένη του Κίμωνα και του Θεμιστοκλή οι μητέρες των οποίων κατάγονταν από

τη Σικυώνα τη Θράκη και το Άργος αντίστοιχα

Στα μέσα του 5ου αι η στάση της Αθήνας στο θέμα των μικτών γάμων άλλαξε

ριζικά Η Εκκλησία του Δήμου το 451 πΧ ενέκρινε ndash ύστερα από πρόταση του

Περικλή ndash ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο για να θεωρηθεί κάποιος Αθηναίος

πολίτης έπρεπε να κατάγεται από γονείς πολίτες ή αστούς και από τις δύο

πλευρές

4 Τι προϋποθέσεις ίσχυαν αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του

πολίτη σε κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον Αριστοτέλη

[σελ 58-61]

Ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί ότι σε ορισμένες δημοκρατικές πόλεις

αρκούσε ακόμα και η ελεύθερη καταγωγή της μητέρας για να αποκτήσει κανείς την

ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη ενώ σε κάποιες άλλες την αποκτούσαν ακόμα και τα

νόθα παιδιά των πολιτών όταν λιγόστευε ο αριθμός των γνήσιων πολιτών

Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι όταν ο πληθυσμός των πόλεων αυτών αυξανόταν και

πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες των πολιτών σταδιακά πρώτα αυτούς

που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και στη συνέχεια αυτούς που

προέρχονταν από πολίτη πατέρα και ξένη μητέρα

20

Ερώτηση 17

1 Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του πολίτη ποιοι

αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια κατηγορία ανήκαν οι πόλεις

που προστάτευσαν το δικαίωμα της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και

για ποιους λόγους

Το δεύτερο καθοριστικό κριτήριο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη

ήταν η κατοχή γης και ακινήτων (έγκτησις) Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν

αποκλειστικό προνόμιο των ελεύθερων πολιτών

Μητρόξενοι και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν

αγροκτήματα και ακίνητα αλλά όχι να τα αγοράσουν Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή

των μετοίκων και των ξένων στην οικονομική ζωή της πόλης (βασικά στις

δημοκρατικές) ήταν όχι μόνο ευπρόσδεκτη αλλά και επιδιωκόμενη Στην Αθήνα

μάλιστα του 4ου αι πΧ έγιναν σημαντικές τροποποιήσεις στις νομικές

διαδικασίες με στόχο τη διευκόλυνση των εμπορικών και οικονομικών

συναλλαγών των μετοίκων Θεωρητικά υπήρχε και η δυνατότητα παραχώρησης

του δικαιώματος της έγκτησης σε μετοίκους και ξένους με ειδικό ψήφισμα της

Εκκλησίας του Δήμου

Επειδή η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς στις

ολιγαρχικές πόλεις προστάτεψαν με ιδιαίτερο ζήλο το δικαίωμα της έγκτησης Σε

πολλές μάλιστα πόλεις (όπως στη Θήβα και τη Σπάρτη) ίσχυε απαγόρευση

πώλησης των κλήρων Στις ίδιες πόλεις συμμετοχή στα κοινά είχαν μόνο οι

μεγαλοκτηματίες

2 Ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

Η απαγόρευση πώλησης της γης υπήρχε τουλάχιστον μέχρι την εποχή του

Σόλωνα

3 Πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] Πότε παύει η απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα κοινά να είναι συνάρτηση

της κατοχής έγγειας περιουσίας και περιουσίας [σελ 62]

21

Η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και της ιδιότητας του πολίτη χαλάρωσε στη

δημοκρατική Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (από τότε δηλαδή που

η ιδιότητα του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του

δήμου) Έκτοτε δεν απαιτούνταν για την απόκτηση της ούτε κατοχή γης ούτε

εισόδημα Με τις αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε Η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και γενικά η συμμετοχή στα κοινά είχε πλέον

να κάνει με την προσωπική αξία του καθενός

Εάν ο πολίτης έστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με τη

δράση του δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσεις λέει

ο Περικλής στον επιτάφιο

4 Τι προτείνονταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 πΧ) και τι

συμπεραίνει κανείς από την καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403

πΧ στην Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ 61-63]

Διάταγμα του Φορμισίου (403 πΧ) προτεινόταν να αποκλειστούν από

την πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γη

Η απογραφή που διενεργήθηκε εκείνο το χρόνο είχε καταγράψει 5000

ακτήμονες στην Αθήνα Εάν δεχτούμε ότι στις αρχές του 4ου πΧ αι ο αριθμός

των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν στις 30000 διαπιστώνεται ότι το 16 από

αυτούς ήταν ακτήμονες

Ερώτηση 18

1 Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Μια άλλη οδός πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στο πολιτικό σώμα

ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά

των διακεκριμένων υπηρεσιών τους σε αυτή (σπάνιο φαινόμενο αλλά και ύψιστη

τιμή) Αυτοί ονομάζονταν ποιητοί πολίτες και εξομοιώνονταν με τους εκ καταγωγής

πολίτες (αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι αλλά δεν μπορούσαν

να εκλεγούν άρχοντες και να αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης) Η

απονομή της ιδιότητας του πολίτη μπορούσε να έχει ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα

Γενικά τις περισσότερες περιπτώσεις ποιητών πολιτών τις συναντάμε στην Αθήνα

(μόνο δύο περιπτώσεις υπήρξαν στη Σπάρτη)

22

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα

οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή

του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως

θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό

περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε

το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο)

και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε

χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία

Αθηνά)

2 Τι ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η βασική

λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην Αθήνα [σελ 54-55]

Οι φυλές

Η οργάνωση της αρχαϊκής πόλης βασίστηκε στο φυλετικό σύστημα

μονάδες του οποίου ήταν το γένος η φρατρία και η φυλή Η φυλή ήταν συνένωση

φρατριών μια αυτοδιοικούμενη οργανική μονάδα με δικά της διοικητικά όργανα και

δική της εδαφική περιοχή Ανώτατο όργανο ήταν η συνέλευση των ανδρών που

μπορούσαν να φέρουν όπλα (πολεμιστές) Κάθε φυλή είχε τον αρχηγό της

(φυλοβασιλέα) ο οποίος ασκούσε τις διοικητικές θρησκευτικές και στρατιωτικές

αρμοδιότητες Ανάμεσα στον φυλοβασιλέα και της συνέλευσης των πολεμιστών

ήταν το συμβούλιο της φυλής (το οποίο συγκροτούσαν οι αρχηγοί των γενών και

των φρατριών) Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τον φυλοβασιλέα σε συνεργασία

με το συμβούλιο της φυλής και εγκρίνονταν ή απορρίπτονταν από τη συνέλευση

των πολεμιστών

Από τους ιστορικούς γνωρίζουμε ότι υπάρχουν δύο βασικές ομάδες φυλών

οι ιωνικές και οι δωρικές Ακόμα και μετά τον Κλεισθένη (και την αύξησή τους από 4

σε 10 για την αποδυνάμωσή τους) συνέχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο στην

πολιτική σκηνή αφού κάθε φυλή εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές στη

Βουλή των 500 ασκούσε την πρυτανεία για ένα χρόνο και συμμετείχε αναλογικά

στην Ηλιαία

Η φυλή ανακατευόταν και στις οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

(χορηγίες στις τραγωδίες και στα Διονύσια) Αλλά και στον στρατιωτικό τομέα αφού

κατά τον 5ο αι στην Αθήνα οι 10 στρατηγοί εκλέγονταν αντιπροσωπευτικά ένας

18

από κάθε φυλή

Ερώτηση 15

1 Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις) και ποιος ήταν ο

ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες κοινότητες-πυρήνες

κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του

Κλεισθένη Περιγράψτε συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των

δήμων [σελ 55-57]

Οι δήμοι

Μετά τον Κλεισθένη οι δήμοι από απλές γεωγραφικές υποδιαιρέσεις έγιναν

αυτοδιοικούμενες κοινότητες και ταυτόχρονα πυρήνες της κοινωνικοπολιτικής

οργάνωσης της πόλης (λόγω της μεταφοράς της πολιτικής δραστηριότητας από

τις φυλές στους δήμους)

Στο εξής οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν δίπλα στο όνομά τους το όνομα

του δήμου στον οποίο ανήκαν (το οποίο ήταν και κληρονομικό)

Στους επόμενους δύο αιώνες ο ρόλος των δήμων ήταν πλέον διττός από τη

μία αποτελούσαν τοπικές αυτοδιοικούμενες μονάδες με δημοκρατική δομή και

οργάνωση και από την άλλη αποκεντρωμένες μονάδες εφαρμογής των

κατευθύνσεων της κεντρικής εξουσίας και πυρήνες παραγωγής κεντρικής

πολιτικής Η αυτοδιοίκησή τους εκφραζόταν με τα δικά τους διοικητικά όργανα

(Συνέλευση Δημοτών Δήμαρχος Δημοτικό Ταμείο Δημοτική Αστυνομία Δημοτικό

Ιερατείο) Επίσης εισέπρατταν τους δικούς τους φόρους και διοργάνωναν τις

δικές τους πολιτιστικές εκδηλώσεις

Οι δήμοι όμως ήταν αρμόδιοι και για την είσπραξη των δημόσιων φόρων

Η κύρια αρμοδιότητά τους όμως ήταν η τήρηση του καταλόγου των δημοτών-

πολιτών

Ερώτηση 16

1 Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση στην απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και μετά το ψήφισμα του 451

πΧ

Η καταγωγή αποτελούσε το πρωταρχικό κριτήριο απόκτησης της ιδιότητας

του πολίτη Η γέννηση από γονείς πολίτες ή αστούς ήταν η κύρια οδός

πρόσβασης στην πολιτική κοινότητα

19

2 Ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα

προέκυπταν από νόμιμη γέννηση

Νόμιμη γέννηση θεωρούνταν μόνο αυτή που προέκυπτε από τον γάμο ενός

πολίτη ή αστού με την κόρη ενός άλλου πολίτη ή αστού Κάθε άλλη γέννηση

θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα Τα νόθα παιδιά δεν αποκτούσαν την

ιδιότητα του πολίτη και δεν είχαν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά

3 Ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι Αναφέρετε τρία παραδείγματα

Η προϋπόθεση καταγωγής από γονείς πολίτες ως κριτήριο απόκτησης της

ιδιότητας του πολίτη ίσχυσε στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε

φαίνεται ότι αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από τον πατέρα Η μητέρα

μπορούσε να είναι ξένη (μητρόξενοι) Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτές του

Κλεισθένη του Κίμωνα και του Θεμιστοκλή οι μητέρες των οποίων κατάγονταν από

τη Σικυώνα τη Θράκη και το Άργος αντίστοιχα

Στα μέσα του 5ου αι η στάση της Αθήνας στο θέμα των μικτών γάμων άλλαξε

ριζικά Η Εκκλησία του Δήμου το 451 πΧ ενέκρινε ndash ύστερα από πρόταση του

Περικλή ndash ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο για να θεωρηθεί κάποιος Αθηναίος

πολίτης έπρεπε να κατάγεται από γονείς πολίτες ή αστούς και από τις δύο

πλευρές

4 Τι προϋποθέσεις ίσχυαν αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του

πολίτη σε κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον Αριστοτέλη

[σελ 58-61]

Ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί ότι σε ορισμένες δημοκρατικές πόλεις

αρκούσε ακόμα και η ελεύθερη καταγωγή της μητέρας για να αποκτήσει κανείς την

ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη ενώ σε κάποιες άλλες την αποκτούσαν ακόμα και τα

νόθα παιδιά των πολιτών όταν λιγόστευε ο αριθμός των γνήσιων πολιτών

Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι όταν ο πληθυσμός των πόλεων αυτών αυξανόταν και

πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες των πολιτών σταδιακά πρώτα αυτούς

που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και στη συνέχεια αυτούς που

προέρχονταν από πολίτη πατέρα και ξένη μητέρα

20

Ερώτηση 17

1 Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του πολίτη ποιοι

αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια κατηγορία ανήκαν οι πόλεις

που προστάτευσαν το δικαίωμα της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και

για ποιους λόγους

Το δεύτερο καθοριστικό κριτήριο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη

ήταν η κατοχή γης και ακινήτων (έγκτησις) Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν

αποκλειστικό προνόμιο των ελεύθερων πολιτών

Μητρόξενοι και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν

αγροκτήματα και ακίνητα αλλά όχι να τα αγοράσουν Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή

