ΟΙ ΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ Ι

Από το Μαραθώνα στις ΠλαταιέςPhilip de Souza

Λ

WL % ' '

r β

J& r.

ΟΙ ΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ Ι

Από το Μαραθώνα στις ΠλαταιέςPhilip de Souza

Το βιβλίο αυτό καλύπτει μία από τις πιο καθοριστικές περιόδους της ευρωπαϊκής ιστορίας. Οι πόλεμοι ανάμεσα στους Έλληνες της κλασικής αρχαιότητας και στην Περσική Αυτοκρατορία οδήγησαν στις περίφημες μάχες του Μαραθώνα, των Θερμοπυλών και της Σα/*αμίνας, αλλά και σε μια αποτυχημένη προσπάθεια ανατροπής του Πέρση βασιλιά, το 400 π.Χ., η οποία σε κάποιο βαθμό ενέπνευσε την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου.Η εςιστόρηση αυτών των βαρυσήμαντων γεγονότων, της ζωής σπουδαίων αντρών και γυναικών, η περιγραφή του κοινωνικού και πολιτισμικού πλαισίου μέσα στο οποίο γαλουχήθηκαν, αλλά και η αναζήτηση των αιτίων και των αφορμών που οδήγησαν στη μεγάλη σύγκρουση υπήρξαν οι στόχοι του Ηροδότου, του «πατέρα της ιστορίας». Η αφήγησή του είναι η κύρια πηγή που έχουμε στη διάθεσή μας γι’ αυτούς τους πολέμους και το πρώτο σύγγραμμα που μπορεί να χαρακτηριστεί «ιστορικό βιβλίο».

___. ΠΕΛΑΓΟΣ i—

ISBN 978-960-488-627-2

7 8 9 6 0 4 8 8 6 2 7 2

Αφιέρωση

Στον Πολ Κάρτλετζ

Πρόλογος

Το περιεχόμενο αυτού του βιβλίου βασίζεται στον Ηρόδοτο και σε άλλες αρχαίες πηγές. Σε ορισμένα σημεία, όπου οι συγκεκριμένες πηγές δεν περιείχαν επαρκείς λεπτομέ­ρειες, κάνω αληθοφανείς υποθέσεις βασισμένες σε λεπτο­μερή ιστορική έρευνα. Θα ήθελα να ευχαριστήσω για άλλη μια φορά τη Ρεμπέκα Κάλεν και τη Σάλι Ρόλινγκς για την εργατικότητα και την υπομονή τους. Επίσης, τη Μάριον και τον Μπομπ για τη φιλοξενία τους αλλά και στην Ντέμπρα για όλα όσα έκανε.

P U B L I S H I N GΟΙ Π Ε Ρ Σ Ι Κ Ο Ι Π Ο Λ Ε Μ Ο Ι Ι

Από το Μαραθώνα στις ΠλαταιέςΜΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΤΕΣΣΕΡΑ ΠΙ Α.Ε. ΣΕ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΗΝ RBA CO LLECTIO NABLES S.A.

-Philip de Souza

O sprey

ΕκδότηςΓ ιώργος Κοπελιάδης ΤΕΣΣΕΡΑ ΠΙ

ΔιευθυντήςΝίκος Μάργαρης ©2011 Ελληνική 'Εκδοση: Τέσσερα Πι

Α.Ε. Ειδικές Εκδόσεις Ηνιόχου 26, 15238 Χαλάνδρι Τηλέφωνο επικοινωνίας: 210 6070100 www.warhistory.gr

Διευθύντρια σειράςΜαρία Ατματζίδου

Αρχισυντάκτρια σειράςΠηνελόπη Γυφτοπούλου Στην Κύπρο το έργο διανέμεται μέσω του

Πρακτορείου Διανομής «Κρόνος» από την εταιρεία Τέσσερα Πι Κύπρου ΛΤΔ, Βερενίκης 11, Διαμ. 42, Λευκωσία, τηλ. 00357 22455609

ΜετάφρασηΝίκος Κουμπιάς

Επιμέλεια-ΔιόρθωσηΑννα Βλαχοδήμου

α Β χ ΐΣυντονισμός σύνταξηςΕλίνα Σινοπούλου

Καλλιτεχνική επιμέλειαΝίκος Βατσίτσης,Μαρία Γιαννούζη

© RBA Coleccionables, S.A.Perez Galdos, 36 bis, 08012 Βαρκελώνη, Ισπανία

ΠαραγωγήΕκτύπωση: 3Ε Εκτυπωτική Βιβλιοδεσία-Συσκευασία: General Pack Εξώφυλλο: Β. Γεωργίου

Τίτλος πρωτοτύπου: The Greek and Persian Wars 499-386 BC Η πρώτη έκδοση κυκλοφόρησε στη Μ. Βρετανία το 2003, Osprey Publishing Ltd.© 2003 Osprey Publishing Ltd.

ISBN: 978-960-488-627-2

Ο Δ Ρ PH ILIP DE SO U ZA (ΦΙΛΙΠ ΝΤΕ ΣΟΥΖΑ) έκανε κλα­σικές σπουδές και σπουδές ιστορίας στο Royal Holloway College του Λονδίνου. Έχει γράψει το βιβλίο Piracy in the Graeco-Roman World (Η Πειρατεία στον Ελληνορωμαϊκό Κόσμο, 1999) και πολλά άρθρα και πραγματείες πάνω στην αρχαιοελληνική και τη ρωμαϊκή ιστορία. Επίσης, ανήκε στη συντακτική ομάδα της δίτομης έκδοσης Cambridge History of Greek and Roman Warfare (Ιστορία του Κέμπριτζ για την Ελληνική και Ρωμαϊκή Πολεμική Τέχνη, 2007). Διδάσκει ως λέκτορας στο University College του Δουβλίνου. Είναι μέλος της Βασιλικής Εταιρείας του Λονδίνου.

Ο ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ R O B ER T O ’N EILL (ΡΟ Μ Π ΕΡΤ Ο ’ΝΙΛ) είναι αρχισυντάκτης της σειράς Essential Histories. Το εύρος των γνώσεων και η εμπειρία του συμβάλλουν ιδιαίτερα στη δομή των βιβλίων της σειράς, στα οποία λαμβάνονται υπόψη και τα δεδομένα από τις πιο πρόσφατες έρευνες και θεωρη­τικές απόψεις. Γεννήθηκε στην Αυστραλία το 1936, υπη­ρέτησε στον αυστραλιανό στρατό (1955-1968) και, μεταξύ άλλων θέσεων στο πεδίο των ιστορικών σπουδών, κατείχε την έδρα Τσιλέρ στο History of W ar at All Souls Cillege, στο University of Oxford (1987-2001), ενώ διατέλεσε και πρόε­δρος του διοικητικού συμβουλίου του Imperial W ar Museum και του συμβουλίου του International Institute for Strategic Studies, στο Λονδίνο. Έχει γράψει πολλά βιβλία, μεταξύ άλλων, για το γερμανικό στρατό και το Ναζιστικό Κόμμα, για τους πολέμους της Κορέας και του Βιετνάμ. Αφού συντα- ξιοδοτήθηκε από το University of Oxford, εγκαταστάθηκε στην Αυστραλία, όπου έγινε πρόεδρος του συμβουλίου του Australian Strategic Policy Institute. Είναι μέλος της Βασιλι­κής Εταιρείας του Λονδίνου.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 70 Ηρόδοτος και η αρχή της ιστορίας

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ δ

ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 9Η προέλαση των Περσών · Η Ιωνική Επανάσταση

ΟΙ ΕΜΠΟΛΕΜΕΣ ΠΛΕΥΡΕΣ: ΠΕΡΣΙΑ ΣΠΑΡΤΗ ΚΑΙ ΑΘΗΝΑ 19Ο Κύρος ο Μέγας και η Περσική Αυτοκρατορία · Η άνοδος της Σπάρτης · Η Αθήνα πριν από τους Περσικούς Πολέμους

ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 30Ο Δαρείος στέλνει εκστρατευτικό σώμα κατά της Ελλάδας · Η μάχη του Μαραθώνα

Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ: Η ΕΙΣΒΟΛΗ ΤΟΥ ΞΕΡΞΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 40Ο Ξέρξης ετοιμάζεται να εισβάλει στην Ελλάδα · Από τη Μικρά Ασία στην Ελλάδα · Οι Έλληνες ετοιμάζονται να

αποκρούσουν τους Πέρσες · Οι Πέρσες πλησιάζουν στις Θερμοπύλες και στο Αρτεμίσιο · Η μάχη των Θερμοπυλών ·Εκκένωση και κατάληψη της Αθήνας · Οι στάλοι ετοιμάζονται να πολεμήσουν · Η ναυμαχία της Σαλαμίνας ·

Η μάχη των Πλαταιών · Η ναυμαχία της Μυκάλης

ΠΟΡΤΡΕΤΟ ΕΝΟΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗ 75Αριστόδημος ο Σπαρτιάτης

Ο ΕΜΠΟΛΕΜΟΣ ΚΟΣΜΟΣ 80Οι Πέρσες στην αρχαία τραγωδία · Περσέπολη, το αποκορύφωμα της περσικής αρχιτεκτονικής

ΠΟΡΤΡΕΤΑ ΠΟΛΙΤΩΝ 83Δημοκήδης και Δημάρατος

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ 88Οι Έλληνες επιτίθενται στην Περσική Αυτοκρατορία

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 90Ο Πελοποννήσιους Πόλεμος · Ανταλκίδειος Ειρήνη ή Ειρήνη του Βασιλέως

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 93

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 94

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο ΗΡΟΔΟΤΟΣ ΚΑΙ Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Γ y να μέρος από τη γοητεία που ασκούν πάνω μας οι πόλεμοι ανάμεσα - ■ ■ στους αρχαίους Έλληνες και τους Πέρσες οφείλεται στο ότι επηρέασαν

·* καταλυτικά την ιστορία του δυτικού κόσμου. Αποτρέποντας την κατά­κτηση της Ελλάδας από τους Πέρσες, οι Αθηναίοι, οι Σπαρτιάτες και οι άλλοι αρχαίοι Έλληνες επέτρεψαν στο μοναδικό και τόσο σπουδαίο πολιτισμό τους να αναπτυχθεί μακριά από τη σφαίρα επιρροής της περσικής κυριαρχίας. Ωστόσο, εξίσου μεγάλη σημασία έχει το γεγονός ότι όλα όσα αφορούν τους Περσικούς Πολέμους έχουν καταγραφεί σε ένα από τα πιο αξιομνημόνευτα έργα της κλασι­κής αρχαιοελληνικής φιλολογίας, τις Ιστορίες του Ηροδότου. Ο Ηρόδοτος γεν­νήθηκε το πρώτο μισό του 5ου αιώνα π.Χ. στην πόλη της Αλικαρνασσού, στα δυτικά όρια της Περσικής Αυτοκρατορίας. Έκανε μεγάλα ταξίδια και συγκέ­ντρωσε πληροφορίες τόσο για τους κατοίκους των περιοχών που επισκέφθηκε όσο και για τους προγόνους τους. Μπόρεσε, λοιπόν, να μιλήσει είτε με αυτόπτες μάρτυρες είτε με ανθρώπους που είχαν ακούσει συμπολίτες τους να αφηγούνται γεγονότα στα οποία οι ίδιοι είχαν συμμετάσχει. Επομένως, οι Περσικοί Πόλε­μοι υπήρξαν οι πρώτες πολεμικές συγκρούσεις για τις οποίες υπάρχει ενδελεχής ιστορική καταγραφή. Η εξιστόρηση του Ηροδότου μπορεί σε κάποιο βαθμό να συμπληρωθεί από άλλες πηγές, όπως είναι τα κείμενα μεταγενέστερων Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων, καθώς και τα επίσημα έγγραφα του αθηναϊκού και του περσικού κράτους.

Η ιδέα της καταγραφής σπουδαίων ιστορικών γεγονότων με στόχο να γίνουν κτήμα και των επόμενων γενεών δεν ήταν κάτι καινούργιο. Οι ηγεμόνες της Αιγύ­πτου, της Βαβυλωνίας και της Ασσυρίας οργάνωναν από παλιά τη συγγραφή απομνημονευμάτων, τα οποία θα αποτελούσαν τεκμήρια του μεγαλείου τους, αλλά και τα αρχεία στα οποία θα αποτυπώνονταν επίσημα τα γεγονότα. Αυτό που κάνει το έργο του Ηροδότου τόσο σημαντικό είναι ότι επιδίωξε πέρα από το να συλλέξει αρχειακά δεδομένα να ελέγξει την προέλευσή τους και να αναζητή­σει τα αίτια. Επίσης, προσπάθησε να τα ερμηνεύσει. Ως εκ τούτου, εντάσσεται σε έναν ευρύτερο κύκλο ατόμων που ασχολούνταν με τη διατύπωση και τη διερεύ­νηση φιλοσοφικών και επιστημονικών ερωτημάτων. Επιπλέον, θέλησε να προα- γάγει την παιδεία των αναγνωστών του. Τους κάλεσε να μάθουν από τις Ιστορίες του, αν και ορισμένα από τα «μαθήματα» αυτά ίσως ξενίζουν τους σημερινούς αναγνώστες. Να πώς αρχίζει η εξιστόρησή του:

Ηροδότου τον Αλικαρνασσέα η έκθεση των ερευνών, ώστε ούτε όσα πραγμά­τωσε το ανθρώπινο γένος να ξεθωριάσουν με τον καιρό, ούτε έργα μεγάλα και αξιοθαύμαστα, άλλα Ελλήνων και άλλα βαρβάρων επιτεύγματα, να μείνουν στην αφάνεια — κι όλα τα παραπάνω κι επιπρόσθετα ποια ήταν η αιτία που πολέμησαν ο ένας τον άλλο.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ

559 0 Κύρος ο Μέγας γίνεται βασιλιάς του Ανσάν, στην Περσία.550 Ο Κύρος θέτει υπό την κυριαρχία του την Αυτοκρατορία των Μήδων.547 Ο Κύρος κατακτά τη Λυδία και αιχμαλωτίζει τον Κροίσο.539 Ο Κύρος κατακτά τη Βαβυλώνα.530 Πεθαίνει ο Κύρος. Στο θρόνο ανεβαίνει ο Καμβύσης,527 Πεθαίνει ο Πεισίστρατος. Τύραννος της Αθήνας γίνεται ο Ιππίας.525 Ο Καμβύσης εισβάλλει στην Αίγυπτο.522 Πεθαίνει ο Καμβύσης. Δολοφονείται ο Μπαρντίγια. Ο Δαρείος γίνεται βασιλιάς της Περσίας.

Πεθαίνει ο Πολυκράτης, τύραννος της Σάμου.520/519 Ο Δαρείος εκστρατεύει εναντίον των Σκύθων.519-518 Ο Δαρείος επεκτείνει την περσική κυριαρχία σε όλη την Ιωνία 510 0 Ιππίας εκδιώκεται από την Αθήνα.508/507 Μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη. Στην Αθήνα εγκαθιδρύεται το δημοκρατικό πολίτευμα.499 Οι Πέρσες επιτίθενται στη Νάξο. Ο Αρισταγόρας επισκέπτεται την Αθήνα και τη Σπάρτη.498 Ίωνες, Ερετριείς και Αθηναίοι επιτίθενται στις Σάρδεις και τις πυρπολούν.497 Αποτυχημένη προσπάθεια των Ιώνων να βοηθήσουν τους Έλληνες της Κύπρου κατά των Περσών. 497-496 Περσική αντεπίθεση κατά των Ελλήνων στη Μικρά Ασία. Πεθαίνει ο Αρισταγόρας.494 Οι Πέρσες νικούν τους Ίωνες στη ναυμαχία της Λάδης.493 Η περσική κυριαρχία αποκαθίσταται στην Ιωνία και στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου. Ο Θεμιστο­

κλής εκλέγεται άρχοντας στην Αθήνα.492 Οι Πέρσες απομακρύνουν τους τυράννους από τις ελληνικές πόλεις της Ιωνίας.491 Ο Δαρείος απαιτεί από όλες τις ελληνικές πόλεις να υποταχθούν στην περσική κυριαρχία.490 Η Αίγινα νικά την Αθήνα σε μια ναυμαχία. Οι Πέρσες κατακτούν τη Νάξο, αλλά ηττώνται στη μάχη

του Μαραθώνα.486 Πεθαίνει ο Δαρείος. Βασιλιάς της Περσίας γίνεται ο Ξέρξης.484 Γεννιέται ο Ηρόδοτος.483/482 Εξοστρακισμός του Αριστείδη. Οι Αθηναίοι αρχίζουν να συγκροτούν στόλο από 200 τριήρεις.481 Ο Ξέρξης συγκεντρώνει δυνάμεις στις Σάρδεις. Στέλνει πρεσβευτές στην Ελλάδα. Οργανώνεται στη

Σπάρτη το Συνέδριο των Ελλήνων. Αθήνα και Αίγινα σταματούν τις εχθροπραξίες.480 Ο Ξέρξης εισβάλλει στην Ελλάδα. Ναυμαχία του Αρτεμισίου και μάχη των Θερμοπυλών. Ο Ξέρξης

καταλαμβάνει την Αθήνα. Ναυμαχία της Σαλαμίνας. Ο Ξέρξης επιστρέφει στη Μικρά Ασία.479 Μάχη των Πλαταιών και ναυμαχία της Μυκάλης. Μερικές ιωνικές πόλεις προσχωρούν στο Συνέδριο

των Ελλήνων.478 Ελληνικές εκστρατείες στην Κύπρο και στο Βυζάντιο. Ανάκληση του Παυσανία στη Σπάρτη.478-477 Ιδρύεται η Συμμαχία της Δήλου.459-454 Εκστρατεία των Αθηναίων στην Κύπρο και στην Αίγυπτο.454 Μεταφέρεται το συμμαχικό ταμείο από τη Δήλο στην Αθήνα (έναρξη υποχρεωτικής καταβολής των

συμμαχικών εισφορών σε χρήμα).449 Καλλίειος Ειρήνη μεταξύ Περσών και Αθηναίων.431-404 Πελοποννήσιους Πόλεμος.401 Εξέγερση του Κύρου του Νεότερου. Κάθοδος των Μυρίων.387/386 Ειρήνη του Βασιλέως (ή Ανταλκίδειος Ειρήνη).336-323 Βασιλεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Υποσημείωση του συγγραφέα: Όλες οι χρονολογίες είναι π.Χ. Το επίσημο αθηναϊκό έτος, που χρησιμοποι­ήθηκε συχνά από τους Έλληνες ιστορικούς για τη χρονολόγηση των γεγονότων, άρχιζε και τελείωνε στο μέσο του θέρους. Γι’ αυτό ορισμένες χρονολογίες στο βιβλίο γράφονται με τη μορφή, π.χ., 478/477, που υποδηλώνει το αθηναϊκό έτος το οποίο άρχισε το θέρος του 478 και τελείωσε το θέρος του 477.

ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

Η ΠΡΟΕΛΑΣΗ ΤΩΝ ΠΕΡΣΩΝ

Ο Ηρόδοτος κατά την ιστορική του διερεύνηση αναφορικά με την πολε­μική σύγκρουση Ελλήνων και Περσών οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι βασικό της αίτιο ήταν η μεγάλη αύξηση της περσικής ισχύος επί

Κύρου του Μεγάλου, του πρώτου βασιλιά της δυναστείας των Αχαιμενιδών. Ο Κύρος είχε κατακτήσει το βασίλειο της Λυδίας, το 547 π.Χ. Ο τότε βασιλιάς της Λυδίας, ο Κροίσος, είχε προσπαθήσει να επωφεληθεί από τη μεγάλη ανατα­ραχή που είχε προκαλέσει η επιβολή της εξουσίας του Κύρου στην Αυτοκρατο­ρία των Μήδων και είχε εισβάλει στις δυτικές επαρχίες της. Ο Κύρος συγκρού­στηκε με τον Κροίσο στην Καππαδοκία και τον ανάγκασε να υποχωρήσει. Ο Κροίσος θεώρησε ότι η μεταξύ τους πολεμική διαμάχη είχε λήξει, γι’ αυτό διέ­λυσε μεγάλο μέρος του στρατού του. Ωστόσο, ο Κύρος δεν άργησε να κατευ­θυνθεί προς τις Σάρδεις, την πρωτεύουσα της Λυδίας, τις οποίες πολιόρκησε και κατέλαβε μέσα σε δύο μόλις εβδομάδες. Ο Κροίσος είχε θέσει υπό την κυρι­αρχία του τις πλούσιες ελληνικές πόλεις της Ιωνίας, στα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας, οι οποίες είχαν γίνει φόρου υποτελείς σε αυτόν. Μετά την ήττα του οι πόλεις αυτές αναγνώρισαν την κυριαρχία του Κύρου, πολλές όμως συμ­μετείχαν σε μια εξέγερση των Λυδών, αλλά επανήλθαν υπό περσικό έλεγχο με τη δύναμη των όπλων. Μερικοί Έλληνες προτίμησαν να βρουν καταφύγιο στην άλλη πλευρά του Αιγαίου ή της Μεσογείου παρά να γίνουν υπήκοοι των Περσών. Οι μισοί Φωκαείς μετανάστευσαν στη δυτική Μεσόγειο, όπου ήδη άκμαζαν πολ­λές ελληνικές πόλεις, ενώ οι περισσότεροι κάτοικοι της Τέω ίδρυσαν στη θρα- κική ακτή μια νέα πόλη, τα Άβδηρα. Τα πιο μεγάλα νησιά που βρίσκονταν στα ανοιχτά των ακτών της Ιωνίας διατήρησαν για κάποιο διάστημα την ανεξαρτη­σία τους, αλλά το 518 π.Χ. οι Πέρσες είχαν ήδη υπό τον έλεγχό τους το σύνολο της Μικράς Ασίας και τα περισσότερα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, μεταξύ των οποίων τη Χίο, τη Λέσβο και τη Σάμο. Εφαρμόζοντας την πάγια τακτική την οποία είχαν υιοθετήσει και σε άλλες περιοχές που ήταν υπό την κυριαρχία τους, οι Πέρσες βασιλιάδες επέβαλαν -άμεσα ή έμμεσα- στην ηγεσία των ελλη­νικών πόλεων της Μικράς Ασίας και στα γειτονικά νησιά ντόπιους αριστοκρά­τες. Οι άνδρες αυτοί ονομάζονταν τύραννοι - λέξη λυδικής προέλευσης, την οποία οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν για ένα είδος ηγεμόνα που δεν ήταν κατ’ ανάγκη κληρονομικός μονάρχης, ούτε είχε ανέλθει στην εξουσία μέσω εκλογι­κής διαδικασίας ή λόγω της ευρείας απήχησης που είχε στο λαό. Αυτοί οι τοπι­κοί ηγεμόνες ήταν υπόλογοι στον Πέρση τοπικό κυβερνήτη, το σατράπη —παλιά περσική λέξη που σήμαινε «φύλακας της γης»-, του οποίου έδρα ήταν συνήθως οι Σάρδεις. Οι Πέρσες εισέπρατταν επίσης από τους Ίωνες φόρους υποτέλειας, οι οποίοι μάλλον δεν ήταν υψηλότεροι από εκείνους που είχαν επιβάλει οι Λυδοί βασιλιάδες πριν από αυτούς.

£ΥΞΕΙΝΟΣ ΠΟΝΤΟ ΚΑΣΠΙΑ

ΘΑΛΑΣΣΑ ΣΟΓΔΙΑΝΗ

ΘΡΑΚΗΑΡΜΕΝΙΑ

Μ ΑΡΓΙΑΝ ΗΜΙΚΡΑ ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑΦΡΥΠΑ ΜΕΓΑΛΗ

ΛΥΔΙΑ./ φρυπ α

~ ΚΑΡΙΑ' ο ^ ΚΙΛΙΚΙΑησία Ι ~

ανι/ι λ >£ ΠΑΜΦΥΛΙΑΑΣΣΥΡΙΑ

ΠΑΡΘΙΑΜ ΗΛΙΑ οΕι<ϋ™™( Μπεχιστούν

ΒΑΒΥΛΩΝΙΑΦΟΙΝΙΚΗ

ΑΜΠΑΡΝΑΧΑΡΑ / 0 (Πέραν του Ποταμού) Κούναζα'ο

Βαβυλώνα <

Κύπρος'

ΔΡΑΓΓΙΑΝΗ

ΘΑΛΑΣΣΑ

ΑνσάνΑΡΑΧΩΣΙΑ,οΠερσέπολιςΜέμφις- ΠΕΡΣΙΣ

ΓΕΔΡΩΣΙΑ

Η Π

ΕΡΣΙΚΗ

ΑΥ

ΤΟ

ΚΡ

ΑΤ

ΟΡ

ΙΑ

Η ΙΩΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, 499-494 π.Χ.

Η ΙΩΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Το 499 π.Χ. οι Πέρσες ξεκίνησαν μια μεγάλη ναυτική εκστρατεία κατά της Νάξου, του μεγαλύτερου και πλουσιότερου νησιού των Κυκλάδων. Ο Ηρόδο­τος παρουσιάζει την εκστρατεία αυτή ως απάντηση του Αρισταγόρα, τυράννου της Μιλήτου, στην έκκληση κάποιων εξόριστων αριστοκρατών της Νάξου να τους αποκαταστήσει στην εξουσία. Η Μίλητος ήταν μία από τις μεγαλύτερες και σημαντικότερες πόλεις της Ιωνίας. Στα χρόνια της κυριαρχίας των Λυδών βασι­λιάδων απολάμβανε ένα προνομιακό καθεστώς μερικής ανεξαρτησίας, που συνε­χίστηκε υπό τους Πέρσες. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο Αρισταγόρας ισχυρίστηκε ότι δεν είχε τόσες δυνάμεις για να επιτεθεί στη Νάξο, αλλά έπεισε τον Αρτα- φέρνη, τον Πέρση σατράπη της Λυδίας, να τον βοηθήσει. Στη συνέχεια, ο Αρτα- φέρνης πήρε την άδεια του Δαρείου να συγκεντρώσει ένα στόλο από 200 πλοία και ένα αρκετά μεγάλο εκστρατευτικό σώμα για να εισβάλει στη Νάξο. Είναι απί­θανο να έδωσε ο βασιλιάς την άδεια να συγκεντρωθεί μια τόσο μεγάλη στρατιω­τική δύναμη αν δεν σκόπευε να καταλάβει το νησί, ως ένα πρώτο βήμα για την επέκταση της περσικής ισχύος στην άλλη πλευρά του Αιγαίου. Μάλλον, λοιπόν, την πρωτοβουλία για την όλη επιχείρηση πήραν οι ίδιοι οι Πέρσες και η έκκληση των Ναξίων αριστοκρατών στον Αρισταγόρα αποτέλεσε απλώς το πρόσχημα. Φαίνεται ακόμη ότι ο Αρισταγόρας χρηματοδότησε σε μεγάλο βαθμό την εκστρα­τεία, έχοντας ενδεχομένως συμφωνήσει να αμειφθεί με τα έσοδα από τη λεηλα­σία της Νάξου. Οι 200 τριήρεις του περσικού στόλου είχαν επανδρωθεί κυρίως με Έλληνες από τις πόλεις της Μικρά Ασίας, όμως το εκστρατευτικό σώμα απα- ριζόταν σε μεγάλο βαθμό από Πέρσες και βρισκόταν υπό τις διαταγές του Μεγά- βατου, ξαδέρφου του μεγάλου βασιλιά. Ωστόσο, όταν οι εισβολείς έφτασαν στη Νάξο, οι Νάξιοι τους περίμεναν. Μάλλον είχαν ακούσει για τις πολεμικές προε­τοιμασίες, και κυρίως για τη συγκέντρωση μεγάλου στόλου, από πραματευτές που διεξήγαν το εμπόριο ανάμεσα στη Νάξο και στη Μικρά Ασία. Συγκέντρωσαν, λοιπόν, όλο τον πληθυσμό του νησιού και άφθονες προμήθειες στην κυριότερη πόλη του, τη Νάξο, η οποία είχε ισχυρά τείχη. Έτσι, άντεξαν τέσσερις ολόκλη­ρους μήνες περσικής πολιορκίας. Τελικά, αφού εξαντλήθηκαν οι δικές τους προ­μήθειες, οι Πέρσες έλυσαν την πολιορκία και οι δυνάμεις τους επέστρεψαν στα παράλια της Μικράς Ασίας, στην πόλη της Μυούντος.

Στο σημείο αυτό ο Αρισταγόρας αποφάσισε πως είχε έρθει η ώρα για μια μεγάλης κλίμακας εξέγερση των Ελλήνων της Ιωνίας κατά των Περσών. Τα κίνη­τρά του είναι δύσκολο να αποσαφηνιστούν. Από ό,τι φαίνεται, είχε κακές σχέ­σεις με τον Μεγαβάτη, αν και η ασήμαντη αιτία που αναφέρει ο Ηρόδοτος για τη διαμάχη τους -ότι ο Μεγαβάτης είχε κακομεταχειριστεί τον Σκύλακα, Έλληνα αξιωματούχο του ιωνικού στόλου- είναι μάλλον ανεπαρκής. Ο Αρισταγόρας -ή μάλλον η ίδια η Μίλητος- είχε αναλάβει το κόστος της αποτυχημένης εκστρα­τείας και τώρα δεν μπορούσε να καταβάλει το τίμημα. Φαίνεται επίσης ότι στη Μίλητο, όπως και σε άλλες ελληνικές πόλεις της περιοχής, είχε αρχίσει να αυξά­νεται η πολιτική δυσαρέσκεια. Οι τύραννοι, οι οποίοι στηρίζονταν στην περσική ισχύ, δεν ήταν καθόλου δημοφιλείς και οι πολίτες ήθελαν να λαμβάνεται υπόψη η γνώμη τους στη διοίκηση της πόλης τους. Έτσι, ο Αρισταγόρας αποφάσισε να τεθεί επικεφαλής ενός επαναστατικού κινήματος που θα αποτίνασσε τον περσικό ζυγό, θα απομάκρυνε τους τυράννους από την εξουσία και θα εγκαθιστούσε στις ελληνικές πόλεις μορφές διακυβέρνησης με βάση την αρχή της ισονομίας. Ο ίδιος ανακοίνωσε ότι παραιτούνταν από τύραννος της Μιλήτου, αν και παρέμεινε η κυρίαρχη πολιτική προσωπικότητα της πόλης του. Οι τύραννοι των κυριοτέρων

πόλεων και νησιών της Ιωνίας, όπως των Ερυθρών, της Τέω, της Σάμου και της Χίου, συνελήφθησαν και εξορίστηκαν. Οι περισσότεροι πήγαν στις Σάρδεις, στην Αυλή του Αρταφέρνη, με την ελπίδα ότι κάποια στιγμή θα επανέρχονταν στην εξουσία. Μέσα σε έναν άνεμο ελευθερίας, οι πολίτες των ιωνικών πόλεων ξεκίνη­σαν τις διαδικασίες για την εκλογή των στρατιωτικών ηγετών τους στην επικεί­μενη πολεμική σύγκρουση με τους Πέρσες.

Ο ενθουσιασμός με τον οποίο ανταποκρίθηκαν οι Ίωνες στις επαναστατικές διακηρύξεις του Αρισταγόρα οφειλόταν εν μέρει στον αυταρχικό χαρακτήρα της περσικής κυριαρχίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι τύραννοι ή οι Πέρσες σατράπες που τους διόριζαν ήταν τόσο σκληροί. Ωστόσο, οι Έλληνες της Ιωνίας θεωρούσαν προσβλητικό να υπακούουν συμπολίτες τους οι οποίοι είχαν γίνει τύραννοι χάρη στο καπρίτσιο ενός βασιλιά που η Αυλή του βρισκόταν τόσο μακριά και που τα συμφέροντά του σπάνια συνέπιπταν με τα δικά τους. Μερικές από τις πόλεις και τα νησιά της Ιωνίας είχαν ήδη αρχίσει να αναπτύσσουν δημοκρατικούς θεσμούς διακυβέρνησης όταν εμφανίστηκαν οι Πέρσες. Οι διαδικασίες αυτές συνεχίστη­καν στην κυρίως Ελλάδα, ιδίως στην Αθήνα, αλλά στην Ιωνία διακόπηκαν πρό­ωρα. Ο Δαρείος, τον οποίο οι Έλληνες αποκαλούσαν «έμπορο», απαιτούσε άνδρες για τις στρατιωτικές επιχειρήσεις του και χρήματα υπό τη μορφή μιας τακτικής συνεισφοράς σε άργυρο. Οι εκστρατείες του είχαν στόχο λαούς όπως οι Σκύθες, τους οποίους οι Έλληνες ήταν αδύνατο να θεωρήσουν απειλή για τον τόπο τους, ενώ ο άργυρος μεταφερόταν στα θησαυροφυλάκια της Περσίας ή χρη­σίμευε για πολυτελή δώρα και εξωφρενικές αμοιβές σε αλλοδαπούς. Η προσάρ­τηση στο περσικό κράτος προσέφερε στους Ίωνες ελάχιστα ανταλλάγματα. Σύμ­φωνα με αρχαιολογικές έρευνες, μάλιστα, η συμμετοχή τους στο θαλάσσιο εμπό­ριο της Μεσογείου φαίνεται πως είχε αρχίσει να περιορίζεται στα τέλη του 6ου αιώνα π .Χ Δεν αποκλείεται να είχαν την αίσθηση ότι οι πόλεις της κυρίως Ελλά­δας, της Κάτω Ιταλίας και της Σικελίας, καθώς και οι Φοίνικες, ανθούσαν εις βάρος τους και ότι για να ανακτήσουν την οικονομική ευρωστία τους έπρεπε να απελευθερωθούν από την περσική κυριαρχία.