των μετοίκων και των ξένων στην οικονομική ζωή της πόλης (βασικά στις

δημοκρατικές) ήταν όχι μόνο ευπρόσδεκτη αλλά και επιδιωκόμενη Στην Αθήνα

μάλιστα του 4ου αι πΧ έγιναν σημαντικές τροποποιήσεις στις νομικές

διαδικασίες με στόχο τη διευκόλυνση των εμπορικών και οικονομικών

συναλλαγών των μετοίκων Θεωρητικά υπήρχε και η δυνατότητα παραχώρησης

του δικαιώματος της έγκτησης σε μετοίκους και ξένους με ειδικό ψήφισμα της

Εκκλησίας του Δήμου

Επειδή η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς στις

ολιγαρχικές πόλεις προστάτεψαν με ιδιαίτερο ζήλο το δικαίωμα της έγκτησης Σε

πολλές μάλιστα πόλεις (όπως στη Θήβα και τη Σπάρτη) ίσχυε απαγόρευση

πώλησης των κλήρων Στις ίδιες πόλεις συμμετοχή στα κοινά είχαν μόνο οι

μεγαλοκτηματίες

2 Ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

Η απαγόρευση πώλησης της γης υπήρχε τουλάχιστον μέχρι την εποχή του

Σόλωνα

3 Πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] Πότε παύει η απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα κοινά να είναι συνάρτηση

της κατοχής έγγειας περιουσίας και περιουσίας [σελ 62]

21

Η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και της ιδιότητας του πολίτη χαλάρωσε στη

δημοκρατική Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (από τότε δηλαδή που

η ιδιότητα του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του

δήμου) Έκτοτε δεν απαιτούνταν για την απόκτηση της ούτε κατοχή γης ούτε

εισόδημα Με τις αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε Η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και γενικά η συμμετοχή στα κοινά είχε πλέον

να κάνει με την προσωπική αξία του καθενός

Εάν ο πολίτης έστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με τη

δράση του δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσεις λέει

ο Περικλής στον επιτάφιο

4 Τι προτείνονταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 πΧ) και τι

συμπεραίνει κανείς από την καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403

πΧ στην Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ 61-63]

Διάταγμα του Φορμισίου (403 πΧ) προτεινόταν να αποκλειστούν από

την πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γη

Η απογραφή που διενεργήθηκε εκείνο το χρόνο είχε καταγράψει 5000

ακτήμονες στην Αθήνα Εάν δεχτούμε ότι στις αρχές του 4ου πΧ αι ο αριθμός

των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν στις 30000 διαπιστώνεται ότι το 16 από

αυτούς ήταν ακτήμονες

Ερώτηση 18

1 Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Μια άλλη οδός πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στο πολιτικό σώμα

ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά

των διακεκριμένων υπηρεσιών τους σε αυτή (σπάνιο φαινόμενο αλλά και ύψιστη

τιμή) Αυτοί ονομάζονταν ποιητοί πολίτες και εξομοιώνονταν με τους εκ καταγωγής

πολίτες (αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι αλλά δεν μπορούσαν

να εκλεγούν άρχοντες και να αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης) Η

απονομή της ιδιότητας του πολίτη μπορούσε να έχει ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα

Γενικά τις περισσότερες περιπτώσεις ποιητών πολιτών τις συναντάμε στην Αθήνα

(μόνο δύο περιπτώσεις υπήρξαν στη Σπάρτη)

22

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

από κάθε φυλή

Ερώτηση 15

1 Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις) και ποιος ήταν ο

ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες κοινότητες-πυρήνες

κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του

Κλεισθένη Περιγράψτε συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των

δήμων [σελ 55-57]

Οι δήμοι

Μετά τον Κλεισθένη οι δήμοι από απλές γεωγραφικές υποδιαιρέσεις έγιναν

αυτοδιοικούμενες κοινότητες και ταυτόχρονα πυρήνες της κοινωνικοπολιτικής

οργάνωσης της πόλης (λόγω της μεταφοράς της πολιτικής δραστηριότητας από

τις φυλές στους δήμους)

Στο εξής οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν δίπλα στο όνομά τους το όνομα

του δήμου στον οποίο ανήκαν (το οποίο ήταν και κληρονομικό)

Στους επόμενους δύο αιώνες ο ρόλος των δήμων ήταν πλέον διττός από τη

μία αποτελούσαν τοπικές αυτοδιοικούμενες μονάδες με δημοκρατική δομή και

οργάνωση και από την άλλη αποκεντρωμένες μονάδες εφαρμογής των

κατευθύνσεων της κεντρικής εξουσίας και πυρήνες παραγωγής κεντρικής

πολιτικής Η αυτοδιοίκησή τους εκφραζόταν με τα δικά τους διοικητικά όργανα

(Συνέλευση Δημοτών Δήμαρχος Δημοτικό Ταμείο Δημοτική Αστυνομία Δημοτικό

Ιερατείο) Επίσης εισέπρατταν τους δικούς τους φόρους και διοργάνωναν τις

δικές τους πολιτιστικές εκδηλώσεις

Οι δήμοι όμως ήταν αρμόδιοι και για την είσπραξη των δημόσιων φόρων

Η κύρια αρμοδιότητά τους όμως ήταν η τήρηση του καταλόγου των δημοτών-

πολιτών

Ερώτηση 16

1 Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση στην απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και μετά το ψήφισμα του 451

πΧ

Η καταγωγή αποτελούσε το πρωταρχικό κριτήριο απόκτησης της ιδιότητας

του πολίτη Η γέννηση από γονείς πολίτες ή αστούς ήταν η κύρια οδός

πρόσβασης στην πολιτική κοινότητα

19

2 Ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα

προέκυπταν από νόμιμη γέννηση

Νόμιμη γέννηση θεωρούνταν μόνο αυτή που προέκυπτε από τον γάμο ενός

πολίτη ή αστού με την κόρη ενός άλλου πολίτη ή αστού Κάθε άλλη γέννηση

θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα Τα νόθα παιδιά δεν αποκτούσαν την

ιδιότητα του πολίτη και δεν είχαν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά

3 Ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι Αναφέρετε τρία παραδείγματα

Η προϋπόθεση καταγωγής από γονείς πολίτες ως κριτήριο απόκτησης της

ιδιότητας του πολίτη ίσχυσε στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε

φαίνεται ότι αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από τον πατέρα Η μητέρα

μπορούσε να είναι ξένη (μητρόξενοι) Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτές του

Κλεισθένη του Κίμωνα και του Θεμιστοκλή οι μητέρες των οποίων κατάγονταν από

τη Σικυώνα τη Θράκη και το Άργος αντίστοιχα

Στα μέσα του 5ου αι η στάση της Αθήνας στο θέμα των μικτών γάμων άλλαξε

ριζικά Η Εκκλησία του Δήμου το 451 πΧ ενέκρινε ndash ύστερα από πρόταση του

Περικλή ndash ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο για να θεωρηθεί κάποιος Αθηναίος

πολίτης έπρεπε να κατάγεται από γονείς πολίτες ή αστούς και από τις δύο

πλευρές

4 Τι προϋποθέσεις ίσχυαν αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του

πολίτη σε κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον Αριστοτέλη

[σελ 58-61]

Ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί ότι σε ορισμένες δημοκρατικές πόλεις

αρκούσε ακόμα και η ελεύθερη καταγωγή της μητέρας για να αποκτήσει κανείς την

ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη ενώ σε κάποιες άλλες την αποκτούσαν ακόμα και τα

νόθα παιδιά των πολιτών όταν λιγόστευε ο αριθμός των γνήσιων πολιτών

Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι όταν ο πληθυσμός των πόλεων αυτών αυξανόταν και

πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες των πολιτών σταδιακά πρώτα αυτούς

που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και στη συνέχεια αυτούς που

προέρχονταν από πολίτη πατέρα και ξένη μητέρα

20

Ερώτηση 17

1 Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του πολίτη ποιοι

αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια κατηγορία ανήκαν οι πόλεις

που προστάτευσαν το δικαίωμα της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και

για ποιους λόγους

Το δεύτερο καθοριστικό κριτήριο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη

ήταν η κατοχή γης και ακινήτων (έγκτησις) Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν

αποκλειστικό προνόμιο των ελεύθερων πολιτών

Μητρόξενοι και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν

αγροκτήματα και ακίνητα αλλά όχι να τα αγοράσουν Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή

των μετοίκων και των ξένων στην οικονομική ζωή της πόλης (βασικά στις

δημοκρατικές) ήταν όχι μόνο ευπρόσδεκτη αλλά και επιδιωκόμενη Στην Αθήνα

μάλιστα του 4ου αι πΧ έγιναν σημαντικές τροποποιήσεις στις νομικές

διαδικασίες με στόχο τη διευκόλυνση των εμπορικών και οικονομικών

συναλλαγών των μετοίκων Θεωρητικά υπήρχε και η δυνατότητα παραχώρησης

του δικαιώματος της έγκτησης σε μετοίκους και ξένους με ειδικό ψήφισμα της

Εκκλησίας του Δήμου

Επειδή η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς στις

ολιγαρχικές πόλεις προστάτεψαν με ιδιαίτερο ζήλο το δικαίωμα της έγκτησης Σε

πολλές μάλιστα πόλεις (όπως στη Θήβα και τη Σπάρτη) ίσχυε απαγόρευση

πώλησης των κλήρων Στις ίδιες πόλεις συμμετοχή στα κοινά είχαν μόνο οι

μεγαλοκτηματίες

2 Ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

Η απαγόρευση πώλησης της γης υπήρχε τουλάχιστον μέχρι την εποχή του

Σόλωνα

3 Πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] Πότε παύει η απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα κοινά να είναι συνάρτηση

της κατοχής έγγειας περιουσίας και περιουσίας [σελ 62]

21

Η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και της ιδιότητας του πολίτη χαλάρωσε στη

δημοκρατική Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (από τότε δηλαδή που

η ιδιότητα του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του

δήμου) Έκτοτε δεν απαιτούνταν για την απόκτηση της ούτε κατοχή γης ούτε

εισόδημα Με τις αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε Η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και γενικά η συμμετοχή στα κοινά είχε πλέον

να κάνει με την προσωπική αξία του καθενός

Εάν ο πολίτης έστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με τη

δράση του δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσεις λέει

ο Περικλής στον επιτάφιο

4 Τι προτείνονταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 πΧ) και τι

συμπεραίνει κανείς από την καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403

πΧ στην Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ 61-63]

Διάταγμα του Φορμισίου (403 πΧ) προτεινόταν να αποκλειστούν από

την πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γη

Η απογραφή που διενεργήθηκε εκείνο το χρόνο είχε καταγράψει 5000

ακτήμονες στην Αθήνα Εάν δεχτούμε ότι στις αρχές του 4ου πΧ αι ο αριθμός

των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν στις 30000 διαπιστώνεται ότι το 16 από

αυτούς ήταν ακτήμονες

Ερώτηση 18

1 Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Μια άλλη οδός πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στο πολιτικό σώμα

ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά

των διακεκριμένων υπηρεσιών τους σε αυτή (σπάνιο φαινόμενο αλλά και ύψιστη

τιμή) Αυτοί ονομάζονταν ποιητοί πολίτες και εξομοιώνονταν με τους εκ καταγωγής

πολίτες (αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι αλλά δεν μπορούσαν

να εκλεγούν άρχοντες και να αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης) Η

απονομή της ιδιότητας του πολίτη μπορούσε να έχει ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα

Γενικά τις περισσότερες περιπτώσεις ποιητών πολιτών τις συναντάμε στην Αθήνα

(μόνο δύο περιπτώσεις υπήρξαν στη Σπάρτη)

22

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

2 Ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα

προέκυπταν από νόμιμη γέννηση

Νόμιμη γέννηση θεωρούνταν μόνο αυτή που προέκυπτε από τον γάμο ενός

πολίτη ή αστού με την κόρη ενός άλλου πολίτη ή αστού Κάθε άλλη γέννηση

θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα Τα νόθα παιδιά δεν αποκτούσαν την

ιδιότητα του πολίτη και δεν είχαν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά

3 Ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι Αναφέρετε τρία παραδείγματα

Η προϋπόθεση καταγωγής από γονείς πολίτες ως κριτήριο απόκτησης της

ιδιότητας του πολίτη ίσχυσε στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αι πΧ Μέχρι τότε

φαίνεται ότι αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από τον πατέρα Η μητέρα

μπορούσε να είναι ξένη (μητρόξενοι) Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτές του

Κλεισθένη του Κίμωνα και του Θεμιστοκλή οι μητέρες των οποίων κατάγονταν από

τη Σικυώνα τη Θράκη και το Άργος αντίστοιχα

Στα μέσα του 5ου αι η στάση της Αθήνας στο θέμα των μικτών γάμων άλλαξε

ριζικά Η Εκκλησία του Δήμου το 451 πΧ ενέκρινε ndash ύστερα από πρόταση του

Περικλή ndash ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο για να θεωρηθεί κάποιος Αθηναίος

πολίτης έπρεπε να κατάγεται από γονείς πολίτες ή αστούς και από τις δύο

πλευρές

4 Τι προϋποθέσεις ίσχυαν αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του

πολίτη σε κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον Αριστοτέλη

[σελ 58-61]

Ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί ότι σε ορισμένες δημοκρατικές πόλεις

αρκούσε ακόμα και η ελεύθερη καταγωγή της μητέρας για να αποκτήσει κανείς την

ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη ενώ σε κάποιες άλλες την αποκτούσαν ακόμα και τα

νόθα παιδιά των πολιτών όταν λιγόστευε ο αριθμός των γνήσιων πολιτών

Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι όταν ο πληθυσμός των πόλεων αυτών αυξανόταν και

πάλι άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες των πολιτών σταδιακά πρώτα αυτούς

που προέρχονταν από δούλο πατέρα ή μητέρα και στη συνέχεια αυτούς που

προέρχονταν από πολίτη πατέρα και ξένη μητέρα

20

Ερώτηση 17

1 Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του πολίτη ποιοι

αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια κατηγορία ανήκαν οι πόλεις

που προστάτευσαν το δικαίωμα της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και

για ποιους λόγους

Το δεύτερο καθοριστικό κριτήριο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη

ήταν η κατοχή γης και ακινήτων (έγκτησις) Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν

αποκλειστικό προνόμιο των ελεύθερων πολιτών

Μητρόξενοι και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν

αγροκτήματα και ακίνητα αλλά όχι να τα αγοράσουν Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή

των μετοίκων και των ξένων στην οικονομική ζωή της πόλης (βασικά στις

δημοκρατικές) ήταν όχι μόνο ευπρόσδεκτη αλλά και επιδιωκόμενη Στην Αθήνα

μάλιστα του 4ου αι πΧ έγιναν σημαντικές τροποποιήσεις στις νομικές

διαδικασίες με στόχο τη διευκόλυνση των εμπορικών και οικονομικών

συναλλαγών των μετοίκων Θεωρητικά υπήρχε και η δυνατότητα παραχώρησης

του δικαιώματος της έγκτησης σε μετοίκους και ξένους με ειδικό ψήφισμα της

Εκκλησίας του Δήμου

Επειδή η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς στις

ολιγαρχικές πόλεις προστάτεψαν με ιδιαίτερο ζήλο το δικαίωμα της έγκτησης Σε

πολλές μάλιστα πόλεις (όπως στη Θήβα και τη Σπάρτη) ίσχυε απαγόρευση

πώλησης των κλήρων Στις ίδιες πόλεις συμμετοχή στα κοινά είχαν μόνο οι

μεγαλοκτηματίες

2 Ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

Η απαγόρευση πώλησης της γης υπήρχε τουλάχιστον μέχρι την εποχή του

Σόλωνα

3 Πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] Πότε παύει η απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα κοινά να είναι συνάρτηση

της κατοχής έγγειας περιουσίας και περιουσίας [σελ 62]

21

Η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και της ιδιότητας του πολίτη χαλάρωσε στη

δημοκρατική Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (από τότε δηλαδή που

η ιδιότητα του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του

δήμου) Έκτοτε δεν απαιτούνταν για την απόκτηση της ούτε κατοχή γης ούτε

εισόδημα Με τις αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε Η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και γενικά η συμμετοχή στα κοινά είχε πλέον

να κάνει με την προσωπική αξία του καθενός

Εάν ο πολίτης έστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με τη

δράση του δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσεις λέει

ο Περικλής στον επιτάφιο

4 Τι προτείνονταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 πΧ) και τι

συμπεραίνει κανείς από την καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403

πΧ στην Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ 61-63]

Διάταγμα του Φορμισίου (403 πΧ) προτεινόταν να αποκλειστούν από

την πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γη

Η απογραφή που διενεργήθηκε εκείνο το χρόνο είχε καταγράψει 5000

ακτήμονες στην Αθήνα Εάν δεχτούμε ότι στις αρχές του 4ου πΧ αι ο αριθμός

των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν στις 30000 διαπιστώνεται ότι το 16 από

αυτούς ήταν ακτήμονες

Ερώτηση 18

1 Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Μια άλλη οδός πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στο πολιτικό σώμα

ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά

των διακεκριμένων υπηρεσιών τους σε αυτή (σπάνιο φαινόμενο αλλά και ύψιστη

τιμή) Αυτοί ονομάζονταν ποιητοί πολίτες και εξομοιώνονταν με τους εκ καταγωγής

πολίτες (αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι αλλά δεν μπορούσαν

να εκλεγούν άρχοντες και να αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης) Η

απονομή της ιδιότητας του πολίτη μπορούσε να έχει ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα

Γενικά τις περισσότερες περιπτώσεις ποιητών πολιτών τις συναντάμε στην Αθήνα

(μόνο δύο περιπτώσεις υπήρξαν στη Σπάρτη)

22

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

Ερώτηση 17

1 Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του πολίτη ποιοι

αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια κατηγορία ανήκαν οι πόλεις

που προστάτευσαν το δικαίωμα της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και

για ποιους λόγους

Το δεύτερο καθοριστικό κριτήριο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη

ήταν η κατοχή γης και ακινήτων (έγκτησις) Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν

αποκλειστικό προνόμιο των ελεύθερων πολιτών

Μητρόξενοι και ξένοι μπορούσαν να μισθώσουν και να εκμεταλλευτούν

αγροκτήματα και ακίνητα αλλά όχι να τα αγοράσουν Παρrsquo όλα αυτά η συμμετοχή

των μετοίκων και των ξένων στην οικονομική ζωή της πόλης (βασικά στις

δημοκρατικές) ήταν όχι μόνο ευπρόσδεκτη αλλά και επιδιωκόμενη Στην Αθήνα

μάλιστα του 4ου αι πΧ έγιναν σημαντικές τροποποιήσεις στις νομικές

διαδικασίες με στόχο τη διευκόλυνση των εμπορικών και οικονομικών

συναλλαγών των μετοίκων Θεωρητικά υπήρχε και η δυνατότητα παραχώρησης

του δικαιώματος της έγκτησης σε μετοίκους και ξένους με ειδικό ψήφισμα της

Εκκλησίας του Δήμου

Επειδή η γη ήταν ότι πολυτιμότερο μπορούσε να κατέχει κανείς στις

ολιγαρχικές πόλεις προστάτεψαν με ιδιαίτερο ζήλο το δικαίωμα της έγκτησης Σε

πολλές μάλιστα πόλεις (όπως στη Θήβα και τη Σπάρτη) ίσχυε απαγόρευση

πώλησης των κλήρων Στις ίδιες πόλεις συμμετοχή στα κοινά είχαν μόνο οι

μεγαλοκτηματίες

2 Ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

Η απαγόρευση πώλησης της γης υπήρχε τουλάχιστον μέχρι την εποχή του

Σόλωνα

3 Πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] Πότε παύει η απόκτηση

της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα κοινά να είναι συνάρτηση

της κατοχής έγγειας περιουσίας και περιουσίας [σελ 62]

21

Η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και της ιδιότητας του πολίτη χαλάρωσε στη

δημοκρατική Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (από τότε δηλαδή που

η ιδιότητα του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του

δήμου) Έκτοτε δεν απαιτούνταν για την απόκτηση της ούτε κατοχή γης ούτε

εισόδημα Με τις αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε Η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και γενικά η συμμετοχή στα κοινά είχε πλέον

να κάνει με την προσωπική αξία του καθενός

Εάν ο πολίτης έστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με τη

δράση του δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσεις λέει

ο Περικλής στον επιτάφιο

4 Τι προτείνονταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 πΧ) και τι

συμπεραίνει κανείς από την καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403

πΧ στην Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ 61-63]

Διάταγμα του Φορμισίου (403 πΧ) προτεινόταν να αποκλειστούν από

την πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γη

Η απογραφή που διενεργήθηκε εκείνο το χρόνο είχε καταγράψει 5000

ακτήμονες στην Αθήνα Εάν δεχτούμε ότι στις αρχές του 4ου πΧ αι ο αριθμός

των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν στις 30000 διαπιστώνεται ότι το 16 από

αυτούς ήταν ακτήμονες

Ερώτηση 18

1 Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Μια άλλη οδός πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στο πολιτικό σώμα

ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά

των διακεκριμένων υπηρεσιών τους σε αυτή (σπάνιο φαινόμενο αλλά και ύψιστη

τιμή) Αυτοί ονομάζονταν ποιητοί πολίτες και εξομοιώνονταν με τους εκ καταγωγής

πολίτες (αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι αλλά δεν μπορούσαν

να εκλεγούν άρχοντες και να αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης) Η

απονομή της ιδιότητας του πολίτη μπορούσε να έχει ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα

Γενικά τις περισσότερες περιπτώσεις ποιητών πολιτών τις συναντάμε στην Αθήνα

(μόνο δύο περιπτώσεις υπήρξαν στη Σπάρτη)

22

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

Η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και της ιδιότητας του πολίτη χαλάρωσε στη

δημοκρατική Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (από τότε δηλαδή που

η ιδιότητα του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του

δήμου) Έκτοτε δεν απαιτούνταν για την απόκτηση της ούτε κατοχή γης ούτε

εισόδημα Με τις αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε Η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και γενικά η συμμετοχή στα κοινά είχε πλέον

να κάνει με την προσωπική αξία του καθενός

Εάν ο πολίτης έστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει την πόλη με τη

δράση του δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσεις λέει

ο Περικλής στον επιτάφιο

4 Τι προτείνονταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 πΧ) και τι

συμπεραίνει κανείς από την καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403

πΧ στην Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ 61-63]

Διάταγμα του Φορμισίου (403 πΧ) προτεινόταν να αποκλειστούν από

την πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γη

Η απογραφή που διενεργήθηκε εκείνο το χρόνο είχε καταγράψει 5000

ακτήμονες στην Αθήνα Εάν δεχτούμε ότι στις αρχές του 4ου πΧ αι ο αριθμός

των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν στις 30000 διαπιστώνεται ότι το 16 από

αυτούς ήταν ακτήμονες

Ερώτηση 18

1 Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Μια άλλη οδός πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στο πολιτικό σώμα

ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά

των διακεκριμένων υπηρεσιών τους σε αυτή (σπάνιο φαινόμενο αλλά και ύψιστη

τιμή) Αυτοί ονομάζονταν ποιητοί πολίτες και εξομοιώνονταν με τους εκ καταγωγής

πολίτες (αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι αλλά δεν μπορούσαν

να εκλεγούν άρχοντες και να αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης) Η

απονομή της ιδιότητας του πολίτη μπορούσε να έχει ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα

Γενικά τις περισσότερες περιπτώσεις ποιητών πολιτών τις συναντάμε στην Αθήνα

(μόνο δύο περιπτώσεις υπήρξαν στη Σπάρτη)

22

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

2 Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του

πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία συνδέονται με γνωστά σε

σας ιστορικά γεγονότα

Ομαδικές

1 Επί Σολώνα όταν επέτρεψε να επιστρέψουν στην Αθήνα και να

επανακτήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα όσοι είχαν διαφύγει λόγω χρεών

2 Στους συμμάχους τους Πλαταιείς από τους Αθηναίους μετά την καταστροφή

της πόλης τους από Βοιωτούς και Σπαρτιάτες το 427 πΧ

Ατομική

Στο γιο του Περικλή με την Ασπασία (λόγω του θανάτου των δύο γνήσιων

γιων του από λοιμό)

3 Η επιγαμία [σελ 63-65]

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αναγνώρισαν

στους Ευβοείς (με τους οποίους είχαν παραδοσιακά καλές σχέσεις την επιγαμία =

αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι (καθώς

και τα παιδιά τους) Πολύ πιθανό όμως είναι να απέκτησαν το δικαίωμα της ιδιότητας

του πολίτη παράνομα πολλοί εύποροι μέτοικοι (εξαγοράζοντας την εγγραφή

τους στους

καταλόγους) Τα πρόστιμα σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν πολύ αυστηρά (αφαίρεση

περιουσίας υποβιβασμός σε δούλο) Για την αποφυγή τέτοιων περιστατικών οι

κατάλογοι στην Αθήνα εξετάζονταν σε τακτά διαστήματα από την Εκκλησία του

Δήμου (δραστηριότητα 18 ndash σελ 66)

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

Ερώτηση 19

1 Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67]

Με ατιμία τιμωρούνταν όσοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να ανήκουν στο

σώμα των πολιτών Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η ολική μπορούσε να

είναι είτε απόλυτη είτε σχετική

23

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

2 Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική)τι

συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική)

Ολική απόλυτη ατιμία

Αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων απαγόρευση παραμονής στο έδαφος της

πόλης Στην αρχή μάλιστα κάθε πολίτης επιτρεπόταν ακόμη και να φονεύσει τον

άτιμο χωρίς να τιμωρηθεί σε περίπτωση που τον συναντούσε στα όρια της

πόλης Την ολική απόλυτη ατιμία επέσυραν ιδιαίτερα σοβαρά αδικήματα όπως

Επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος

Προσπάθεια κατάργησης ή παραποίησης της κείμενης νομοθεσίας

Φόνος προσώπου στον οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο

Εξαπάτηση πολίτη πχ δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή

Συνηθέστερη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία σε αυτή την

περίπτωση ο άτιμος έχαν ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα δεν έπαυε όμως