Οι Ίωνες δεν ήταν τόσο ανόητοι ώστε να πιστεύουν πως θα μπορούσαν να αποτινάξουν μόνοι τους τον περσικό ζυγό. Γι’ αυτό ζήτησαν βοήθεια από τα αδέρφια τους στην κυρίως Ελλάδα. Ο Αρισταγόρας ταξίδεψε στη Σπάρτη για να ζητήσει τη συνδρομή της ισχυρότερης ελληνικής πόλης, όμως δεν κατάφερε τίποτα. Οι Σπαρτιάτες ήταν απασχολημένοι με τα δικά τους προβλήματα, όπως, π.χ., με τη μακροχρόνια διαμάχη τους με το Άργος. Οι κάτοικοι του Άργους είχαν λάβει με τη σειρά τους έναν τρομερά επίφοβο χρησμό από το Μαντείο του Απόλλωνα, στους Δελφούς, που προφήτευε ότι θα καταστρέφονταν μαζί με την πόλη της Μιλήτου, γι’ αυτό δεν ήταν καθόλου πρόθυμοι να βοηθήσουν. Ενδέχε­ται ο Αρισταγόρας να προσέγγισε χωρίς αποτέλεσμα και διάφορες άλλες ελλη­νικές πόλεις, αλλά τελικά έπεισε την Αθήνα και την Ερέτρια να στείλουν μερικά πολεμικά πλοία.

Όμως, γιατί συμφώνησαν οι Αθηναίοι και οι Ερετριείς να βοηθήσουν τους Ίωνες, όταν άλλοι, όπως οι Σπαρτιάτες, είχαν αρνηθεί; Ένας λόγος ίσως ήταν το ισχυρότερο αίσθημα συγγένειας που ένιωθαν να τους ενώνει με τους Ίωνες. Μιλούσαν την ίδια διάλεκτο, οι θρησκευτικές γιορτές τους ήταν παραπλήσιες και πίστευαν πως είχαν κοινούς προγόνους. Σχεδόν από όλους ήταν αποδεκτό ότι οι Έλληνες που εγκαταστάθηκαν στην Ιωνία ξεκίνησαν από την Αθήνα για να διασχίσουν το Αιγαίο. Οι δύο πλευρές είχαν στενές διπλωματικές και οικο­νομικές σχέσεις και πριν από την εμφάνιση των Περσών, ενώ τώρα τους συνέ­δεαν και κοινοί δημοκρατικοί θεσμοί. Στο παρελθόν οι Αθηναίοι είχαν συνάψει

ΧρησμοίΟι αρχαίοι Έλληνες λάμβαναν σοβαρά υπόψη τους χρησμούς, ιδίως εκείνους που έδινε η ιέρεια του Απόλλωνα στους Δελφούς, αν και μερικές φορές η διατύπωση και οι εκφράσεις τους δεν ήταν καθόλου κατανοητές. Ο Ηρόδοτος μνημονεύει αρκετούς δελφικούς χρησμούς, που, όπως λέει, αποδείχθηκε εκ των υστέρων ότι προφήτευαν ορθά τους θριάμβους και τις ήττες Ελλήνων και Περσών. Ο χρησμός που αφορούσε ιη Μίλητο είχε ως εξής:

Τότε εσύ, πόλη της Μιλήτου, αιτία τόσων κακών,Θα γίνεις εσύ συμπόσιο και λαμπρό έπαθλο πολλών,Οι γυναίκες σου θα πλύνσυν τα πόδια πολλών μακρύκομων ανδρών.Και το ναό μου στα Δίδυμα θα τον φροντίζουν άλλοι.

Είναι σαφές ότι ο χρησμός αποτελεί προειδοποίηση για επικείμενη καταστροφή της Μιλήτου. Ο χαρακτηρισμός της Μιλήτου ως «αιτίας τόσων κακών» δείχνει ότι στην κυρίως Ελλάδα υπήρχε μια διάχυτη αντιπάθεια γι' αυτή την πλούσια και ισχυρή πόλη. Σύμφωνα με την ερμηνεία του Ηροδότου, ο χρησμός προ­φητεύει την κατάληψη και τη λεηλασία της Μιλήτου από τους Πέρσες, που είχαν μακριά γένια και μαλλιά. Οι Πέροες σκότωσαν τους περισσότερους άνδρες και πούλησαν ως δούλους τις γυναίκες και τα παιδιά. Τα Δίδυμα ήταν ένα ιερό του Απόλλωνα στην ευρύτερη περιοχή της Μιλήτου, όπου επίσης λειτουργούσε μαντείο. Το ιερό αυτό λεηλατήθηκε και πυρπολήθηκε από τους Πέρσες.

συμμαχία με τον Αρταφέρνη, ώστε να εξασφαλίσουν την υποστήριξή του στις διαμάχες τους με τις άλλες ελληνικές πόλεις. Ωστόσο, πλέον δεν θεωρούσαν ότι τους δέσμευε η συνθήκη αυτή, γιατί οι Πέρσες είχαν προσφέρει καταφύγιο στον Ιππία, άλλοτε τύραννο της Αθήνας, στην πόλη Σίγειον. Ο Ιππίας ήλπιζε ότι θα μπορούσε να επιστρέψει στην Αθήνα και να ανακτήσει την εξουσία του με τη συνδρομή των Περσών. Απευθυνόμενος στην αθηναϊκή Εκκλησία του Δήμου, ο Αρισταγόρας περιέγραψε τους Πέρσες ως στρατιωτικά ανίσχυρους και ιδιαίτερα ευάλωτους σε μια επίθεση από ενιαία ελληνική δύναμη. Έτσι, οι Αθηναίοι ενέ- κριναν την αποστολή στρατιωτικού σώματος με 20 πλοία, υπό την ηγεσία του Μελανθίου, για να βοηθήσει τον αγώνα των Ιώνων κατά των Περσών. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο οποίος είχε υπόψη του τις μάχες στο Μαραθώνα, στις Θερ­μοπύλες, στη Σαλαμίνα και στις Πλαταιές, τα πλοία αυτά υπήρξαν πηγή προ­βλημάτων τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους Πέρσες. Ενθαρρύνοντας και ενισχύοντας τους εξεγερμένους, οι Αθηναίοι και οι Ερετριείς, που έστειλαν άλλα πέντε πλοία, ήλπιζαν ότι ίσως θα απέτρεπαν τους Πέρσες από το να συνεχίσουν την επέκτασή τους προς τα δυτικά. Πρέπει να είχαν συνειδητοποιήσει πόσο επι­σφαλής θα ήταν η θέση τους σε μια πιθανή επίθεση, αν κατάφερναν οι Πέρσες να κυριεύσουν τις Κυκλάδες.

Το 498 π.Χ. οι δυνάμεις των Αθηναίων και των Ερετριέων ενώθηκαν στην Έφεσο με το στρατό των Ιώνων, που αποτελούνταν κυρίως από Μιλήσιους. Από την Έφεσο οι ενωμένες ελληνικές δυνάμεις βάδισαν προς το εσωτερικό για να

Αθηναϊκό τετράδραχμο του 5ου αιώνα π.Χ., ένα αργυρό νόμισμα μεγάλης αξίας. Οι Αθηναίοι διέθε­ταν πλούσια κοιτάσματα αργύρου, τα οποία εκμεταλλεύονταν εντατικά καθ’ όλο τον 5ο και τον 4ο αιώνα π.Χ. Συγκέντρωναν επίσης μεγάλο αριθμό αργυρών νομισμάτων από τους υποτελείς συμμάχους τους, οι οποίοι τους κατέβαλλαν χρηματική εισφορά παραπλήσιου ύψους με το φόρο υποτέλειας που πολλοί από αυτούς κατέβαλλαν στους Πέρσες πριν το 478 π.Χ. (Ancient Art and Architecture)

Χρυσή αναθηματική πλάκα από το Θησαυρό του Ώξου του 4ου αιώνα π.Χ. Εντοπίστηκε κοντά στις όχθες του ποταμού Ώξου, στο βορειοανα­τολικό τμήμα της Περσικής Αυτο­κρατορίας. Απεικονίζεται ένας ιερέας με την τυπική στολή των Μήδων, που περιλαμβάνει χιτώνα με ζώνη, περισκελίδες και μπό­τες. Στο κεφάλι φορά ένα μαλακό σκούφο με πτερύγια για την κάλυψη των αφτιών και του πιγουνιού, ώστε να προστατεύονται από τον αέρα. Στις θρησκευτικές τελετές των Περ­σών και των Μήδων δινόταν έμφαση στη δύναμη φυσικών φαινομένων όπως η φωτιά, το νερό και η γονιμό­τητα του εδάφους. (Ancient Art and Architecture)

Ορειχάλκινο κράνος κορινθιακού τύπου, που προοριζόταν για οπλίτη. Φέρει χαραγμένο το όνομα Δέν- δας. Ίσως πρόκειται για το όνομα του ανθρώπου που γύρω στο 500 π.Χ. το αφιέρωσε ως ανάθημα σε ένα ναό. Τα κράνη αυτού του τύπου προστάτευαν καλά όποιους τα φορούσαν, αλλά περιόριζαν σημα­ντικά το οπτικό και ηχητικό πεδίο τους, γεγονός που ανάγκαζε τους οπλίτες να στηρίζονται σε μεγάλο βαθμό στη συνοχή του στρατιωτικού σχηματισμού τους. (Ancient Art and Architecture)

επιτεθούν στις Σάρδεις. Κατάφεραν, λοιπόν, να αιφνιδιάσουν τον Αρταφέρνη, ο οποίος εγκατέλειψε την κάτω πόλη και κατέφυγε στην ακρόπολη. Κλεισμένος εκεί απέκρουσε τους Ίωνες και τους συμμάχους τους, περιμένοντας ενισχύσεις. Ακόμη και η τυχαία πυρπόληση μεγάλου μέρους της πόλης, μαζί με το Ναό της Κυβέλης, δεν έκαμψε το φρόνημα του Αρταφέρνη και των στρατευμάτων του. Όταν άρχιζε να πλησιάζει μια ισχυρή δύναμη του περσικού ιππικού, οι επιτιθέμενοι υποχώρη­σαν, αλλά ο περσικός στρατός τούς πρόφτασε κοντά στην Έφεσο, όπου γνώρι­σαν δεινή ήττα. Οι προβλέψεις του Αρισταγόρα για τη λεία που θα έπεφτε εύκολα στα χέρια τους αποδείχθηκαν εσφαλμένες. Οι Αθηναίοι και οι Ερετριείς επιβιβά­στηκαν στα πλοία και γύρισαν στην πατρίδα τους, διηγούμενοι ιστορίες για την αποφασιστικότητα των Περσών και την ανωτερότητα του ιππικού τους. Οι Ίωνες αφέθηκαν να αντιμετωπίσουν μόνοι τους την οργή του Πέρση βασιλιά.

Οι Ίωνες αποφάσισαν να αναλάβουν άλλη μια φορά την πρωτοβουλία των κινήσεων, στέλνοντας πλοία στην περιοχή του Ελλήσποντου και στην Καρία, για να ενθαρρύνουν την επέκταση της εξέγερσης και σε άλλους υπηκόους του Δαρείου,

.jg Επίσης, στήριξαν μια αντίστοιχη εξέγερση των ελληνικών πόλεων της Κύπρου. Το

497 π.Χ. στάλθηκε στην Κύπρο ένας μεγάλος περσικός στρατός με πλοία που παραχώρησαν οι πόλεις της Φοινίκης. Οι τύραννοι που με τη στήριξη των Περ­σών κυβερνούσαν μέχρι πρότινος τις πόλεις Σαλαμίνα και Κούρισ σε μια κρίσιμη στιγμή του αγώνα αυτομόλησαν στην περσική πλευρά και οι Κύπριοι ηττήθηκαν.

Το 497 π.Χ. ο Δαρείος έστειλε πρόσθετες στρατιωτικές δυνάμεις στην περι­οχή του Ελλήσποντου και στην Καρία, ώστε να ανακτήσει τον έλεγχό τους. Ωστόσο, ένα στρατιωτικό σώμα υπό τη διοίκηση του γαμπρού του, Δαυρίση, έπεσε σε ενέδρα των Καρίων στην Πήδασο και εξολοθρεύτηκε. Αν και σι άλλοι στρατηγοί είχαν μεγαλύτερη επιτυχία στο βορρά, η ήττα αυτή υπήρξε τόσο βαρύ πλήγμα, ώστε ο Δαρείος χρειάστηκε να αναβάλει μέχρι το 494 π .Χ τη μεγάλη χερσαία και θαλάσσια επίθεση κατά της Μιλήτου. Μέχρι τότε, όμως, οι πολιτι­κοί αντίπαλοι του Αρισταγόρα κατάφεραν να τον εκδιώξουν από τη Μίλητο και να τον φονεύσουν. Η απώλεια της κύριας ηγετικής φυσιογνωμίας της Ιωνικής Επανάστασης είχε σοβαρές επιπτώσεις στη συνοχή της εξέγερσης, ενώ η δυσπι­στία για όσους προσπάθησαν να τον αντικαταστήσουν δυσχέρανε το συντονισμό του αγώνα κατά των Περσών. Όταν επέστρεψε στη Μίλητο ο Ιστιαίος, πεθερός του Αρισταγόρα και τύραννος της πόλης πριν από αυτόν, τυπικά ως επικεφαλής μιας ερευνητικής αποστολής του Δαρείου, αλλά στην πραγματικότητα αποσκο- πώντας στην ανάληψη της ηγεσίας της εξέγερσης, οι Μιλήσιοι τον έδιωξαν και αυτός αναγκάστηκε να καταφύγει στη Μυτιλήνη της Λέσβου.

Ο θεσμός των Ιώνων, που μπορούσε περισσότερο από κάθε άλλο να λει­τουργήσει ως ενιαίος πολιτικός οργανισμός, ήταν το κοινό, συνάθροιση θρη­σκευτικού χαρακτήρα που λάμβανε χώρα κάθε χρόνο στο Πανιώνιο, ιερό του Ποσειδώνα στην περιοχή της Πριήνης. Το κοινό αρχικά δεν είχε πολιτικό χαρακτήρα, γι’ αυτό δεν διέθετε τις απαραίτητες δομές για την ανάδειξη ενι­αίας ηγεσίας. Όταν τελικά οι Ίωνες κατάφεραν να συγκεντρώσουν τις ναυτικές τους δυνάμεις στο νησί Λάδη, ανοιχτά των ακτών της Μιλήτου, ξέσπασε δια­μάχη για το ποιος θα αναλάμβανε τη διοίκησή τους. Οι ναυτικές δυνάμεις που συγκεντρώθηκαν για τη ναυμαχία της Λάδης μαρυυρούν το σχετικό μέγεθος, τον πλούτο και την ισχύ των ιωνικών πόλεων. Υπήρχαν 80 πλοία από τη Μίλητο, 12 από την Πριήνη, 3 από τη Μυούντα, 17 από την Τέω, 8 από τις Ερυθρές και 3 από τη Φώκαια. Τα μεγάλα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, που, αν και οι πόλεις τους δεν ήταν τυπικά μέλη του Κοινού των Ιώνων συμμετείχαν στην εξέγερση, συνεισέφεραν τα περισσότερα πλοία: 100 η Χίος, 60 η Σάμος και 70 η Λέσβος. Τελικά, επικεφαλής τέθηκε ο Διονύσιος από τη Φώκαια, που διοι­κούσε τη μικρότερη μοίρα πλοίων. Αν και η απόφαση αυτή απέτρεψε τις έριδες ανάμεσα στις ισχυρότερες πόλεις, ο Διονύσιος δεν διέθετε το ηγετικό εκτόπι­σμα που θα εξασφάλιζε τη συνοχή του ιωνικού στόλου. Και, σε κάθε περίπτωση, τα ιωνικά πλοία ήταν ελάχιστα περισσότερα από το μισό περσικό στόλο. Πρώ­τοι οι Σάμιοι εγκατέλειψαν τον αγώνα και τους ακολούθησαν οι Λέσβιοι. Χωρίς την προστασία μιας μεγάλης ναυτικής δύναμης, η Μίλητος ήταν εύκολος στό­χος για επίθεση. Οι Πέρσες στρατηγοί έφεραν από τη Φοινίκη ειδικούς μηχανι­κούς του στρατού, οι οποίοι με τη βοήθεια πολιορκητικών κριών και με την ανα- σκαφή υπόγειων ορυγμάτων επέτρεψαν την είσοδο του περσικού στρατού στην πόλη. Σταδιακά, οι άλλες πόλεις και τα νησιά υποτάχθηκαν με τη σειρά τους και τιμωρήθηκαν για τη συμμετοχή τους στην ανταρσία. Ο Ηρόδοτος παρου­σιάζει μια ζοφερή εικόνα με πόλεις να πυρπολούνται, μεγάλα ιερά να χάνονται στις φλόγες, άνδρες να φονεύονται, κορίτσια να στέλνονται σε περσικά χαρέμια με ευνουχισμένα αγόρια ως συνοδούς και τις υπόλοιπες γυναίκες και τα παιδιά να πουλιούνται ως σκλάβοι.

Παρ’ όλα αυτά, η Ιωνική Επανάσταση είχε και κάποιες θετικές συνέπειες. Το 493 π.Χ. ο Αρταφέρνης απαίτησε όλες οι ελληνικές πόλεις να στείλουν εκπροσώπους στις Σάρδεις και να δεσμευθούν με όρκους ότι κάθε μεταξύ τους αντιδικία θα παραπεμπόταν σε διαιτησία. Το γεγονός αυτό αφήνει να εννο­ηθεί ότι οι κυβερνητικοί θεσμοί των πόλεων λειτουργούσαν αρκετά καλά για την εκλογή διπλωματικών εκπροσώπων. Επιπλέον, ο Αρταφέρνης επανεξέ­τασε το ύψος του ετήσιου φόρου υποτέλειας στον Πέρση βασιλιά που κατέ­βαλλε κάθε πόλη και κάθε νησί, μειώνοντάς το ώστε να περιοριστούν οι πιθα­νότητες νέας εξέγερσης. Το επόμενο έτος ο Δαρείος έστειλε έναν άλλο γαμπρό του, τον Μαρδόνιο, να αναλάβει τη διοίκηση της περιοχής. Αυτός απομάκρυνε τους τελευταίους τυράννους και επέτρεψε στους Έλληνες της περιοχής του να εκλέξουν δημοκρατικές κυβερνήσεις σύμφωνα με την αρχή της ισονομίας, που ήταν ένα από τα κυριότερα συνθήματα της εξέγερσης. Ωστόσο, ο διορισμός του Μαρδόνιου απέβλεπε σε κάτι άλλο: Να ξεκινήσει η επόμενη φάση της περσικής προώθησης στην περιοχή του Αιγαίου. Ο Πέρσης αξιωματούχος πέρασε τον Ελλήσποντο με μεγάλο στρατό και στόλο, εισέβαλε στη Θράκη, έκανε δεκτή την παράδοση της Θάσου και ενσωμάτωσε τις τριήρεις της στο στόλο του. Από εκεί κινήθηκε κατά μήκος της βόρειας ακτής του Αιγαίου προς τη Μακεδονία, αλλά μια σφοδρή θαλασσοταραχή κατέστρεψε μεγάλο μέρος του περσικού στό­λου κοντά στο άκρο της Χερσονήσου του Άθω, βυθίζοντας 300 πλοία. Ωστόσο, ο Μαρδόνιος είχε προετοιμάσει το έδαφος για μια πιθανή μελλοντική εισβολή στην κυρίως Ελλάδα.

18

Αθηναϊκό ερυθρόμορφο πινάκιο του 5ου αιώνα π.Χ., έργο του Επίκτητου. Αποδίδεται Σκύθης τοξότης με το χαρακτηριστικό χιτώνα, τις περισκε- λίδες και το κάλυμμα κεφαλής των μισθοφόρων του περσικού στρατού που εισέβαλε στην Ελλάδα. Αν και οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιού­σαν επίσης τοξότες στη μάχη, αυτοί δεν αποτελούσαν αξιόλογο τμήμα του στρατού τους. Αντίθετα, οι Πέρ­σες και άλλοι λαοί της Εγγύς Ανα­τολής στηρίζονταν σε αυτούς στο πεδίο της μάχης. (Ashmolean)

ΟΙ ΕΜΠΟΛΕΜΕΣ ΠΛΕΥΡΕΣ: ΠΕΡΣΙΑ, ΣΠΑΡΤΗ ΚΑΙ ΑΘΗΝΑ

Ο ΚΥΡΟΣ Ο ΜΕΓΑΣ ΚΑΙ Η ΠΕΡΣΙΚΗ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

Οι Πέρσες ανήκαν σε μια ομάδα αρχαίων λαών που μιλούσαν γλώσσες παραπλήσιες με τα σύγχρονα ιρανικά. Οι λαοί αυτοί πιθανότατα ήρθαν από την κεντρική Ασία ως νομάδες-κτηνοτρόφοι, αλλά ήδη από τα τέλη

του 10ου αιώνα π.Χ. είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή που ονομάστηκε Περσίς ή Περσία (σημερινό Φαρς), στο νοτιοανατολικό άκρο των ορέων του Ζάγρου. Σε ασσυριακά έγγραφα του 9ου αιώνα π .Χ, και μεταγενέστερα, οι Πέρσες μνημο­νεύονται πάντα μαζί με τους Μήδους, που ήταν εγκατεστημένοι λίγο βορειότερα και προς τα δυτικά. Έως τα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ. η Περσία βρισκόταν υπό τον έλεγχο του ισχυρού βασιλείου του Ελάμ, αλλά το 646 π.Χ. το βασίλειο αυτό δέχτηκε ένα σφοδρό πλήγμα από τον Ασσύριο βασιλιά Ασουρμπανιπάλ, γνωστό­τερο στους Έλληνες με το όνομα Σαρδανάπαλος. Φαίνεται, λοιπόν, ότι τα επό­μενα }φόνια οι Πέρσες άρχισαν να αποκτούν ολοένα και μεγαλύτερο βαθμό αυτο­νομίας και έφτασαν στο σημείο να δημιουργήσουν ένα μικρό δικό τους κράτος, το οποίο κυβερνούσε μια τοπική βασιλική οικογένεια με έδρα την ελαμιτική πόλη Ανσάν. Ο τέταρτος κατά σειρά ηγεμόνας αυτού του υπό διαμόρφωση βασιλείου, ο Κύρος Β', ο οποίος έμεινε στην ιστορία με το προσωνύμιο «Κύρος ο Μέγας», ανέβηκε στο θρόνο το 559 π.Χ. Το 550 π.Χ. όμως δέχτηκε επίθεση από το βασι­λιά των Μήδων, τον Αστυάγη. Ο Κύρος έπεισε τα στρατεύματα του Αστυάγη να εξεγερθούν εναντίον του βασιλιά τους, τον οποίο και του παρέδωσαν δέσμιο. Στη συνέχεια κατευθύνθηκε προς τη μηδική πόλη Εκβάτανα, όπου αναγνωρίστηκε ως νέος ηγέτης των Μήδων. Την επόμενη εικοσαετία ο Κύρος χρησιμοποίησε την ενωμένη δύναμη Περσών και Μήδων για να καταλάβει τη Αυδία, την Ασσυρία και τη Βαβυλωνία, ενώ επέκτεινε την αυτοκρατορία του και προς τα ανατολικά με την κατάκτηση και την προσάρτηση της Βακτριανής και της Σογδιανής. Σκοτώ­θηκε το 530 π.Χ., όταν επιχείρησε να καταπνίξει την εξέγερση κάποιων φυλών της Βακτριανής. Τον διαδέχτηκε ο γιος του, ο Καμβύσης.

Ο Καμβύσης έστρεψε τις δυνάμεις του κυρίως στην κατάκτηση της Αιγύπτου. Ο φαραώ Άμασης είχε συγκροτήσει ισχυρό στόλο και, σε μια προσπάθεια να ανα­ταχθεί στην περσική προέλαση, αναζητούσε συμμάχους σε πολλά σημεία της Μεσογείου, μεταξύ αυτών και τους Έλληνες της Σπάρτης και της Σάμου. Έτσι, ο Καμβύσης αναγκάστηκε να δημιουργήσει δικό του στόλο, επανδρωμένο με υπη­κόους από τις παράκτιες περσικές επαρχίες, όπως από την Ιωνία, τη Φοινίκη και την Κιλικία. Εξαπέλυσε την επίθεσή του το 525 π.Χ. και, ύστερα από δεκαήμερη πολιορκία της Μέμφιδας, συνέλαβε αιχμάλωτο το νέο φαραώ Ψαμμήτιχο. Πέρασε τα τρία επόμενα χρόνια στην Αίγυπτο, παγιώνοντας την περσική κυριαρχία στην ευρύτερη περιοχή.

Το 522 π.Χ. ο Καμβύσης, επιστρέφοντας στην Περσία, έπεσε από το άλογό του και σκοτώθηκε. Οι συνθήκες που περιέβαλαν το θάνατό του ήταν αρκετά

20

Δ Α ΡΕ ΙΟ Σ ,0 Μ ΕΓΑ Λ Ο Σ ΒΑ Σ ΙΛ ΙΑ Σ0 Δαρείος ήταν ένας σφετεριστήςπου ανήλθε στο θρόνο ύστερα απόπραξικόπημα και μετά τη δολοφο­νία του νόμιμου διαδόχου. Ωστόσο,σύμφωνα με τη δική του εκδοχή,η οποία χαράχτηκε στην επιφά­νεια ενός ψηλού βράχου στην περι­οχή του Μπεχιστούν, ήταν ο νόμι­μος διάδοχος του Καμβύση και ηβασιλεία του είχε καθαγιαστεί απότον Αχούρα Μάζντα, προστάτη θεότων Αχαιμενιδών. Τα αποσπάσματααυτής της επιγραφής αποκαλύ­πτουν τις επιθυμίες του Δαρείουαναφορικά με την υστεροφημίατου, αλλά και το πώς έβλεπε τηναυτοκρατορία που κυβερνούσε.

Είμαι ο Δαρείος, ο Μεγάλος Βασι­λιάς, ο βασιλεύς των βασιλέων, οΒασιλιάς της Περσίας, ο βασιλιάςκάθε γης [...] Αυτά λέει ο Δαρείοςο Βασιλιάς: Οκτώ φορές έγιναν απ’την οικογένειά μου βασιλιάδες καιεγώ είμαι ο ένατος βασιλιάς στησειρά από την οικογένειά μου. Αυτάλέει ο Δαρείος ο Βασιλιάς: Είμαιβασιλιάς με τη χάρη του ΑχούραΜάζντα. 0 Αχούρα Μάζντα μουέδωσε τη βασιλεία. Οι παρακάτωχώρες μού ανήκουν. Είμαι βασι­λιάς τους με τη χάρη τοΰ ΑχούραΜάζντα: Περσία, Ελάμ, Βαβυλωνία,Ασσυρία, Αραβία, Αίγυπτος, Λαοίτης Θάλασσας (Φοινίκη), Λυδία,Ιωνία, Μηδία, Αρμενία, Καππαδο­κία, Παρθία, Δραγγιανή, Apia, Αρα-χωσία και Μακάν, όλες μαζί 23[...] Αυτά λέει ο Δαρείος ο Βασι­λιάς: Σ' αυτές τις χώρες, όποιοςήταν πιστός του φέρθηκα καλά,όποιος ήταν άπιστος τον τιμώρησααυστηρά. Με τη χάρη του ΑχούραΜάζντα, οι χώρες αυτές υπάκουσανσιην εξουσία μου. Ό,τι τους είπα νακάνουν, το έκαναν[...]

Η επιγραφή χαράχτηκε σε τρειςγλώσσες: στην ελαμιτική, την πιο δια­δεδομένη γλώσσα στην αυτοκρα­τορία, σιην ακκαδική, τη γλώσσατων βασιλιάδων της Βαβυλώνας, καιστην αρχαία περσική, την επίσημηγλώσσα των Περσών βασιλιάδων.Επειδή η γλώσσα αυτή δεν γραφό­ταν ως τότε, χρειάστηκε να επινοη­θεί μια νέα σφηνοειδής γραφή.

μυστηριώδεις και έχει διατυπωθεί η άποψη ότι ίσως να μην επρόκειτο για ατύχημα. Επειδή δεν είχε αποκτήσει άρρενα απόγονο, έπρεπε να τον διαδεχτεί ο αδερφός του, ο Μπαρντίγια. Ωστόσο, ένα φιλόδοξο μέλος της αριστοκρατίας, ο Δαρείος, διοργάνωσε ένα ανακτορικό πραξικόπημα που οδήγησε στη δολοφονία του Μπαρ­ντίγια και στην ανάρρηση του ίδιου στο θρόνο, αν και δεν ήταν παρά μακρινός συγ­γενής της βασιλικής οικογένειας. Αυτά τα δραματικά γεγονότα βύθισαν την Περ­σική Αυτοκρατορία στο χάος και σε πλήθος από εμφύλιες έριδες που κράτησαν πάνω από ένα χρόνο. Ο Δαρείος κατάφερε να προσεταιριστεί αρκετά ηγετικά στε­λέχη των Περσών, των οποίων τα στρατεύματα έμειναν πιστά σε αυτόν παρά την ανορθόδοξη κατάληψη της εξουσίας. Τελικά, συνέτριψε όλους τους ανταγωνιστές του για το θρόνο, αλλά και αρκετές τοπικές δυναστείες που στη διάρκεια αυτής της εσωτερικής αναταραχής επιδίωξαν να αποτινάξουν τον περσικό ζυγό. Μ ε τον Δαρείο εγκαθιδρύθηκε η νέα περσική δυναστεία των Αχαιμενιδών, που ονομά­στηκε έτσι γιατί τα μέλη της θεωρούσαν ότι κατάγονταν από τον Αχαιμένη, πρό­γονο του Κύρου του Μεγάλου. Ο Δαρείος προσάρτησε στην Περσική Αυτοκρατο­ρία εδάφη της κεντρικής Ασίας και το μεγαλύτερο μέρος της βορειοδυτικής Ινδίας, διεξήγαγε εκστρατεία, χωρίς όμως επιτυχία, ενάντια στους Σκύθες, στη δυτική πλευρά του Εύξεινου Πόντου και, καταλαμβάνοντας τμήματα της Θράκης, στη βόρεια ακτή του Αιγαίου, επέκτεινε την κυριαρχία του και σε τμήμα της Ευρώπης.

Αν και ο Πέρσης βασιλιάς ονομαζόταν επισήμως «μεγάλος βασιλιάς, βασι­λιάς των βασιλιάδων, βασιλιάς κάθε γης», η εξουσία του δεν ήταν απόλυτη. Στην πράξη, βασιζόταν στην υποστήριξη και στη συνεργασία της πολυπληθούς περσι­κής αριστοκρατίας, τα μέλη της οποίας διόριζε σε όσες θέσεις συνοδεύονταν από πλούτο και δύναμη στις νεοκατακτηθείσες χώρες. Έτσι, οι χώρες αυτές χωρίζο­νταν σε επαρχίες που καθεμία τη διοικούσε ένας Πέρσης αριστοκράτης, ο σατρά­πης. Η θεαματική επέκταση της Περσικής Αυτοκρατορίας μπορεί να οφείλεται, τουλάχιστον εν μέρει, στις πολύ μεγάλες φιλοδοξίες της αριστοκρατίας της. Η ανάγκη του να ικανοποιούνται οι φιλοδοξίες όλων αυτών των ανθροίπων υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους λόγους που οδήγησαν τον Κύρο και τους διαδό­χους του να οργανώσουν τόσο πολλές εκστρατείες ιμπεριαλιστικής επέκτασης.

Οι Πέρσες ευγενείς φημίζονταν ως λυσσαλέοι μαχητές και ως αριστοκράτες με ανεξάρτητο πνεύμα, γι’ αυτό δεν θα δέχονταν ποτέ μια κατώτερη θέση στη διοικη­τική ιεραρχία της αυτοκρατορίας. Όσοι είχαν στενές σχέσεις με το βασιλιά συχνά διορίζονταν σατράπες εκτεταμένων και στρατηγικά σπουδαίων επαρχιών, ενώ άλλοι αναλάμβαναν τη διοίκηση μεγάλων στρατιωτικών σωμάτων ή άλλες θέσεις ευθύνης. Στις επαρχίες ζούσαν σε υπέροχα ανάκτορα και σε τεράστια κτήματα στην εξοχή. Η δημόσια επίδοση κάποιου εντυπωσιακού δώρου, συνήθως αντι­κειμένων από χρυσό και άργυρο, ήταν η μέθοδος που χρησιμοποιούσε ο Πέρσης βασιλιάς για να υποδείξει τους ευνοούμενους ευγενείς. Οι Πέρσες διατηρούσαν την εθνική συνοχή και την ιδιαιτερότητά τους με ποικίλους τρόπους, όπως ήταν η διαφορετική ενδυμασία, η χρήση της περσικής γλώσσας και η εκπαίδευση των αγοριών τους. Οι μικροί Πέρσες ζούσαν τα πέντε πρώτα χρόνια της ζωής τους με τη μητέρα τους και τις άλλες γυναίκες του σπιτιού, μακριά από τον πατέρα τους, αλλά κατόπιν μάθαιναν πώς να είναι καλοί στρατιώτες και ηγέτες. Όπως έλεγαν, οι Πέρσες τρία πράγματα περίμεναν από τους γιους τους: να ιππεύουν, να χρησι­μοποιούν το τόξο και να λένε την αλήθεια.

Η άρχουσα τάξη της Περσίας δεν έμεινε τελείως αποκομμένη από τους υποτε­λείς λαούς της αυτοκρατορίας. Οι γάμοι Περσών με μέλη άλλων εθνοτήτων ενθαρ- ρύνονταν. Οι κόρες Περσών ευγενών παντρεύονταν με ντόπιους πρίγκιπες, ενώ οι ίδιοι οι Πέρσες διάλεγαν από την τοπική αριστοκρατία συζύγους ή παλλακίδες. Ο

Χρυσό ξιφίδιο με λαβή στην οποία αποδίδονται δύο λεοντοκεφα­λές. Κατασκευάστηκε μάλλον τον 5ο αιώνα π.Χ. ως δώρο για κάποιο μέλος της περσικής Αυλής. Τέτοιου είδους δωρεές του βασιλιά προς τους ευγενείς του συμβόλιζαν την εύνοιά του προς τον αποδέκτη. (Ancient Art and Architecture)

Κύρος εφάρμοσε μια πολιτική που αποσκοπούσε στο σεβασμό των τοπικών παρα­δόσεων και στη διατήρηση μελών της τοπικής αριστοκρατίας, αλλά και θρησκευ­τικών ηγετών, στο διοικητικό μηχανισμό της Μηδίας, της Λυδίας και της Βαβυ­λωνίας. Ο Καμβύσης και ο Δαρείος συνέχισαν την ίδια πολιτική στην Αίγυπτο και αλλού. Άνθρωποι που στις κατακτημένες χώρες είχαν αποκτήσει θέσεις ισχύος συχνά έφταναν σε πολύ υψηλά αξιώματα και γίνονταν δεκτοί στην Αυλή του βασι­λιά με τον τιμητικό τίτλο του «βασιλικού φίλου». Μερικές φορές παρόμοια μετα­χείριση είχαν και εξόριστοι από χώρες εκτός της αυτοκρατορίας, οι οποίοι ήθελαν την προστασία και τη βοήθεια του μεγάλου βασιλιά.

Οι Πέρσες βασιλιάδες εκμεταλλεύονταν την τεράστια αυτοκρατορία τους με δυο τρόπους. Επέβαλλαν φόρους στους υποτελείς λαοΰς, που είχαν τη μορφή της τακτικής καταβολής ενός συγκεκριμένου ποσοΰ, και στρατολογούσαν τους άνδρες τους για την κατάκτηση νέων χωρών ή για την καταστολή εξεγέρσεων στο εσωτε­ρικό της αυτοκρατορίας. Σε αρκετές σατραπείες παραχωρούνταν σε χαμηλόβαθ­μους Πέρσες και Μήδους μικρά αγροκτήματα, που τους προσέφεραν κάποιο εισό­δημα. Ως ανταπόδοση, οι άνδρες αυτοί έπρεπε να είναι πάντα έτοιμοι να πολε­μήσουν ως ιππείς, ηνίοχοι ή οπλίτες στο στρατό του βασιλιά. Τις χρονιές που δεν είχαν τέτοιες υποχρεώσεις, τα αγροκτήματά τους έπρεπε να πληρώσουν φόρο, σε άργυρο ή σε είδος, όπως και όλα τα άλλα αγροκτήματα της σατραπείας.

Από αρχεία που έχουν διασωθεί προκύπτει ότι στην Περσική Αυτοκρατορία είχε αναπτυχθεί μια σύνθετη γραφειοκρατική ιεραρχία για τη διοίκηση των σατρα­πειών και για τη διαχείριση των προσόδων από αυτές σύμφωνα με τις οδηγίες του βασιλιά. Τα μέλη της βασιλικής Αυλής και πολλά άλλα άτομα που θεωρούνταν σημαντικά προμηθεύονταν τρόφιμα και άλλα προϊόντα από τις βασιλικές απο­θήκες. Ένα δίκτυο δρόμων συνέδεε μεταξύ τους τα μεγάλα αστικά κέντρα, όπως τις Σάρδεις, τα Εκβάτανα, τη Βαβυλώνα, τα Σούσα και την Περσέπολη. Οι δρό­μοι αυτοί κατασκευάστηκαν για να χρησιμοποιούνται κυρίως από στρατιώτες και βασιλικούς αγγελιοφόρους, για τους οποίους λειτουργούσαν και ενδιάμεσοι σταθ­μοί, αλλά εξυπηρετούσαν επίσης τις εμπορικές ανταλλαγές και την καταβολή των φόρων. Την εποχή του Δαρείου η Περσική Αυτοκρατορία ήταν το μεγαλύτερο ενιαίο κράτος που είχε γνωρίσει ο αρχαίος κόσμος. Εκτεινόταν από τα Βαλκά­νια μέχρι τον ποταμό Ινδό, ενώ ο πλούτος και το μέγεθος του ενεργού πληθυσμού

Ανάγλυφο από τα βασιλικά ανά­κτορα της Περσέπολης, που οικοδο- μήθηκαν στα τέλη του 6ου και κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. Μάλλον απεικο­νίζονται ο Δαρείος Α’ και ο γιος και διάδοχός του Ξέρξης, που έχτισαν το μεγαλύτερο μέρος των ανακτό­ρων. Οι δύο άνδρες έχουν μακριές γενειάδες και φορούν τετράγωνα στέμματα. Τα ανθόμορφα σκεύη που κρατούν είναι μάλλον συμβολικά αντικείμενα σε σχήμα λωτού, από ορείχαλκο ή χρυσό. Τα αντικείμενα αυτά προσφέρονταν σε μέλη της Αυλής, στη διάρκεια γιορτών, ως ένδειξη εύνοιας. (Ancient Art and Architecture)

Χρυσός δαρεικός του 5ου αιώνα π.Χ. Απεικονίζεται ο βασιλιάς ημιγονυπε- ~~c -ε δόρυ και τόξο. Αυτός ο τύπος •ουισρστος κυκλοφόρησε για πρώτη ococ στα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ. ■αυουστα χρησιμοποιούνταν σε

:mc η ν αρχαίο κόσμο για την πλη- Λιυη των μισθοφόρων. (Ancient Art arc Architecture)

καθιστούσαν το μεγάλο βασιλιά τον ισχυρότερο ηγεμόνα του αρχαίου κόσμου.Κύρια δύναμη του περσικού στρατού ήταν συνήθως το πεζικό, το οποίο επαν­

δρωνόταν με οπλίτες που ήταν εκ γενετής Πέρσες και έφεραν μεγάλες ασπίδες κατασκευασμένες από δέρμα και κλαδιά λυγαριάς. Οι οπλίτες πολεμούσαν με μεγάλη ποικιλία όπλων, όπως μακριά ακόντια, πελέκεις, σπαθιά, τόξα και βέλη. Η θωράκισή τους ήταν περιορισμένη. Συνήθως περιλάμβανε ένα θώρακα από επεν­δυμένο λινό ύφασμα, ίσως και ένα κράνος, αν και στις περισσότερες αναπαραστά­σεις φαίνονται να καλύπτουν το κεφάλι με ένα σκούφο ή ένα απλό κομμάτι ύφα­σμα. Οι Πέρσες ήταν χωρισμένοι σε στρατιωτικές μονάδες των 1.000 ανδρών 23

(«συντάγματα»), που μπορούσαν να σχηματίσουν μεγαλύτερες μονάδες των 10.000 ανδρών («μεραρχίες»). Σημαντικότερη ήταν η «Μεραρχία των Αθανάτων», που ονομαζόταν έτσι γιατί κάθε απώλεια αναπληρωνόταν αμέσως, ώστε ο συνολικός αριθμός των 10.000 ανδρών να παραμένει σταθερός. Στους Αθανάτους ανήκε και το επίλεκτο «Σύνταγμα των Δορυφόρων του Βασιλιά», που ήταν εξ ολοκλήρου επανδρωμένο από μέλη της περσικής αριστοκρατίας. Κατά την κατάκτηση της Λυδίας το 547 π.Χ. ο Κύρος ο Μέγας αντιλήφθηκε την ανάγκη δημιουργίας ενός αξιόμαχου σώματος Περσών ιππέων. Για το λόγο αυτό διένειμε μέρος των κατα- κτημένων εδαφών σε Πέρσες ευγενείς με την υποχρέωση να εκτρέφουν άλογα και να εξασκούνται στην πολεμική τέχνη ως ιππείς. Οι βασιλιάδες της Περσίας χρη­σιμοποιούσαν επίσης Μήδους στο ιππικό τους, ενώ από τη βασιλεία του Δαρείου και μετά στρατολογούσαν οπλίτες του πεζικού αλλά και Σάκες ιππείς από την κεντρική Ασία (σκυθικό νομαδικό φύλο). Για τις μεγάλες εκστρατείες επιστράτευαν άνδρες από τους υποτελείς λαούς της αυτοκρατορίας, συγκεντρώνοντας δυνάμεις ακόμη και από την Αίγυπτο ή την Ινδία. Ωστόσο, περισσότερο αξιόπιστοι θεω­ρούνταν πάντα οι Πέρσες και οι μισθοφόροι από το Ιράν και την κεντρική Ασία.

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

Οι Έλληνες που όρθωσαν το ανάστημά τους στη δύναμη της Περσικής Αυτοκρα­τορίας τον 5ο αιώνα π.Χ. ήταν ως επί το πλείστον οργανωμένοι σε μικρές πόλεις-

Χρυσό αγγείο από τα Εκβάτανα. Στο χείλος, εξωτερικά, είναι χαραγμένο το όνομα του βασιλιά Ξέρξη σε τρεις γλώσσες: αρχαία περσική, ακκα- δική και ελαμιτική. Και για τις τρεις έχει χρησιμοποιηθεί η σφηνοειδής γραφή, που αναπτύχθηκε στη Μεσο­ποταμία την 4η χιλιετία π.Χ. Η ακκα- δική ήταν η γλώσσα των βασιλιάδων της Βαβυλωνίας. (Ancient Art and Architecture)

κράτη. Αυτά είχαν ποικίλο μέγεθος, αλλά συνήθως αποτελούνταν από ένα αστικό κέντρο, με τους σημαντικότερους ναούς και τα δημόσια κτίρια, και τη γύρω αγρο­τική περιοχή, την οποία καλλιεργούσαν οι άρρενες πολίτες, τα μέλη των οικογε­νειών τους και δούλοι. Η ιστορική προέλευση αυτών των πόλεων-κρατών παρα­μένει ασαφής, κρυμμένη κάτω από αλλεπάλληλα στρώματα μύθων και θρύλων με τους οποίους οι μετέπειτα γενιές εμπλούτισαν τις ιστορίες των προγόνων τους.

Οι Σπαρτιάτες ήταν απόγονοι μιας ομάδας ελληνόφωνων φύλων που περί τα τέλη του 11ου αιώνα π.Χ. εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Λακωνίας, στη νοτι­οανατολική Πελοπόννησο. Έπειτα από 100 περίπου χρόνια πέντε χωριά που βρί­σκονταν στην πλατιά κοιλάδα του ποταμού Ευρώτα ενώθηκαν και σχημάτισαν μια ενιαία πόλη, τη Σπάρτη. Ως μέρος του συμβιβασμού που επιτεύχθηκε για την ένωση αυτή, αποφασίστηκε το νέο κράτος να διοικούν από κοινού δύο βασιλικές οικογένειες, οι Αγιάδες ή Αγίδες και οι Ευρυπωντίδες ή Προκλείδες, που καθεμία έδινε από ένα βασιλιά. Τους δύο βασιλιάδες πλαισίωνε ένα συμβούλιο γερόντων, η Γερουσία, που τα μέλη της αργότερα περιορίστηκαν σε 28 άτομα.

Σταδιακά η νέα πόλη άρχισε να ασκεί επιρροή στους γειτονικούς πληθυσμούς και τους έθεσε υπό τον έλεγχό της. Άλλοι υποβιβάστηκαν σε σκλάβους, άλλοι όμως διατήρησαν κάποιο βαθμό αυτονομίας. Δεν αφομοιώθηκαν από τους Σπαρτιάτες σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο, όμως πολέμησαν στο πλευρό τους στις εκστρα­τείες που ακολούθησαν για την επέκταση του σπαρτιατικού κράτους με την προ­σάρτηση ξένων εδαφών. Τα μέλη τους έμειναν γνωστά με την ονομασία περίοι­κοι, δηλαδή «εκείνοι που ζούν τριγύρω». Στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ. οι Σπαρτιά­τες και οι σύμμαχοί τους κατάφεραν να νικήσουν τους κατοίκους της Μεσσηνίας, της μεγάλης και εύφορης περιοχής της νοτιοδυτικής Πελοποννήσου που χωρίζε­ται από τη Λακωνία με την ψηλή οροσειρά του Ταΰγετου. Ωστόσο, οι Μεσσήνιοι αποδείχθηκαν ανυπότακτοι και στα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ. εξεγέρθηκαν. Ο αγώ­νας τους υπήρξε μακρύς και σκληρός. Έληξε με την ολοκληρωτική νίκη των Σπαρ­τιατών, οι οποίοι έθεσαν υπό τον απόλυτο έλεγχό τους τη Μεσσηνία και υποδού­λωσαν τους κατοίκους της. Η γη των Μεσσηνίων διαιρέθηκε σε περίπου ισομε­γέθη αγροκτήματα, τα οποία μοιράστηκαν σε Σπαρτιάτες πολίτες. Αυτοί δεν ζού­σαν εκεί, αλλά εισέπρατταν έως και τη μισή γεωργική παραγωγή τους ως ενοίκιο. Οι ίδιοι οι Μεσσήνιοι ονομάζονταν είλωτες, όπως και όσοι Λάκωνες είχαν υποδου­λωθεί στους Σπαρτιάτες.

Έχοντας στην απόλυτη διάθεσή τους το ανθρώπινο δυναμικό και τους γεωργι­κούς πόρους της Λακωνίας και της Μεσσηνίας, οι Σπαρτιάτες μπόρεσαν να οργα­νώσουν την κοινωνία τους με μοναδικό τρόπο. Οι είλωτες αποτελούσαν ένα υπά­κουο εργατικό δυναμικό, που τους εξασφάλιζε τροφή και τα είδη πρώτης ανάγκης. Οι περίοικοι ασχολούνταν με τη χειροτεχνία και το εμπόριο με περιοχές εκτός Λακωνίας. Ο συγκεκριμένος καταμερισμός εργασίας ανέδειξε τους πολίτες της Σπάρτης στη θέση της άρχουσας κοινωνικής και πολιτικής ομάδας, τα μέλη της οποίας ονομάζονταν όμοιοι. Επικεφαλής εξακολούθησαν να είναι οι δύο βασιλιά­δες, που σε περίπτωση πολέμου αναλάμβαναν την ηγεσία του στρατού. Οι όμοιοι συναθροίζονταν για να ψηφίσουν σχετικά με κάθε σοβαρό ζήτημα, όπως ενδεχό­μενη συμμετοχή σε πόλεμο ή τη σύναψη συμμαχίας με άλλα κράτη. Όσον αφο­ρούσε τα καθημερινά ζητήματα, όμως, τη διακυβέρνηση της σπαρτιατικής κοι­νωνίας σταδιακά ανέλαβαν πέντε εκλεγμένοι αξιωματούχοι, οι έφοροι. Στα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ. οι έφοροι διέθεταν τέτοιο κύρος και εξουσία, που ξεπερνούσε ακόμη και εκείνη των δύο βασιλιάδων. Οι όμοιοι αφιερώνονταν σε στρατιωτικές ασκήσεις και βαθμιαία εξελίχθηκαν στον καλύτερο στρατό του ελληνικού κόσμου. Τελειοποίησαν τη στρατιωτική τέχνη του οπλίτη, πολεμώντας πεζή σε κλειστούς

m r w

Μπρούντζινο ειδώλιο που απεικονίζει Σπαρτιάτη οπλίτη, κατασκευασμένο στη Λακωνία τον 6ο αιώνα π.Χ. Τέτοιου είδους αγαλματίδια αποτελούσαν συνήθη αναθήματα σε ιερά θεών σε όλη την Ελλάδα, αλλά οι φιγούρες οπλιτών είναι τα πιο κοινά αναθήματα από τη Λακωνία. Στο συγκεκριμένο ειδώλιο διακρίνονται η χαρακτηριστική μυτερή γενειάδα και η μακριά κόμη των Σπαρτιατών. (Ancient Art and Architecture)

σχηματισμούς, χρησιμοποιώντας μια μεγάλη στρογγυλή ασπίδα και ένα μακρύ οξύ­ληκτο δόρυ. Οι Σπαρτιάτες απέκτησαν μεγάλη φήμη για το θάρρος και την πει­θαρχία τους, για το λόγο αυτό άρχισαν να παρεμβαίνουν στις πολιτικές υποθέσεις των γειτονικών πόλεων-κρατών, συνήθως ύστερα από πρόσκληση της μιας από τις αντιμαχόμενες πλευρές.

Κατά τον 7ο και τον 6ο αιώνα π.Χ. πολλές ελληνικές πόλεις-κράτη γνώρισαν περιόδους κοινωνικής και πολιτικής αστάθειας. Οι κληρονομικές αριστοκρατίες που ως τότε τις κυβερνούσαν βρίσκονταν υπό τη συνεχή πίεση να μοιραστούν την εξου­σία και τους φυσικούς πόρους που διέθεταν, κατά κύριο λόγο τη γεωργική γη, που τότε αποτελούσε την κύρια πηγή πλούτου. Για κάποιο χρονικό διάστημα η πίεση αμβλύνθηκε με την ενθάρρυνση της υπερπόντιας μετανάστευσης, κυρίως στη Σικε­λία, στη νότια Ιταλία και στο βόρειο Αιγαίο, όπου τον 8ο και τον 7ο αιώνα π.Χ.

Ο ΤΥΡΤΑΙΟΣΠ ΕΡ ΙΓΡΑ Φ Ε Ι ΤΟΝ ΙΔΑΝΙΚΟ ΣΠΑΡΤΙΑΤΗ ΟΠΛΙΤΗΣτα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ, όταν οι Σπαρτιάτες αγωνίζονταν να κατα- στείλουν την εξέγερση των Μεσση- νίων, ο Σπαρτιάτης ποιητής Τυρ­ταίος συνέθεσε άσματα που προ- έτρεπαν τους συμπολίτες του να πολεμήσουν καλά. Στο απόσπασμα που ακολουθεί (στίχοι 21-38 του θραύσματος 11) παρουσιάζει παρα­στατικά πώς διεξάγονταν οι χερ­σαίες μάχες της εποχής, η έκβαση των οποίων εξαρτιάταν από την ανδρεία και την αποφασιστικότητα των οπλιτών του πεζικού, που έφε­ραν μεγάλη ασπίδα και δόρυ.

Ας σταθεί κάθε άνδρας ακλόνητος με τα πόδια ανοιχτά, κοιτώντας τον εχθρό κατάματα και δαγκώνοντας τα χείλη του, καλύπτοντας τους μηρούς και τις κνήμες, το στέρνο και τους ώμους με το ευρύ άνοιγμα της ασπίδας του.Ας σείσει γενναία το δόρυ με το δεξί χέρι και με το λοφίο του κράνους να πάλλεται πάνω απ' το κεφάλι του σκορπώντας φόβο.Λς μάθει να πολεμά στην έξαψη της μάχης, να μην κοντοστέκεται για να προστστευθεί απ’ τις βολές, και ας κινηθεί σε πυκνούς σχηματισμούς, πλήποντας θανάσιμα τον εχθρό με το δόρυ ή το ξίιρος τοΰ.Στήλωσε τα πόδια σου ενάντια στον εχθρό, πίεσε την ασπίδα σου στη δική τοΰ, γείρε μπροστά το κεφάλι με το κράνος ώστε το λοφίο σου να μπλεχτεί με το δικό του και πολέ­μησε σώμα με σώμα τον άνδρα απέναντί σου, με το μακρύ δόρυ ή το ξίφος στο χέρι.Κι εσύ με τη μικρή αρματωσιά, που 'σαι κρυμμένος πίσω απ’ ασπίδες, εκσφενδόνισε τους λίθους και τ' ακόντια, προστάτεψε καλά το βαρύ πεζικό.

Τα χρόνια που ακολούθησαν η ακρόαση των ποιημάτων αστών ήταν υποχρεωτική στο σπαρτια­τικό στρατό. Ο Τυρταίος έγραψε και κάποιες παραινέσεις για τις μονά­δες που έφεραν ελαφρύ οπλισμό, οι οποίες επανδρώνονταν κυρίως με είλωτες και περίοικους.

δημιουργήθηκαν ανθηρές ελληνικές κοινότητες. Τελικά, όμως, η απαίτηση για πολιτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις οδήγησε σε βίαιες συγκρούσεις και σε πολλές πόλεις-κράτη επικεφαλής των δυσάρεστημένων αναδείχθηκαν χαρισμα­τικοί ηγέτες. Αυτοί ανέτρεψαν την άρχουσα τάξη που κυβερνούσε και εγκαθίδρυ- σαν προσωποπαγή καθεστώτα. Οι αρχαίοι Έλληνες έδωσαν στους ηγέτες αυτούς την ονομασία τύραννος. Η λέξη προέρχεται από την Εγγύς Ανατολή και την εποχή εκείνη δεν αφορούσε κατ’ ανάγκη τον καταπιεστικό και αντιλαϊκό ηγεμόνα όπως στις μέρες μας. Στη διάρκεια του 6ου αιώνα π.Χ. οι Σπαρτιάτες ανέτρεψαν πολ­λούς τέτοιους τυράννους, όπως της Κορίνθου, της Σικυώνας, της Νάξου και της Αθήνας. Προσπάθησαν επίσης να ανατρέψουν τον Πολυκράτη, τον τύραννο της Σάμου.

Η ΑΘΗΝΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΕΡΣΙΚΟΥΣ ΠΟΛΕΜΟΥΣΗ Αθήνα ήταν μία από τις μεγαλύτερες ελληνικές πόλεις-κράτη. Η ίδια η πόλη αποτελούσε το θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο μιας εκτεταμένης περιοχής που περιλάμβανε ολόκληρη την Αττική. Σύμφωνα με την παράδοση, η περιοχή έγινε ενιαίο κράτος κατά τη βασιλεία του μυθικού ήρωα Θησέα. Ωστόσο, ήδη από τα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ. οι Αθηναίοι διοικούνταν από εννέα άρχοντες που επιλέ­γονταν κάθε χρόνο από τα μέλη μιας μικρής ομάδας αριστοκρατικών οικογενειών. Ωστόσο, οι περισσότεροι απλοί πολίτες της Αττικής θεωρούσαν άδικο το μονοπώ­λιο των αριστοκρατών στην εξουσία και η δυσαρέσκειά τους ενθάρρυνε έναν Αθη­ναίο αριστοκράτη, τον Κύλωνα, να προσπαθήσει να γίνει τύραννος το 632 π.Χ. Ο Κύλωνας ήταν ολυμπιονίκης στην αρματοδρομία, κάτι που σήμαινε ότι ήταν βαθύ­πλουτος. Επιπλέον, είχε παντρευτεί την κόρη του Θεαγένη, τυράννου των Μεγά­ρων. Μ ε τη βοήθεια του Θεαγένη, ο Κύλωνας συγκέντρωσε μια μικρή ομάδα οπα­δών και κατέλαβε την Ακρόπολη. Θ αιφνιδιασμός του όμως δεν επιδοκιμάστηκε από τους περισσότερους Αθηναίους, πολλοί από τους οποίους συμμετείχαν στην πολιορκία της Ακρόπολης. Παρότι ο ίδιος ο Κύλωνας και οι στενότεροι συγγενείς του διέφυγαν, οι υπόλοιποι άνδρες του αναγκάστηκαν να παραδοθούν και τελικά εκτελέστηκαν. Παρ’ όλα αυτά, δεν είχαν αρθεί τα αίτια της δυσαρέσκειας, που αφορούσαν την κατοχή της γης από τους αριστοκράτες, το υψηλό κόστος μίσθω­σής της, την ευρεία χρήση του θεσμού της υποδούλωσης ελεύθερων πολιτών για να εξοφληθούν χρέη, αλλά και τον αποκλεισμό πολλών από τους πιο πλούσιους Αθη­ναίους από τη δυνατότητα συμμετοχής στην άσκηση της εξουσίας.

Το 594 π.Χ. ένας αριστοκράτης, ονόματι Σόλωνας, ανέλαβε να αναμορφώ­σει τους κοινωνικούς και πολιτικούς θεσμούς της Αθήνας. Θ Σόλωνας κατάφερε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της υποδούλωσης ελεύθερων πολιτών για χρέη, εισάγοντας το μέτρο της σεισάχθειας (σημαίνει «άρση του βάρους»), και καθιέρωσε το δικαίωμα εκλογής στη θέση του άρχοντα για όλους τους εύπορους Αθηναίους. Θεσμοθέτησε επίσης μια λαϊκή συνέλευση 400 ατόμων, ώστε να διευρυνθεί η συμ­μετοχή στην άσκηση της εξουσίας. Ωστόσο, η έκταση των μεταρρυθμίσεών του δεν ικανοποίησε όλους τους Αθηναίους, που συνέχισαν να αντιδικούν για το ποιος είχε δικαίωμα να κυβερνά την πολιτεία τους και ποιος όχι. Το 546 π.Χ., ύστερα από δύο αποτυχημένες απόπειρες, ένας αριστοκράτης, ο Πεισίστρατος, ο οποίος είχε κερδίσει την εύνοια του λαού ως στρατηγός στους πολέμους κατά των γειτονικών Μεγάρων, έγινε τύραννος της Αθήνας. Κατάφερε να διατηρήσει την εξουσία μέχρι το θάνατό του, το 528 π.Χ., κατά κύριο λόγο διασφαλίζοντας ότι η εκλογή των ετήσιων αρχόντων θα γινόταν μεταξύ των οπαδών του. Ο πρεσβύτερος γιος του, ο

Ιππίας, προσπάθησε να συνεχίσει τη δυναστεία, αλλά μετά τη δολοφονία του νεό­τερου αδερφού του, του Ίππαρχου, το καθεστώς του έγινε καταπιεστικό και ελά­χιστα δημοφιλές. Μία από τις μεγάλες αριστοκρατικές οικογένειες της πόλης, οι Αλκμεωνίδες, που το όνομά τους είχε συνδεθεί στενά με την αποτυχία του Κύλωνα να γίνει τύραννος της Αθήνας, δωροδόκησαν το Μαντείο των Δελφών να πείσει τους Σπαρτιάτες να επέμβουν. Το 510 π.Χ. ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Κλεομένης εισήλθε στην Αττική επικεφαλής στρατιωτικού σώματος και ανέτρεψε τον Ιππία, ο οποίος βρήκε καταφύγιο στην Αυλή του Πέρση βασιλιά Δαρείου.

Παρεμβαίνοντας στα πολιτικά πράγματα της Αθήνας, ο Κλεομένης συνέχιζε την καθιερωμένη σπαρτιατική πολιτική της ανατροπής των τυράννων στις άλλες ελληνικές πόλεις, με στόχο αυτές να επανέλθουν στον έλεγχο των παλιών αριστο­κρατικών οικογενειών και να συμμαχήσουν με τους Σπαρτιάτες. Στην περίπτωση της Αθήνας, όμως, οι διαμάχες ανάμεσα στις ισχυρότερες οικογένειες της πόλης συνεχίστηκαν, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί μια εντελώς διαφορετική μορφή διακυβέρνησης. Το 508/507 π.Χ. ο Αλκμεωνίδης Κλεισθένης, βλέποντας ότι θα έχανε στον αγώνα για την εξουσία από τον Ισαγόρα, έναν αντίπαλο αριστοκράτη, υποσχέθηκε να εισαγάγει ριζοσπαστικές αλλαγές στο πολιτικό σύστημα της Αθή­νας, κερδίζοντας έτσι την ευρεία λαϊκή υποστήριξη. Ως απάντηση, ο Ισαγόρας προ- σκάλεσε τον Κλεομένη να έρθει με το στρατό του στην Αττική, ώστε να αναγκάσει τον Κλεισθένη και τους οπαδούς του να φύγουν εξόριστοι. Ωστόσο, οι περισσότε­ροι Αθηναίοι πολίτες προτιμούσαν την εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων που είχαν εξαγγελθεί παρά τις συνεχείς έριδες των αριστοκρατικών οικογενειών. Τελικά, ανά­γκασαν τον Κλεομένη και τους άνδρες του να αποσυρθούν, παίρνοντας μαζί τους και τον Ισαγόρα.

Έτσι, ο Κλεισθένης μπόρεσε να επιστρέψει στην Αθήνα και να εφαρμόσει το μεταρρυθμιστικό του πρόγραμμα. Εισήγαγε ένα νέο τρόπο οργάνωσης των Αθη­ναίων πολιτών, που βασιζόταν στο χωρισμό τους σε 140 τοπικές κοινότητες, τους δήμους. Όλοι οι άνδρες άνω των 18 ετών εγγράφονταν στους καταλόγους πολιτών που τηρούσαν οι δήμοι. Οι δήμοι συγκρότησαν δέκα νέες φυλές, που αντικατέστη­σαν τις παλαιότερες τέσσερις, που είχαν τοπικό χαρακτήρα, χαρακτηρίζονταν από

Σε αυτό το όστρακο (πήλινο θραύ­σμα) είναι γραμμένο το όνομα του Αριστείδη, γιου του Λυσίμαχου. Μία φορά το χρόνο οι Αθηναίοι μπορού­σαν με την ψήφο τους να εξορίσουν για δέκα χρόνια έναν πολιτικό, γρά­φοντας το όνομά του σε ένα τέτοιο θραύσμα. Ο Αριστείδης εξοστρακί- στηκε στα τέλη της δεκαετίας του480 π.Χ., αλλά επέστρεψε για να ενι­σχύσει τον αγώνα κατά του Ξέρξη, το 480/479 π.Χ. Φημιζόταν για το δίκαιο χαρακτήρα του και λέγεται ότι κατά τη σχετική ψηφοφορία κάποιος αναλφάβητος πολίτης, που δεν τον αναγνώρισε, του ζήτησε να γράψει στο όστρακο το όνομα «Αριστείδης». 'Οταν εκείνος, αφού το έγραψε, τον ρώτησε γιατί ήθελε την εξορία του, απάντησε: «Γιατί κουράστηκα να ακούω να τον αποκαλούν “Αριστεί­δης ο Δίκαιος”». (Ancient Art and Architecture)

ισχυρές σχέσεις συγγένειας των μελών τους και βρίσκονταν υπό τον έλεγχο ισχυ­ρών αριστοκρατικών οικογενειών. Οι δήμοι ήταν ένας ιδιαίτερα αποτελεσματικός θεσμός τοπικής διακυβέρνησης. Οι φυλές αποτελούσαν το μηχανισμό που επιτύγ­χανε την ενεργό συμμετοχή του συνόλου των πολιτών στη διοίκηση της πόλης, διότι στο νέο θεσμό της Βουλής των 500 συμμετείχαν 50 βουλευτές από κάθε φυλή, οι οποίοι επιλέγονταν με κλήρωση. Στη Βουλή συζητιούνταν οι προτάσεις για νέους νόμους και νέες πολιτικές, αλλά για να τεθεί σε ισχύ μια τέτοια πρόταση έπρεπε να υπερψηφιστεί από την Εκκλησία του Δήμου. Στην Εκκλησία του Δήμου είχαν δικαίωμα συμμετοχής και ψήφου όλοι οι άρρενες πολίτες, σύμφωνα με την πολιτική αρχή της ισονομίας. Από κάθε φυλή εκλεγόταν ένας άνδρας για να υπη­ρετήσει στο συμβούλιο των στρατηγών, που ήταν τόσο πολιτικοί όσο και στρατιω­τικοί αρχηγοί. Για να αποφεύγονται οι σκληρές εσωτερικές διαμάχες που επέβαλ­λαν την υιοθέτηση αυτών των μεταρρυθμίσεων, ο Κλεισθένης θεσμοθέτησε επίσης το δικαίωμα της Εκκλησίας του Δήμου να αποφασίζει, μία φορά το χρόνο, αν θα εξόριζε μια ισχυρή πολιτική προσωπικότητα από την πόλη για δέκα ολόκληρα χρό­νια. Στη συγκεκριμένη ψηφοφορία το όνομα του υπό αίρεση πολιτικού γραφόταν σε θραύσμα πήλινου αγγείου, που την εποχή εκείνη ονομαζόταν όστρακο. Έτσι, η διαδικασία αυτή πήρε το όνομα εξοστρακισμός.