να είναι πολίτης Συμμετείχε στην Εκκλησία αλλά δεν δικαιούνταν να λάβει το

λόγο ndash συμμετείχε όμως σε ψηφοφορίες Δεν συμμετείχε όμως στην Ηλιαία δεν

έμπαινε στην αγορά και στα ιερά και δεν συμμετείχε σε δημόσιες θυσίες και

αθλητικές εκδηλώσεις Αυτό συνέβαινε όταν

Υπήρχαν χρέη προς την πόλη (σε περίπτωση χρεών η ατιμία ήταν

κληρονομική και σε περίπτωση θανάτου του ατόμου τα χρέη

μεταφέρονταν στους κληρονόμους μέχρι να εξοφληθούν)

Γινόταν απόπειρα δωροδοκίας δικαστών

Ψευδομαρτυρούσαν

Μερική ατιμία

Πιο περιορισμένη μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων

Ποινές

απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία

απαγόρευση παράστασης στο δικαστήριο

μη συμμετοχή σε συζητήσεις στην αγορά

Αυτό συνέβαινε όταν

Κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία

Δεν εξοφλούσαν πρόστιμα προς την πόλη (πχ από κάποιο

24

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

δικαστήριο)

Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι είτε προσωρινή είτε οριστική Η

άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση (κι αυτό γιατί τον 5ο αι πΧ

στην Αθήνα απαιτούνταν laquoπλήρηraquo συνέλευση της Εκκλησίας για να αποφασιστεί

κάτι τέτοιο δλδ 6000 ψήφοι πολιτών)

Γενικά η ατιμία στην αρχική της μορφή ισοδυναμούσε με έξωση από την

κοινωνία της πόλης ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό Σε κάθε περίπτωση

πάντως αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας

3 Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη μορφή ατιμίας

Ερώτηση 20

1 Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα η

υποβαθμισμένη νομική της θέση

Η θέση της γυναίκας ήταν από νομική κοινωνική και πολιτική πλευρά

σημαντικά υποβαθμισμένη Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα δεν είχε συμμετοχή

στα κοινά

Γραφόταν μόνο στους καταλόγους της φατρίας που σήμαινε την ελεύθερη

καταγωγή της Δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν

πολίτες αλλά αστές Η γυναίκα δεν ασκούσε καμία πολιτική δραστηριότητα και

απουσίαζε από την πολιτική ζωή Από νομικής θέσης δεν μπορούσε να υπογράψει

συμβόλαια και να παραστεί στα δικαστήρια ούτε κατείχε γη ακίνητα και άλλα

κινητά πράγματα Την εκπροσωπούσε κάποιος άλλος όπως ο πατέρας της και αν

είχε πεθάνει ο μεγαλύτερος αδελφός της αν ήταν ανύπαντρη ο άντρας της αν ήταν

παντρεμένη και ο μεγαλύτερος γιος της αν ήταν χήρα Στην κοινωνική ζωή ήταν

λιγότερο αποκλεισμένη Συμμετείχε σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές Σημαντικό

ρόλο έπαιζε στα Θεσμοφόρια που ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην

παντρεμένη γυναίκα και εκεί τιμούσαν τις θεές της γονιμότητας Οι Έλληνες τη

θεωρούσαν από τη φύση της αδύναμο πνευματικά ον το οποίο έπρεπε να υπακούει

τον άντρα επηρεασμένοι από την Ανατολή

2 Οι απόψεις του Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο

και τη φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

25

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

Ο Ξενοφώντας τόνιζε το ρόλο της ως καλή συζύγου και νοικοκυράς Πίστευε

ότι ένα σπίτι για να προκόψει πρέπει η γυναίκα να είναι νοικοκυρά Ο Σωκράτης

έλεγε ότι η γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη του άντρα αφού και

οι δύο έχουν τις ίδιες καταβολές και ικανότητες Ο Περικλής έλεγε ότι είναι τιμή για

τη γυναίκα να μην τη συζητάνε οι άντρες

Ερώτηση 21

1 Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Διαφορετική η θέση της γυναίκας ως προς την κοινωνική θέση Στη Σπάρτη η

γυναίκα δεν ασχολείται με τα πολιτικά αφού ήταν προνόμιο των ανδρών Είχαν

μεγαλύτερη ελευθερία και επηρέαζαν τους άνδρες Ο Αριστοτέλης τους ονομάζει

γυναικοκρατούμενους Οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές

κοπέλες στο γυναικωνίτη Οι νεαρές κοπέλες γυμνάζονταν για να δυναμώσει τα

σώμα τους και έτσι να κάνουν υγιή παιδιά Έτρεχαν πάλευαν και έριχναν δίσκο και

ακόντιο Η γύμνωση των κοριτσιών για τους Σπαρτιάτες δεν είχε τίποτα το αισχρό

γιατί δεν το θεωρούσαν απρέπεια Στη Σπάρτη δεν ήταν ανάγκη η γυναίκα να είναι

μια καλή νοικοκυρά αφού οι άντρες έλειπαν από το σπίτι και ήταν στα στρατόπεδα η

στο γυμναστήριο ενώ έτρωγαν όλοι μαζί στα κοινά συσσίτια Οι γυναίκες είχαν

τη δυνατότητα να επικοινωνούν και να συναναστρέφονται μεταξύ τους Τα 25 της

συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες

Ερώτηση 22

1 Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

την ιδιότητα του οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας

περιορίζεται η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών συμβάλλει στην

ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Υποχρεώσεις και δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη

Στρατιωτικές υποχρεώσεις

26

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

Η πιο σημαντική ήταν η στρατιωτική υποχρέωση Για να πάει κάποιος στο

στρατό πρέπει να ήταν ικανός και υγιής να υπερασπιστεί την πόλη και να έχει την

οικονομική δυνατότητα γιατί έπρεπε να πάρει με δικά του χρήματα τον οπλισμό

του

Μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα η υπεράσπιση της πόλης ήταν καθήκον των

ευγενών και των πλουσίων Όταν αναπτύχθηκε η πόλη έγιναν αλλαγές και στον

στρατιωτικό τομέα αφού εκτός από τους αριστοκράτες και άλλα στρώματα πολιτών

έπαιρναν μέρος Αυτό οφείλεται στην πολεμική φάλαγγα ως πολεμικής τεχνικής

που έγινε τον 7ο αιώνα Στην πολεμική φάλαγγα έχουμε την παράταξη κατά

στοίχους οι οπλίτες μάχονταν δίπλα ο ένας με τον άλλο σαν μάζα και κρατούσαν

στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και στο δεξί τους το δόρυ Κανείς από τους

οπλίτες δεν ήταν αναντικατάστατος και όλοι ήταν ίσοι όχι μόνο στη μάχη αλλά και

στο μοίρασμα των λαφύρων και της γης Η φάλαγγα απαιτούσε πολλούς

πολεμιστές έτσι μπορούσαν να πάρουν μέρος και οι πολίτες των κατώτερων και

μεσαίων στρωμάτων οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα Έτσι έχουμε σύνδεση

πολίτη και οπλίτη που είναι ταυτόσημες έννοιες Επίσης στρατός και

πολιτική δεν διαχωρίζονται Την ιδιότητα του πολίτη είχε αυτός που μπορούσε

να υπερασπιστεί την πατρίδα του με την ασπίδα Σε όλες τις ελληνικές πόλεις οι

πολίτες από το 20ο ndash 60ο έτος της ηλικίας τους ήταν υποχρεωμένοι να πάνε στο

στρατό και να τεθούν στη διάθεση της πόλης στις ολιγαρχικές αυτό ίσχυε μέχρι τον

4ο αιώνα

Και τα μεσαία στρώματα πολιτών που υπηρετούσαν ως οπλίτες μπορούσαν

να λάβουν αποφάσεις Η εξουσία των ευγενών και των αριστοκρατών περιορίστηκε

Δεν αποφάσιζαν μόνο οι ευγενείς για το αν θα ξεκινήσει ή θα τελειώσει ο πόλεμος

έπρεπε να το εγκρίνει και η συνέλευση των πολιτών ndash οπλιτών Η ιδιότητα του

πολίτη ndash οπλίτη βοήθησε στην ανάπτυξη της ισότητας

Στην Αθήνα όμως και στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στην

Αθήνα η οπλιτική ικανότητα χωρίστηκε από την ιδιότητα του πολίτη από την

εποχή του Κλεισθένη και στη Σπάρτη η κοινωνία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά

(δραστηριότητα 21 ndash σελ 73) Από τα τέλη του 5ου αιώνα η σχέση πολίτη ndash οπλίτη

άρχισε να εξασθενεί σε πολλές πόλεις οι οπλίτες δεν ήθελαν να στρατευθούν και

τον 4ο αιώνα ειδικά

Έτσι οι πόλεις μίσθωναν επαγγελματίες στρατιώτες για να καλύψουν τις

27

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

ανάγκες τους Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι εχθρικές πόλεις προς την Αθήνα

χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα ακόμα και οπλιτών Οι πολίτες δεν

ένιωθαν πίστη και αφοσίωση στην ιδέα της πόλης και δεν ήταν διατεθειμένοι να

θυσιαστούν για αυτή Οι εκστρατείες τους είχαν κουράσει και ο πληθυσμός είχε

μειωθεί σημαντικά Έτσι εμφανίστηκε μια νέα δύναμη η Μακεδονία με νέα ιδανικά

Ερώτηση 23

1 Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην

Αθήνα [σελ 74-75]

Η σύνδεση οπλίτη ndash πολίτη ίσχυε στην Αθήνα από τα μέσα του 7ου αιώνα

την εποχή του Κλεισθένη ο οποίος με τις αλλαγές που έκανε διαχώρισε την ιδιότητα

του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη Οι οπλίτες προέρχονταν από τις 3

ευπορότερες τάξεις των πολιτών (πεντακοσιομέδιμνους τους ιππείς τους

ζευγίτες) Αυτοί που ανήκαν στα κατώτερα στρώματα (θήτες) υπηρετούσαν ως

ναύτες στον στόλο αφού η Αθήνα είχε γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη Η στρατιωτική

υπηρεσία και στα δύο στρώματα αποτελούσε τιμή για τον Αθηναίο πολίτη Ήταν

πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς και τα ιερά της πόλης Η λιποταξία και

η δειλία ήταν κάτι προσβλητικό για τον Αθηναίο πολίτες και είχαν σοβαρές ποινές

Κάποιοι από τους πολίτες της κατώτερης τάξης ίσως ήθελαν να μπουν στο στρατό

για να λαμβάνουν την ημερήσια αμοιβή που τους χορηγούσε η πόλη Τον 5ο

αιώνα η Αθήνα έδινε αμοιβή θητείας (μισή και μία δραχμή την ημέρα) σε όσους

υπηρετούσαν στον στόλο και σε όσους έπαιρναν μέρος στις εκστρατείες Δεν ήταν

ιδιαίτερη υψηλή αλλά ούτε και ασήμαντη ειδικά για τους φτωχούς πολίτες

Finley θεωρεί την αμοιβή αυτή ασήμαντη γιατί δινόταν μόνο τις ημέρες που

πολεμούσαν Ο πολίτης ndash οπλίτης δεν αποζημιωνόταν για τον οπλισμό του Οι

κωπηλάτες ήταν σε καλύτερη μοίρα γιατί ήταν σε υπηρεσία 7-8 μήνες το χρόνο αλλά

τα χρήματα που μάζευαν δεν ξεπερνούσαν τις 100 δραχμές το χρόνο

Όλοι μπορούσαν να στρατευτούν αν και εφόσον μπορούσαν να φέρουν

όπλα από τα 20-60 τους χρόνια Από 18-20 ονομάζονταν έφηβοι και

υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία ως εκπαιδευόμενοι στα όπλα και στις

τεχνικές του πολέμου

Δεν στρατεύονταν

28

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

1 τα μέλη της βουλής

2 οι δικαστές

3 οι δημόσιοι λειτουργοί

Οι Αθηναίοι έφηβοι έδιναν και όρκο Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός

πόλεμος πολλοί δεν ήθελαν να στρατευθούν κυρίως από τις αγροτικές περιοχές

εξαιτίας

1 των απωλειών σε έμψυχο δυναμικό

2 των καταστροφών της γης

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε χαλάσει η σχέση πολίτη- στρατιώτη

Η υπεράσπιση της πόλης δεν ήταν μόνο υπόθεση των πολιτών πολλοί μέτοικοι

υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον στόλο και ως οπλίτες υπερασπίζοντας τα τείχη

της πόλης Στα τέλη του 5ου αιώνα η Αθήνα χρησιμοποιεί μισθοφορικά

στρατεύματα για να καλύψει τις απώλειες των πολιτών Τον 4ο αιώνα η τάση των

μισθοφόρων καθιερώθηκε γιατί οι Αθηναίοι εξαιτίας του λοιμού και του πολέμου δεν

ήταν πρόθυμοι να στρατευτούν και να πολεμήσουν για την πόλη Οι πολίτες

άρχισαν αν προτιμούν την καλλιέργεια της γης από τη συμμετοχή σε μια αβέβαιη

επιχείρηση και οι εκστρατείες έβρισκαν λιγότερη υποστήριξη

2 Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν

απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π

Χ [σελ 76-77]