Οι μεταρρυθμίσεις έφεραν πολιτική ομαλότητα και στρατιωτική ισχύ, ενθαρρύ- νοντας τους Αθηναίους να ορθώσουν το ανάστημά τους απέναντι στις άλλες ελλη­νικές πόλεις-κράτη. Νίκησαν τους βόρειους γείτονές τους, τους Βοιωτούς, και απέ­σπασαν κάποια εδάφη από τη Χαλκίδα της Εύβοιας. Επίσης, ξεκίνησαν μια παρα- τεταμένη πολεμική σύγκρουση με το νησί Αίγινα για την κυριαρχία στο Σαρω- νικό Κόλπο, αλλά, μη διαθέτοντας ισχυρό στόλο, δεν μπορούσαν να αναμετρη- θούν στη θάλασσα με τους Αιγινήτες. Η Αττική ήταν μια περιοχή που ευημερούσε και ο πληθυσμός της αυξανόταν συνεχώς. Ορισμένοι από τους πιο ριψοκίνδυνους αριστοκράτες ανέλαβαν την ηγεσία εκστρατευτικών αποστολών στην περιοχή του Ελλήσποντου και σε άλλες περιοχές του Αιγαίου, όπου την εποχή του Πεισίστρα- του και του Ιππία είχαν ιδρυθεί νέοι οικισμοί. Ωστόσο, αρκετοί από τους κατοί­κους αυτών των οικισμών επέστρεψαν στην Αθήνα, στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ., καθώς ολόκληρη η Μικρά Ασία τέθηκε επί Δαρείου υπό περσική κυριαρχία.

29

ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ TOY ΠΟΛΕΜΟΥ

Ο ΔΑΡΕΙΟΣ ΣΤΕΛΝΕΙ ΕΚΣΤΡΑΤΕΥΤΙΚΟ ΣΩΜΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Το 491 π.Χ. ο Δαρείος έστειλε πρεσβευτές στα σημαντικότερα κράτη της κυρίως Ελλάδας με την απαίτηση να υποταχθούν στην εξουσία του, προ­σφέροντάς του ως σύμβολα υποταγής «γην και ύδωρ». Πολλά κράτη υποχώ­

ρησαν σε αυτή την απαίτηση, ανάμεσά τους και το μεγάλο νησιωτικό κράτος της Αίγινας. Ωστόσο, μεταξύ των πόλεων που αρνήθηκαν να αναγνωρίσουν την εξου­σία του ήταν η Αθήνα και η Σπάρτη. Στην Αθήνα οι πρεσβευτές του βασιλιά εκτε- λέστηκαν με τη ρίψη τους σε ένα βάραθρο. Η αντίδραση των Αθηναίων ίσως επη­ρεάστηκε από τη διαμάχη τους με την Αίγινα, μπορεί όμως να είχαν πληροφορη­θεί ότι στις προθέσεις του Δαρείου ήταν να ξανακάνει τον Ιππία, το γιο του Πεισί- στρατου, τύραννο της Αθήνας.

Ο Δαρείος συγκέντρωσε στρατό στην Κιλικία και διέταξε όσους υποτελείς του είχαν ναυτική παράδοση να ετοιμάσουν στόλο και ένα σύστημα μεταφορών με άλογα. Αυτό σήμαινε ότι έπρεπε να βρεθούν δεκάδες χιλιάδες κωπηλάτες, που θα κινούσαν τα πλοία, αλλά και ένας αριθμός μάχιμων ανδρών για την εκστρατεία. Οι εκτιμήσεις των αρχαίων πηγών για το πλήθος αυτού του στρατού, που κυμαίνονται από 90.000 έως 600.000 άνδρες, είναι υπερβολικές, ωστόσο το μέγεθος του πρέ­πει να έφτανε τους 25.000 άνδρες, περιλαμβάνοντας και 1.000 ιππείς, ενώ ο πολε­μικός στόλος πρέπει να αριθμούσε περίπου 600 πλοία. Επικεφαλής της εκστρα­τείας ήταν ο Δάτης, ευγενής από τη Μηδία που είχε λάβει μέρος στην περσική αντεπίθεση κατά των Ιώνων το 494 π.Χ., και ο Αρταφέρνης, γιος του σατράπη της Λυδίας και ανιψιός του βασιλιά.

Στόχος της εκστρατείας δεν ήταν η ολοκληρωτική κατάληψη της ηπειρωτικής Ελλάδας, για την οποία θα χρειαζόταν πολύ περισσότερος στρατός, αλλά μάλλον η δημιουργία προγεφυρώματος στην ανατολική ακτή της χώρας, κατά προτίμηση στην Αθήνα. Μόλις εξασφαλιζόταν μια τέτοια βάση επιχειρήσεων, μπορούσαν να συγκεντρωθούν μεγαλύτερες στρατιωτικές δυνάμεις για μια εισβολή ευρείας κλίμα­κας. Πρώτος στόχος της εκστρατείας ήταν το νησί της Νάξου, που οι κάτοικοί του διέφυγαν στα γύρω βουνά, εγκαταλείποντας την πόλη και τα ιερά της στον εχθρό. Και άλλα νησιά των Κυκλάδων υπέκυψαν στους Πέρσες, μερικά μάλιστα ενίσχυ­σαν με πλοία το στόλο του μεγάλου βασιλιά. Αντίθετα, οι κάτοικοι της Εύβοιας πρόβαλαν σθεναρή αντίσταση, αναγκάζοντας τους Πέρσες να προχωρήσουν σε πολιορκία της Καρύστου και της Ερέτριας, που στράφηκε στην Αθήνα για βοήθεια. Η Αθήνα είχε πρόσφατα αποσπάσει κάποια εδάφη από μια άλλη ευβόίκή πόλη, τη Χαλκίδα, όπου εγκατέστησε 4.000 Αθηναίους πολίτες. Αυτοί οι έποικοι έλαβαν εντολή να κινηθούν προς την Ερέτρια και να βοηθήσουν στην άμυνα της πόλης. Όμως, φτάνοντας εκεί, ανακάλυψαν ότι οι Ερετριείς ήταν διχασμένοι αναφορικά με τη σκοπιμότητα της αντίστασης στους Πέρσες. Έτσι, οι έποικοι κατευθύνθη- καν προς την Αθήνα και δεν πιάστηκαν αιχμάλωτοι στην Ερέτρια από το στρατό και το στόλο του Δάτη και του Αρταφέρνη, που δεν άργησαν να έρθουν, αφού μέσα

Αθηναϊκός ερυθρόμορφος καλυ­κοειδής κρατήρας των μέσων του 5ου αιώνα π.Χ. Απεικονίζεται ένας άτυχος Πέρσης στρατιώτης που έχει εξαντλήσει όλα τα διαθέσιμο βέλη, όπως μαρτυρά η άδεια φαρέ­τρα στη ζώνη του. Το τόξο είναι πια άχρηστο, αλλά συνεχίζει να το κρα­τάει σφιχτά, ίσως ελπίζοντας να βρει σκόρπια βέλη. Μοναδικό άλλο όπλο του είναι ένα καμπύλο σπαθί, που όμως δεν μπορεί να είναι απο­τελεσματικό απέναντι στη μεγάλη ασπίδα και στο μακρύ δόρυ του Σπαρτιάτη οπλίτη που του επιτίθε­ται. (Ancient Art and Architecture)

σε λίγες μέρες έπεισαν τους κατοίκους της Καρύστου να παραδοθούν. Οι Πέρσες πολιόρκησαν την Ερέτρια και εξαπέλυσαν σφοδρές επιθέσεις για να την κατακτή­σουν, με αποτέλεσμα μεγάλες απώλειες και από τις δύο πλευρές. Την έβδομη μέρα της πολιορκίας η φιλοπερσική φατρία άνοιξε της πΰλες της πόλης. Η Ερέτρια πλή­ρωσε ακριβά τη βοήθεια που πρόσφερε στην Ιωνική Επανάσταση.

Έχοντας υλοποιήσει επιτυχώς τους αρχικούς στόχους της, η εκστρατεία κατευθύνθηκε προς τις ακτές της Αττικής. Λαμβάνοντας υπόψη τις απώλειες του περσικού στρατού κατά την κατάκτηση της Εύβοιας και το ότι ο Αρταφέρνης αναγκάστηκε να μείνει πίσω με αρκετό στρατό για να κρατήσει το νησί υπό περ­σικό έλεγχο, είναι πολύ πιθανό η στρατιωτική δύναμη που συνόδευσε τον Δάτη στην Αττική να μην ξεπερνούσε τις 20.000 άνδρες. Αποστολή του ήταν η επιτυ­χής απόβαση του περσικού στρατού στην Αττική, η κατάληψη της Αθήνας και η

αποκατάσταση του εξόριστου τυράννου Ιππία στην εξουσία. Ο Ιππίας συμβού­λεψε τον Δάτη να διασχίσει με το στόλο του τον Ευβόίκό Κόλπο και να αποβιβά­σει το στρατό του στα παράλια του Όρμου του Μαραθώνα. Ήταν η πλησιέστερη στην Ερέτρια κατάλληλη θέση για απόβαση, με άφθονο νερό και βοσκή για τα ζώα. Επιπλέον, η πεδιάδα του Μαραθώνα ήταν αρκετά φαρδιά ώστε να αναπτυ­χθεί σε μάχιμους σχηματισμούς ολόκληρος ο περσικός στρατός και να αντιμετω­πίσει χωρίς δυσκολία ενδεχόμενη αντίσταση των Αθηναίων. Ο Ιππίας ίσως ήλπιζε ότι οι κάτοικοι της ανατολικής Αττικής, που υπήρξαν ένθερμοι υποστηρικτές της τυραννίας του πατέρα του, θα έσπευδαν να τον καλωσορίσουν.

Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ

Οι στρατηγοί των Αθηναίων αποφάσισαν να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες αμέ­σως μετά την αποβίβασή τους και να μην τους αφήσουν να προελάσουν μέχρι την Αθήνα. 'Ισως φοβόνταν ότι κάποιοι Αθηναίοι πολίτες θα προτιμούσαν να συμπα­ραταχθούν με τους εισβολείς και τον εξόριστο τύραννο Ιππία, αν αυτοί κατάφερ- ναν να σταθεροποιήσουν τις θέσεις τους σε αθηναϊκό έδαφος. Οι Αθηναίοι συγκέ­ντρωσαν στρατό περίπου 9.000 ανδρών, αποτελούμενο κυρίως από οπλίτες. Μαζί τους ενώθηκαν 600 άνδρες από τη μικρή πόλη των Πλαταιών, που βρισκόταν βορειοδυτικά της Αττικής και ήταν σύμμαχός της εδώ και 30 χρόνια. Μόλις μαθεύ­τηκε ότι ο περσικός στρατός αποβιβάστηκε στο Μαραθώνα, ο αθηναϊκός στρα­τός διέσχισε πεζή την πεδιάδα στην καρδιά της Αττικής και έφτασε στην ανατο­λική ακτή της.

Οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς κατέλαβαν θέσεις σε ψηλά σημεία, κοντά στο δρόμο που οδηγούσε νότια, από το Μαραθώνα στην Αθήνα, και περίμεναν την επόμενη κίνηση των Περσών. Ο Ηρόδοτος λέει ότι μεταξύ των Αθηναίων στρατη­γών γίνονταν πολλές συζητήσεις για τη σκοπιμότητα ενδεχόμενης επίθεσης, αλλά αυτό ίσως είναι μεταγενέστερη προσθήκη στο όλο ιστορικό της μάχης. Το πιο πιθανό είναι ότι σι Έλληνες περίμεναν από τον εχθρό να κάνει κάποια κίνηση. Οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς ήταν πολύ λιγότεροι από τους Πέρσες και οι στρατηγοί τους πρέπει να αντιμετώπιζαν με μεγάλο δισταγμό την πιθανότητα να εγκαταλεί­ψουν τις ισχυρές αμυντικές θέσεις τους και να κινηθούν προς την ανοιχτή πεδιάδα του Μαραθώνα. Κάτι τέτοιο θα τους καθιστούσε ευάλωτους σε επιθέσεις του ιππι­κού, αλλά και στο να τους υπερφαλαγγίσουν οι υπέρτερες περσικές δυνάμεις. Είναι επίσης πιθανό να περίμεναν οι Αθηναίοι ενισχύσεις από τη Σπάρτη. Πρίν ο στρα­τός εγκαταλείψει την Αθήνα, οι Αθηναίοι έστειλαν στους Σπαρτιάτες τον καλύ­τερο δρομέα τους, τον Φειδιππίδη ή Φιλιππίδη, για να ζητήσει βοήθεια. Αυτός κάλυψε την απόσταση των 230 χιλιομέτρων σε λιγότερο από δύο μέρες. Οι Σπαρ­τιάτες συμφώνησαν να στείλουν μια μικρή δύναμη να βοηθήσει τους Αθηναίους, αλλά η αναχώρησή της καθυστέρησε γιατί βρίσκονταν στο μέσο μιας μεγάλης θρη­σκευτικής γιορτής και έπρεπε να περιμένουν την πανσέληνο που σηματοδοτούσε τη λήξη της. Όταν τελικά ξεκίνησαν, έξι μέρες αργότερα, περπάτησαν τόσο γρή­γορα ως το Μαραθώνα ώστε έφτασαν μέσα σε τρεις μόλις μέρες. Παρ’ όλ’ αυτά, έφτασαν αργά για τη μάχη, που είχε διεξαχθεί την προηγούμενη μέρα.

Σύμφωνα με την αφήγηση του Ηροδότου, ανάμεσα στους δέκα Αθηναίους στρατηγούς είχε ξεσπάσει μεγάλη διαφωνία. Οι μισοί υποστήριζαν ότι το μέγεθος του περσικού στρατού ήταν τέτοιο ώστε έπρεπε να περιμένουν να κινηθεί εκείνος πρώτος, ενώ οι άλλοι μισοί επέμεναν πως ήταν επιβεβλημένο να επιτεθούν αμέ­σως. Το αδιέξοδο το οποίο δημιούργησε αυτή η «ισοψηφία» λύθηκε με την παρέμ­βαση του Καλλίμαχου, που είχε τη θέση του πολέμαρχου. Σε πιο παλιές εποχές

Πίνακας από εφυαλωμένες πλίν­θους του 520 π.Χ. Πρόκειται για τμήμα της «Ζωφόρου των Τοξο­τών» από το ανάκτορο του Δαρείου Α’ στα Σούσα, παλιά πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας των Μήδων.Εκεί είχε εγκατασταθεί η Αυλή του Δαρείου μέχρι την αποπεράτωση των νέων ανακτόρων της Περσέπο- λης. Αποδίδονται Πέρσες στρατιώ­τες του πεζικού, μέλη του σώματος των Αθανάτων. Φορούν ποδήρεις χιτώνες, με κεντημένα τα διακρι­τικά του στρατιωτικού σώματος στο οποίο ανήκουν, και είναι οπλισμένοι με δόρυ και τόξο. (Ancient Art and Architecture)

αυτός ο αξιωματούχος ήταν επικεφαλής του αθηναϊκού στρατού, αλλά στο πλαί­σιο των νέων δημοκρατικών θεσμών τη διοίκηση του στρατού είχαν αναλάβει δέκα εκλεγμένοι στρατηγοί, ένας από κάθε φυλή. Η θέση του Καλλίμαχου ήταν μάλλον τιμητική, όμως αυτός συνόδευε το στρατό σε πολεμικές συγκρούσεις στο εσωτερικό της Αττικής και είχε δικαίωμα ψήφου σε σοβαρά ζητήματα. Ένας από τους στρα­τηγούς, ο Μιλτιάδης, τον έπεισε να ψηφίσει υπέρ της επίθεσης, λέγοντας ότι κάθε άλλη αργοπορία θα σήμαινε νίκη για τους Πέρσες.

Όπως υποστηρίζει ο Ηρόδοτος, και ο Μιλτιάδης αναφέρθηκε στο ενδεχόμενο η παρατεταμέλη απραξία να έσπερνε τη διχόνοια και το φόβο στους Αθηναίους, με αποτέλεσμα να αυτομολούσαν στους Μήδους. Αυτό μάλλον υποδηλώνει ότι η επί­θεση αποφασίστηκε για να αποφευχθούν φαινόμενα προδοσίας και λιποταξίας. Η παρουσία του Ιππία ήταν αρκετή για να γεννηθεί η υποψία ότι ορισμένοι οπαδοί

του ίσως αποφάσιζαν να αλλάξουν στρατόπεδο και έπειθαν και άλλους να τους ακολουθήσουν. Άλλωστε, υπήρχε το προηγούμενο της προδοσίας και της παράδο­σης της Ερέτριας στους Πέρσες. Όσο οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έμεναν στις θέσεις τους και αναμετρούσαν τη δύναμη του εχθρού τόσο πιθανότερο ήταν να τον θεωρούσαν αήττητο και να πίστευαν ότι θα ήταν πιο φρόνιμο να υποτάσσονταν στην εξουσία του μεγάλου βασιλιά. Επίσης, ο Δάτης ίσως είχε αποφασίσει να περι­μένει κάποιο σήμα ότι το ηθικό του εχθρού είχε αρχίσει να κάμπτεται.

Αυτή η τεταμένη κατάσταση συνεχίστηκε αρκετές μέρες, κατά τις οποίες ούτε διαπραγματεύσεις έγιναν ούτε αψιμαχίες σημειώθηκαν. Τελικά, οι στρατηγοί των Αθηναίων πήραν την απόφαση να επιτεθούν. Πολλά έχουν λεχθεί γι’ αυτή τη θαρ­ραλέα απόφαση. Μια πιθανότητα είναι οι ίδιοι οι Πέρσες να άρχισαν να δημιουρ­γούν σχηματισμούς για μάχη και να βαδίζουν προς τους Αθηναίους, επιδιώκοντας να τους παρασύρουν στην ανοιχτή πεδιάδα. Είναι βέβαιο ότι, αν οι Πέρσες ήθε­λαν να φτάσουν στην Αθήνα, έπρεπε να ξεκαθαρίσουν την κατάσταση με τον αθη­ναϊκό στρατό, που είχε αποκλείσει όλες τις διόδους προς τα νότια και τα δυτικά. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, ενός Βυζαντινού λογίου πολλούς αιώνες αργότερα, οι Ίωνες που βρίσκονταν στις τάξεις των Περσών πληροφόρησαν τους Αθηναίους ότι μέρος του περσικού στρατού, κυρίως το ιππικό, είχε αρχίσει να επιβιβάζεται στα πλοία για να περιπλεύσει τις ακτές της Αττικής και να επιτεθεί στην πόλη από τη θάλασσα. Είτε έτσι είτε αλλιώς, μπορεί η αθηναϊκή επίθεση να προκλήθηκε από κάποια μεταβολή στη διάταξη των περσικών δυνάμεων.

Η επίθεση των Ελλήνων εκδηλώθηκε νωρίς το πρωί. Επειδή ο περσικός στρατός είχε αναπτυχθεί σε πολύ μεγάλο πλάτος, οι Αθηναίοι και οι Πλαται­είς φοβόνταν μήπως τους πλαγιοκοπούσαν. Έτσι, αναπτύχθηκαν και αυτοί σε πολύ μεγάλο πλάτος, με αποτέλεσμα να παρατάξουν στο κέντρο ελάχιστους στοίχους οπλιτών, αν και οι δυνάμεις τους ήταν ισχυρές σε κάθε πτέρυγα. Ο Δάτης παρέταξε απέναντι στους Έλληνες τα καλύτερα στρατεύματά του, ένα μείγμα Περσών και Σακών του βορειοανατολικού Ιράν. Στο στρατό του υπήρ­χαν επίσης πάρα πολλοί τοξότες και άνδρες που εκσφενδόνιζαν λίθους και ακόντια, σκοπός των οποίων ήταν να πλήττουν μαζικά τον εχθρό από μακριά πριν ξεκινήσουν τη μάχη σώμα με σώμα τα υπόλοιπα στρατιωτικά τμήματα, που ήταν οπλισμένα με δόρατα, πελέκεις και σπαθιά.

Έτσι όπως ήταν παρατεταγμένοι στην πεδιάδα, οι δύο στρατοί απείχαν μεταξύ τους ενάμισι χιλιόμετρο και, για να συμπλακούν με τους Πέρσες, οι Έλληνες ήταν αναγκασμένοι να προελάσουν σε ανοιχτό έδαφος. Κάλυψαν το μεγαλύτερο μέρος βαδίζοντας, αλλά στα τελευταία 200 μέτρα όρμησαν τρέχοντας προς τον εχθρό, πριν αποδεκατιστούν από τον καταιγισμό βελών, ακόντιων και λίθων. Η απροσδό­κητη εφόρμηση του ελληνικού στρατού αιφνιδίασε τους Πέρσες. Παρ’ όλα αυτά, ετοιμάστηκαν να αντιμετωπίσουν την επίθεση με αλλεπάλληλες ομοβροντίες από βλήματα, έχοντας στόχο να την αμβλύνουν ή να την αναχαιτίσουν, πριν οι ίδιοι κινηθούν και απωθήσουν τον εχθρό.

Οι Έλληνες κάλυψαν την απόσταση που τους χώριζε από τις εχθρικές γραμ­μές όσο πιο γρήγορα μπορούσαν και συγκρούστηκαν με τους Πέρσες σε μεγάλο μέρος του μετώπου. Στο κέντρο, όπου ήταν συγκεντρωμένα τα πιο επίλεκτα τμή­ματα του περσικού στρατού, οι Αθηναίοι υποχώρησαν και οι Πέρσες άρχισαν να τους καταδιώκουν προς την κατεύθυνση του ελληνικού στρατοπέδου. Στα πλά­για όμως οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς, που ήταν συγκεντρωμένοι στα αριστερά, κατάφεραν να απωθήσουν τις περσικές δυνάμεις. Υπό την πίεση της ελληνικής επίθεσης, οι δύο πτέρυγες του περσικού στρατού διασπάστηκαν και τράπηκαν σε φυγή. Μόλις αντιλήφθηκαν ότι τα πλευρά και τα νώτα τους ήταν εκτεθειμένα σε

ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΕΛΙΔΑ ΠΑΝΩ Οι Πέρ­σες αποβιβάστηκαν στην παραλία μπροστά από το βάλτο και κατα­σκήνωσαν βόρεια του ακρωτηρίου της Κυνόσουρας. Οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς εγκαταστάθηκαν σε ψηλό­τερο σημείο προς τα νότια, κοντά στην οδό προς την Αθήνα. Όταν ο Δάτης οδήγησε τους Πέρσες προς το μέρος τους λαμβάνοντας θέση μάχης, οι Έλληνες κατέβηκαν προς την πεδιάδα και επιτέθηκαν. Οι Πέρσες απέκρουσαν το κέντρο της ελληνικής παράταξης, όμως οι πτέ- ρυγές τους ηττήθηκαν και οδηγηθή­καν προς το στρατόπεδό τους.

ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΕΛΙΔΑ ΚΑΤΩ Συνειδη­τοποιώντας ότι οι άκρες του πολε­μικού σχηματισμού τους ήταν εκτε­θειμένες, ο πυρήνας του περσι­κού στρατού οπισθοχώρησε, αφού δέχτηκε επίθεση και από τις δύο πλευρές από τα νικηφόρα ελληνικά στρατεύματα. Η πλειονότητα των περσικών δυνάμεων έφτασαν στα πλοία και κατάφεραν να ξεφύγουν έπειτα από σκληρές μάχες, αρκετοί όμως Πέρσες εγκλωβίστηκαν ανά­μεσα στο βάλτο και στην παραλία και σκοτώθηκαν.

Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ, 490 π.Χ.: ΠΡΩΤΗ ΦΑΣΗ

Ι|δ ||1 Ι Αρχικές **·ελληνικές θέσεις

Περσικό στρατόπεδο

V/

Κυνόσουρα

ΙΒ

Ι Αθηναίοι Ι Πλαταιείς Ι Πέρσες. Περσικός στόλος

1 χλμ.

Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ, 490 π.Χ.: ΔΕΥΤΕΡΗ ΦΑΣΗ

ενδεχόμενη επίθεση των νικηφόρων τμημάτων του ελληνικού στρατού, οι αξιό­μαχες μονάδες των Περσών και των Σακών άρχισαν να οπισθοχωρούν. Τότε οι στρατηγοί των Αθηναίων και των Πλαταιέων συγκέντρωσαν τις δυνάμεις τους και τους επιτέθηκαν. Η φυγή των Περσών δεν υπήρξε άτακτη, χάρη στους αξι­ωματικούς τους, που οργάνωσαν οπισθοφυλακή και κατάφεραν να επιβιβάσουν πολλούς άνδρες στα πλοία που ήταν αγκυροβολημένα στα ρηχά, πολύ κοντά στο περσικό στρατόπεδο. Ωστόσο, οι περσικές απώλειες ήταν βαριές, με 6.400 άνδρες νεκρούς. Πολλοί από αυτούς σφαγιάστηκαν εγκλωβισμένοι ανάμεσα στη θάλασσα, στον ελληνικό στρατό και στην ελώδη περιοχή βόρεια του περσικού στρατοπέδου. Οι Αθηναίοι έχασαν μόνον 192 άνδρες, μεταξύ των οποίων και τον Καλλίμαχο. Οι Πλαταιείς είχαν επίσης ελάχιστες απώλειες.

Ορισμένοι νεότεροι μελετητές προβληματίζονται από την απουσία του περ­σικού ιππικού από τη μάχη. Ο Ηρόδοτος ούτε που το αναφέρει και αυτός είναι ο κυριότερος λόγος για τον οποίο λαμβάνεται σοβαρά υπόψη η άποψη του Βυζα­ντινού λογίου περί επιβίβασης του ιππικού στα πλοία. Στο περσικό ιππικό συμ­μετείχαν ποικίλες εθνικές ομάδες, στις οποίες ανήκαν γηγενείς Πέρσες και υπή­κοοι από άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας. Οι ιππείς του περσικού στρατού ήταν οπλισμένοι κυρίως με ξίφη και δόρατα, αλλά σε αιφνιδιαστικές επιθέσεις χρησιμοποιούσαν τόξα, βέλη, καθώς και ακόντια. Είναι πολύ πιθανό όσοι Αθη­ναίοι είχαν σωθεί από την αποτυχημένη επίθεση στις Σάρδεις και τη μετέπειτα υποχώρηση στην Έφεσο το 498 π.Χ. να μεγαλοποίησαν την αποτελεσματικό­τητα του περσικού ιππικού. Αυτό το ελαφρύ ιππικό πρέπει να πλεονεκτούσε κατά την καταδίωξη τμημάτων βαρέος πεζικού, αλλά σε μάχες εκ του συστά­δην, και σε περιορισμένο χώρο, το πεζικό μάλλον δεν ήταν και τόσο ευάλωτο. Αν οι Πέρσες στρατιωτικοί διοικητές είχαν τοποθετήσει το ιππικό δεξιά και αρι­στερά των κύριων τμημάτων του πεζικού, τότε οι ιππείς θα πρέπει να απωθήθη- καν από τη σφοδρή ελληνική επίθεση και, με την ταχύτητα και την ευελιξία που τους εξασφάλιζαν τα άλογά τους, θα ήταν από τους πρώτους που τράπηκαν σε φυγή προς τα περσικά πλοία. Παρά την ήττα του στην πεδιάδα του Μαραθώνα, ο Δάτης, μάλλον καθ’ υπόδειξιν του Ιππία, θεωρούσε πως είχε ακόμη ελπίδες να φτάσει στην Αθήνα από τη θάλασσα και να την καταλάβει πριν προλάβει να επι- στρέψει ο αθηναϊκός στρατός. Πήρε, λοιπόν, τα υπολείμματα του στρατού του, περιέπλευσε το ακρωτήριο του Σουνίου και έφτασε στο Φαληρικό Όρμο. Βλέ­ποντας ότι οι Πέρσες είχαν σαλπάρει προς νότο, με κατεύθυνση την πόλη τους, οι Αθηναίοι επέστρεψαν πεζή όσο πιο γρήγορα μπορούσαν, φτάνοντας εγκαί­ρως για να αποθαρρύνουν κάθε σκέψη επίθεσης στην Αθήνα. Ο Ηρόδοτος ανα­φέρει μια ιστορία σύμφωνα με την οποία σι Πέρσες κατευθύνθηκαν προς την Αθήνα ύστερα από ένα σήμα που έλαβαν, και συγκεκριμένα τη λάμψη μιας γυα­λισμένης ασπίδας στον ήλιο, που ορισμένοι Αθηναίοι ισχυρίστηκαν πως το σήμα είχαν κάνει μέλη της οικογένειας των Αλκμεωνιδών. Ωστόσο, ο Ηρόδοτος δεν θεωρεί την εκδοχή αυτή αληθινή και οι νεότεροι ιστορικοί τείνουν να συμφωνή­σουν μαζί του. Μην μπορώντας να συνεχίσει τις προσπάθειές του κατά των Αθη­ναίων, ο Δάτης απέπλευσε για τη Μικρά Ασία, για να ανακοινώσει την αποτυχία της εκστρατείας στο βασιλιά.

Όσοι Αθηναίοι έχασαν τη ζωή τους στο Μαραθώνα αποτεφρώθηκαν και οι στάχτες τους τάφηκαν σε έναν τεχνητό λοφίσκο που δημιουργήθηκε στη θέση της μάχης. Ο λοφίσκος αυτός υπάρχει και σήμερα στη θέση όπου κατά πάσα πιθανό­τητα έλαβε χώρα η σύγκρουση των δύο στρατών και είναι γνωστός ως Τύμβος του Μαραθώνα. Την επόμενη μέρα από τη μάχη έφτασε στο Μαραθώνα μια δύναμη2.000 Σπαρτιατών. Πρίν επιστρέψουν στην πατρίδα τους, οι Σπαρτιάτες επιθε-

Χάλκινο κωνικό κράνος ανατολικής προέλευσης, μάλλον ασσυριακό.Στο χείλος του έχουν χαραχτεί τα εξής: «Οι Αθηναίοι, προς τον Δίο, ένα λάφυρο οπό τους Μήδους».Το κράνος αυτό ήταν ίσως λάφυρο από τη μάχη του Μαραθώνα, το 490 π.Χ. Ήταν ένα αφιέρωμα στο Ιερό του Δία στην Ολυμπία. Γ ια τους αρχαίους Έλληνες είχε μεγάλη σημασία να αφιερώνουν όπλα και πανοπλίες των εχθρών που είχαν πέσει στα χέρια τους στη διάρκεια της μάχης, γιατί αυτό συμβόλιζε πως οι θεοί στήριζαν και ενέκριναν τη νίκη τους. (Ancient Art and Archi­tecture)

ώρησαν τους νεκρούς Πέρσες και έπλεξαν το εγκώμιο των Αθηναίων για τη νίκη τους. Μόλις βεβαιώθηκαν ότι οι περσικές δυνάμεις δεν αποτελούσαν πια απειλή γι’ αυτούς, οι Αθηναίοι γιόρτασαν τον απροσδόκητο θρίαμβό τους. Ήταν η πρώτη φορά που ένας ελληνικός στρατός είχε καταφέρει να νικήσει τον περσικό. Ειδικά για τους Αθηναίους, το γεγονός αυτό αποτελούσε και θρίαμβο για το δημοκρατικό τους πολίτευμα. Οι Αθηναίοι (και οι Πλαταιείς) οπλίτες είχαν νικήσει ένα μεγαλύτερο, πιο έμπειρο και πολύ πιο πειθαρχημένο στρατό, σε μια λαμπρή επίδειξη αλληλεγγύης, ανδρείας και πρωτοφανούς αποφασιστικότητας για την υπεράσπιση της πατρίδας. Όσο για τους βασιλιάδες της Περσίας, η ήττα στο Μαραθώνα αποτελούσε σημα­ντικό πλήγμα στα σχέδιά τους να τιμωρήσουν τους Αθηναίους και να κατακτήσουν την κυρίως Ελλάδα. Ωστόσο, ο Μαραθώνας δεν αποτελούσε την τελευταία πράξη όλης αυτής της ιστορίας.

στην Αθήνα, περίπου του 480 π.Χ. Αποδίδεται ένας Έλληνας οπλίτης να πολεμά σώμα με σώμα με στρα­τιώτη του περσικού πεζικού. Και οι δύο φέρουν ασπίδα και δόρυ, αλλά οι ασπίδες τους είναι διαφορετι­κές. Η κοίλη, στρογγυλή ελληνική ασπίδα είναι από ξύλο καλυμμένο με μπρούντζο και ο οπλίτης την κρατά έχοντας περάσει το μπράτσο του από μια θηλιά στο κέντρο και σφίγγοντας με την παλάμη μια λαβή στο άκρο της. Η επίπεδη, ορθογώ­νια περσική ασπίδα είναι φτιαγμένη από διάφορα είδη λυγαριάς και ο στρατιώτης την κρατά από μία λαβή στο κέντρο της. Επιπλέον, ο Έλλη­νας οπλίτης φέρει μπρούντζινη πανοπλία, ενώ ο αντίπαλός του έχει μόνο μία φορεσιά από ύφασμα και δέρμα. (Ashmolean)

39

Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ Η ΕΙΣΒΟΛΗ ΤΟΥ ΞΕΡΞΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΰμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο Δαρείος ορκίστηκε να εκδικηθεί την ήττα τουστρατού του από τους Αθηναίους. Λίγο αφότου ήρθαν τα νέα από τη μάχηστο Μαραθώνα, ο βασιλιάς διέταξε να επιστρατευθούν οι καλύτεροι και

πιο γενναίοι πολεμιστές της Ασίας για μια νέα εκστρατεία. Ωστόσο, είναι μάλλον απίθανο αυτή η μεγάλη επιστράτευση να αφορούσε μόνο την εκστρατεία κατά των Ελλήνων, δεδομένου ότι η Περσική Αυτοκρατορία είχε πολλές περιοχές που έπρεπε να τις κρατά υποταγμένες. Το 486 π.Χ. ο Δαρείος αναγκάστηκε να ασχο­ληθεί με την εξέγερση μιας εξαιρετικά απείθαρχης επαρχίας του, της Αιγύπτου. Η σατραπεία αυτή είχε κυριευθεί το 525/524 π.Χ. από τον προκάτοχό του, τον Καμ- βύση, και έκτοτε παρέμεινε υπό περσικό έλεγχο. Τελικά, όμως, ο φόρος υποτέ- λειας που είχε επιβάλει ο μεγάλος βασιλιάς είχε αποδειχθεί υπερβολικά επαχθής για τους Αιγύπτιους, οι οποίοι προσπάθησαν να αποτινάξουν τον περσικό ζυγό. Η Αίγυπτος ήταν μία από τις πιο πλούσιες και στρατηγικά σημαντικές σατραπείες, επομένως η εξέγερσή της συνιστούσε πολύ μεγαλύτερη απειλή για την ισχύ του Πέρση βασιλιά από ό,τι η πεισματική αντίσταση κάποιων ελληνικών πόλεων. Ενώ ο Δαρείος βρισκόταν ακόμη στην Περσία και ετοιμαζόταν να εκστρατεύσει στην Αίγυπτο, πέθανε από φυσικά αίτια και τον διαδέχτηκε ο πρεσβύτερος γιος του, ο Ξέρξης. Ο νέος βασιλιάς δεν καθυστέρησε καθόλου τη διεξαγωγή της εκστρατείας, συνέτριψε την αιγυπτιακή εξέγερση και επιβεβαίωσε έτσι τον τίτλο του «βασιλιά κάθε γης», του αγαπημένου του Αχούρα Μάζντα. Το 484 π.Χ. ολόκληρη η Αίγυ­πτος βρισκόταν και πάλι υπό τον απόλυτο περσικό έλεγχο. Ο Ξέρξης άφησε τον αδερφό του, τον Αχαιμένη, στη θέση του σατράπη της Αιγύπτου και επέστρεψε στην Περσία.

Η αιγυπτιακή εξέγερση ήταν μόνο ένα από τα προβλήματα που κληρονόμησε ο Ξέρξης από τον πατέρα του. Το 481 π.Χ. εξεγέρθηκε και η Βαβυλωνία, μια σατρα­πεία στην καρδιά της αυτοκρατορίας. Λόγω της κεντρικής θέσης της πάνω στις κύριες οδούς επικοινωνίας ανάμεσα στο ανατολικό και στο δυτικό τμήμα της αυτο­κρατορίας, η σατραπεία αυτή είχε μεγαλύτερη στρατηγική σημασία ακόμη και από την Αίγυπτο. Ο Ξέρξης κατέπνιξε την εξέγερση με αξιοσημείωτη αποφασιστικό­τητα και στη συνέχεια διαίρεσε τη Βαβυλωνία σε δύο μικρότερες σατραπείες. Ένα άλλο σοβαρό θέμα που απασχολούσε τον Ξέρξη ήταν τι θα έκανε με τους Αθηναί­ους και τους άλλους Έλληνες που είχαν αψηφήσει την απαίτηση του πατέρα του να υποταχθούν. Αν και είναι αδύνατο να γνωρίζουμε σε ποιο βαθμό οι στρατιω­τικές προετοιμασίες τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Ξέρξη απέβλεπαν στην υποταγή των Ελλήνων, είμαστε βέβαιοι ότι η εκδίκηση για την ήττα στο Μαρα­θώνα παρέμενε μία από τις βασικές προτεραιότητες του μεγάλου βασιλιά και το481 π Χ. ήταν πλέον έτοιμος να κινηθεί με το στρατό του προς την Ελλάδα.

Η μεγάλη σημασία που είχε για τον Ξέρξη η εισβολή του στην Ελλάδα προκύ-

Ο ΞΕΡΞΗΣ ΕΤΟΙΜΑΖΕΤΑΙ ΝΑ ΕΙΣΒΑΛΕΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

πτει από δυο δεδομένα. Το πρώτο είναι η απόφαση του να αναλάβει ο ίδιος την ηγεσία της εκστρατείας. Η απόφαση αυτή αντανακλά αντίστοιχες αποφάσεις των προκατόχων του -του Κΰρου, του Καμβΰση και του Δαρείου-, που όλοι τέθηκαν επικεφαλής των μεγάλων εκστρατειών ιμπεριαλιστικής επέκτασης προς τα δυτικά, εναντίον των Λυδών, των Αιγυπτίων και των Ιώνων αντίστοιχα. Επίσης, ως νέος βασιλιάς, αισθανόταν την ανάγκη να αποδείξει στους ευγενείς του ότι ήταν άξιος διάδοχος του Δαρείου. Το δεύτερο δεδομένο είναι ότι ο Ξέρξης απέβλεπε σε ένα μεγάλο στρατιωτικό θρίαμβο. Φυσικά θα αποτελούσε κατά κΰριο λόγο περσικό επίτευγμα, αλλά θα είχαν συμμετάσχει σε αυτό -και θα είχαν γίνει αυτόπτες μάρ­τυρες— όλοι οι λαοί της αυτοκρατορίας.

Την άνοιξη του 481 π.Χ. ο Ξέρξης εγκατέλειψε την Περσία με κατεύθυνση τις Σάρδεις, παλιά πρωτεύουσα της Λυδίας και κύριο διοικητικό κέντρο των Περ­σών στη δυτική Μικρά Ασία. Αφού συγκέντρωσε εκεί τον κύριο όγκο των δυνά- μεών του, κινήθηκε προς τον Ελλήσποντο και στις αρχές του καλοκαιριού πέρασε από την Άβυδο στη Σηστό, στην ευρωπαϊκή ακτή. Από εκεί πήγε με το στρατό του στο Δορίσκο, στις εκβολές του ποταμού Έβρου, για να ξεκουράσει τα στρατεύματά του. Εκεί υπήρχε ένα μικρό φρούριο το οποίο είχε χτίσει και επανδρώσει ο πατέ­ρας του, ο Δαρείος, το 512 π.Χ., κατά την εκστρατεία του εναντίον των Σκυθών. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, στο Δορίσκο ο Ξέρξης επιθεώρησε το στρατό και το στόλο του, που είχε λάβει εντολές να ενωθεί με το στρατό. Μ ε την ευκαιρία αυτής της επιθεώρησης, ο Ηρόδοτος περιγράφει εκτενώς τα διάφορα επιμέρους τμήματα του περσικού στρατού και τα μεγέθη τους. Πέρα από τον τυπικό πυρήνα του ιρα­νικού πεζικού και ιππικού, που περιλάμβανε Πέρσες, Μήδους και Σάκες, υπήρχαν και μεγάλες στρατιωτικές μονάδες από άλλα μέρη της Ασίας, όπως, π.χ., από τη Βακτριανή, τη Βαβυλωνία και την Καππαδοκία. Οι πλέον εξωτικές εθνικές ομά­δες ήταν τμήματα Αράβων που επέβαιναν σε καμήλες και μονάδες με πρωτόγο­νους πολεμιστές από τα βάθη της Αιθιοπίας. Όλα αυτά βέβαια γεννούν ερωτημα­τικά για την ακρίβεια των στοιχείων που παραθέτει ο ιστορικός. Οι Έλληνες της Ιωνίας που ήταν υπήκοοι του βασιλιά έπρεπε και εκείνοι να ενισχύσουν με άνδρες τον περσικό στρατό, κυρίως με οπλίτες, αλλά η βασικότερη συνεισφορά τους, όπως και των Αιγυπτίων, των Φοινίκων και των κατοίκων της Κιλικίας, αφορούσε τον περσικό στόλο. Από ό,τι φαίνεται, ο Ξέρξης είχε πάρει μαζί του πάρα πολλούς τοξότες και άλλους στρατιώτες με βαλλιστικά όπλα (ακόντια, λίθους), καθώς και μεγάλο αριθμό ιππέων.

Το μέγεθος των δυνάμεων του Ξέρξη αποτελεί για τους ιστορικούς ένα ακαν­θώδες ζήτημα. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο στρατός περιλάμβανε 1.800.000 άνδρες, που είχαν συγκεντρωθεί στην Ασία, και άλλους 300.000 από τις περιο­χές της Ευρώπης που διέσχιζαν με κατεύθυνση την Ελλάδα, δηλαδή 2.100.000 άνδρες συνολικά. Υποστηρίζει ακόμη ότι υπήρχαν τουλάχιστον 2.600.000 υπηρέ­τες, συνοδοί και άλλο βοηθητικό προσωπικό, που ανεβάζουν το συνολικό αριθμό σε 4.700.000, και μάλιστα χωρίς να υπολογίζεται ο στόλος. Οι αριθμοί που παρα­θέτει ο Ηρόδοτος είναι οπωσδήποτε υπερβολικοί και οφείλονται αναμφίβολα στην ιστορική παράδοση της εποχής, που υπαγόρευε να μεγαλοποιείται ο θρίαμ­βος των Ελλήνων με τον πολλαπλασιασμό του αριθμού των εχθρών τους. Κατά συνέπεια, είναι πολύ δύσκολο να εκτιμήσουμε το πραγματικό μέγεθος του στρα­τού του Ξέρξη. Οι νεότεροι μελετητές εκφράζουν διαφορετικές απόψεις ως προς το ποσοστό κατά το οποίο θα πρέπει να περιορίσουν το μέγεθος του χερσαίου στρατού. Ορισμένοι κατεβάζουν τον αριθμό ακόμη στις 50.000, ενώ μια πιο γεν­ναιόδωρη εκτίμηση τους ανεβάζει στις 200.000. Πιθανότατα ο πραγματικός αριθ­μός να βρίσκεται κάπου ανάμεσα, δηλαδή περί τους 100.000 με 150.000 μάχιμους

Αθηναϊκός μελανόμορφος αμφο­ρέας του 5ου αιώνα π.Χ., στον οποίο φαίνονται το πλήθος και η ποικιλομορφία των λαών της Περ­σικής Αυτοκρατορίας. Αποδίδο­νται δύο νέγροι στρατιώτες με ρό­παλα και ασπίδες να πολεμούν με Έλληνα οπλίτη. Στο στρατό που συγκέντρωσε ο Ξέρξης για την ει­σβολή στην Ελλάδα το 480 π.Χ. υπήρχαν και μονάδες από την Αι­θιοπία. Πολλοί Αιθίοπες περι­λαμβάνονταν και στα πληρώματα των αιγυπτιακών πλοίων του περ­σικού στόλου. (Ancient Art and Architecture)

άνδρες. Ωστόσο, είναι αδύνατο να έχουμε μια απόλυτα τεκμηριωμένη απάντηση στο συγκεκριμένο ερώτημα.

Σχετικά ευκολότερο όμως είναι να δεχτούμε τα στοιχεία που μας δίνει ο Ηρό­δοτος για το μέγεθος των ναυτικών δυνάμεων των Περσών, αφού η μέτρηση των πλοίων δεν παρουσιάζει ιδιαίτερη δυσκολία. Επιπλέον, αν ο Ηρόδοτος ή οι πηγές του είχαν πρόσβαση σε επίσημα περσικά αρχεία των δυνάμεων που συμμετείχαν στην εκστρατεία, είναι πολύ πιο πιθανό οι αριθμοί των πλοίων στις διάφορες μοί­ρες του στόλου να έχουν καταγραφεί με ακρίβεια, ενώ το μέγεθος των στρατιωτι­κών τμημάτων θα πρέπει να αφορά κατά προσέγγιση συνολικούς αριθμούς και όχι πραγματικά καταμετρημένους άνδρες. Κατά τον Ηρόδοτο, ο στόλος του Ξέρξη έφτασε να αριθμεί έως και 1.207 πολεμικές τριήρεις, τις οποίες συνόδευαν άλλα3.000 σκάφη μεταφοράς και ανεφοδιασμού. Παρά τις παρατηρήσεις που ήδη έγι­ναν, πρόβλημα υπάρχει και με αυτούς τους αριθμούς, που φαντάζουν υπερβολικοί, ακόμη και αν αναφέρονται στη συνολική δύναμη του περσικού στόλου. Ο Ηρό­δοτος υποστηρίζει ότι στα πλοία αυτά υπήρχαν τουλάχιστον 250.000 κωπηλάτες και ναυτικοί, αλλά είναι πιθανό ορισμένα να είχαν ελάχιστο πλήρωμα ή απλώς να ακολουθούσαν άλλα πλοία για να τα αντικαταστήσουν αν παρουσιαζόταν ανάγκη. Είναι βέβαιο ότι αργότερα, τον 5ο αιώνα π.Χ., αποτελούσε συνήθη πρακτική των αξιωματικών του ναυτικού να συγκεντρώνουν πριν από τη μάχη τους άνδρες τούς στα καλύτερα και ταχύτερα πολεμικά πλοία που είχαν στη διάθεσή τους. Εντού­τοις, παρά τις αμφιβολίες για τους ακριβείς αριθμούς, είναι απολύτως σαφές ότι ο Ξέρξης ήθελε να εξασφαλίσει την επιτυχία της εκστρατείας και θεώρησε πως μια συντριπτική αριθμητική υπεροπλία στην ξηρά και στη θάλασσα ήταν ο καλύτερος τρόπος για να το πετύχει.

ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ο Ξέρξης διέταξε να γίνουν μεγάλης έκτασης προετοιμασίες κατά μήκος της δια­δρομής που θα ακολουθούσε το εκστρατευτικό σώμα, από τη δυτική Μικρά Ασία στη βόρεια Ελλάδα. Για να διασχίσει ο περσικός στρατός τον Ελλήσποντο και να περάσει από την Ασία στην Ευρώπη, κατασκευάστηκαν δύο πλωτές γέφυρες σε ένα από τα στενότερα σημεία του πορθμού, ανάμεσα στις πόλεις Σηστό και Άβυδο. Για τη δημιουργία κάθε γέφυρας χρησιμοποιήθηκε το κύτος από αρκετές εκατοντάδες πολεμικά πλοία, που είχαν τοποθετηθεί κάθετα προς τη διεύθυνση των κυρίαρχων ρευμάτων και είχαν δεθεί με έξι χοντρά σχοινιά. Ανάμεσα σε αυτά τα σχοινιά είχαν τοποθετηθεί ξύλινες σανίδες, ώστε να διαμορφώνεται μια συνε­χής πλατφόρμα, πάνω στην οποία διαμορφώθηκε ένας «δρόμος» από χώμα και κλαδιά θάμνων. Τέλος, σε κάθε πλευρά του «δρόμου» κατασκευάστηκε ένας φρά­χτης, ώστε μην τρόμαζαν, βλέποντας το νερό, τα ζώα που θα περνούσαν - άλογα, μουλάρια, βόδια και καμήλες. Οι γέφυρες αυτές θα πρέπει να συντόμευσαν πολύ τη διέλευση του στρατού, διότι η μεταφορά με πλοία, λόγω του μεγάλου μεγέθους του, θα κρατούσε πολλές μέρες, ενώ μια ενδεχόμενη κακοκαιρία θα προξενούσε ακόμη μεγαλύτερες καθυστερήσεις. Και πάλι, όμως, ο καιρός παραλίγο να οδη­γήσει σε αποτυχία το όλο εγχείρημα. Κατά την κατασκευή των γεφυρών ξέσπασε σφοδρή θύελλα που τις κατέστρεψε και τις δύο. Η οργή του Ξέρξη τον έκανε να διατάξει την εκτέλεση των ανδρών που επέβλεπαν το έργο. Επιπλέον, στο πλαί­σιο μιας μάλλον αλλόκοτης συμβολικής τελετουργίας, έδωσε εντολή να μαστιγώ­σουν και να σημαδέψουν με πυρακτωμένο δαυλό τα νερά του Ελλήσποντου, σαν να επρόκειτο για δύστροπο σκλάβο.

Από το Δορίσκο ο περσικός στρατός και στόλος προχώρησαν κατά μήκος των

I

44

θρακικών άκτών προς τη Μακεδονία, με προκαθορισμένα σημεία συνάντησης σε συγκεκριμένες θέσεις. Μ ε το συντονισμό των κινήσεων του στρατού και του στό­λου, ο Ξέρξης και οι στρατηγοί του ήθελαν να αποτρέψουν κάθε πιθανότητα να επιτεθούν οι Έλληνες από τη θάλασσα στον περσικό στρατό ή στις γραμμές ανε­φοδιασμού του, αλλά και να εξασφαλίσουν τα μετόπισθεν για τα περσικά πλοία από τη στιγμή που θα έρχονταν σε επαφή με τον εχθρό. Αρχικά ο στρατός και ο στόλος ακολουθούσαν πολύ κοντινές διαδρομές, όμως κοντά στην Άκανθο χωρί­στηκαν. Ο Ξέρξης είχε αποφασίσει να μη θέσει σε κίνδυνο τα πλοία του, φοβούμε­νος τις σφοδρές θύελλες των βόρειου Αιγαίου που είχαν καταστρέψει το στόλο του Μαρδόνιου όταν επιχείρησε να περιπλεύσει το Ακρωτήριο του Άθω το 492 π.Χ. Έτσι, διέταξε να ανοιχτεί μια διώρυγα στο πιο στενό και χαμηλό σημείο στη βάση της χερσονήσου, κοντά στην πόλη της Ακάνθου.

Ο στρατός και ο στόλος συναντήθηκαν πάλι στη Θέρμη, μια μικρή πόλη στο μυχό του Θερμαϊκού Κόλπου. Κατόπιν ο Ξέρξης οδήγησε το στρατό προς νότο, διαμέσου της βόρειας Ελλάδας, διασχίζοντας το νότιο άκρο του βασιλείου της Μακεδονίας, και εισήλθε στην ανοιχτή πεδιάδα της Θεσσαλίας. Οι Μακεδόνες βασιλιάδες είχαν φιλικές σχέσεις με τους Πέρσες από την εποχή του Δαρείου, διότι οι εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών είχαν εξασθενίσει σημαντικά αυτούς τους απειλητικούς βόρειους γείτονές τους. Ο βασιλιάς της Μακεδονίας Αλέξανδρος Α ' επέτρεψε στον Ξέρξη να οργανώσει ένα μεγάλο κέντρο ανεφοδια­σμού σε μακεδονικό έδαφος και πρόσθεσε κάποιες μονάδες πεζικού στον περσικό στρατό, που μεγάλωνε διαρκώς. Τέτοια κέντρα ανεφοδιασμού είχαν δημιουργη­θεί καθ’ όλη την πορεία του εκστρατευτικού σώματος στη Θράκη και στη Μακε­δονία. Ένα από τα πιο εντυπωσιακά επιτεύγματα των στρατηγών του Ξέρξη όσον αφορά την πορεία από τις Σάρδεις στην κεντρική Ελλάδα ήταν ότι ο ανε­φοδιασμός σε τρόφιμα και νερό για όλους αυτούς τους άνδρες και τα ζώα γινό­ταν απρόσκοπτα. Ένας στρατός τουλάχιστον 100.000 ανδρών χρειαζόταν καθη­μερινά πολλούς τόνους τροφίμων και νερού, το ίδιο και τα ζώα μεταφοράς, το άλογα και οι καμήλες. Θα σκεφτόταν κανείς ότι ο περσικός στόλος θα ανεφοδί- αζε το στρατό με τρόφιμα και ζωοτροφές σε κάθε διαδοχικό σημείο συνάντησής τους, αλλά και μόνο το μέγεθος του στόλου καθιστά απίθανο ένα τέτοιο ενδεχό­μενο. Στις 1.207 τριήρεις πρέπει να επέβαιναν τουλάχιστον 200.000 άνδρες, μαζί με τους κωπηλάτες, ακόμη και αν πολλές από αυτές δεν ήταν πλήρως επανδρω­μένες. Τα 3.000 πλοία που, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, τις συνόδευαν δεν χρειά­ζονταν τόσο μεγάλο πλήρωμα. Καθήκον τους πρέπει να ήταν ο ανεφοδιασμός του στόλου, αλλά όχι και του στρατού.

Κάποια τρόφιμα θα πρέπει να μεταφέρονταν μαζί με το στρατό, με ζώα αλλά και με βαστάζους. Η συλλογή και η μεταφορά πόσιμου νερού από το ένα στρατόπεδο στο επόμενο γίνονταν σε μικρές ποσότητες. Σε όλους τους στρα­τούς της αρχαιότητας η εξασφάλιση του νερού αποτελούσε ύψιστη προτεραιό­τητα. Θ Ηρόδοτος ισχυρίζεται ότι ήταν τόσο μεγάλος ο αριθμός των ανδρών και των ζώων του Ξέρξη, ώστε στο πέρασμά τους στέρευαν ρυάκια και ποτάμια. Αν και πρόκειται για υπερβολή, η εύρεση και η διανομή επαρκών ποσοτήτων πόσι­μου νερού ήταν από τα πιο σοβαρά προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι επιφορ­τισμένοι με τον ανεφοδιασμό του στρατού και του στόλου, ιδίως στα μεταγενέ­στερα στάδια της εκστρατείας, κατά τη διέλευση από τη βόρεια και την κεντρική Ελλάδα, όπου υπάρχουν λίγα μεγάλα ποτάμια και πολλές πηγές στερεύουν το καλοκαίρι. Πρακτικά, κάτι τέτοιο σημαίνει ότι την ακριβή διαδρομή του εκστρα- τευτικού σώματος θα την καθόριζαν σε μεγάλο βαθμό οι θέσεις με επαρκείς ποσό­τητες πόσιμου νερού.

Όσον αφορά την εύρεση τροφής, το βάρος έπεφτε στους κατοίκους των περιο­χών που διέσχιζε ο στρατός του Ξέρξη κατά τη μακρά πορεία του. Ειδικά οι Θρά­κες και οι Μακεδόνες ήταν υποχρεωμένοι να τους προμηθεύουν τρόφιμα, αλλά και να επιτρέπουν στα ζώα των Περσών να βόσκουν στα λιβάδια τους. Κάθε φορά που το εκστρατευτικό σώμα σταματούσε, στρατοπέδευε γύρω από μια τεράστια σκηνή που προοριζόταν για τον Ξέρξη και την ακολουθία του, κυρίως Πέρσες και Μήδους ευγενείς, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν σκεύη από χρυσό και ασήμι. Σύμ­φωνα με τις αφηγήσεις των Θασίων, που οι κτήσεις τους στην ηπειρωτική ακτή τούς ανάγκασαν να συμμετάσχουν στην τροφοδοσία του περσικού στρατού, το

Η «Ασπίδα του Στράνγκφορντ». Ρωμαϊκό αντίγραφο της ασπίδας του αγάλματος της θεάς Αθηνάς που υπήρχε στον Παρθενώνα. Το άγαλμα είχε επένδυση από ελεφαντόδοντο και χρυσό, η οποία μπορούσε να αφαιρεθεί και να καλύψει πολεμικές δαπάνες. (Ancient Art and Architecture)

46

συνολικό ημερήσιο κόστος των πολυτελών προϊόντων για τον Ξέρξη και την Αυλή του, του κρέατος και του ψωμιού για τους στρατιώτες και των ζωοτροφών, έφτανε στο εξωφρενικό ποσό των 400 ταλάντων αργύρου.

Ακόμη και αν οι πόροι τους δεν ήταν τόσο άφθονοι, οι λαοί αυτών των περιο­χών δεν είχαν άλλη λύση παρά να αναγνωρίσουν τον Ξέρξη ως επικυρίαρχο και να του προμηθεύουν όσο περισσότερα μπορούσαν. Ο στρατός του Ξέρξη ήταν υπερ­βολικά μεγάλος για να τολμήσουν να ορθώσουν το ανάστημά τους απέναντί του οι ηγέτες των φυλών και των πόλεων κάθε περιοχής. Επιπλέον, η εμφανής πρόθεση των Περσών να συνεχίσουν την πορεία τους και όχι να παγιώσουν την κυριαρχία τους σε τοπικό επίπεδο πρέπει να τους ενθάρρυνε να κάνουν ό,τι περνούσε από το χέρι τους ώστε ο περσικός στρατός να μην καθυστερούσε στο δικό τους έδαφος. Επίσης, η προοπτική να συμμετάσχουν σε έναν τόσο μεγάλο στρατό εισβολής και μόνο για να μοιραστούν τα λάφυρα από τη λεηλασία των ελληνικών πόλεων ίσως συνέβαλε στην προθυμία με την οποία οι λαοί της βόρειας ακτής του Αιγαίου υπο­τάχθηκαν στην εξουσία του μεγάλου βασιλιά. Ενσωματώνοντας τις δυνάμεις τους στο στρατό του, ο Ξέρξης ήθελε να δείξει σε όλους αυτούς τους λαούς ότι η γη τους αποτελούσε τμήμα της αυτοκρατορίας του. Έτσι, κατά την πορεία προς την κυρίως Ελλάδα δεν σημειώθηκε η παραμικρή προστριβή με τους ντόπιους, αν και ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι, όταν ο περσικός στρατός διέσχιζε τη Μακεδονία, μερι­κές καμήλες δέχτηκαν επιθέσεις λιονταριών.

ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΖΟΝΤΑΙ ΝΑ ΑΠΟΚΡΟΥΣΟΥΝ ΤΟΥΣ ΠΕΡΣΕΣΣτην Ελλάδα η είδηση ότι ο Πέρσης βασιλιάς ετοίμαζε μια μεγάλη δύναμη εισβο­λής αντιμετωπίστηκε με ανάμεικτες αντιδράσεις. Πολλές πόλεις-κράτη συνασπί­στηκαν και συνέπηξαν μια συμμαχία που οι νεότεροι ιστορικοί ονόμασαν Συνέδριο των Ελλήνων. Μία από τις σημαντικότερες αποφάσεις που έλαβε αυτό το συνέ­δριο, όταν συνήλθε για πρώτη φορά το 481 π.Χ., ήταν να θέσει τέρμα στις διαμά­χες μεταξύ των ελληνικών πόλεων, ενώ όλοι έδωσαν όρκο ότι θα ήταν σύμμαχοι για πάντα. Έτσι, η Αθήνα και η Αίγινα, δύο από τα μέλη του συνεδρίου που βρί­σκονταν σε πόλεμο εδώ και μία εικοσαετία, έγιναν σύμμαχοι για να αντιμετωπί­σουν τους Πέρσες. Επικεφαλής των δυνάμεων του συνεδρίου, τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα, ορίστηκαν οι Σπαρτιάτες, παρά την πρόταση των Αθηναίων να αναλάβουν τη διοίκηση του ενιαίου στόλου. Επιπλέον, το συνέδριο έστειλε κατα­σκόπους στη Μικρά Ασία, για να συγκεντρώσουν πληροφορίες για τις προετοιμα­σίες του Ξέρξη, αλλά και απεσταλμένους στις ισχυρότερες ελληνικές πόλεις-κράτη σε πιο απομακρυσμένες ακτές της Μεσογείου με έκκληση για βοήθεια.

Είναι σαφές ότι στο συνέδριο δεν συμμετείχαν όλες οι μεγάλες ελληνικές πόλεις-κράτη, όμως το ποιες ακριβώς έλαβαν μέρος είναι δύσκολο να καθοριστεί με ακρίβεια. Ο Ηρόδοτος δίνει έναν κατάλογο των ελληνικών πόλεων που μήδισαν, δηλαδή που υποτάχθηκαν στον Πέρσι] βασιλιά και του πρόσφεραν συμβολικά «γην και ύδωρ» ως αναγνώριση της κυριαρχίας του. Ωστόσο, αυτός ο κατάλογος περι­λαμβάνει και πολλά από τα αρχικά μέλη του Συνεδρίου των Ελλήνων, όπως τους Θεσσαλούς, τους Θηβαίους και τους Φωκαείς. Αυτά τα ελληνικά κράτη παρα­δόθηκαν στον Ξέρξη μόνο αφότου ο στρατός του είχε ήδη κατακλύσει τα εδάφη τους και τα ίδια είχαν εγκαταλειφθεί από τους συμμάχους τους. Το Άργος, από την άλλη, ως σφοδρός αντίπαλος της Σπάρτης, απλώς αρνήθηκε να έχει οποιαδή­ποτε σχέση με μια συμμαχία υπό σπαρτιατική ηγεσία. Κάποιες ελληνικές πόλεις κατηγόρησαν τους Αργείους ότι είχαν ήδη αποφασίσει να συμπαραταχθούν με τον

Εσωτερικό ερυθρόμορφης κύλικας, κατασκευασμένης στην Αθήνα περί το 480 π.Χ. Απεικονίζεται νέος που ολοκληρώνει ένα μπρούντζινο κρά­νος κορινθιακού τύπου. Οι Έλληνες οπλίτες των αρχών του 5ου αιώνα π.Χ. φορούσαν συχνά κράνη τέτοιου τύπου. Σταδιακά, όμως, αντικαταστά- θηκαν από ελαφρύτερα. (Ancient Art and Architecture)

Ξέρξη. Η αλήθεια είναι όχι οι Αργείοι δεν παρείχαν πραγματική βοήθεια στους Πέρσες, πιθανότατα όμως περίμεναν το αποτέλεσμα της σύγκρουσης μαζί τους πριν οι ίδιοι δεσμευτούν.

Μια άλλη ελληνική πόλη που αρνήθηκε κάθε βοήθεια ήταν οι Συρακούσες, που υπό την ηγεσία του Γέλωνα ήταν επικεφαλής μιας συνομοσπονδίας σικελικών πόλεων η οποία βρισκόταν σε πόλεμο με τους Καρχηδόνιους, επιδιώκοντας να περιορίσει την επιρροή τους στη Σικελία. Η ομοσπονδία των πόλεων της Κρήτης αρνήθηκε και αυτή να βοηθήσει. Το πλούσιο νησί της Κέρκυρας ανταποκρίθηκε στην έκκληση για βοήθεια του Συνεδρίου των Ελλήνων και έστειλε 60 πλοία, που όμως ποτέ δεν πήγαν πιο πέρα από το νότιο άκρο της Πελοποννήσου και βέβαια

δεν συμμετείχαν σε καμία ναυμαχία. Δεν αποκλείεται οι Κερκυραίοι να πήραν την απόφαση να κρατήσουν στάση αναμονής και να μην αναμειχθοΰν στις πολεμικές συγκρούσεις μέχρι να γινόταν φανερό ποια πλευρά θα νικούσε.