Στη Σπάρτη στρατός και πολιτικό σώμα ταυτίζονταν τελείως Οι Σπαρτιάτες

από το 20ο -60ο έτος της ηλικίας τους ήταν στρατιώτες και μετά πολίτες Στο 7ο

έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έμπαιναν σε ομάδες (αγέλες) όπου έπαιζαν και

διαπαιδαγωγούνταν μαζί Όταν ενηλικιώνονταν συνέχιζαν να γυμνάζονται και να

τρώνε μαζί Ήταν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

τους στο στρατόπεδο Όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες ήταν ίσοι

Ανατρέφονταν όλοι

1 με τον ίδιο υποχρεωτικό τρόπο με υπακοή ανδρεία πειθαρχία και

στρατιωτική ικανότητα

2 είχαν ένα επάγγελμα του στρατιώτη ndash οπλίτη ή του αξιωματικού

3 είχαν οικονομική ασφάλεια και ήταν ελεύθεροι από οικονομικές φροντίδες

αφού οι είλωτες και οι περίοικοι ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή και τις

29

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

βοηθητικές υπηρεσίες 4) στη δημόσια ζωή υπήρχε ομοιομορφία και δεν

υπήρχε ατομικισμός

Στη Σπάρτη υπήρχε αγωγή που ήταν κοινή για όλους και είχε ως

σκοπό να κάνει τους πολίτες ικανούς στον πόλεμο και ευπειθείς στην

εξουσία Όλοι ζούσαν με πειθαρχία ήθος υποχωρούσαν μπροστά στο συμφέρον

της πόλης ζούσαν λιτά ακόμα και οι ευγενείς και οι εύποροι Η σπαρτιατική αγωγή

φαίνεται από τα συσσίτια στα οποία συμμετείχε κάθε Σπαρτιάτης μετά την

ενηλικίωσή του Τα συσσίτια ήταν κοινά λιτά δείπνα με κοινά φαγητά Είχαν

χαρακτήρα στρατιωτικό και είχαν ως σκοπό να κάνουν τους πολίτες εγκρατείς και

με φειδώ και λιτό τρόπο ζωής Αυτοί που μετείχαν στα συσσίτια λέγονταν

σύσκηνοι γιατί αυτά γίνονταν σε σκηνές Η επιμέλειά τους ήταν αρμοδιότητα

των πολεμάρχων Αυτός ο τρόπος ζωής ταίριαζε στη Σπάρτη γιατί οι Σπαρτιάτες

δεν επιτρεπόταν να ασκούν κάποια επαγγελματική δραστηριότητα ούτε εμπορική

ούτε χειρωνακτική Αυτά τα έκαναν οι είλωτες και οι περίοικοι Ούτε έκαναν

αγοραπωλησίες και συναλλαγές γιrsquo αυτό και απαγορευόταν να κυκλοφορούν

χρυσά και αργυρά νομίσματα Τα νομίσματα ήταν από σίδηρο και ήταν μεγάλα για

να μην μπορούν να αποθηκευτούν

Ερώτηση 24

1 Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των

άλλων πόλεων

Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών

Οι εύποροι πολίτες ήταν υπεύθυνοι για τις στρατιωτικές ιδιότητες και για τη

λειτουργία του πολιτεύματος Στις ολιγαρχικές πόλεις οι πλούσιοι οι λίγοι είχαν την

εξουσία στα χέρια τους Καμία ελληνική πόλη δεν είχε φορολογικό σύστημα άμεσων

ή έμμεσων φόρων Εξαίρεση ήταν η Αθήνα που υπήρχε μια μορφή άμεσων

φόρων περιουσίας και μετά εισοδήματος

Το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης στηρίχτηκε στην κοινοκτημοσύνη Οι

Σπαρτιάτες γενικά δεν ενδιαφέρονταν για το χρήμα ως μέσο συναλλαγής Τον 6ο

αιώνα τα έσοδα των ελληνικών πόλεων ήταν από την εκμετάλλευση της κρατικής

περιουσίας και από φόρους πάνω στην ακίνητη περιουσία ή στο εισόδημα των

ευπορότερων πολιτών (αυτοί επιβάλλονταν όταν η πόλη είχε ανάγκη από χρήματα

όπως σε πολεμικές περιόδους) Στην Αθήνα τα έσοδα προέρχονταν από την

30

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας καθώς και από τις εισφορές της Αθηναϊκής

συμμαχίας οι οποίες δίνονταν κυρίως μετά τους Μηδικούς πολέμους στην αρχή

οικειοθελώς για να αποκαταστήσουν τις ζημιές του πολέμου και μετά σαν φόρο

υποτέλειας ως προς την Αθήνα η οποία είχε γίνει μεγάλη δύναμη Αν δεν τους

κατέβαλαν η Αθήνα έκανε πόλεμο για να τους πάρει Πριν το Πελοποννησιακό

πόλεμο οι εισφορές των συμμάχων έφταναν τα εξακόσια τάλαντα το χρόνο

Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό

ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600 τάλαντα

Σπουδαία έσοδα είχε η Αθήνα

1 από την ναυπήγηση των πλοίων

2 τα τελωνειακά τέλη επί των προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά (2 και

αργότερα 5 επί της αξίας των εμπορευμάτων)

Δευτερεύουσες πηγές ήταν

1 τα πρόστιμα που επέβαλαν τα δικαστήρια

2 ο φόρος διαμονής που πλήρωναν οι μέτοικοι που έμεναν στην Αθήνα

(μετοίκιο)

Τους εύπορους πολίτες βάρυναν δύο υποχρεώσεις

1 οι λειτουργίες και

2 η εισφορά

2 Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες δραχμές)-

συντριηραρχία η αντίδοσις

Οι λειτουργίες

Ήταν κάποιες ετήσιες οικονομικές υποχρεώσεις που είχε κάποιος για να

καλύψει τα έξοδα ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων πολιτιστικού και αθλητικού

περιεχομένου Τον 4ο αιώνα τις αναλάμβαναν οι εύποροι πολίτες των οποίων η

περιουσία ήταν πάνω από 3 τάλαντα Ο Δημοσθένης λέει ότι οι λειτουργίες ήταν

περισσότερες από 60 στα μέσα του 4ου αιώνα Κάποιοι τις υπολογίζουν σε 97

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν η χορηγία η γυμνασιαρχία η

τριηραρχία

Χορηγία κάλυπταν τα έξοδα του χορού ενός δραματικού λυρικού ή μουσικού

31

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

έργου

Γυμνασιαρχία κάλυπτε τα έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης

Τριηραρχία ήταν η πιο σημαντική γιατί καλύπτανε τα έξοδα εξοπλισμού και

συντήρησης για ένα χρόνο μιας πολεμικής τριήρους Αυτός που

αναλάμβανε την τριηραρχία λεγόταν τριήραρχος και ήταν ο διοικητής

του πληρώματος της τριήρους Το κόστος ήταν ανάμεσα στις 300-

3000 δραχμές για τις υπόλοιπες λειτουργίες ενώ για τη τριηραρχία

μεταξύ 3-6000 δραχμών Μόνο γύρω στους 300 πολίτες μπορούσαν

να κάνουν την τριηραρχία τα μέσα του 4ου αιώνα και μερικές φορές

για να καλύψουν τα έξοδα έπαιρναν μέρος και δύο ή περισσότεροι

πολίτες γιrsquo αυτό και την έλεγαν συντριηραρχία

Η εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε ποιος θα πάρει τις λειτουργίες Αυτός που

επιλεγόταν μπορούσε να μη δεχθεί λέγοντας ότι είχε αναλάβει κάποια άλλη

λειτουργία ή λέγοντας ότι κάποιος άλλος πολίτης είχε μεγαλύτερη περιουσία από

αυτόν (έπρεπε να τον υποδείξει) Αν τώρα αυτόν που είχε υποδείξει δεν δεχόταν

να αναλάβει την λειτουργία αυτός που τον υπόδειξε μπορούσε να ζητήσει ανταλλαγή

της περιουσίας με αυτή του υποδεικνυόμενου (αντίδοσις) Έπρεπε να μεσολαβήσει

1 έτος για την ανάληψη 2 συνεχόμενων εορταστικών λειτουργιών και 2 έτη για την

ανάληψη μιας τριηραρχίας Απαγορευόταν να γίνουν δύο λειτουργίες μαζί τον ίδιο

χρόνο Το να πάρει κάποιος μια λειτουργία σήμαινε τιμή και κοινωνική

αναγνώριση για τον λειτουργό και έτσι έδειχνε την αφοσίωση και την αγάπη του

για την πόλη Πολλοί επώνυμοι Αθηναίοι ήθελαν να αναλάβουν μια λειτουργία και

ειδικά οι εύποροι που ασχολούνταν με την πολιτική μπορούσαν να αυξήσουν την

πολιτική τους επιρροή μέσω αυτής

3 Η εισφορά τι ήταν ποιους επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

Άλλη υποχρέωση για τους ευπορότερους ήταν η εισφορά (φόρος

περιουσίας που πλήρωναν οι εύποροι Αθηναίοι σε πολεμικές περιόδους

όπου η πόλη χρειαζόταν χρήματα για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της)

Καθιερώθηκε το 428 πχ τον φόρο αυτό πλήρωναν όσοι είχαν περιουσία

τουλάχιστον 6000 τάλαντα Ο φόρος ήταν 1 επί της περιουσίας δηλαδή το ποσό

της εισφοράς ήταν εξήντα τάλαντα

32

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

Ερώτηση25

1 Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην

Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών ποιος

ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα

και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457

πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83]

Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα

Αυτός που είχε την ιδιότητα του πολίτη είχε και πολιτικά δικαιώματα Αυτά

εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της

πόλης Έτσι ο πολίτης μπορούσε να πάρει μέρος στην πολιτική διαδικασία και

στη διαχείριση της εξουσίας Ήταν λοιπόν ένα πολύτιμο προνόμιο Στις

δημοκρατικές πόλεις αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώματα λάμβαναν όλες τις

σημαντικές αποφάσεις που αφορούσαν την πόλη Αποφάσιζαν για πόλεμο ή

ειρήνη για τη σύναψη συμμαχίας για τη εκλογή των αρχόντων και για πολλά άλλα

ζητήματα

Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες οι ενήλικοι οι

άνδρες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους Οι

γυναίκες οι ξένοι οι δούλοι και οι πολίτες που είχαν κάποια πνευματική

βλάβη δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα

Ταύτιση πόλης ndash πολίτη υπήρχε τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη Στην

Αθήνα είχε ευρύτερη βάση όπως και η συμμετοχή στα κοινά Στη Σπάρτη

αφορούσε μόνο τους Σπαρτιάτες γιατί οι περίοικοι δε θεωρούνταν πολίτες Η

ταύτιση πόλης ndash πολίτη αποτέλεσε στοιχείο αξιών με βάση την συλλογική

συνείδηση Έχουμε από τη μία την αυταπάρνηση και αφοσίωση των Σπαρτιατών

στο πολίτευμά τους και από την άλλη την δημοκρατική και πολιτική συμμετοχή των

Αθηναίων στα κοινά

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών φαίνεται μέσα από τα

όργανα της πόλης τα οποία ήταν

1 η συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

2 ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

3 μια ομάδα αξιωματούχων που προερχόταν με εκλογή ορισμό ή κλήρο

για ένα χρόνο

33

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα

Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν

να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για

την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα

Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία

ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των

θητών στην εκκλησία του Δήμου

Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη

λήψη αποφάσεων

Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη

αναδιάρθρωση των φυλών

μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους

διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500

συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου

Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη

διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο

Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική

με τις αλλαγές που έκαναν

υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι

πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην

Ηλιαία)

μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων

των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα

καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής

των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας

Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της

πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν

προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και

συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά

λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή

τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά

δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν

να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν

34

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και

η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις

υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα

Ο Περικλής ανοίγει το δρόμο για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία όταν οι

ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα (457 πΧ) ενώ

καθιερώνεται ο βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός

Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη

Οι νόμοι μπορούσαν να περιορίσουν τον ελεύθερο πολίτη Οι νόμοι ήταν

πάνω από το άτομο και την πόλη γιατί είχαν δημιουργηθεί για το κοινό συμφέρον

Μέσω των νόμων απονέμεται η δικαιοσύνη ρυθμίζουν το πολίτευμα Προστάτευαν

τον πολίτη από την αδικία και την αυθαιρεσία και ρύθμιζαν την οργάνωση της

πολιτικής κοινωνίας Κυριαρχούσε η ισονομία όπου όλοι οι πολίτες ανεξάρτητα από

την καταγωγή τους την περιουσία και την κοινωνική θέση τους ήταν ίσοι απέναντι

στον νόμο και μπορούσαν να συμμετέχουν το ίδιο στα πολιτειακά όργανα της

πόλης

2 Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια

είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85]

Ο ελεύθερος πολίτης κυριαρχούσε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της

Αθήνας Στην πολιτική έπαιρναν μέρος ενήλικοι άνδρες Η πολιτική ισότητα υπήρχε

για άτομα της ίδιας κοινωνικής θέσης αυτό όμως δεν σήμαινε ότι είχαν και την

ίδια πολιτική επιρροή

Η αθηναϊκή δημοκρατία συνδεόταν με την laquoτυραννίαraquo των πολιτών Κάποιοι

τη χαρακτηρίζουν ως απάτη όπου οι πολίτες χαρακτηρίζονται ως αργόσχολοι οι

οποίοι ζούσαν από το μόχθο των δούλων Αυτό πίστευε και ο Μαρξ ο οποίος έλεγε

ότι ο δούλος στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν σαν τα κατοικίδια ζώα Οι ελεύθεροι

πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική επειδή υπήρχαν οι δούλοι και έτσι είχαν

ελεύθερο χρόνο να το κάνουν αυτό

Η αντίθετη άποψη λέει ότι η προσφορά της δουλείας ήταν για δύο λόγους

υπερτιμημένη

η εργασία των δούλων υπήρξε ενδημικός θεσμός και

δεν είχαν όλοι οι πολίτες δούλους Πάνω σrsquo αυτό ο Αριστοτέλης έλεγε

ότι οι άποροι πολίτες που δεν έχουν δούλους χρησιμοποιούν τις

35

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

γυναίκες και τα παιδιά τους

Ερώτηση 26

1 Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση

λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος)

Πνύκα= λόφος στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων της

Εκκλησίας του Δήμου

Θόλος= κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις

και ο επιστάτης

Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500

Η εκκλησία του Δήμου

Ήταν το απόλυτα κυρίαρχο όργανο της δημοκρατίας Στις συνεδριάσεις της

συμμετείχαν όλοι οι ενεργοί πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας

τους Η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν υποχρεωτική Όσοι συμμετείχαν είχαν και

αμοιβή (στην αρχή έναν οβολό και μετά τρεις) Η Εκκλησία του Δήμου γινόταν 4

φορές σε κάθε πρυτανεία 36 φορές το χρόνο Η πρυτανεία διαρκούσε 36 ημέρες

και γινόταν στην Πνύκα η οποία χωρούσε περίπου 6000 ανθρώπους Οι

συνεδριάσεις ξεκινούσαν με την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το μεσημέρι Οι

περισσότερες αποφάσεις παίρνονταν με πλειοψηφία σηκώνοντας το χέρι Για

σημαντικές αποφάσεις χρειαζόταν απαρτία Οι αποφάσεις της εκκλησίας του Δήμου

λεγόντουσαν ψηφίσματα τα οποία μετά το τέλος της ψηφοφορίας χαράσσονταν σε

μια στήλη σε κοινή θέα Αρμόδιοι για να γίνει η Εκκλησία του Δήμου ήταν οι 50

πρυτάνεις οι οποίοι ήταν μέλη της ίδιας φυλής Η εκκλησία του Δήμου έβγαζε τους

άρχοντες είχε πλήρη εξουσία σε όλα τα νομοθετικά και διοικητικά θέματα καθώς

και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής Αποφάσιζε για πόλεμο ή ειρήνη για

συμμαχίες ή διπλωματικές σχέσεις για να μπει έκτακτη φορολογία σε περιόδους

πολέμου εκτέλεση δημοσίων έργων απονομή ή στέρηση της ιδιότητας του πολίτη

και για άλλα θέματα Τα θέματα για τα οποία αποφάσιζε η εκκλησία του Δήμου

προτείνονταν και προετοιμάζονταν από την Βουλή των 500 (προβουλεύματα) Κάθε

πολίτης μπορούσε να προτείνει αλλαγές σε κάθε προβούλευμα ή να αρνηθεί την

ψήφισή του Το προβούλευμα είχε ως σκοπό τον έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου

και την αποφυγή αυθαιρεσιών

Οι αποφάσεις της Εκκλησιάς του Δήμου δεν έπρεπε να πηγαίνουν κατά των

36

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

γραπτών ή άγραφων νόμων και αν συνέβαινε αυτό μπορούσε κάποιος να

καταθέσει αγωγή η οποία ονομαζόταν γραφή παρανόμων και εκδικαζόταν από τα

δικαστήρια της Ηλιαίας Αν τελικά το ψήφισμα δεν ήταν παράνομο ο πολίτης

τιμωρούνταν Η εκκλησία του Δήμου ασκούσε τη διακυβέρνηση και έπαιρνε την

τελική απόφαση για κάθε προβούλευμα που υποβαλλόταν από την Βουλή των

500

Η Βουλή των 500

Σημαντικός θεσμός διακυβέρνησης της Αθήνας Αποτελούnταν από 500 μέλη (50

από κάθε φυλή) τα οποία προτείνονταν από το Δήμο ανάλογα με τον πληθυσμό

τους Η επιλογή των βουλευτών γινόταν με κλήρο μεταξύ των υποψηφίων

Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν οι πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

γινόντουσαν μόνο για 2 φορές Η θητεία της ήταν ετήσια Οι βουλευτές έδιναν όρκο

πριν πάρουν τα καθήκοντά τους και απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως

απαλλαγή από στρατιωτικές υποχρεώσεις τιμητική θέση στο θέατρο και στις

δημόσιες γιορτές και τελετές Έπαιρναν μισθό τον βουλευτικό μισθό ο οποίος

ήταν 5 οβολοί την ημέρα αλλά τον 5o αιώνα ήταν πιο χαμηλός Οι 50 βουλευτές

είχαν την προεδρία για 36 ημέρες και η περίοδος αυτή λεγόταν πρυτανεία και

οι βουλευτές που είχαν την προεδρεία πρυτάνεις Κάθε μέρα ένας από αυτούς με

κλήρωση οριζόταν πρόεδρος της Βουλής και λεγόταν επιστάτης και δεν μπορούσε

να εκλεγεί δύο φορές Αυτός κρατούσε την σφραγίδα της πόλης και τα κλειδιά

των ιερών του αρχείου και του θησαυροφυλακίου της πόλης

Οι συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο και ήταν δημόσιες

Όλοι οι πρυτάνεις έπρεπε να είναι παρόντες οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την

Εκκλησία του Δήμου και για τη Βουλή και για τον καταρτισμό των ημερήσιων

διατάξεων των 2 οργάνων Δικαίωμα ομιλίας στις συνεδριάσεις είχαν μόνο οι

βουλευτές αλλά ο καθένας μπορούσε να ζητήσει ακρόαση από τους πρυτάνεις για

κάποιο θέμα

Η βουλή των 500 γινόταν σχεδόν κάθε μέρα με εξαίρεση τις γιορτές και τις

αργίες

Οι αρμοδιότητες της Βουλής ήταν

1 η επεξεργασία κάθε πρότασης που θα συζητιόταν στην Εκκλησία του Δήμου

2 η επίβλεψη και ο συντονισμός της εφαρμογής των ψηφισμάτων της

εκκλησίας του Δήμου

3 η εποπτεία της οργάνωσης του στρατού του ιππικού και του στόλου

37

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

4 η υποδοχή των ξένων διπλωματικών αποστολών καθώς και η σύνταξη

συμφωνιών και συνθηκών με άλλες πόλεις

5 ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους και η

καθοδήγηση των υπαλλήλων της πόλης

6 ο προγραμματισμός και η εκτέλεση των δημοσίων έργων

7 η επιβολή προστίμων μέχρι 500 δρχ

Δεν είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες έπαιζε σημαντικό ρόλο στη λειτουργία

της αθηναϊκής δημοκρατίας γιατί έλεγχε τους άρχοντες διαχειριζόταν τα δημόσια

οικονομικά ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση του στρατού και με το

προβούλευμα μπορούσε να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων

Η Ηλιαία

Είχε τη δικαστική εξουσία την οποία αποτελούσαν 6000 πολίτες οι οποίοι

εκλέγονταν με κλήρο μέσα από τους ελεύθερους πολίτες που είχαν κλείσει τα 30 και

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα Από κάθε φυλή εκλέγονταν με κλήρωση 600

πολίτες Η θητεία των δικαστών ήταν ένα χρόνος Από τους 600 δικαστές οι 501

ήταν τακτικοί και οι υπόλοιποι αναπληρωματικοί Ανάλογα με το πόσο σοβαρή ήταν

μια υπόθεση έχουμε περισσότερα τμήματα για την εκδίκαση μιας υπόθεσης Σπάνια

ήταν σε ολομέλεια για να εκδικάσει μια υπόθεση εκτός αν ήταν πολύ σοβαρή Τα

δικαστήρια συνέρχονταν 250 ημέρες το χρόνο Οι δικαστές λέγονταν ηλιαστές και

αμείβονταν ημερησίως για κάθε μέρα παράστασής τους με δύο οβολούς την

ημέρα Πριν την δίκη με κλήρωση αποφάσιζαν σε ποιο τμήμα θα εκδικαζόταν η

υπόθεση για να μην επηρεάζονται οι δικαστές Οι δίκες τελείωναν την ίδια μέρα

σε μία συνεδρίαση με διάρκεια δυόμιση περίπου ωρών Οι αποφάσεις

λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία μετά από διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας

Η Ηλιαία εξέταζε αστικές και πολιτικές δίκες δημόσιες αγωγές για προδοσία

υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος Στην Ηλιαία επίσης μπορούσε να πάει κάποιος αν

έκρινε ότι κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ήταν παράνομο ή παράτυπο

Οι ποινές που επέβαλε ήταν πρόστιμα εξορία ή και η ποινή του θανάτου Οι

αποφάσεις ήταν εκτελέσιμες και δεν υπήρχε η δυνατότητα έφεσης Η Ηλιαία έπαιζε

σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας για 2 αιώνες

Οι αρμοδιότητές της ήταν

1 μπορούσε να αναστείλει να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της

38

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

Εκκλησίας του Δήμου

2 μπορούσε να εκδικάζει πολιτικούς η καταδίκη τους ήταν ολέθρια για την

πολιτική τους καριέρα ενώ η αθώωσή τους μπορούσε να τους βοηθήσει

πολιτικά

3 εκδίκαση των υποθέσεων τω αρχόντων για κατάχρηση δημοσίου χρήματος

απιστία

4 ρόλο των δικαστηρίων στην νομοθετική διαδικασία Η δημιουργία νέων

νόμων ή η τροποποίηση αυτών που ίσχυαν γινόταν από τους δικαστές της

Ηλιαίας που εκλέγονταν με κλήρο Έτσι οι δικαστές αποκτούσαν ισχύ και

κύρος

Τα δημόσια αξιώματα

Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με

κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι

στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με

ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο

ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457

πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες

Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από

την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους

και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι

λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε

εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και

σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η

κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών

και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι

αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση

Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων

1 του επώνυμου άρχοντα

Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα

οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες

γιορτές και τελετές

2 του βασιλέα

Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή

3 του πολέμαρχου

Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των

39

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές

του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια

θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των

μετοίκων

4 των 6 θεσμοθετών

Οι έξι θεσμοθέτες

καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες

ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που

γινόντουσαν με άλλες πόλεις

Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων

Άλλοι αξιωματούχοι ήταν

1 οι 10 ταμίες

2 οι 10 αποδέκτες

3 οι 10 λογιστές

4 οι 10 αστυνόμοι

5 οι 10 επόπτες του εμπορίου

Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα

παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες

είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα

(10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του

χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν

να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη

Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν

καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν

μπορούσαν να επανεκλεγούν

Ερώτηση 27

1 Πολιτειακά όργανα και αρχές της [σελ 93-100 175-177 Πίνακας 2 [σελ

95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στη Σπάρτη

Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε στοιχεία και από την ολιγαρχία και από την

δημοκρατία κυρίως όμως ολιγαρχικά και μοναρχικά Ήταν ένα μικτό πολίτευμα

Στα πολιτειακά όργανα έχουμε

1 το θεσμό της βασιλείας και της ισόβιας Γερουσίας

40

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

2 Η συνέλευση των πολιτών ήταν η Απέλλα και νέος θεσμός ήταν αυτός

των εφόρων

Την κρατική εξουσία έχουν οι βασιλιάδες και η Γερουσία καθώς και οι 5

έφοροι Στην Απέλλα παίρνονταν αποφάσεις μόνο για σημαντικά θέματα όπως η

έναρξη και η λήξη του πολέμου η σύναψη ή όχι συμμαχίας με άλλες πόλεις και

η εκλογή της Γερουσίας και των εφόρων οι απλοί πολίτες και ο ρόλος τους στην

πολιτική διαδικασία ήταν περιορισμένος

Ο Ξενοφώντας λέει ότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Μικρή

εκκλησία η οποία αποτελούνταν από τους 2 βασιλείς την Γερουσία και τους

εφόρους Αυτές αποτελούσαν και την πολιτική ηγεσία στη Σπάρτη και έπαιρναν

αποφάσεις μυστικά

Ο Αριστοτέλης επικρίνει το θεσμό των εφόρων λέγοντας ότι ακόμα και οι

βασιλείς προσπαθούσαν να τους προσεταιριστούν κολακεύοντάς τους

Όλα αυτά δείχνουν ότι το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν ένα κλειστό πολιτικό