Στις αρχές του καλοκαιριού του 480 π.Χ., τότε που ο Ξέρξης περνούσε τον Ελλήσποντο, η ισχυρότερη οικογένεια ηγετών της Θεσσαλίας, οι Αλευάδες, ετοι­μάζονταν να τον προϋπαντήσουν, έχοντας συμμαχήσει με τους Πέρσες ήδη από το492 π.Χ. Ωστόσο, υπήρχαν και ομάδες Θεσσαλών που διαφωνούσαν με αυτή την πολιτική, οι οποίοι ζήτησαν από το συνέδριο να στείλει δυνάμεις που θα αντιμε­τώπιζαν τους Πέρσες στα σύνορα Θεσσαλίας-Μακεδονίας. Έτσι, ένα στράτευμα10.000 οπ?ατών υπό την ηγεσία του Σπαρτιάτη Ευαίνετου βάδισε μέχρι την κοι­λάδα του Πηνειού, στα Τέμπη, το κυριότερο πέρασμα από τη νότια Μακεδονία στη Θεσσαλία. Ο ελληνικός στρατός όμως εγκατέλειψε τις θέσεις του ύστερα από λίγες μόνο μέρες, οπότε οι Θεσσαλοί δεν είχαν άλλη εναλλακτική λύση από το να υποταχθούν στους Πέρσες. Από ό,τι φαίνεται, ο Σπαρτιάτης στρατηγός αποφά­σισε ότι ο Ξέρξης μπορούσε να χρησιμοποιήσει πολλές άλλες εναλλακτικές οδούς προς τη Θεσσαλία και να υπερφαλαγγίσει την ελληνική στρατιωτική δύναμη. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο στρατός του Συνεδρίου των Ε?λήνων είχε μεταφερθεί με πλοία έως τον Παγασητικό Κόλπο, στη νοτιοανατολική Θεσσαλία. Πρόθεση του συνεδρίου ήταν μάλλον να σταθμεύσει εκεί ο ελληνικός στόλος, ώστε να αποτρα- πεί ενδεχόμενη προσπάθεια των Περσών να αποβιβάσουν με πλοία δυνάμεις στα νώτα των Ελλήνων οπλιτών που θα βρίσκονταν στα Τέμπη.

Τα μέλη του Συνεδρίου των Ελλήνων είχαν τώρα διχαστεί. Από τη μια πλευρά οι πόλεις της Πελοποννήσου, όπως η Σπάρτη και η Κόρινθος, υποστήριζαν τη σύμπτυξη των ελληνικών δυνάμεων στον Ισθμό της Κορίνθου, ενώ, από την άλλη, όσες πόλεις δεν βρίσκονταν στην Πελοπόννησο, όπως η Θήβα και η Αθήνα, θεω­ρούσαν ότι δεν έπρεπε τα εδάφη τους να εγκαταλειφθούν αμαχητί. Έτσι, απο­φασίστηκε να προβληθεί αντίσταση στην κεντρική Ελλάδα, σε ένα στενό χερ­σαίο πέρασμα ανάμεσα στα βουνά και στη θάλασσα, που ονομαζόταν Θερμοπύ­λες, εξαιτίας των θερμών θειούχων πηγών της περιοχής. Ουσιαστικά ήταν η μονα­δική διάβαση από τη Θεσσαλία προς νότο την οποία μπορούσε να χρησιμοποιή­σει ο τεράστιος στρατός του Ξέρξη και θεωρήθηκε η καλύτερη αμυντική θέση που ήταν διαθέσιμη. Στάλθηκε, λοιπόν, ένα μικρό στράτευμα για να αποκλείσει τη διά­βαση. Επιπλέον, στο βόρειο άκρο της Εύβοιας, κοντά στο Αρτεμίσιο, συγκεντρώ­θηκε αξιόμαχος στόλος που είχε ως αποστολή να μην επιτρέψει στους Πέρσες να αποβιβάσουν στρατό στα νώτα των Ελλήνων που βρίσκονταν στις Θερμοπύλες. Τη διοίκηση όλων αυτών των δυνάμεων είχε αναλάβει ο Λεωνίδας, ένας από τους βασιλιάδες της Σπάρτης, ενώ η διοίκηση του στόλου είχε ανατεθεί σε έναν άλλο Σπαρτιάτη, τον Ευρυβιάδη.

Το στράτευμα που είχε σταλεί στις Θερμοπύλες αποτελούνταν από 8.000 οπλίτες, από τους οποίους όμως ελάχιστοι ήταν Σπαρτιάτες. Το στρατιωτικό σώμα που είχε έρθει από τη Λακωνία αριθμούσε 1.000 άνδρες, που μάλλον ήταν περίοικοι. Ωστόσο, τον Λεωνίδα συνόδευε μια επίλεκτη σωματοφυλακή από 300 Σπαρτιάτες πολίτες. Η επιλογή είχε γίνει με κριτήριο την αποφασιστικότητα, την ανδρεία τους, αλλά και το ότι είχαν όλοι ζωντανούς άρρενες απογόνους. Ως συνήθως, τους άνδρες αυτούς τους συνόδευαν είλωτες υπηρέτες, που μπορού­σαν επίσης να συμμετάσχουν στη μάχη με ελαφρύ οπλισμό. Υπήρχαν και άλλοι 2.800 Πελοποννήσιοι, κυρίως από τις πόλεις της Αρκαδίας. Οι υπόλοιποι Έλλη­νες στρατιώτες προέρχονταν από τη Στερεά Ελλάδα, κυρίως από τη Μαλίδα, τη Φωκίδα, την ανατολική Λοκρίδα και τη Βοιωτία. Ο Ηρόδοτος αποδίδει το μικρό αριθμό των Σπαρτιατών στην ίδια αιτία που καθυστέρησε την έλευσή τους στο

Μαραθώνα πριν από δέκα χρόνια. Είχαν μια σημαντική θρησκευτική γιορτή, τα Κάρνεια, και δεν μπορούσαν να φΰγουν πριν τελείωνε. Ο μικρός αριθμός ανδρών και από άλλες περιοχές της Πελοποννήσου αποδίδεται επίσης σε διάφορες θρη­σκευτικές υποχρεώσεις, αν και σε αυτή την περίπτωση μάλλον είχαν σχέση με τις γιορτές των Ολυμπιακών Αγώνων που γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια. Ορισμέ­νοι ιστορικοί όμως θεωρούν ότι τα κίνητρα για την περιορισμένη συμμετοχή των Πελοποννήσιων ήταν λιγότερο ευγενή. Την αποδίδουν σε μια απροθυμία να θυσιά­σουν μάχιμους άνδρες για την υπεράσπιση της Στερεάς Ελλάδας, προτιμώντας να κρατήσουν τις δυνάμεις τους συγκεντρωμένες κοντά στα πάτρια εδάφη.

Ωστόσο, σε αυτή τη συνδυασμένη χερσαία και ναυτική επιχείρηση συμμετεί­χαν πολλοί άλλοι Έλληνες. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο ελληνικός στόλος στο Αρτεμίσιο αριθμούσε 271 τριήρεις. Το μεγαλύτερο μέρος τους προερχόταν από την Αθήνα, την Κόρινθο και την Αίγινα. Αν κάθε τριήρης διέθετε πλήρωμα -όπως συνέβαινε στα μετέπειτα χρόνια— από 170 κωπηλάτες και 30 ναυτικούς, στο στόλο θα πρέπει να επέβαιναν περίπου 54.000 άνδρες, στους οποίους χρειάζεται να συνυπολογιστούν τουλάχιστον 10 οπλίτες και 4 τοξότες ανά πλοίο, δηλαδή 4.000 στρατιώτες συνολικά. Η ισχυρή αθηναϊκή παρουσία ήταν αποτέλεσμα του εκτετα­μένου ναυπηγικού προγράμματος των τελευταίων ετών. Το 488/487 π.Χ. οι Αθη­ναίοι είχαν στη διάθεσή τους τόσο λίγα πλοία για τον πόλεμο με την Αίγινα, ώστε αναγκάστηκαν να αγοράσουν κάποια παλιά πολεμικά της Κορίνθου. Τ ο 483 π.Χ. η οικονομική κατάσταση των Αθηναίων βελτιώθηκε εντελώς ξαφνικά λόγω της ανα­κάλυψης μιας πολύ πλούσιας φλέβας αργύρου στα κρατικά μεταλλεία του Λαυρίου. Ένας φιλόδοξος πολιτικός, ο Θεμιστοκλής, έπεισε τους Αθηναίους να μη διανε­μηθούν τα πρόσθετα έσοδα στους πολίτες, αλλά να χρηματοδοτήσουν τη ναυπή­γηση ενός νέου στόλου. Το 480 π .Χ, λοιπόν, η Αθήνα διέθετε 200 τριήρεις, απο­τελώντας έτσι τη μεγαλύτερη ναυτική δύναμη στο Συνέδριο των Ελλήνων. Οι Αθη­ναίοι επιθυμούσαν διακαώς να οριστεί επικεφαλής του ελληνικού στόλου ένας από τους δικούς τους στρατηγούς, αλλά οι πάμπολλοι σύμμαχοι της Σπάρτης επέμει- ναν στο διορισμό Σπαρτιάτη.

ΟΙ ΠΕΡΣΕΣ ΠΛΗΣΙΑΖΟΥΝ ΣΤΙΣ ΟΕΡΜΟΠΥΛΕΣ ΚΑΙ ΣΤΟ ΑΡΤΕΜΙΣΙΟΤο Στενό των Θερμοπυλών ήταν στην αρχαιότητα μια λωρίδα γης με μικρό εύρος, από όπου περνούσε η κύρια οδός η οποία συνέδεε τη Θεσσαλία με τη Στερεά Ελλάδα. Στη μια πλευρά της υπήρχαν ψηλά βουνά και στην άλλη η θάλασσα. Το κεντρικό τμήμα της δεν ξεπερνούσε σε πλάτος τα 15 μέτρα και ήταν γνωστό ως Μέση Πύλη. Εκεί βρισκόταν ένα παλιό αμυντικό τείχος που είχαν χτίσει οι Φωκα- είς. Θ Λεωνίδας διέταξε μερικούς άνδρες του να το επισκευάσουν για την καλύ­τερη οχύρωση της θέσης. Διάλεξε τη συγκεκριμένη θέση ως κέντρο της άμυνας που θα πρόβαλλε, παρότι στα δύο άκρα της, στην Ανατολική και στη Δυτική Πύλη, η διάβαση ήταν πιο στενή. Ωστόσο, εκεί οι πλαγιές του βουνού ήταν πιο ομαλές και οι άνδρες του περσικού στρατού θα μπορούσαν εύκολα να τις καταλάβουν. Φτά­νοντας στις Θερμοπύλες, ο Λεωνίδας πληροφορήθηκε ότι υπήρχε ένα μονοπάτι μέσα από τα βουνά το οποίο οδηγούσε νοτιότερα και συναντούσε την κύρια οδό στο ύψος της Ανατολικής Πύλης. Η ατραπός αυτή ονομαζόταν Ανοπαία. Επειδή διακλαδιζόταν και προς τη Φωκίδα, ο Σπαρτιάτης βασιλιάς τοποθέτησε στο μέσον της τους Φωκαείς οπλίτες, ώστε να δυσκολεύονταν οι Πέρσες να υπερφαλαγγί­σουν τις θέσεις του και του επιτεθούν από τα νώτα.

Στα τέλη Αυγούστου του 480 π.Χ. ο στρατός του Ξέρξη πέρασε τον ποταμό

Η ΕΙΣΒΟΛΗ ΤΟΥ ΞΕΡΞΗ, 480-479 π.Χ.

Σπερχειό και στρατοπέδευσε κοντά στην πόλη Τραχίδα, δυτικά των Θερμοπυ­λών. Χρειάστηκαν αρκετές μέρες για να συγκεντρωθούν όλοι οι μάχιμοι άνδρες, να ανιχνευθούν οι θέσεις του εχθρού και να γίνουν λεπτομερείς αναφορές στο βασι­λιά και τους στρατηγούς του. Βλέποντας το μέγεθος του περσικού στρατού που βάδιζε εναντίον του, ο Λεωνίδας έστειλε επείγον μήνυμα στο Συνέδριο των Ελλή­νων, ζητώντας ενισχύσεις. Φήμες για τις τεράστιες στρατιωτικές δυνάμεις που συγκέντρωνε ο Ξέρξης για την εισβολή του στην Ελλάδα πρέπει να είχαν προη­γηθεί της έλευσής του. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, είχαν σταλεί στη Μικρά Ασία τρεις Έλληνες κατάσκοποι προκειμένου να συγκεντρώσουν πληροφορίες. Αυτοί είδαν τον περσικό στρατό παρατεταγμένο στις Σάρδεις, αλλά τους συνέλαβαν και ετοιμάζονταν να τους εκτελέσουν. Τότε όμως παρενέβη ο ίδιος ο Ξέρξης και διέ­ταξε να τους γυρίσουν σε όλο το στρατόπεδο και να τους δείξουν κάθε μονάδα πεζικού και ιππικού, ώστε να αναληφθούν τη συντριπτική ανωτερότητα του στρα­τού του. Όπως και πολλές άλλες ανεκδοτολογικές αφηγήσεις του Ηροδότου, ούτε αυτή μπορούμε να την πιστέψουμε εύκολα, ακόμη όμως και αν συνέβη κάτι τέτοιο, είναι μάλλον απίθανο οι Έλληνες ηγέτες να πίστεψαν τις αναφορές των ανθρώπων αυτών, και τις φήμες που τις συνόδευαν, χωρίς να τις έχουν επιβεβαιώσει με τα ίδια τους τα μάτια. Παρά το εντυπωσιακό μέγεθος του περσικού στρατού, ο Λεω­νίδας μάλλον ήταν πεπεισμένος ότι η δύναμη των 8.000 ανδρών που είχε στη διά­θεσή του αρκούσε για να κρατηθεί για λίγο το πέρασμα, αλλά θα χρειαζόταν επι­πλέον στρατεύματα αν έπρεπε να το κρατήσει για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ανα­φέρθηκε αργότερα ότι, για να αποφύγει τη μάχη, ο Ξέρξης πρότεινε στον Λεω­νίδα να ενωθεί με το στρατό του και να γίνει ο σατράπης της Ελλάδας, όμως εκεί­νος αρνήθηκε λέγοντας ότι προτιμούσε να πεθάνει για την ελευθερία των Ελλήνων παρά να ζήσει και να τους διοικεί.

Την ώρα που ο περσικός στρατός πλησίαζε στις Θερμοπύλες, ο περσικός στόλος έφτανε από τη Θέρμη στις Αφέτες, στο νότιο άκρο της Χερσονήσου της Μαγνησίας. Καθ’ οδόν συνάντησε τρία ελληνικά πλοία ανίχνευσης και αιχμαλώ­τισε τα δύο. Ωστόσο, είχε μεγάλες απώλειες όταν μια σφοδρή θαλασσοταραχή έριξε τα περσικά πλοία στην ανατολική ακτή της Μαγνησίας, καταστρέφοντας το ένα τρίτο του περσικού στόλου. Τελικά, ο στόλος έφτασε στις Αφέτες και ανασυ- γκροτήθηκε για τη θαλάσσια σύγκρουση με τους Έλληνες.

Το μέγεθος του περσικού στόλου που σταδιακά συγκεντρώθηκε στις Αφέ­τες πρέπει να εξέπληξε δυσάρεστα τους Έλληνες. Πρίν την καταστροφή από τη θαλασσοταραχή, αριθμούσε 1.207 τριήρεις και γύρω στα 3.000 άλλα σκάφη. Θα χρειάστηκαν αρκετές μέρες για να ελλιμενιστούν όλα εκείνα τα πλοία ατο νέο αγκυροβόλιο. Στο σημείο αυτό οι Έλληνες άρχισαν να συζητούν το ενδεχόμενο να εγκατέλειπαν τις θέσεις τους στο Αρτεμίσιο και να κινούνταν νοτιότερα. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, οι σημαντικότεροι ηγέτες των Ελλήνων -ο Αθηναίος Θεμιστο­κλής, ο Σπαρτιάτης Ευρυβιάδης και ο Κορίνθιος Αδείμαντος- μόνο με τη δωρο­δοκία πείστηκαν να κρατήσουν τις θέσεις τους και να συνεχίσουν τις συντονισμέ­νες προσπάθειες απόκρουσης της περσικής προέλασης σε ξηρά και θάλασσα. Οι Έλληνες διέθεταν 271 τριήρεις και άλλα 50 πλοία περίπου. Αργότερα ενισχύθη- καν με 53 αθηναϊκές τριήρεις, που μάλλον αποτελούσαν εφεδρεία η οποία είχε μεί­νει πίσω για την προστασία της Αττικής. Οι τριήρεις αυτές κατευθύνθηκαν προς βορρά, ίσως ύστερα από έκκληση για ενισχύσεις παρόμοια με εκείνη του Λεωνίδα όταν διαπίστωσε το μέγεθος του περσικού στρατού. Το αριθμητικό πλεονέκτημα των περσικών δυνάμεων ήταν δυνητικά συντριπτικό, κάτι που οι Έλληνες αντιλή- φθηκαν πολύ καλά είτε παρατηρώντας είτε λαμβάνοντας αναφορές για τη συγκέ­ντρωση του εχθρικού στόλου στις Αφέτες.

Μπρούντζινο αγαλματίδιο πολεμι­στή του 6ου αιώνα π.Χ., αφιερω­μένο στο Ιερό του Δία, στην Ολυ­μπία. Την εποχή της εισβολής του Ξέρξη, η Ολυμπία αποτελούσε έναν από τους πιο σημαντικούς ιε­ρούς χώρους του ελληνικού κό­σμου και οι Ολυμπιακοί Αγώνες, που διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια, προσέλκυαν χιλιάδες επι­σκέπτες από όλη τη Μεσόγειο. Ένα από τα ολυμπιακά αγωνί­σματα ήταν και ο αγώνας δρόμου για άνδρες που έφεραν μπρού­ντζινο κράνος και ασπίδα οπλίτη. (Ancient Art and Architecture)

Και οι Πέρσες όμως είχαν έγκυρες πληροφορίες για τις ναυτικές δυνάμεις των αντιπάλων τους, κυρίως μετά την αιχμαλώτιση των δυο ελληνικών τριήρεων και των πληρωμάτων τους. Μ ε βάση τον Ηρόδοτο, οι Πέρσες περίμεναν ότι οι μικρό­τερες ελληνικές δυνάμεις θα απέπλεαν μόλις έπεφτε το σκοτάδι. Όταν είδαν πως δεν συνέβη κάτι τέτοιο, ο στόλος τους παρέμεινε συγκεντρωμένος στις Αφέτες και δεν επιτέθηκε στους Έλληνες περιμένοντας ειδοποίηση ότι είχε φτάσει στη θέση της μια μοίρα 200 περσικών πλοίων που είχε αναλάβει να κάνει τον περίπλου της Εύβοιας, ώστε να αποτρέψει κάθε δυνατότητα υποχώρησης του ελληνικού στόλου. Αν και η βασική ιδέα γι’ αυτό το στρατήγημα είναι ευλογοφανής, είναι δύσκολο να δεχτούμε ολόκληρη την περιγραφή του Ηροδότου. Ο Έλληνας ιστορικός υποστη­ρίζει ότι τα περσικά πλοία ακολούθησαν μια διαδρομή ανοιχτά της Σκιάθου, για να μη γίνει αντιληπτό ότι θα περιέπλεαν την Εύβοια, όμως δύσκολα θα μπορούσαν να

καταφέρουν κάτι τέτοιο. Οι Έλληνες είχαν τοποθετήσει παρατηρητές στο νησί, οι οποίοι όχι μόνο θα αντιλαμβάνονταν οπωσδήποτε τον απόπλου των περσικών πλοίων, αλλά θα μπορούσαν και να παρατηρήσουν σε πολλά σημεία την ακριβή διαδρομή του. Το πιο πιθανό είναι η μοίρα αυτή να αποσπάστηκε από τον κυρίως στόλο πριν τις Αφέτες, ωστόσο ακόμη και τότε θα ήταν δύσκολο να περίμεναν οι Πέρσες πως δεν θα γίνονταν αντιληπτοί καθ’ όλη τη διάρκεια ενός ταξιδιού 400 χιλιομέτρων, που θα χρειαζόταν μέρες για να ολοκληρωθεί. Σε κάθε περίπτωση, η ενέργεια αυτή ήταν μέρος ενός σχεδίου παγίδευσης και αιχμαλώτισης ή καταστρο­φής των ελληνικών πλοίων από τα δύο τμήματα του περσικού στόλου. Εντούτοις, ένα άλλο ερώτημα το οποίο ανακύπτει είναι πώς κατάφεραν οι Πέρσες να συντο­νίσουν τις κινήσεις τους. Ο Ηρόδοτος δηλώνει ρητά ότι ο κυρίως στόλος, στις Αφέ­τες, δεν επρόκειτο να ναυμαχήσει με τους Έλληνες πριν λάβαινε το σινιάλο ότι τα 200 πλοία που περιέπλεαν την Εύβοια είχαν φτάσει στις θέσεις τους. Μάλλον μάλ­λον βάσει του σχεδίου τα πλοία είχαν κάποιο χρονικό περιθώριο, ίσως τριών ή τεσ­σάρων ημερών. Κατόπιν μάλλον είχαν λάβει θέσεις και ο κύριος όγκος του περσι­κού στόλου άρχισε να απωθεί τον ελληνικό από το Αρτεμίσιο, προκειμένου να τον έκλεινε στην παγίδα. Έτσι, ο αρχικός δισταγμός των Περσών να επιτεθούν στους Έλληνες στο Αρτεμίσιο εξηγείται από το ότι έπρεπε να περιμένουν να ολοκληρω­θεί η κυκλωτική τους κίνηση. Αν μάλιστα δεχτούμε τα λεγόμενα του Ηροδότου ότι οι Πέρσες περίμεναν να φύγουν οι Έλληνες μέσα στη νύχτα, τότε ίσως θεωρού­σαν πιθανό να μάθαιναν για τον επιτυχή περίπλου της Εύβοιας από τα ίδια τους τα πλοία, που θα τον ολοκλήρωναν μετά την αποχώρηση του εχθρού.

Ενώ οι Πέρσες συγκεντρώνονταν ακόμη στις Αφέτες, έπεσαν στα χέρια των Ελλήνων 15 περσικά πλοία τα οποία αποσπάστηκαν από τον υπόλοιπο στόλο και κατά λάθος εισέπλευσαν στην ελληνική βάση του Αρτεμισίου. Μάλλον από τους διοικητές αυτών των πλοίων πληροφορήθηκαν οι Έλληνες το σχέδιο των Περ­σών να στείλουν μια ναυτική μοίρα να περιπλεύσει την Εύβοια, αν και ο Ηρόδοτος αφηγείται του ιστορία του Σκύλλιδος (ή Σκυλλία) από τη Σκιώνη, ενός Έλληνα δύτη που εργαζόταν για τους Πέρσες και υποτίθεται ότι διέσχισε κολυμπώντας το θαλάσσιο στενό ανάμεσα στις Αφέτες και στο Αρτεμίσιο για να προειδοποιή­σει τους Έλληνες για το περσικό σχέδιο. Ορισμένοι αξιωματούχοι του ελληνικού στόλου υποστήριζαν ότι έπρεπε να αποφευχθεί κάθε σύγκρουση στη διάρκεια της μέρας και, όταν έπεφτε η νύχτα, οι Έλληνες θα μπορούσαν να σαλπάρουν για να συναντήσουν τη μοίρα των 200 εχθρικών πλοίων όσο γινόταν νοτιότερα. Τελικά, ο Ευρυβιάδης αποφάσισε ότι ο στόλος του ήταν αρκετά ισχυρός για να αντιμετω­πίσει τον περσικό, που προσπαθούσε ακόμη να ανασυγκροτηθεί μετά τις απώλειες από τη θαλασσοταραχή. Ο ελληνικός στόλος ξεκίνησε την επίθεσή του όταν άρχι­σαν οι πρώτες συμπλοκές του περσικού στρατού με τους Έλληνες υπερασπιστές των Θερμοπυλών. Ο περσικός στόλος ήταν πολύ μεγαλύτερος από τον ελληνικό, γι’ αυτό οι ναύαρχοι των Περσών δεν απέφυγαν τη σύγκρουση. Οι στόλοι συνα­ντήθηκαν σε σχετικά ανοιχτά ύδατα και ο περσικός άρχισε αμέσως να κυκλώνει τους Έλληνες, με την ελπίδα να τους εγκλωβίσει και με έφοδο να καταλάβει τα πλοία τους. Τα περσικά πλοία είχαν πολύ περισσότερους μάχιμους άνδρες από τα ελληνικά και μεταξύ αυτών Πέρσες, Μήδους και Σάκες. Τα ελληνικά πλοία διατηρούσαν συνεχώς πυκνούς σχηματισμούς, σε κυκλική διάταξη, ώστε να μην απομονώνονταν και υπόκειντο επίθεση το καθένα χωριστά. Σταδιακά, όμως, οι σχηματισμοί έγιναν τόσο πυκνοί, που ήταν απαραίτητο να διαφύγουν διασπώ- ντας τις εχθρικές γραμμές. Ύστερα από τους εξαιρετικά επιτυχημένους εμβολι­σμούς κάποιων εχθρικών σκαφών οι Έλληνες, επειδή τα πλοία τους είχαν λιγό­τερους άνδρες, και γι’ αυτό ήταν πιο ελαφρά και πιο γρήγορα, αιχμαλώτισαν

30 περσικά πολεμικά. Στην ελληνική πλευρά αυτομόλησε και ένα πλοίο από τη Λήμνο, που ανήκε στον περσικό στόλο. Ο Ευρυβιάδης αποσΰρθηκε για τη νύχτα και έστειλε μήνυμα στον Λεωνίδα ότι θα κρατούσε τις θέσεις του άλλη μία μέρα.

Στη διάρκεια της νύχτας η μοίρα των 200 περσικών πλοίων που περιέπλεε την Εύβοια συνάντησε σφοδρή θαλασσοταραχή ανοιχτά των νοτιοανατολικών ακτών του νησιού και καταστράφηκε ολοσχερώς. Το γεγονός αυτό όχι μόνο απέκλειε τη δυνατότητα εγκλωβισμού του ελληνικού στόλου από τους Πέρσες, αλλά περιόριζε και τη ναυτική υπεροπλία τους. Αντίστοιχο αποτέλεσμα είχε και η ταυτόχρονη άφιξη 53 αθηναϊκών τριήρεων. Μόλις πληροφορήθηκαν οι Έλληνες τα ευχάριστα νέα, εξαπέλυσαν ταχύτατα νέα επίθεση εναντίον των Περσών, οι οποίοι περίμεναν ακόμη το περίφημο σινιάλο ότι τα πλοία τους είχαν ολοκληρώσει τον περίπλου της Εύβοιας. Αρκετά πλοία από την Κιλικία βυθίστηκαν και ο Ευρυβιάδης έστειλε πάλι μήνυμα στον Λεωνίδα πως θα κρατούσε τις θέσεις του άλλη μια μέρα.

Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΘΕΡΜΟΠΥΛΩΝ

Η υπεράσπιση του Στενού των Θερμοπυλών από τις ελληνικές δυνάμεις κρά­τησε τρεις μέρες. Από ό,τι φαίνεται, αρχικά οι Πέρσες πίστεψαν ότι θα κατά- φερναν να απωθήσουν τους Έλληνες και μόνο με τη συντριπτική αριθμητική υπεροχή τους, ωστόσο το εξαιρετικά μικρό πλάτος του στενού στο κεντρικό τμήμα του δεν τους άφηνε περιθώρια να εκμεταλλευτούν αυτό τους το πλεονέ­κτημα. Ο ίδιος ο Ξέρξης αντιμετώπιζε με περιφρόνηση το μικρό μέγεθος του ελληνικού στρατού. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι ο βασιλιάς διέταξε δύο «μεραρ­χίες» Μήδων (περί τους 20.000 άνδρες) να προελάσουν, να αιχμαλωτίσουν τους Έλληνες και να τους φέρουν μπροστά του. Όταν οι Μήδοι υποχώρη­σαν, αφού είχαν υποστεί σοβαρές απώλειες, διέταξε τον Υδάρνη, διοικητή του επίλεκτου σώματος των Αθανάτων, να επιτεθεί αυτός. Όμως, και οι καλύτε­ροι στρατιώτες του βασιλιά δεν μπόρεσαν να κάμψουν την αποφασιστική αντί­σταση των Ελλήνων. Φαίνεται πιθανό ότι τη σφοδρή περσική επίθεση αντιμε­τώπισαν αρχικά ο Λεωνίδας και οι λίγοι Σπαρτιάτες που τον συνόδευαν, αλλά ότι στη συνέχεια οι ελληνικές δυνάμεις εναλλάσσονταν συνεχώς, και έτσι βρί­σκονταν πάντα στην πρώτη γραμμή ξεκούραστοι άνδρες. Οι μεγάλες, στρογ­γυλές ασπίδες και τα μακριά δόρατα των Ελλήνων οπλιτών ήταν άκρως απο­τελεσματικά σε τούτο το είδος μάχης σώμα με σώμα, ενώ οι Σπαρτιάτες είχαν επινοήσει πολύ καλές τακτικές ώστε να παρασύρουν τον εχθρό στη μάχη. Για παράδειγμα, προσποιούνταν ότι άρχιζαν να υποχωρούν και, καθώς ο εχθρός τούς ακολουθούσε κατά πόδας, θεωρώντας πως είχε εξασφαλίσει τη νίκη, έκα­ναν μεταβολή και άρχιζαν να πολεμούν εκ του συστάδην.

Προς το τέλος της δεύτερης μέρας των συγκρούσεων ο Ξέρξης είχε αρχίσει να χάνει την υπομονή του. Ήθελε διακαώς να συντρίψει τις ελληνικές δυνάμεις και να συνεχίσει την προέλασή του στην καρδιά της κυρίως Ελλάδας. Έτσι, έδωσε εντολές στον Υδάρνη να οδηγήσει τους Αθανάτους μέσα από τα βουνά, ακολουθώντας την Ανοπαία οδό, και να επιτεθεί από τα νώτα στον Λεωνίδα. Αυτό το ορεινό μονοπάτι ήταν δύσβατο ακόμη και τη μέρα, συνεπώς τη νύχτα ο κίνδυνος ήταν πραγματικά μεγάλος. Ευτυχώς για τους Πέρσες, ένας ντόπιος από την πόλη της Τραχίδος —ο Εφιάλτης, γιος του Ευρυδήμοι>- εμφανίστηκε στην Αυλή του Ξέρξη, με την ελπίδα να κερδίσει μεγάλη χρηματική αμοιβή. Ο Εφιάλτης προσφέρθηκε να υποδείξει στους Πέρσες το μονοπάτι και να τους οδηγήσει μέσα από αυτό στην Ανατολική Πύλη του περάσματος. Ο Υδάρνης και οι άνδρες του ξεκίνησαν με τη δύση του ήλιου την πορεία τους μέσα στα

Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΘΕΡΜΟΠΥΛΩΝ, 480 π.Χ.

βουνά. Μόλις άρχισε να ξημερώνει, οι Πέρσες συνάντησαν τους 1.000 Φωκα- είς που είχαν αναλάβει να φυλάξουν το μονοπάτι για να αποτραπεί μια τέτοια περσική ενέργεια. Αρχικά ο Υδάρνης φοβήθηκε πως έπρεπε να αντιμετωπίσει και άλλους Σπαρτιάτες, όμως ο Εφιάλτης τον διαβεβαίωσε ότι κάτι τέτοιο δεν θα συνέβαινε. Οι Φωκαείς άκουσαν τους Πέρσες να πλησιάζουν, αλλά είχαν ελάχιστο χρόνο να προετοιμαστούν. Πιστεύοντας ότι οι Πέρσες ήταν αποφα­σισμένοι να συγκρουστούν μαζί τους, μόλις δέχτηκαν τον πρώτο καταιγισμό από βέλη, υποχώρησαν σε καλύτερη αμυντική θέση, στην κορυφή ενός γειτονι­κού λόφου, και ετοιμάστηκαν να πολεμήσουν μέχρις ενός. Ωστόσο, ο Υδάρνης ήταν πολύ έμπειρος στρατιωτικός και δεν άφησε μια τέτοια ευκαιρία να πάει χαμένη- διέταξε τους άνδρες του να αγνοήσουν τους Φωκαείς και να συνεχί­σουν την πορεία τους στο μονοπάτι.

Ο Λεωνίδας είχε ειδοποιηθεί για την έλευση των Περσών λίγες ώρες νωρί­τερα από κάποιους ανιχνευτές που βρίσκονταν μαζί με τους Φωκαείς και είχαν αποστολή να αναφέρουν τις όποιες κινήσεις του εχθρού. Ο Σπαρτιάτης βασι­λιάς έπρεπε τώρα να πάρει μια σημαντική απόφαση: Θα συνέχιζε την υπερά­σπιση της διάβασης ή θα την εγκατέλειπε υποχωρώντας νοτιότερα; Ορισμέ­νες πηγές του Ηροδότου υποστήριξαν ότι πολλοί Έλληνες δεν περίμεναν καν να πληροφορηθούν την απόφαση του ηγέτη τους, αλλά τράπηκαν σε φυγή αμέσως μόλις άκουσαν πως οι Πέρσες πλησίαζαν. Ωστόσο, ο Ηρόδοτος θεω­ρεί πιο πιθανό να τους διέταξε ο ίδιος ο Λεωνίδας να αποχωρήσουν, πιστεύο­ντας ότι οι ελληνικές δυνάμεις ήταν πια αδύνατο να κρατήσουν το στενό ενώ οι Πέρσες έκαναν επίθεση και από τις δύο πλευρές. Τελικά, δεν υποχώρησαν όλοι οι Έλληνες. Πίσω έμειναν ο Λεωνίδας με τους 300 επίλεκτους Σπαρτιά­τες του, μαζί με 400 Βοιωτούς, συγκεκριμένα Θηβαίους -μερικοί Έλληνες υπο­στήριξαν αργότερα ότι ο Λεωνίδας τους είχε κρατήσει ομήρους- και 700 οπλί­τες από τις Θεσπιές.