σύστημα και την εξουσία είχε μια μικρή κάστα ανθρώπων Η εξουσία ξεκινούσε από

την κορυφή προς τη βάση Παρά τις όλες διαφορές τους ανάμεσα στις ηγετικές

ομάδες όταν έφτανε η ώρα για λήψη αποφάσεων τα παραμέριζαν όλα Οι

περισσότερες συγκρούσεις ήταν με άλλες πόλεις κράτη και όχι σε θέματα που

αφορούσαν το πολίτευμα και τη διακυβέρνηση Υπήρχαν και οικογένειες που

επηρέαζαν τις πολιτικές διαδικασίες και προωθούσαν τα δικά τους μέλη

Τα μέλη της Γερουσίας κατάγονταν από οικογένειες ευγενών ενώ οι έφοροι

ανήκαν στην αρχή στην αριστοκρατία μετά όμως στους πλουσιότερους ή πλούσιους

πολίτες αν και στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί ο καθένας Δηλαδή υπήρχε το

αξίωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας Ο απλός Σπαρτιάτης ήταν ανίσχυρος

και αποδυναμωμένος Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να εγκρίνει ή να

αποδοκιμάσει μια πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν από τους

βασιλείς τη Γερουσία και από τους εφόρους Η έγκριση ή η αποδοκιμασία γινόταν

διά βοής Ο απλός Σπαρτιάτες δεν μπορούσε να καταθέσει μια πρόταση στην

Απέλλα ούτε και να πάρει το λόγο σrsquo αυτή και να προτείνει κάτι Η Απέλλα

αποφάσιζε όταν οι ηγετικές ομάδες διαφωνούσαν μεταξύ τους Τότε οι

βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι μπορούσαν να διαλύσουν την Απέλλα

και να μην αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Στη Σπάρτη δεν υπήρχε ελευθερία στην έκφραση λόγω της στρατιωτικής

οργάνωσης της πόλης η σπαρτιατική αγωγή στηριζόταν στην πειθαρχία στην

υπακοή στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης ο απλός

41

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

στρατιώτης-πολίτης δεν θα ψήφιζε αν δεν αναλογιζόταν τις συνέπειες της επόμενης

μέρας Η Απέλλα γινόταν μία φορά το μήνα ενώ η παρουσία του Σπαρτιάτη στο

στρατόπεδο ήταν καθημερινή

Οι βασιλείς

Ήταν επικεφαλής του σπαρτιατικού πολιτεύματος Η διπλή βασιλεία ήταν

κληρονομική και ισόβια Οι δύο βασιλείς ήταν από τους θεσμούς και από την

πολιτεία ίσοι

Αρμοδιότητά τους ήταν

1 η φροντίδα για την εκτέλεση των θυσιών στους θεούς

2 οι επαφές με τον ιερό των Δελφών και

3 η υποδοχή των προξένων

4 Θεωρητικά μπορούσαν να κηρύξουν πόλεμο στην πράξη όμως αυτό το

αποφάσιζαν συλλογικά μαζί με τις άλλες ηγετικές ομάδες Στο στρατό οι

βασιλείς είχαν απεριόριστη εξουσία

Ο ένας από αυτούς εκλεγόταν από την Απέλλα ως αρχηγός του στρατού Ο

βασιλιάς είχε απόλυτη εξουσία στις εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης Στις

εκστρατείες συνοδευόταν από τους δύο εφόρους οι οποίοι παρακολουθούσαν την

διοίκηση του στρατού και κατέγραφαν τις αποφάσεις του Αφού τελείωνε η

εκστρατεία μπορούσαν να τον καταγγείλουν για κακή διοίκηση και για λανθασμένες

αποφάσεις Στην περίπτωση αυτή δικαστήριο ήταν η Γερουσία οι 5 έφοροι και ο

δεύτερος βασιλιάς

Οι βασιλείς δεν είχαν πολιτειακές αρμοδιότητες αλλά έπαιξαν ρόλο στην

πολιτική ζωή της Σπάρτης

1 γιατί είχαν όλες τις στρατιωτικές αρμοδιότητες αφού η Σπάρτη ήταν

μια στρατιωτικά οργανωμένη κοινωνία και

2 διέθεταν σημαντικό κύκλο επιρροής ο οποίος αποτελούνταν από

σπουδαίους Σπαρτιάτες Μέσω της αυλής του μπορούσαν να επηρεάσουν ή

να επιβάλουν πολιτικές αποφάσεις που ήταν υπέρ τους

Η Γερουσία

Προέρχεται από το συμβούλιο των γερόντων Ο θεσμικός της ρόλος

εμφανίζεται στη Μεγάλη Ρήτρα Αποτελείται από 28 μέλη συν τους 2 βασιλείς Όλοι

οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να εκλεγούν αν είχαν συμπληρώσει το 60 έτος Όμως οι

απλοί πολίτες και αυτοί που δεν είχαν ευγενή καταγωγή δεν είχαν αυτή τη

42

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

δυνατότητα γιατί ο αριθμός των μελών ήταν περιορισμένος και η θητεία ισόβια

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Γερουσία εκλέγονταν οι συγγενείς των

βασιλέων Η εκλογή των μελών της γινόταν διά βοής στην Απέλλα και οι

αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν και οι

βασιλιάδες

Στα μέσα του 5ου αι η Γερουσία ήταν το ουσιαστικό κυβερνητικό σώμα της

Σπάρτης

1 συμβούλευε τους βασιλιάδες

2 καθοδηγούσε την Απέλλα

3 ήταν ανώτατο δικαστήριο

Στα τέλη του 5ου αι κράτησε τον συμβουλευτικό και δικαστικό της ρόλο ενώ

με τους έφορους μοιραζόταν την καθοδήγηση της Απέλλας Συνεργαζόταν με τους

εφόρους πριν μια πρόταση κατατεθεί για ψήφιση στην Απέλλα Η Γερουσία

συγκαλούσε την Απέλλα επεξεργαζόταν τις αποφάσεις που ήταν προς ψήφιση

και φρόντιζε να ψηφιστούν Ήταν αρμόδια για την εκδίκαση σοβαρών αδικημάτων

που είχαν ως ποινή το θάνατο την εξορία ή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

όπως ο φόνος πολίτη η προδοσία της πατρίδας Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό

ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης γιατί τα μέλη της ήταν μέλη του δικαστηρίου

που γινόταν για να εκδικάσει κατηγορίες εναντίον των βασιλέων που υποβάλλονταν

από τους εφόρους Στο δικαστήριο το οποίο αποτελούνταν από τα μέλη της

Γερουσίας τους 5 εφόρους και τους δύο βασιλείς τα μέλη της Γερουσίας ήταν τα

περισσότερα Από τις αποφάσεις της Γερουσίας εξαρτιόταν το μέλλον των

βασιλέων

Οι έφοροι

Ο θεσμός των εφόρων δεν υπάρχει στη μεγάλη ρήτρα Αυτό δείχνει ότι ο

θεσμός αυτός δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ή ότι δεν είχε πολιτική σημασία Ήταν

σημαντικό θεσμικό όργανο του σπαρτιατικού πολιτεύματος Ήταν 5 και εκλέγονταν

διά βοής από τον Απέλλα για θητεία ενός έτους Μπορούσαν να εκλεγούν όλοι οι

Σπαρτιάτες πολίτες Αντιπροσώπευαν το σώμα των πολιτών και τους προάσπιζαν

απέναντι στους βασιλείς Προστάτευαν το πολίτευμα και ήταν φρουροί της

δημόσιας τάξης Ήταν βοηθοί των βασιλέων όσον αφορά τα καθήκοντά τους Είχαν

πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες

Στις πολιτικές αρμοδιότητες ήταν

1 η διεύθυνση των συνεδριάσεων της Απέλλας όπου ένας από τους εφόρους

43

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

ήταν πρόεδρος

2 επόπτευαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Απέλλας

3 ο απολογισμός των δημόσιων αρχών στο τέλος της θητείας τους

4 επόπτευαν την διαπαιδαγώγηση των νέων 5) διαχειρίζονταν τα δημόσια

οικονομικά της πόλης

Δικαστικές αρμοδιότητες ήταν

1 εκδίκαση των αστικών υποθέσεων των πολιτικών

2 η εισαγωγή σε δίκη των άλλων πολιτειακών φορέων ακόμα και των

βασιλέων για παράβαση ή παράλειψη καθήκοντος

3 η εκδίκαση όλων των ποινικών υποθέσεων στις οποίες ανήκαν και οι

είλωτες και οι ξένοι Μπορούσαν να βάλουν πρόστιμα και να κάνουν

συλλήψεις να συλλαμβάνουν ή να θέτουν σε επιτήρηση τους βασιλείς

Έπαιζαν ρόλο στην εξουσία γιατί έλεγχαν και παρέπεμπαν σε δίκη τους

άλλους πολιτειακούς φορείς και αρχές Η εξουσία όμως δεν ήταν απόλυτη γιατί δεν

αποτελούσαν πολιτικό μηχανισμό Μετά τη λήξη της θητείας τους επιδίωκαν την

συνεργασία με τους βασιλείς και γέροντες παρά τη σύγκρουση

Η Απέλλα

Η λειτουργία της ως όργανο της πολιτείας προβλέπεται στη Μεγάλη Ρήτρα Η

Μεγάλη Ρήτρα ήταν ένας χρησμός του Μαντείου των Δελφών που

απευθυνόταν στον Λυκούργο (ιδρυτή του σπαρτιατικού πολιτεύματος) Στο

χρησμό αυτό στηρίχτηκε το σπαρτιατικό πολίτευμα

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ρήτρα την εξουσία στη Σπάρτη μοιράζονταν οι

βασιλείς με τους γέροντες Οι πέντε έφοροι δεν υπάρχουν σε αυτή ενώ η Απέλλα

εμφανίζεται σαν ένα χειραγωγημένο πολιτικό όργανο Με την εμφάνιση του θεσμού

των εφόρων η πολιτική ζωή αλλάζει στη Σπάρτη όσον αφορά το ρόλο των

βασιλέων και της Γερουσίας Η Απέλλα όμως συνεχίζει η οποία συνεδρίαζε σε

τακτά χρονικά διαστήματα καθώς και όταν υπήρχαν τακτικά περιστατικά

Για να πάρει κάποιος μέρος στην Απέλλα έπρεπε να είναι 30 ετών οι νέοι

μεταξύ 20-30 ετών δεν παρευρίσκονταν στο χώρο της Απέλλας Βρίσκονταν στα

δικαστήρια στα γυμναστήρια στα στρατόπεδα και στις εκστρατείες Η Γερουσία

έφερνε τις προτάσεις στην Απέλλα και μετά οι 5 έφοροι Οι απλοί πολίτες δεν

μπορούσαν να υποβάλουν προτάσεις για συζήτηση στην Απέλλα ούτε μπορούσαν

να λάβουν το λόγο για να ζητήσουν την αλλαγή σε κάποια πρόταση Η ψήφιση

των προτάσεων γινόταν δια βοής και έπαιζε ρόλο η ένταση της φωνής Άρα ο

44

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

απλός πολίτης το μόνο που έκανε ήταν να εγκρίνει ή αν απορρίπτει μια

πρόταση Εάν η Απέλλα στην ψηφοφορία μιας πρότασης πήγαινε ενάντια στη

θέληση των ηγετικών ομάδων αυτές μπορούσαν να ακυρώσουν την απόφαση να

διαλύσουν την Απέλλα και να ξαναφέρουν την πρόταση για ψήφιση μέχρι να

πετύχουν το αποτέλεσμα που ήθελαν

Όταν διαφωνούσαν οι ηγετικές ομάδες η Απέλλα έπαιρνε τις

αποφάσεις Οι αποφάσεις δεν ήταν προκαθορισμένες πολλές φορές έβγαιναν και

κατά τη διάρκεια της διαδικασίας Στην περίπτωση αυτή οι ηγετικές ομάδες έπρεπε

να επηρεάσουν τη γνώμη των χιλιάδων πολιτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Δραστηριότητα 1β (σελ 28)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 4 (σελ 35)

Λόγοι εισχώρησης των μετοίκων στην πολιτική κοινωνία

Η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων (δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στην

πολιτική ζωή)

Η απόκτηση του δικαιώματος γης και ακινήτων

Η αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους

Λόγοι κοινωνικής καταξίωσης και γοήτρου

Δραστηριότητα 5 (σελ 39)

Διαφορές ειλώτων-δούλων

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι δούλοι

ιδιωτικοί των πολιτών

Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ οι

δούλοι κατά κανόνα όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι

Η σχέση Σπαρτιατών ndash ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική η σχέση κυρίου ndash δούλου όχι

Δραστηριότητα 9 (σελ 48)

Δεν δίνεται

45

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

Δραστηριότητα 14 (σελ )

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 18 (σελ)

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 πΧ

Ο έλεγχος των καταλόγων των πολιτών σε τακτά διαστήματα

Δραστηριότητα 19 (σελ 67)