Προτομή ρωμαλέου Σπαρτιάτη πο­λεμιστή, που χρονολογείται στον 5ο αιώνα π.Χ. Ορισμένοι θεωρούν ότι απεικονίζει τον Λεωνίδα, τον ηρωικό βασιλιά της Σπάρτης που έπεσε στις Θερμοπύλες. Σίγου­ρα αποπνέει την αποφασιστικό­τητα που επέτρεψε στον ίδιο και στους άνδρες του να συνεχίσουν τη μάχη ενάντια στον τεράστιο στρατό του Ξέρξη ακόμη και όταν η έκβασή της ήταν πλέον γνωστή. (Ancient Art and Architecture)

Η απόφαση του Λεωνίδα να κρατήσει μια μικρή δύναμη στη συγκεκρι­μένη θέση δεν εξηγείται εύκολα από στρατηγική άποψη. Μια τέτοια δύναμη δεν μπορούσε να καθυστερήσει ιδιαίτερα την προέλαση των Περσών, αν και ίσως αποτελούσε μια οπισθοφυλακή για την ασφαλή υποχώρηση του υπόλοι­που στρατού. Αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, ήταν πολύ γενναία η απόφαση των Σπαρτιατών να πολεμήσουν κατά των εισβολέων μέχρις ενός, διαψεύδοντας κάθε φήμη πως συμμετείχαν απρόθυμα στον αμυντικό αγώνα των Ελλήνων.

Ο Ηρόδοτος άκουσε αργότερα να λέγεται ότι στην αρχή της εκστρατείας η Πυθία, η ιέρεια του Απόλλωνα στους Δελφούς, έδωσε στους Σπαρτιάτες ένα χρησμό σΰμφωνα με τον οποίο έπρεπε να χάσουν προς όφελος των Περσών είτε την πόλη τους είτε το βασιλιά τους. Ο Λεωνίδας έγινε βασιλιάς μάλλον απροσδόκητα, γιατί είχε δυο πρεσβΰτερους αδερφούς που πέθαναν πριν από αυτόν. Ίσως αισθανόταν πως μια γενναία πράξη θα τον τιμούσε και θα δικαι­ολογούσε τον τίτλο του βασιλιά ή ίσως πράγματι υπήρχε προφητεία που έλεγε πως ο θάνατος ενός βασιλιά θα έσωζε την πόλη της Σπάρτης. Σε κάθε περί­πτωση, είναι αδύνατο να γνωρίζουμε τα κίνητρά του. Η απόφαση των Βοιωτών να μείνουν στις θέσεις τους και να πολεμήσουν στο πλευρό του Λεωνίδα μαρ- τυρά ότι οι Σπαρτιάτες δεν ήταν οι μόνοι Έλληνες που μπορούσαν να αντιμε­τωπίσουν με ηρωισμό τη μοιραία επίθεση του εχθρού.

Την ώρα που οι υπόλοιποι Έλληνες υποχωρούσαν και ένας αγγελιοφόρος τους πήγαινε με πλοίο στο Αρτεμίσιο για να ειδοποιήσει τον Ευρυβιάδη ότι η άμυνα του στενού είχε καταρρεύσει, ο Λεωνίδας οδήγησε τους άνδρες του στη μάχη. Οι αξιωματικοί του περσικού στρατού παρακινούσαν τους άνδρες τους να επιτεθούν, ορισμένοι μάλιστα χρησιμοποιούσαν μαστίγια προκειμένου να τους αναγκάσουν να πολεμήσουν. Αποτέλεσμα ήταν ξεσπάσει μια άκρως αιμα­τηρή σύγκρουση στην οποία έπεσαν πάρα πολλοί Πέρσες. Οι Έλληνες οπλί­τες ρίχτηκαν στη μάχη με τα δόρατά τους, αλλά, όταν αυτά έσπασαν, έβγαλαν από τις θήκες τα κοντά ξίφη τους. Μεταξύ των θυμάτων ήταν και δύο ετεροθα­λείς αδερφοί του Ξέρξη, που μάλλον πολεμούσαν στην πρώτη γραμμή. Τέλος, έπεσε και ο ίδιος ο Λεωνίδας, οπότε το νεκρό σώμα του έγινε αντικείμενο διεκ­δίκησης μεταξύ Περσών και Σπαρτιατών. Όταν ο Υδάρνης και το σώμα των Αθανάτων εμφανίστηκαν στα νώτα τους, οι Σπαρτιάτες, όσοι είλωτες είχαν απομείνει και οι Θεσταείς έλαβαν θέση σε ένα χαμηλό λόφο πίσω από το τεί­χος των Φωκαέων. Εκεί πρόβαλαν λυσσαλέα αντίσταση, πολεμώντας με τα ξίφη, με γυμνά χέρια, με νύχια και με δόντια. Τελικά, οι Πέρσες τραβήχτηκαν πίσω και οι τελευταίοι μαχητές εξοντώθηκαν από μακριά, με βέλη. Μερικοί Θηβαίοι κατάφεραν να χωριστούν από τους υπόλοιπους άνδρες και παραδό­θηκαν, όμως η νίκη δεν ικανοποίησε το μεγάλο βασιλιά. Τους έκανε σκλάβους και σημάδεψε τα βασιλικά σύμβολα πάνω τους με πυρωμένο σίδερο — η πόλη τους είχε υποταχθεί, αλλά εκείνοι είχαν ενωθεί με τους εχθρούς του. Διέταξε επίσης να ανασκολοπίσουν και να αποκεφαλίσουν το νεκρό σώμα του Λεω­νίδα, δείχνοντας έτσι πόσο είχε οργιστεί από την περήφανη στάση του Σπαρ­τιάτη βασιλιά. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, η εξόντωση του Λεωνίδα και των στρατιωτών του είχε κοστίσει στον Ξέρξη 20.000 άνδρες.

Αργότερα οι Έλληνες τίμησαν τον Λεωνίδα και τους άλλους πεσόντες στις Θερμοπύλες, εγείροντας μνημείο και γράφοντας αρκετές έμμετρες επιτύμβιες επιγραφές. Μία από αυτές αφορούσε τον Μεγιστία, μάντη από την Ακαρνα­νία, που είχε ακολουθήσει τον Λεωνίδα. Λέγεται ότι ο Μεγιστίας προφήτεψε την επερχόμενη καταστροφή όταν εξέτασε το ζώο που είχε θυσιάσει νωρίς το πρωί, την ώρα που ο Υδάρνης και οι άνδρες του διέσχιζαν τα βουνά. Ο Λεω­νίδας του πρότεινε να φύγει με όσους υποχωρούσαν, αλλά εκείνος αρνήθηκε, διώχνοντας αντίθετα το γιο του. Η επιτύμβια επιγραφή είναι έργο του ποιητή Σιμωνίδη, που ήταν προσωπικός φίλος του:

Σ τη μνήμη τον φημισμένου Μεγιστία, που φονενθηκε απ ’τονςΜ ήδους όταν διέ­σχισαν τον ποταμό Σπερχειό· α.ν και ο μάντης είδε καθαρά την επερχόμενη μοίρα,δε θέλησε να εγκαταλείψει το Σπαρτιάτη αρχηγό.

Ο Εφιάλτης, ο ντόπιος που οδήγησε τους Πέρσες μέσα από τα βουνά στα νώτα των Ελλήνων, διέφυγε στη Θεσσαλία, φοβούμενος πως οι Σπαρτιάτες θα ήθελαν να τον εκδικηθούν. Το κεφάλι του επικηρύχθηκε και, παρότι τελικά σκοτώθηκε από κάποιο συμπατριώτη του σε έναν καβγά, οι Σπαρτιάτες αντά­μειψαν τον άνθρωπο που τον σκότωσε.

ΕΚΚΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

Στη θάλασσα οι πρώτες επιτυχίες και η εύνοια της τύχης έδωσαν στους Έλλη­νες αρκετή αυτοπεποίθηση, όμως την τρίτη μέρα της ναυτικής σύγκρουσης δεν τα πήγαν και τόσο καλά. Οι Πέρσες κατάφεραν πάλι να τους κυκλώσουν και στη σκληρή μάχη που ακολούθησε σι δύο πλευρές υπέστησαν βαριές απώλειες, που για το μικρότερο ελληνικό στόλο αποτελούσαν τεράστιο πλήγμα. Όταν έγινε γνω­στή η πτώση των Θερμοπυλών, τα ελληνικά πλοία έβαλαν πλώρη για τη Σαλα­μίνα. Την κίνηση αυτή είχαν ζητήσει οι Αθηναίοι, οι οποίοι εκκένωναν την πόλη τους, σε μια προσπάθεια να σωθούν από τους Πέρσες, καταφεύγοντας στην Τροι- ζήνα στα παράλια της βορειοανατολικής Πελοποννήσου, και στα νησιά Αίγινα και Σαλαμίνα. Η απόφαση να εγκαταλειφθούν στους Πέρσες η Αθήνα και ολόκληρη η Αττική, με απομάκρυνση του πληθυσμού διά θαλάσσης, ήταν σίγουρα θαρρα­λέα και είχε ληφθεί με ψηφοφορία στην αθηναϊκή Εκκλησία του Δήμου. Ήταν ένα εξαιρετικό παράδειγμα λειτουργίας της αθηναϊκής δημοκρατίας, με τη συγκεκρι­μένη απόφαση να πλειοψηφεί ύστερα από μια θυελλώδη συζήτηση που έγινε στη σκιά της επικείμενης περσικής εισβολής.

Ενόσω οι Πέρσες προήλαυναν στη βόρεια Ελλάδα, οι Αθηναίοι είχαν στείλει επίσημη αντιπροσωπεία στο Μαντείο του Απόλλωνα στους Δελφούς, ζητώντας τη συμβουλή του. Η συνήθης διαδικασία ήταν να ψελλίσει η ιέρεια του Απόλλωνα, η Πυθία, τα λόγια που έβαζε στο στόμα της ο θεός. Αυτά ήταν συνήθως ένας χεί­μαρρος από ακατάληπτες φράσεις τις οποίες οι ιερείς του ναού αναλάμβαναν να «ερμηνεύσουν» για τον εκάστοτε ικέτη. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, όμως, μόλις οι Αθηναίοι απεσταλμένοι κάθισαν στις θέσεις τους στο ιερό δώμα της Πυθίας, εκείνη άρχισε να τους φωνάζει κατά πρόσωπο: «Κακόμοιροι άνθρωποι, τι κάθε­στε εδώ; Εγκαταλείψτε τις εστίες και το βράχο της Ακρόπολής σας, και αναζη­τήστε καταφύγιο στα πέρατα της Γης!». Την προτροπή αυτή ακολούθησαν τρο­μακτικές προφητείες για επικείμενη καταστροφή από τους Πέρσες όχι μόνο της Αθήνας, αλλά και πολλών άλλων ελληνικών πόλεων. Αν και οι δύο Αθηναίοι απε­σταλμένοι έμειναν έκπληκτοι από τούτο το ξέσπασμα, είχαν να φέρουν σε πέρας συγκεκριμένη αποστολή. Ακολουθώντας τις συμβουλές ενός υψηλού αξιωματούχου του δελφικού μαντείου, επανέλαβαν ταπεινά το αίτημα των Αθηναίων για τη συμ­βουλή του θεού. Η δεύτερη προσπάθεια είχε πιο ενθαρρυντικά αποτελέσματα. Ο χρησμός που έλαβαν έλεγε τα εξής:

Η ΠαλλΛς Αθηνά δεν έχει τη δύναμη να κατευνάσει την οργή τον Ολυμπίου Δ ιός, αν και τον ικετεύει με λόγια πολλά και πανουργία σοφή, όμως θ’ απευθυνθώ για άλλη μια φορά σε σας, κι ας είμαι πια πολύ σκληρός.'Οταν κατακτηθούν όλα τα μέρη που ορίζουν ο Κέκροψ και τα μυστικά αλσνλλια του θείου Κιθαιραη/α, ο παντεπόπτης Ζευς δίνει στα τέκνα του Τρίτωνος ένα ξύλινο τείχος, το μόνο που θα μείνει ανέπαφο, για σας και τους γιους σας.Μ ην περιμένετε το στράτευμα, το ιππικό και το πεζικό, να ’ρθει απ’τη στεριά, μα υποχωρήστε, γυρίστε τον τα νώτα. Θα έρθετε και πάλι αντιμέτωποι μαζί του.

Αυτός ο Πέρσης στρατιώτης ανή­κει στους Αθανάτους. Το σώμα αυτό αριθμούσε 10.000 άνδρες, ο αριθμός των οποίων παρέμενε πά­ντα ίδιος, δίνοντας την εντύπωση ότι κανείς τους δεν σκοτωνόταν. Αντίθετα από τους Έλληνες οπλί­τες, που έφεραν βαρύ οπλισμό και ειδικεύονταν στη μάχη σώμα με σώμα, ο περσικός στρατός προτι­μούσε να πολεμά από απόσταση, χρησιμοποιώντας μάλλον το τόξο παρά το δόρυ. (Ancient Art and Architecture)

Ω θεία Σαλαμίς, θα εξοντώσεις τονς γιονς πολλών γυναι­κών, είτε όταν η Δ ήμητρα σπέρνει το σιτάρι είτε όταν το θερίζει.

Όπως συνέβαινε πάντα όταν μια πόλη ζητούσε επί­σημα χρησμό από το Μαντείο των Δελφών, ξέσπασε και στην Αθήνα διαμάχη σχετικά με τη σημασία των λόγων αυτών. Οι αναφορές στην αδυναμία της Αθηνάς να κατευνάσει την οργή του Δία και στην κατάκτηση περιο­χών στο εσωτερικό της γης του Κεκροπα (μυθικοΰ βασι­λιά της Αθήνας), που ορίζονταν από τα άλση του Κιθαι- ρώνα (όρους στα σύνορα με τη Βοιωτία), υπονοούσαν ότι οι Πέρσες θα κατέκλυζαν ολόκληρη την Αττική. Μερικοί Αθηναίοι εξέλαβαν την αναφορά σε ένα ξύλινο τείχος που θα έμενε ανέπαφο ως προτροπή να οχυρώσουν κάποιο σημείο, προφανώς την Ακρόπολη, με ξύλινους πασσά­λους. Ωστόσο, ο Θεμιστοκλής και οι οπαδοί του έδω­σαν μια άλλη εξήγηση. Στηρίχτηκαν στις αναφορές στη Σαλαμίνα, το νησί που βρίσκεται δυτικά της Αθήνας, στο Σαρωνικό Κόλπο, και σε κάποιο στρατό που θα ερχόταν από τη στεριά, ερμηνεύοντας το χρησμό ως προτροπή να εγκαταλείψουν οι Αθηναίοι την Αττική και να υποχωρή­σουν στη Σαλαμίνα. Σύμφωνα με την ίδια ερμηνεία, το ξύλινο τείχος ήταν μια συμβολική έκφραση που αφορούσε το ξύλινο κύτος των νεότευκτων αθηναϊκών τριήρεων. Η αναφορά στη Δήμητρα, τη θεά του θερισμού, αποκάλυπτε ακόμη και την εποχή του έτους κατά την οποία θα γινό­ταν η νικηφόρα σύγκρουση. Η ερμηνεία αυτή επικράτησε και η Εκκλησία του Δήμου ενέκρινε το διάταγμα εκκένω­σης της πόλης και προετοιμασίας του στόλου. Μια ανα­θεωρημένη εκδοχή αυτού του διατάγματος έχει διασω­θεί στην Τροιζήνα. Ακολουθούν ορισμένα αποσπάσματα:

Αποφασίστηκε από τψ Εκκλησία και το Δήμο: ο Θεμι­στοκλής, γιος τον Νεοκλέονς, από το δήμο των Φρεαρ- ρίων πρότεινε: να εμπιστευθούμε την πόλη στα χέρια της πολιούχον Αθηνάς και όλων των άλλων θεών, κατά τοχν βαρβάρα/ν, προς χάριν της πατρίδας. Όλοι οι Αθηναίοι και οι ξένοι πον ζονν στην πόλη θα μεταφέρονν τις γυναίκες και τα παιδιά τονς στην Τροιζήνα [ . . ] και τονς γέροντες και την κινητή περιουσία τονς στη Σαλαμίνα [ . .]Ό λοι οι άλλοι Αθηναίοι και οι μόνιμα εγκατεστημένοι ξένοι πον έχουν ενηλικιωθεί θα επιβιβαστούν στα 200 ετοιμοπόλεμα πλ^ία και θα πολεμήσουν κατά των βαρβάρων για την ελευθερία τονς και την ελενθερία των άλλων Ελλήνων [ ...]

Το διάταγμα εγκρίθηκε το καλοκαίρι του 480 π.Χ., πριν από τη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Οι Αθηναίοι δεσμεύτηκαν να αντισταθούν στους Πέρσες και επένδυ­σαν στη συνεργασία με τους άλλους Έλληνες. Είχε προηγηθεί ένα άλλο διάταγμα, το οποίο ανακαλούσε τους Αθηναίους πολίτες που είχαν εξοστρακιστεί και τους έδινε εντολή να μεταβούν στη Σαλαμίνα. Ανάμεσα στους άλλοτε εξόριστους που συγκεντρώθηκαν εκεί ήταν και πολιτικοί αντίπαλοι του Θεμιστοκλή.

Παρ’ όλα αυτά, ένα μικρό μέρος των κατοίκων παρέμεινε τελικά στην πόλη, κυρίως οι θησαυροφΰλακες και οι ιέρειες των ναών της Ακρόπολης, που δεν ήταν δυνατόν να εγκαταλειφθοΰν εντελώς. Επιπλέον, μερικοί φτωχοί Αθηναίοι έμει­ναν προσκολλημένοι στο γράμμα του δελφικού χρησμού και οχυρώθηκαν με ξύλι­νους πασσάλους στην Ακρόπολη, πιστεύοντας πως έτσι θα σώζονταν. Οι Πέρσες κατέλαβαν την Αττική στις αρχές Σεπτεμβρίου του 480 π.Χ. και λεηλάτησαν την Αθήνα. Αφού πήραν θέση στο λόφο του Αρείου Πάγου, απέναντι από την είσοδο της Ακρόπολης, άρχισαν να εκτοξεύουν αναμμένα βέλη προς τους ξύλινους πασ­σάλους. Ορισμένοι Αθηναίοι, απόγονοι του Πεισίστρατου, που βρίσκονταν στο στρατόπεδο των Περσών, προσπάθησαν να πείσουν τους αμυνόμενους να παρα­δοθούν, αλλά τελικά οι Πέρσες αναγκάστηκαν να καταλάβουν την Ακρόπολη με έφοδο. Αφού σκότωσαν και τους τελευταίους υπερασπιστές της, λεηλάτησαν τους ναούς και τους έβαλαν φωτιά.

Ο Ξέρξης έστειλε επίσης ένα τμήμα του στρατού του στη Φωκίδα με εντολή να ερημώσουν την ύπαιθρο και να λεηλατήσουν τις πόλεις. Οι Φωκαείς τράπηκαν σε φυγή προς τα δυτικά, όπως και πολλοί κάτοικοι των Δελφών, όμως το Ιερό του Απόλλωνα έμεινε άθικτο. Η εξήγηση που δόθηκε στον Ηρόδοτο για το γεγονός αυτό από υψηλό αξιωματούχο των Δελφών αναφέρει ότι, καθώς πλησίαζε ένα περ­σικό απόσπασμα, όσοι ιερείς είχαν μείνει ρώτησαν το θεό τι να έκαναν και εκεί­νος αποκρίθηκε ότι θα τους προστάτευε. Σε λίγο, την ώρα που οι Πέρσες στρα­τιώτες ανέβαιναν το στενό ορεινό μονοπάτι προς το μαντείο, ακούστηκαν ισχυ­ρές βροντές και δύο φοβερές αστραπές έπεσαν στις κατακόρυφες πλαγιές που δεσπόζουν στο συγκεκριμένο μονοπάτι, προκαλώντας την κατάρρευση δύο τερά­στιων βράχων. Μερικοί Πέρσες στρατιώτες σκοτώθηκαν και οι υπόλοιποι τράπη­καν σε φυγή. Μια εναλλακτική1] εξήγηση είναι ότι ο Ξέρξης ήταν ευνοϊκά διακεί- μενος απέναντι στους ιερείς των Δελφών, οι οποίοι είχαν κάνει ό,τι περνούσε από το χέρι τους για να πείσουν τους Έλληνες πως κάθε αντίσταση ήταν μάταιη, γι’ αυτό έκανε μια εξαίρεση ειδικά για το μαντείο. Άλλωστε, τέτοιου είδους ενδείξεις σεβασμού έναντι μεγάλων θρησκευτικών κέντρων που λειτουργούσαν στις διάφο­ρες επαρχίες της Περσικής Αυτοκρατορίας δεν ήταν κάτι ασυνήθιστο.

ΟΙ ΣΤΟΛΟΙ ΕΤΟΙΜΑΖΟΝΤΑΙ ΝΑ ΠΟΛΕΜΗΣΟΥΝΑφού βοήθησε στη μεταφορά του πληθυσμού της Αθήνας στη Σαλαμίνα, ο ελληνι­κός στόλος συγκεντρώθηκε στον όρμο που βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του νησιού και περίμενε τις αποφάσεις των διοικητών του για το αν θα υποχωρούσε προς την περιοχή του Ισθμού της Κορίνθου, που προσφερόταν περισσότερο για άμυνα από την ξηρά. Πολλές από τις πόλεις της Πελοποννήσου είχαν ήδη καταλή- ξει στο συμπέρασμα ότι αυτή η στενή λωρίδα γης αποτελούσε το καλύτερο σημείο αντίστασης στην περσική προέλαση. Μόλις έφτασε η είδηση για την πτώση των Θερμοπυλών, οι Σπαρτιάτες και οι άλλοι Πελοποννήσιοι, που είχαν μόλις ολο­κληρώσει τις γιορτές των Ολυμπιακών Αγώνων, συγκεντρώθηκαν αμέσως στον ισθμό και άρχισαν να χτίζουν ένα τείχος στο στενότερο σημείο του. Την ώρα που οι Πέρσες εισέρχονταν στην Αττική, οι διοικητές του ελληνικού στόλου εξέταζαν τις διάφορες εναλλακτικές λύσεις. Ύστερα από μια ολόκληρη μέρα άκαρπων συζη­τήσεων, διέκοψαν τη σύσκεψή τους προκειμένου να προετοιμαστούν για τη διανυ- κτέρευσή τους. Την επόμενη μέρα εμφανίστηκε ο περσικός στόλος, που αγκυρο­βόλησε στο Φαληρικό Όρμο, ανατολικά της Σαλαμίνας. Ο αριθμός των περσικών πλοίων είχε μειωθεί από τις ναυμαχίες και τις θαλασσοταραχές, αλλά είχαν έρθει

κάποιες ενισχύσεις από ελληνικές πόλεις που υποχρεώθηκαν να συμπαραταχθούν με τους Πέρσες. Συνολικά, ο περσικός στόλος πρέπει να αριθμούσε τουλάχιστον 700 πολεμικά πλοία. Ο ελληνικός στόλος, που μόλις Ξεπερνούσε τις 300 τριήρεις, δεν έβγαινε στα ανοιχτά να συγκρουστεί μαζί του. Οι Έλληνες διοικητές συνέχι­ζαν να εκφράζουν διάφορες επιφυλάξεις για το τι έπρεπε να γίνει, όταν έφτασε η είδηση πως οι Πέρσες κατέλαβαν την Ακρόπολη και πως ένα μεγάλο μέρος του περσικού στρατού κατευθυνόταν προς τον Ισθμό της Κορίνθου. Οι εξελίξεις αυτές απλώς ώθησαν τους περισσότερους ναυτικούς διοικητές στην απόφαση να εγκατα­λείψουν τη Σαλαμίνα πριν τους απέκλειε ο περσικός στόλος. Ο Θεμιστοκλής και οι άλλοι Αθηναίοι έκαναν έκκληση στον Ευρυβιάδη, το Σπαρτιάτη που εξακολου­θούσε να έχει τη διοίκηση του ελληνικού στόλου, αλλά εκείνος επέμεινε ότι η υπο­χώρηση στον ισθμό ήταν η καλύτερη λύση. Έδωσε, λοιπόν, εντολή στους διοικη­τές των πλοίων να ετοιμαστούν για απόπλου μέσα στη νύχτα. Λίγο αργότερα όμως ο Ευρυβιάδης άλλαξε γνώμη και το επόμενο πρωί ο ελληνικός στόλος βρισκόταν ακόμη στη Σαλαμίνα, έτοιμος να αναμετρηθεί με τους Πέρσες. Τι προκάλεσε μια τόσο δραστική αλλαγή στα ελληνικά σχέδια;

Κάθε στόλος ήξερε καλά τις θέσεις του αντιπάλου, αν και κανείς δεν είχε άμεση οπτική επαφή με τον εχθρό. Επιπλέον, οι δύο στόλοι απείχαν τόσο, ώστε ήταν αδύνατο να κάνουν οποιονδήποτε ελιγμό χωρίς να γίνουν αντιληπτοί. Οι διοικη­τές τους έπρεπε να συγκεντρώσουν περισσότερες πληροφορίες πριν αποφάσιζαν την επόμενη κίνηση. Αυτό που ενδιέφερε κυρίως τους Πέρσες ήταν αν ο ελληνικός στόλος θα έμενε στη Σαλαμίνα ή θα υποχωρούσε προς τα δυτικά, περνώντας από τα Στενά των Μεγάρων. Σε κάποιο βαθμό, αυτό μπορούσαν να το διαπιστώσουν παρατηρώντας τις ελληνικές θέσεις από τη στεριά απέναντι από τη Σαλαμίνα, αν και η νησίδα του Αγίου Γεωργίου εμπόδιζε κάπως το οπτικό τους πεδίο. Ωστόσο, οι Έλληνες θα μπορούσαν να ξεγλιστρήσουν και μέσα στη νύχτα, αν το θεωρού­σαν αναγκαίο. Από τη σκοπιά των Ελλήνων, αυτό που κυρίως τους αποσχολούσε ήταν αν είχαν κάποια ρεαλιστική οδό διαφυγής. Ο περσικός στρατός κινούνταν κατά μήκος των ακτών του Κόλπου της Ελευσίνας και σύντομα θα έθετε υπό τον έλεγχό του την περιοχή βόρεια της Σαλαμίνας, μέχρι το Στενό των Μεγάρων. Αν ένα τμήμα του περσικού στόλου περιέπλεε τη Σαλαμίνα και εισερχόταν στο στενό από τα δυτικά, ενώ ο κύριος όγκος του ελληνικού στόλου βρισκόταν ακόμη στην ανατολική τους πλευρά, θα απέκλειε εντελώς τους Έλληνες από την Πελο­πόννησο. Οι Πέρσες είχαν ήδη επιχειρήσει κάτι παρόμοιο στο Αρτεμίσιο. Αν δεν υπήρχε θαλασσοταραχή, θα μπορούσαν κάλλιστα να τους έχουν παγιδέψει εκεί.

Ο Ηρόδοτος λέει ότι αυτό ακριβώς έκαναν οι Πέρσες και ότι υπεύθυνος για την ενέργειά τους ήταν ο Θεμιστοκλής. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο Θεμιστο­κλής έστειλε ένα μυστικό μήνυμα στον Ξέρξη, με έναν έμπιστο δούλο του, τον Σίκιννο, με το οποίο του έλεγε πως οι Έλληνες ετοιμάζονταν να φύγουν και τον παρακινούσε να μην αφήσει την ευκαιρία να πάει χαμένη και να τους προλάβαινε με μια επίθεση. Υποστήριζε ότι ο Ξέρξης θα τους έβρισκε ανοργάνωτους, απρο­ετοίμαστους για μάχη και θα νικούσε πολύ εύκολα. Ωστόσο, έστειλε πράγματι ο Θεμιστοκλής μήνυμα στον εχθρό και οι Πέρσες το έλαβαν σοβαρά υπόψη τους; Ένας λόγος που μας κάνει να αμφισβητούμε την ιστορία αυτή είναι ότι ο Θεμιστο­κλής αργότερα εξορίστηκε από τους Αθηναίους και βρήκε καταφύγιο στους Πέρ­σες. Οι πολιτικοί του αντίπαλοι μπορεί κάλλιστα να επινόησαν το περιστατικό για να τον δυσφημίσουν. Σε κάθε περίπτωση, δεν είναι διόλου σαφές ότι ένα τέτοιο μήνυμα θα επηρέαζε τη ροή των γεγονότων. Το βέβαιο είναι ότι οι Πέρσες άρχι­σαν να παίρνουν θέσεις μάχης εκείνο το βράδυ, όμως, αν αυτό έγινε μετά την άφιξη κάποιου αγγελιοφόρου του Θεμιστοκλή, ή επειδή ο μεγάλος βασιλιάς είχε ήδη

αποφασίσει να επιτεθεί εκείνη τη νύχτα, είναι δύσκολο να το γνωρίζουμε. Οι Πέρ­σες έστειλαν μια μοίρα με 200 αιγυπτιακά πλοία στη δυτική πλευρά της Σαλαμίνας για να αποκλείσουν τη θαλάσσια οδό προς τον ισθμό μέσω του Στενού των Μεγά­ρων. Μια δεύτερη μοίρα ανέλαβε να ελέγχει τις οδούς προσέγγισης του νησιού από τα νότια και τα ανατολικά. Ο υπόλοιπος στόλος άρχισε να κινείται προς το στενό που χωρίζει τη Σαλαμίνα από τη στεριά, πλησιάζοντας τις ελληνικές θέσεις. Μια μικρή δύναμη επίλεκτων του περσικού πεζικού κατέλαβε τη νησίδα της Ψυττά- λειας, ώστε να πέσουν στα χέρια των Περσών όσα ελληνικά πλοία θα προσάραζαν εκεί στη διάρκεια της ναυμαχίας. Θα πρέπει να χρειάστηκε αρκετός χρόνος για να έρθουν τα περσικά πλοία από το Φάληρο και να λάβουν θέσεις στην είσοδο του στενού. Κατά συνέπεια, ακόμη και αν άρχισαν να κινούνται το σούρουπο, δεν θα ήταν όλα τη θέση τους πριν τα μεσάνυχτα. Οι διοικητές των περισσότερων περ­σικών πλοίων δεν ήξεραν τα νερά γύρω από τη Σαλαμίνα, ενώ ο Ηρόδοτος λέει

Το πλοίο Ολυμπίάς του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού. Ναυπηγήθη- κε όπως ακριβώς οι πολεμικές τρι­ήρεις των Αθηναίων, τον 5ο αιώ­να π.Χ. Το πλοίο αυτό έχει έως και 170 κωπηλάτες, τοποθετημένους ανά τρεις στις δύο πλευρές του.Γ ια την κάλυψη μεγάλων αποστά­σεων, οι τριήρεις χρησιμοποιού­σαν πανιά, αλλά κατά την προετοι­μασία για μάχη τα πανιά και τα κα­τάρτια αφαιρούνταν. Οι τριήρεις ήταν τα κυριότερα σκάφη τόσο του ελληνικού όσο και του περσι­κού ναυτικού, αλλά ο μεγάλος βα­σιλιάς είχε τα μέσα να παρατάσσει περισσότερα πλοία σε μια ναυμα­χία. (Ancient Art and Architecture)

ακόμη όχι οι κινήσεις των πλοίων έπρεπε να είναι «αθόρυβες». Φαίνεται λογικό να υποθέσουμε ότι οι Πέρσες ήλπιζαν να οδηγήσουν τα ελληνικά πλοία μακριά από το στενό όπου βρίσκονταν, στα πιο ανοιχτά νερά του Κόλπου της Ελευσίνας. Μάλλον δεν περίμεναν ότι οι Έλληνες θα επιχειρούσαν μια νικηφόρα σύγκρουση με τον κύριο όγκο του περσικού στόλου, αλλά πίστευαν ότι θα προσπαθούσαν να διαφύγουν προς τα δυτικά διασπώντας τον αποκλεισμό των πολύ λιγότερων αιγυ­πτιακών πλοίων. Ανεξάρτητα από το μήνυμα του Θεμιστοκλή, τα περσικά πλοία έπρεπε να αποπλεύσουν νωρίς, γιατί ο κλοιός τους ήταν ανάγκη να κλείσει πριν έπεφτε το σκοτάδι, που θα ευνοούσε τις προσπάθειες των Ελλήνων να διαφύγουν. Επομένως, ο Ξέρξης σίγουρα δεν υποκινήθηκε από το μήνυμα του Σίκιννου. Το χρονοδιάγραμμα των περσικών κινήσεων θα ήταν σε κάθε περίπτωση το ίδιο, αφού ούτε οι παρατηρητές τους από τη στεριά ούτε τα πλοία ανίχνευσης στη θάλασσα ήταν βέβαιο ότι θα μπορούσαν να δουν τους Έλληνες αν αποφάσιζαν να φύγουν

μέσα cm] νύχτα ή ακόμη και μέσα στο σούρουπο. Αποκλείοντας τις πιθανές οδοΰς διαφυγής καθώς σκοτείνιαζε, θα ήταν βέβαιοι πως δεν θα συνέβαινε κάτι τέτοιο.