Ισοδυναμούσε με πολιτικό αφοπλισμό και έξωση από την κοινωνία της πόλης

Λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για την προστασία του πολιτεύματος

Δραστηριότητα 20α amp β (σελ 70)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 21 (σελ 73)

Α

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο σε

εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη

Η συμμετοχή του κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας

Β

Η διαχείριση της εξουσίας μόνον από το σώμα των ελεύθερων πολιτών

Η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας στην πολιτική ζωή (στη στρατιωτική ζωή η

ισότητα ήταν δεδομένη)

Δραστηριότητα 22α amp β (σελ )

Α Ομοιότητες

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων

Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες

Διαφορές

Η ταύτιση των δύο ιδιοτήτων (πολίτη-στρατιώτη) ήταν στην Σπάρτη

απόλυτη ενώ στην Αθήνα όχι ιδίως μετά την αποσύνδεση τους από τον

Κλεισθένη

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

46

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη από τους πολίτες ndash οπλίτες

Στην Αθήνα δεν υπήρχε τέτοιος περιορισμός

Η αγωγή και ο τρόπος ζωής των πολιτών της Σπάρτης ήταν μοναδικοί και

δεν είχαν κανένα κοινό σημείο με αυτούς της Αθήνας

Β

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 23 (σελ 81)

Δεν δίνεται

Πίνακας 1 (σελ 84)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Αθήνας στα πολιτειακά όργανα

την εποχή του Περικλή

Πεντα-

κοσιομέ-

διμνοι

Ιππείς

Ζευγίτες

Θήτες

Δραστηριότητα 24 (σελ 84)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 25 (σελ 87)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 26 (σελ 90)

47

Βουλή των 500

Ηλιαία

Άρειος Πάγος

9 άρχοντες

Εκκλησία του Δήμου

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 27 (σελ 92)

Το αξίωμα του στρατηγού διότι οι στρατηγοί

o Έλεγχαν και κατεύθυναν το στρατό και κατά συνέπεια το σώμα των

πολιτών

o Είχαν απεριόριστη δυνατότητα επανεκλογής στο αξίωμα

Το αξίωμα του δικαστή της Ηλιαίας

o Μπορούσε να τροποποιήσει ή να ανατρέψει αποφάσεις της Εκκλησίας

του Δήμου

o Είχε αρμοδιότητα να δικάζει και να καταδικάζει πολιτικούς

o Λάμβανε τις τελεσίδικες αποφάσεις

Δραστηριότητα 28 (σελ 96)

Δεν δίνεται

Δραστηριότητα 29 (σελ 100)

Στη Σπάρτη τα πραγματικά περιθώρια της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική

διαδικασία ήταν περιορισμένα Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από μια μικρή κάστα

ανθρώπων που είχε στόχο τη διατήρηση της ηγετικής θέσης της Η μόνη δυνατότητα

που είχε ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν να εγκρίνει ή σπάνια να επιδοκιμάσει μια

πρόταση στην Απέλλα η οποία καθοδηγούνταν αρχικά από τους βασιλείς και τη

Γερουσία και στη συνέχεια από τους εφόρους Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης

αποδυναμωνόταν επιπλέον από τη στρατιοκρατική οργάνωση της κοινωνίας

Στην Αθήνα οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν με την προσωπική τους

παρουσία στα πολιτειακά όργανα την προσωπική βούληση Αυτοί λάμβαναν όλες τις

αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένεμαν τη δικαιοσύνη Κάθε

πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση να διατυπώσει

προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Η συμμετοχή ήταν

μαζική προσωπική άμεση και ρυθμιστική

Πίνακας 2 (σελ 95)

Η πυραμίδα της συμμετοχής των πολιτών της Σπάρτης στα πολιτειακά όργανα

48

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα

Ευγενείς

Πλούσιοι

Πολίτες

Πλειοψηφία

Πολιτών

Δραστηριότητα 30 (σελ 100)

Η Γερουσία λειτουργούσε ως συμβουλευτικό ως συμβουλευτικό όργανο των

βασιλέων ενώ η Βουλή των 500 ως συμβουλευτικό όργανα της Εκκλησίας του

Δήμου

Η Γερουσία ήταν το ανώτατο δικαστήριο της Σπάρτης Η Βουλή των 500 δεν

είχε δικαστικές αρμοδιότητες

Η Γερουσία ασκούσε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης ενώ

δεν συνέβαινε το ίδιο με τη Βουλή των 500

49

Εκκλησία του Δήμου

Απέλλα

Έφοροι

Γερουσία

Βασιλείς

• Τρεις παράγοντες συνέβαλαν στην εξελικτική πορεία του θεσμού της πόλης
• ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΛΗΣ ενότητα αυτάρκεια αυτονομία
• 1 Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (καθορισμός συγκεκριμένης θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου)
• 2 Μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον]
• Κοινωνική δομή
• Πολίτες
• Μέτοικοι
• Δούλοι
• Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
• Πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης
• Αστός vs Πολίτης
• Το οικονομικό κριτήριο
• Το νομικό κριτήριο
• Πολιτικά δικαιώματα
• Το στρατιωτικό κριτήριο
• Το θρησκευτικό κριτήριο
• Η είσοδος στο πολιτικό σώμα των Αθηναίων
• ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
• Οι φρατρίες
• Από την αρχαϊκή εποχή = συνάθροιση συγγενικών γενών Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς Οι φρατρίες προέκυψαν από τη συνένωση συγγενικών γενών Πολλές φρατρίες μαζί αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες φυλές Ήδη στον 8ο αι πΧ στην κλασική Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμος γέννηση κτλ) Η φρατρία λειτουργούσε κυρίως ως θρησκευτικό σωματείο αλλά μερικές λειτουργίες της είχαν σημαντικό πολιτικό περιεχόμενο τελετή εγγραφής νεογέννητων παιδιών στη φρατρία Η φρατρία διέθετε το δικό της ιερό λάτρευε τις δικές της θεότητες είχε δικό της αρχηγό (φρατρίαρχο) και δικαίωμα να κατέχει ακίνητη περιουσία Οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια (= γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και στη Φρατρία Αθηνά)
• Οι φυλές
• Οι δήμοι
• Ομαδικές
• Ολική απόλυτη ατιμία
• Μερική ατιμία
• Οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών
• Οι λειτουργίες
• Πολιτικές υποχρεώσεις και δικαιώματα
• Η πολιτική δραστηριότητα των πολιτών στην Αθήνα
• Αναφερόμαστε στην δημοκρατική Αθήνα επειδή όλοι οι πολίτες μπορούσαν να παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή και επειδή έχουμε πολλές πληροφορίες για την Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα
• Η κυριότερη δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική η οποία ενισχύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
• δημιουργία της Βουλής των 400 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• δυνατότητα συμμετοχής και της κατώτερης τάξης των πολιτών των θητών στην εκκλησία του Δήμου
• Μετά το Σόλωνα πλατιά τμήματα της κοινωνίας έπαιρναν μέρος στη λήψη αποφάσεων
• Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη
• αναδιάρθρωση των φυλών
• μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στους δήμους
• διεύρυνση της Βουλής των 400 σε Βουλή των 500
• συχνές συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
• Όλα αυτά βοήθησαν ώστε περισσότεροι πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης και οδήγησε στην άμεση δημοκρατία Ο Εφιάλτης και ο Περικλής βοήθησαν στο να συμμετέχουν όλο και περισσότεροι στην πολιτική με τις αλλαγές που έκαναν
• υποβάθμιση του ρόλου του Άρειου πάγου (του αφαιρέθηκαν όλες οι πολιτικές αρμοδιότητες και δόθηκαν στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία)
• μπορούσαν να εκλεγούν και οι πολίτες των δύο κατώτερων τάξεων των ζευγιτών και των θητών στο αξίωμα του άρχοντα
• καθιέρωση αμοιβής για τη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Βουλής των 500 και των δικαστηρίων της Ηλιαίας
• Οι Αθηναίοι ασκούσαν την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης Ο δήμος ήταν παντοδύναμος Στην εκκλησία του Δήμου η συμμετοχή ήταν προσωπική άμεση ενεργητική δημιουργική και η δημοκρατία άμεση μοναδική και συμμετοχική Οι πολίτες προετοίμαζαν τις προστάσεις στη Βουλή των 500 και μετά λάμβαναν τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου Οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στα δικαστήρια της Ηλιαίας δεν απένειμαν μόνο τη δικαιοσύνη αλλά δημιουργούσαν νόμους γιατί σε περιπτώσεις που υπήρχε κενό νόμου καλούνταν να αποφασίσουν με βάση την προσωπική δικαστική κρίση τους Όλοι μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη και δεν έπαιζε ρόλο η περιουσία και η κοινωνική θέση Κάθε Αθηναίος που γεννιόταν κάποια στιγμή θα προσέφερα τις υπηρεσίες τους στην πολιτική ζωή της πόλης έχοντας κάποιο ανώτερο αξίωμα
• Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη
• Τα πολιτειακά όργανα της Αθήνας η Εκκλησία του Δήμου η Βουλή των 500
• Η εκκλησία του Δήμου
• Η Βουλή των 500
• Η Ηλιαία
• Τα δημόσια αξιώματα
• Στα δημόσια αξιώματα έχουμε πολίτες άνω των 30 ετών που εκλέγονταν με κλήρο για θητεία ενός έτους Οι ταμίες οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης εκλέγονταν με ανάταση του χεριού Πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις των πολιτών οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς Μετά το 457 πΧ μπορούσαν να εκλέγονται στα δημόσια αξιώματα ζευγίτες και θήτες
• Οι περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί ήταν όργανα της Βουλής των 500 από την οποία και ελέγχονταν Ασκούσαν το λειτούργημά τους με βάση τους νόμους και λογοδοτούσαν μετά τη λήξη της θητείας τους στη Βουλή των 500 Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν περίπου 700 Πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους υποβάλλονταν σε εξέταση (δοκιμασία) μπροστά στη Βουλή των 500 Οι 9 άρχοντες υποβάλλονταν και σε δοκιμασία μπροστά στην Ηλιαία που ήταν μια τυπική εξέταση που φαινόταν η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη του υποψηφίου και η εκπλήρωση των στρατιωτικών και φορολογικών του υποχρεώσεων Κατά τη διάρκεια της θητείας τους οι αξιωματούχοι ήταν απαλλαγμένοι από κάθε στρατιωτική υποχρέωση
• Τα κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν των 9 αρχόντων
• 1 του επώνυμου άρχοντα
• Ο επώνυμος άρχων ήταν υπεύθυνος για υποθέσεις που αφορούσαν τα οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο ενώ φρόντιζε και για τις δημόσιες γιορτές και τελετές
• 2 του βασιλέα
• Ο βασιλιάς φρόντιζε για τη δημόσια λατρεία και τις υποθέσεις με αυτή
• 3 του πολέμαρχου
• Ο πολέμαρχος ήταν ο στρατηγός του στρατού και επιμελητής των στρατιωτικών υποθέσεων Μετά τους περσικούς πολέμους οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν στους 10 στρατηγούς και ο ίδιος είχε μόνο κάποια θρησκευτικά καθήκοντα Ήταν αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων των μετοίκων
• 4 των 6 θεσμοθετών
• Οι έξι θεσμοθέτες
• καθόριζαν τις δικάσιμες ημέρες
• ήταν πρόεδροι στα δικαστήρια και επικύρωναν τις συμφωνίες που γινόντουσαν με άλλες πόλεις
• Μπροστά τους γινόταν η προκαταρκτική εξέταση των αξιωματούχων
• Άλλοι αξιωματούχοι ήταν
• 1 οι 10 ταμίες
• 2 οι 10 αποδέκτες
• 3 οι 10 λογιστές
• 4 οι 10 αστυνόμοι
• 5 οι 10 επόπτες του εμπορίου
• Όλοι εκλέγονταν με κλήρο ένας από κάθε φυλή Για τα περισσότερα από τα παραπάνω αξιώματα δεν χρειάζονταν ιδιαίτερες γνώσεις και έτσι όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε αυτά Γνώσεις και εμπειρία χρειάζονταν τα στρατιωτικά αξιώματα (10 στρατηγοί 10 ταξιάρχες 10 ίππαρχοι) Όλοι αυτοί εκλέγονταν με ανάταση του χεριού από την εκκλησία του Δήμου για ένα χρόνο Οι στρατηγοί όμως μπορούσαν να επανεκλεγούν και είχαν ως κριτήριο για την εκλογή τους την κατοχή γης στη Αττική και γιrsquo αυτό εκλέγονταν εύποροι πολίτες Οι άρχοντες και οι άλλοι είχαν καθήκοντα ρουτίνας σύντομη διάρκεια στη θητεία τους εκλέγονταν με κλήρο και δεν μπορούσαν να επανεκλεγούν
• Οι βασιλείς
• Η Γερουσία
• Οι έφοροι
• Η Απέλλα