Οι Έλληνες πληροφορήθηκαν τις κινήσεις αυτές από δυο διαφορετικές πηγές. Η μία ήταν το πλήρωμα ενός ακόμη ελληνικού πλοίου που είχε αυτομολήσει από τους Πέρσες, αυτή τη φορά από το νησί της Τήνου. Οι Έλληνες ναυτικοί απο­κάλυψαν το περσικό σχέδιο στον Ευρυβιάδη, αλλά τα λεγόμενό τους έγιναν δεκτά με καχυποψία. Αργότερα το ίδιο βράδυ όμως ένας από τους εξόριστους Αθηναί­ους που είχαν επιστρέψει, ο Αριστείδης, γύρισε από μια περιπολία φέρνοντας την είδηση ότι οι Πέρσες περικύκλωναν τις ελληνικές θέσεις και ότι η υποχώρηση στον ισθμό ήταν πια αδύνατη χωρίς μάχη. Έτσι, ο Θεμιστοκλής επανέλαβε τις πιέσεις του να ναυμαχήσουν με τον περσικό στόλο, υποστηρίζοντας ότι η θέση τους στο στενό ανατολικά της Σαλαμίνας ήταν ευνοϊκότερη για τον ελληνικό στόλο από ό,τι ο Κόλπος της Ελευσίνας ή τα πιο ανοιχτά νερά γύρω από τον ισθμό. Στην τελική απόφαση ίσως λήφθηκε υπόψη και η απειλή του Θεμιστοκλή και των άλλων Αθη­ναίων να εγκαταλείψουν τους υπόλοιπους Έλληνες και να μεταναστεύσουν με τις οικογένειές τους στην Ιταλία. Τα αθηναϊκά πλοία αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού στόλου, άρα η παρουσία τους θα είχε καθοριστική σημασία σε οποιαδήποτε ναυτική σύγκρουση με τους Πέρσες. Υπό αυτές τις συνθήκες, δεν είναι διόλου περίεργο που ο Ευρυβιάδης άλλαξε γνώμη και συμφώνησε να οδηγή­σει τον ελληνικό στόλο στη μάχη. Κάθε ελπίδα διαφυγής μέσα στη νύχτα είχε χαθεί εξαιτίας των έγκαιρων κινήσεων του περσικού στόλου. Δεν υπήρχε άλλη επιλογή παρά μόνο η σύγκρουση, ελπίζοντας ότι ο περσικός στόλος δεν θα μπορούσε να εκμεταλλευτεί την αριθμητική υπεροχή του.

Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ

Αδημονώντας να απολαύσει μια θριαμβευτική νίκη, ο Ξέρξης ζήτησε να του βρουν μια κατάλληλη θέση για να παρακολουθήσει την εξέλιξη της ναυμαχίας. Η θέση αυτή ήταν απέναντι από την πόλη της Σαλαμίνας και είχε καλή θέα στην Ψυτ- τάλεια, τη νησίδα όπου στη διάρκεια της νύχτας είχαν αποβιβαστεί περσικά στρα­τιωτικά τμήματα. Ωστόσο, αντί να γίνει μάρτυρας του ολοκληρωτικού ναυτικού θριάμβου του επί των Ελλήνων, ο Ξέρξης είδε μια αληθινή καταστροφή να ξεδι­πλώνεται μπροστά στα μάτια του. Τα πλοία του περσικού στόλου ήταν παρατε­ταγμένο καθ’ όλο το πλάτος του στενού σε επάλληλες σειρές, και σε αυτοτελείς μοίρες ανάλογα με την εθνική προέλευση. Δεξιά, πλησιέστερα στο σημείο όπου βρισκόταν ο Ξέρξης, είχαν παραταχθεί τα φοινικικά πλοία, ενώ οι Ίωνες είχαν καταλάβει την αριστερή πτέρυγα, προς τη Σαλαμίνα. Καθώς τα περσικά πλοία κινήθηκαν προς το εσωτερικό του στενού, πλησίασαν τόσο πολύ μεταξύ τους, ώστε στάθηκε αδύνατο να διατηρήσουν τους σχηματισμούς τους. Τα πληρώματα είχαν μείνει ξύπνια όλο το βράδυ, ήταν κουρασμένα και, το χειρότερο, μια έντονη φου- σκοθαλασσιά δυσκόλευε ακόμη περισσότερο τις κινήσεις τους. Ο Θεμιστοκλής, ο οποίος γνώριζε πολύ καλά τα νερά και τις συνθήκες που επικρατούσαν στην περι- σχή, είχε προβλέψει κάτι τέτοιο και, από ό,τι φαίνεται, είχε πείσει τους άλλους Έλληνες διοικητές να καθυστερήσουν την επίθεσή τους μέχρι την πλήρη αποδιορ­γάνωση των Περσών. Αυτό εξηγεί και τη φαινομενική υποχώρηση των Ελλήνων, που, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, προηγήθηκε της πρώτης σύγκρουσης. Κάτι τέτοιο μπορεί να συνέβη όταν άλλαξε η διάταξη των πλοίων από αμυντική σε περισσό­τερο επιθετική, με τους Αθηναίους και τους Αιγινήτες στις δύο πτέρυγες του ελλη­νικού στόλου να ηγούνται της επίθεσης για τη διάσπαση των εχθρικών γραμμών και να εμβολίζουν όσα μεμονωμένα περσικά πλοία προσπαθούσαν απεγνωσμένα

να κάνουν ελιγμούς. Οι Πέρσες από τη σκοπιά τους μπορεί να νόμισαν ότι τα ελληνικά πλοία γύριζαν προς τα πίσω, προφανώς υποχωρώντας, όπως ακριβώς είχαν προβλέψει και οι ίδιοι. Ο τραγικός ποιητής Αισχύλος αναφέρει στην τραγω­δία Πέρσες κάποιο σάλπισμα που άκουσαν οι Έλληνες, το οποίο μπορούσε κάλλι- στα να είναι προσυμφωνημένο και να σήμανε πότε ακριβώς έπρεπε σι καπετάνιοι των πλοίων να αλλάξουν ρότα και να επιτεθούν. Σήματα είχαν χρησιμοποιηθεί και για το συντονισμό των ενεργειών του ελληνικού στόλου στο Αρτεμίσιο. Φαίνεται, λοιπόν, ότι και οι δύο πλευρές είχαν σε κάποιο βαθμό προαποφασίσει πώς ακρι­βώς θα διεξαγόταν η ναυμαχία. Ωστόσο, όπως συμβαίνει σε όλες τις μάχες, μόλις άρχισε η αληθινή σύγκρουση ήταν αδύνατο να ακολουθήσει κανείς κάποιο συγκε­κριμένο σχέδιο και ο διοικητής κάθε πλοίου έπρεπε να λάβει αποφάσεις την ώρα της μάχης. Η κύρια απόφαση που πήραν οι διοικητές των περσικών πλοίων όταν δέχτηκαν την ελληνική επίθεση ήταν να κινηθούν προς τα πίσω. Αυτό όμως προ­κάλεσε μεγαλύτερη σύγχυση στις περσικές γραμμές, γιατί όσα πλοία οπισθοχω­ρούσαν συναντούσαν άλλα περσικά πλοία που κινούνταν αποφασιστικά προς την πρώτη γραμμή, θέλοντας να εντυπωσιάσουν το μεγάλο βασιλιά με την ανδρεία τους. Στο χάος που επικράτησε οι Έλληνες πλοίαρχοι εμψύχωσαν τα πολύ πιο ξεκούραστα πληρώματά τους και συνέχισαν τις επιθέσεις τους με μεγάλη επιτυχία.

Η υπόλοιπη αφήγηση του Ηροδότου για τη ναυμαχία αφορά κυρίως επεισό­δια ανεκδοτολογικού χαρακτήρα σχετικά με τα ανδραγαθήματα ενός ή περισσό­τερων ανθρώπων. Τα επεισόδια αυτά, όπως τόσο πολλές αφηγήσεις στις Ιστο- ρίεςτου, αποτελούν εκδοχές των γεγονότων που πληροφορήθηκε από συγκεκριμέ­νους ανθρώπους ή ομάδες ανθρώπων, γι’ αυτό συχνά δεν είναι καθόλου αντικειμε­νικές. Κατά συνέπεια, δεν έχουμε μια αξιόπιστη συνολική εικόνα της ναυμαχίας. Ο Ηρόδοτος επαναλαμβάνει την ιστορία ότι, την τελευταία στιγμή, τα 70 κοριν­θιακά πλοία έκαναν μεταβολή και τράπηκαν σε φυγή προς τον Κόλπο της Ελευσί­νας. Είναι πολύ πιθανό αυτή η άνανδρη -υποτίθεται— υποχώρηση προς βορρά, την οποία ο Ηρόδοτος παρουσιάζει ως συκοφαντία των Αθηναίων κατά των Κοριν- θίων, να ήταν μια σκόπιμη προσπάθεια εμπλοκής της αιγυπτιακής μοίρας στην όλη σύγκρουση, ώστε να μην μπορέσει να επιτεθεί στον ελληνικό στόλο από τα νώτα. Οι Κορίνθιοι υποστήριξαν ότι τα πλοία τους δεν συνάντησαν κανένα αιγυπτιακό και επέστρεψαν στη μάχη, κάνοντας το καθήκον τους όπως όλοι οι άλλοι Έλληνες.

Ένα από τα πιο γλαφυρά επεισόδια που αφηγείται ο Ηρόδοτος αφορά την Αρτεμίσια, η οποία κυβερνούσε την Αλικαρνασσό, την ιδιαίτερη πατρίδα του, που ήταν υποτελής στους Πέρσες. Η Αρτεμίσια κυβερνούσε το δικό της πλοίο στην πρώτη γραμμή του περσικού στόλου. Όταν όρμησε πάνω της μια αθηναϊκή τρι- ήρης, προσπάθησε να ξεφύγει, όμως της έκλειναν το δρόμο άλλα περσικά πλοία. Απελπισμένη, διέταξε τον τιμονιέρη να εμβολίσει ένα από αυτά. Ήταν το πλοίο που κυβερνούσε ο βασιλιάς της Κάλυνδας της Λυκίας, το οποίο βυθίστηκε αύταν­δρο. Ο κυβερνήτης του επιτιθέμενου αθηναϊκού πλοίου θεώρησε ότι η τριήρης της Αρτεμίσιας πολεμούσε στο πλευρό των Ελλήνων και επιτέθηκε σε άλλο περσικό πολεμικό. Ο Ξέρξης και η ακολουθία του είδαν το περιστατικό και αναγνώρισαν το πλοίο από τα εμβλήματα του, αλλά πίστεψαν ότι η τριήρης που εμβολίστηκε ήταν ελληνική, κάτι που γέμισε θαυμασμό τον Πέρση βασιλιά για την Αρτεμίσια. Λέγεται επίσης ότι στο σημείο αυτό ο Ξέρξης παρατήρησε: «Οι άνδρες μου έχουν πολεμήσει σαν γυναίκες και οι γυναίκες μου σαν άνδρες».

Μια άλλη ιστορία αφορά τους Πέρσες στρατιώτες στην Ψυττάλεια. Τους είχαν τοποθετήσει εκεί προβλέποντας ότι ο κύριος όγκος του ελληνικού στόλου θα απωθούνταν προς τα βόρεια και τα δυτικά, μακριά από το νησί. Έτσι όπως εξελίχθηκε η ναυμαχία, όμως, οι άνδρες αυτοί βρέθηκαν απομονωμένοι από τα

Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ, 480 π.Χ.

ΕλευσίναΧο_/

Β

ΟΜέγαρα S '

Αθηνά

β Ρ 'ν(§) ν

Σαλαμίνας ®

Πειραιάς - Ψυπάλεια 5Q-,

ΣΑΛΑΜΙΝΑ- ®

ΦαληρικόςΌρμος

<) 'V - '

0 5 χλμ.

περσικά πλοία, ευάλωτοι σε ενδεχόμενη επίθεση από τις γειτονικές ακτές της Σαλαμίνας. Ο Αριστείδης, ο οποίος είχε εκλεγεί μεταξύ των Αθηναίων στρατη­γών μετά την εσπευσμένη ανάκλησή του από την εξορία, επίταξε μερικές βάρκες και με μια ομάδα Αθηναίων οπλιτών βγήκε στο νησί. Εκεί, μπροστά στα μάτια του Ξέρξη, οι επίλεκτοι άνδρες του, μεταξύ αυτών και τρία ανίψια του, σφαγιάστηκαν από τους Αθηναίους. Την ίδια ώρα άλλοι Πέρσες που κατάφερναν να γλιτώσουν από τα βυθιζόμενα πλοία τους και να φτάσουν στις ακτές της Σαλαμίνας σκοτώ­νονταν επιτόπου ή πιάνονταν αιχμάλωτοι.

Ορισμένα από τα φοινικικά πλοία, τα οποία βρίσκονταν πολύ κοντά στη θέση του βασιλιά, συνάντησαν λιγότερα προβλήματα στην προώθησή τους προς τα ελληνικά και συγκρούστηκαν μαζί τους νωρίτερα από ό,τι οι Ίωνες στην άλλη πτέ­ρυγα της περσικής παράταξης. Απέναντί τους βρίσκονταν οι Αθηναίοι, οι οποίοι κατατρόπωσαν τους Φοίνικες και ανάγκασαν αρκετά πληρώματά τους να αναζη­τήσουν καταφύγιο στη στεριά, στο σημείο ακριβώς όπου βρισκόταν το βασιλικό άρμα, από το οποίο ο Ξέρξης παρακολουθούσε τη ναυμαχία. Οι άνδρες αυτοί πλη­σίασαν το βασιλιά και προσπάθησαν να απολογηθούν για την αποτυχία τους κατη­γορώντας τους Ίωνες ότι τους πρόδωσαν και ότι ήταν υπεύθυνοι για τη σύγχυση που επικράτησε στον περσικό στόλο. Ωστόσο, για κακή τους τύχη, όσο βρίσκονταν ενώπιον του, ο Ξέρξης είδε ένα πλοίο των Ιώνων, από τη Σαμοθράκη, να εμβολίζει μια αθηναϊκή τριήρη και κατόπιν να εμβολίζεται από μια τριήρη της Αίγινας. Το πλήρωμα του ιωνικού πλοίου σκαρφάλωσε αμέσως και κατέλαβε το σκάφος των Αιγινητών, αποδεικνύοντας στο βασιλιά τόσο την αξία όσο και την αφοσίωσή του. Ο βασιλιάς εξοργίστηκε με το συμβάν και διέταξε να αποκεφαλίσουν τους Φοίνι­κες που είχε μπροστά του.

Στο τέλος της μέρας ο περσικός στόλος υποχώρησε όπως όπως στο Φαλη- ρικό Όρμο, έχοντας χάσει τουλάχιστον 200 πλοία και έχοντας αποτύχει στον κύριο στόχο του να εκδιώξει τους Έλληνες από τη Σαλαμίνα. Οι Έλληνες δεν είχαν χάσει περισσότερα από 40 πλοία και είχαν αναγκάσει τον εχθρό να επι-

Την παραμονή της ναυμαχίας ο κύριος όγκος του περσικού στόλου εγκατέλειψε το ναύσταθμό του στο Φαληρικό Όρμο (Α) και κωπηλατώντας αθόρυβα πλησίασε τις θέσεις του ελληνικού στόλου (Β). Μια μοίρα από 200 αιγυπτιακά πλοία πήρε οδηγίες να περιπλεύσει τη Σαλαμίνα και να αποκλείσει στο Στενό των Μεγάρων (Γ) την προς δυσμάς διέξοδο των ελληνικών πλοίων. Οι Έλληνες βγήκαν το ξημέρωμα από το δικό τους αγκυροβόλιο, κωπηλατώντας, και η ναυμαχία έλαβε χώρα στο στενό θαλάσσιο δίαυλο (Δ) βόρεια της Ψυττάλειας, όπου με εντολή του Ξέρξη στάθμευαν 400 επίλεκτοι Πέρσες στρατιώτες. Τα κορινθιακά πλοία χωρίστηκαν από τον ελληνικό στόλο και έπλευσαν βόρεια, προς τους Αιγυπτίους, όμως, αφού έφτασαν μέχρι το σημείο (Ε) χωρίς να συναντήσουν τον εχθρό, επέστρεψαν και ενώθηκαν και πάλι με τις ελληνικές δυνάμεις. Από τη θέση του σε μια προεκβολή της ξηράς απέναντι από την πόλη της Σαλαμίνας ο Ξέρξης μπορούσε να έχει πλήρη εικόνα της ναυμαχίας.

Τοξότης που φορά μυτερό σκυθικό σκούφο. Ενα από τα αετωματικά γλυπτά που κοσμούσαν το Ναό της Αφαίας στην Αίγινα. Οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τοξότες στο βαρύ πεζικό τους, αλλά και στις ναυτικές συγκρούσεις. Στα πληρώματα των τριήρεων υπήρχαν πάντα τοξότες, που είχαν εξασκηθεί να ρίχνουν τα βέλη τους γονατιστοί ή με λυγισμένα γόνατα, ώστε να μην επηρεάζονται από τον κλυδωνισμό του πλοίου. (Ancient Art and Architecture)

στρέψει στη βάση του κακήν κακώς. Η αναπάντεχη νίκη αποδόθηκε από πολλούς σε παρέμβαση των θεών και θεωρήθηκε ότι εκπλήρωνε το χρησμό που είχε δώσει το δελφικό μαντείο στους Αθηναίους στην αρχή του χρόνου. Σύντομα άρχισαν να κυκλοφορούν ιστορίες για την εμφάνιση θεών στη διάρκεια της ναυμαχίας, για τη λάμψη που ξεχύθηκε από το Ναό της Δήμητρας στην Ελευσίνα και για τον ήχο της ουράνιας χορωδίας που ακούστηκε να ψάλλει. Κυκλοφόρησε επιπλέον η φήμη ότι ο Ξέρξης εγκατέλειψε αμέσως το στρατό του και αναζήτησε καταφύγιο στην Ασία.

Στην πραγματικότητα, αν και η εποχή του έτους δεν προσφερόταν πια για στρατιωτικές επιχειρήσεις και ο καιρός γινόταν ολοένα και λιγότερο ευνοϊκός, ο Ξέρξης μάλλον επιχείρησε να συνεχίσει την εκστρατεία του αρκετές μέρες ακόμη. Προσπάθησε να κατασκευάσει ξανά μια πλωτή γέφυρα, στο Στενό της Σαλαμί­νας, και διέταξε το στόλο του να ετοιμαστεί για περαιτέρω δράση. Οι Πέρσες εξακολουθούσαν να έχουν στη διάθεσή τους πολύ περισσότερα πλοία από τους

Έλληνες, ενώ η μοίρα των αιγυπτιακών πλοίων θα πρέπει να επέστρεψε άθικτη μόλις έγινε φανερό ότι οι Έλληνες δεν σκόπευαν να κινηθούν προς τη δική τους πλευρά, κινδυνεύοντας να παγιδευτούν. Ο περσικός στρατός είχε διασχίσει ολό­κληρη τη Μεγαρίδα, προελαύνοντας μέχρι το Ναό του Ποσειδώνα στον ισθμό, που ήταν η έδρα του Συνεδρίου των Ελλήνων. Οι Πέρσες λεηλάτησαν και πυρ­πόλησαν το ναό και στη συνέχεια έφτασαν στις ελληνικές οχυρώσεις, δυτικό­τερα, αλλά δεν επιχείρησαν να επιτεθούν. Από ό,τι φαίνεται, στο σημείο αυτό ο Ξέρξης άλλαξε γνώμη και ο περσικός στόλος απέπλευσε για τα παράλια της Μικράς Ασίας. Οι Έλληνες τον καταδίωξαν μέχρι την Άνδρο, αλλά μετά εγκα- τέλειψαν την προσπάθεια και επέστρεψαν στη Σαλαμίνα. Εν τω μεταξύ, ο Ξέρ­ξης διέσχισε με το στρατό του τη Βοιωτία, επιστρέφοντας στη Θεσσαλία και στη Μακεδονία, όπου θα μπορούσε να διαχειμάσει χωρίς επισιτιστικά προβλήματα για τους ανθρώπους και τα ζώα του. Ένα μέρος του στρατού όμως επέστρεψε μαζί του στην Περσία.

Οι Έλληνες οπωσδήποτε σκέφτηκαν ότι ο Ξέρξης έχασε απλώς το κουράγιο του και έφυγε εσπευσμένα για την πατρίδα, ωστόσο υπήρχαν και άλλοι λόγοι που τον ανάγκασαν να υποχωρήσει και να επιστρέψει στην Περσία. Σε κάποιο βαθμό η εκστρατεία είχε στεφθεί με επιτυχία. Παρόλο που ο στόλος του δεν είχε κανένα λόγο να αισθάνεται υπερήφανος, ο στρατός του είχε νικήσει στην πρώτη μεγάλη μάχη που έδωσε, αν και με βαριές απώλειες. Οι Πέρσες είχαν εξοντώσει έναν από τους πιο σπουδαίους ηγέτες του εχθρού και είχαν καταλάβει την πόλη των μιση­τών Αθηναίων. Ακόμη και μετά την υποχώρηση στη Θεσσαλία, η Περσική Αυτο­κρατορία είχε επεκταθεί σημαντικά προς τη δύση και θα μπορούσε να πει κανείς ότι η παρουσία του μεγάλου βασιλιά δεν ήταν πια τόσο αναγκαία για την ολοκλή­ρωση της εκστρατείας, η οποία υπήρχε η δυνατότητα να συνεχιστεί τον επόμενο χρόνο. Στις αρχές Οκτωβρίου έγινε έκλειψη Ηλίου, την οποία οι Πέρσες ενδεχο­μένως εξέλαβαν ως οιωνό ότι ο προστάτης θεός του Ξέρξη, ο Αχούρα Μάζντα, δεν θα ήταν για κάποιο διάστημα ευνοϊκά διακείμενος για περαιτέρω ενέργειες. Ωστόσο, σοβαροί πολιτικοί λόγοι υπαγόρευαν στον Ξέρξη να μη μείνει μεγάλο διάστημα στο δυτικό άκρο της αυτοκρατορίας του, όπως, π.χ., ο κίνδυνος εξέγερ­σης σε κάποια σημαντική σατραπεία. Το 479 π.Χ. ο Ξέρξης κατέπνιξε άλλη μια σοβαρή εξέγερση στη Βαβυλωνία. Είναι πολύ πιθανό να αποφάσισε να εγκαταλεί­ψει την Ελλάδα χωρίς να έχει ολοκληρώσει την ενσωμάτωση των νέων εδαφών, όταν έμαθε για το ξέσπασμα της εξέγερσης αυτής.

Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΠΛΑΤΑΙΩΝ

Διοικητής των περσικών δυνάμεων που έμειναν πίσω στην Ελλάδα ήταν ο Μαρ- δόνιος, ξάδερφος και γαμπρός του Ξέρξη. Υποδιοικητής τους ήταν ο Αρτάβαζος, ο οποίος αργότερα έγινε ένας από τους σατράπες της Φρυγίας, στη δυτική Μικρά Ασία. Οι ανάγκες ανεφοδιασμού του στρατού ανάγκασαν τον Μαρδόνιο να διαχει­μάσει στη Θεσσαλία και στη Μακεδονία. Τελικός στρατηγικός στόχος του ήταν να συντρίψει όσες ελληνικές πόλεις αντιστέκονταν και για να το πετύχει ήταν σαφές πως έπρεπε να εισβάλει στην Πελοπόννησο. Οι αμυντικές οχυρώσεις στον Ισθμό της Κορίνθου είχαν ολοκληρωθεί στις αρχές του 479 π.Χ. και τον καθιστούσαν πανίσχυρο. Η επιστροφή του περσικού στόλου ήταν, λοιπόν, απαραίτητη και ο Μαρδόνιος θα έπρεπε να προλειάνει κατάλληλα το έδαφος. Έτσι, την άνοιξη του 479 π.Χ. αποφάσισε να επιχειρήσει τη διάσπαση του Συνεδρίου των Ελλήνων, καλώντας τους Αθηναίους να μηδίσουν. Αν κατάφερνε να απομακρύνει τις ναυτι­κές τους δυνάμεις από τον κοινό αγώνα, θα είχε αυξημένες πιθανότητες να εξουδε­

τερώσει τα υπόλοιπα ελληνικά πλοία και να αποβιβάσει περσικά στρατεύματα στα νώτα των υπερασπιστών του ισθμού. Για τις πρώτες κρούσεις χρησιμοποίησε το βασιλιά Αλέξανδρο της Μακεδονίας, ο οποίος αφενός ήταν υποτελής στο μεγάλο βασιλιά, αφετέρου δεν είχε εφοδιάσει τους Αθηναίους με ξυλεία για τη ναυπήγηση του αθηναϊκού στόλου, οπότε είχε αναγνωριστεί επισήμως ως φίλος και ευεργέτης του αθηναϊκού λαού. Ο Μαρδόνιος υποσχέθηκε στους Αθηναίους ότι θα τους εξα­σφάλιζε την εύνοια του Ξέρξη, ότι θα τους επέτρεπε να κρατήσουν τα εδάφη τους, να τα επεκτείνουν σε βάρος άλλων ελληνικών πόλεων και να ανοικοδομήσουν τους ναούς τους με χρήματα του βασιλιά.

Μαθαίνοντας τις εξελίξεις αυτές οι Σπαρτιάτες, έστειλαν εσπευσμένα δικούς τους απεσταλμένους στην Αθήνα για να ασκήσουν πίεση στους Αθηναίους να μην εγκαταλείψουν τη συμμαχία. Παρά τις δελεαστικές προτάσεις του Μαρδόνιου, οι Αθηναίοι ήταν αποφασισμένοι και τόνισαν στον Αλέξανδρο ότι δεν επρόκειτο να σταματήσουν ποτέ τον πόλεμο με τον Ξέρξη. Ταυτόχρονα, άσκησαν και οι ίδιοι πιέσεις στους Σπαρτιάτες, ζητώντας τους να αφήσουν για λίγο την Πελοπόν­νησο και να πολεμήσουν για την προστασία της Αττικής, διαφορετικά μπορεί να αναθεωρούσαν τη θέση τους έναντι των Περσών. Αυτό δημιουργούσε πρόβλημα στους Σπαρτιάτες και στους άλλους Πελοποννήσιους που ανήκαν στο Συνέδριο των Ελλήνων, γιατί δεν φαινόταν να υπάρχει κάποια κατάλληλη φυσική θέση βόρεια του ισθμού που θα μπορούσε ίσως να συγκρατήσει τον περσικό στρατό. Θα έπρεπε, λοιπόν, να διακινδυνεύσουν μια μάχη σε πιο ανοιχτό έδαφος με αντίπαλο ένα στρατό που μάλλον θα υπερτερούσε αριθμητικά. Οι Σπαρτιάτες διόρισαν επι­κεφαλής των ε?ληνικών δυνάμεων τον Παυσανία, ανιψιό του Λεωνίδα και αντιβα­σιλέα του νεαρού γιου του, του Πλειστάρχου, που ήταν πάρα πολύ μικρός για να αναλάβει την ηγεσία του στρατεύματος. Ο άλλος βασιλιάς της Σπάρτης, ο Λεωτυ- χίδας, ανέλαβε τη διοίκηση του ελληνικού στόλου, που συγκεντρώθηκε στην Αίγινα για να προετοιμαστεί για την επερχόμενη εκστρατεία.

Το καλοκαίρι ο Μαρδόνιος οδήγησε το στρατό προς νότο και διέσχισε τη Βοιωτία με κατεύθυνση την Αθήνα. Οι Αθηναίοι αντιλήφθηκαν ότι δεν επρόκειτο να ερχόταν εγκαίρως βοήθεια από την Πελοπόννησο, γι’ αυτό εκκένωσαν άλλη μια φορά την πόλη τους και μεταφέρθηκαν στη Σαλαμίνα. Ο Μαρδόνιος απέφυγε να λεηλατήσει την Αθήνα πριν δώσει στους πολίτες της άλλη μια ευκαιρία να απο­δεχτούν την ειρηνευτική του πρόταση. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, όταν διατυπώ­θηκε η πρόταση αυτή ενώπιον της Βουλής των 500, ένας μόνο υποστήριξε ότι θα έπρεπε να τεθεί στην κρίση της Εκκλησίας του Δήμου, και μάλιστα ο άνδρας αυτός λιθοβολήθηκε μέχρι θανάτου από τους συναδέλφους του. Ωστόσο, οι Αθηναίοι έστειλαν αγγελιοφόρους στους Σπαρτιάτες διαμαρτυρόμενοι ότι τους έφερναν σε τέτοια θέση ώστε μοναδική εναλλακτική λύση γι’ αυτούς ήταν να συμπράξουν με τους Πέρσες. Η ενέργεια αυτή είχε το επιθυμητό αποτέλεσμα: Συγκεντρώθηκε μια μεγάλη στρατιωτική δύναμη για να αναχαιτιστεί ο Μαρδόνιος. Το στράτευμα που ξεκίνησε από την Πελοπόννησο, υπό την ηγεσία του Παυσανία, περιλάμ­βανε αρκετές χιλιάδες περίοικους, χιλιάδες άλλους Πελοποννήσιους οπλίτες και, το σημαντικότερο, 5.000 Σπαρτιάτες πολίτες, κάτι που δεν είχε ξαναγίνει ποτέ.

Από τη σκοπιά του Μαρδόνιου, η έξοδος των Ελλήνων από την Πελοπόννησο ήταν ό,τι επιθυμούσε περισσότερο, αφού δεν είχε καταφέρει να προσεταιριστεί τους Αθηναίους. Έτσι, μετέφερε το στρατό του στη Θήβα, στην καρδιά της πεδιά­δας της Βοιωτίας, όπου το έδαφος ήταν ομαλό και επίπεδο, κάτι που του επέτρεπε να εκμεταλλευτεί τόσο την αριθμητική υπεροχή του στρατού του όσο και το ιππικό του. Με το στρατό του Παυσανία ενώθηκαν μια μεγάλη αθηναϊκή δύναμη και δυνάμεις από αρκετές άλλες συμμαχικές πόλεις. Τελικά, ο ελληνικός στρατός πήρε

θέση σε μια φυσική οχυρή περιοχή στις βόρειες πλαγιές του Κιθαιρώνα, απέναντι από τους Πέρσες. Αυτοί δημιούργησαν ένα οχυρωμένο στρατόπεδο στην απέναντι όχθη του ποταμού Ασωπού, όπου το ομαλό ανάγλυφο ήταν πιο κατάλληλο για το ιππικό τους. Οι Σπαρτιάτες και οι Τεγεάτες βρίσκονταν στα δεξιά, οι άλλοι Πελο- ποννήσιοι στο κέντρο, οι Αθηναίοι και οι Μεγαρείς στα αριστερά. Όπως αναφέ­ρει ο Ηρόδοτος, ο συνολικός αριθμός των Ελλήνων οπλιτών ήταν 38.700, υπερτε- τραπλάσιοι από εκείνους που πολέμησαν στις Θερμοπύλες. Υπήρχαν επίσης δεκά­δες χιλιάδες είλωτες που συνόδευαν τους Σπαρτιάτες και πολλοί ελαφρά οπλισμέ­νοι στρατιώτες του πεζικού από τις άλλες ελληνικές πόλεις.

Ο Μαρδόνιος πιθανότατα διέθετε πολύ περισσότερους άνδρες από τον Παυ­σανία, μεταξύ αυτών και αρκετές χιλιάδες στρατιώτες από τη Θήβα και τις άλλες πόλεις της Βοιωτίας, όχι όμως Πλαταιείς. Αυτοί πολεμούσαν στο πλευρό των Ελλήνων. Ο περσικός στρατός περιλάμβανε πολύ περισσότερους ιππείς από τον ελληνικό και ο Μαρδόνιος τους χρησιμοποίησε συστηματικά για παρενόχληση των γραμμών ανεφοδιασμού και των ανδρών του Παυσανία. Μάλιστα, σε μια συγκεκρι­μένη περίπτωση το περσικό ιππικό αιχμαλώτισε μια ολόκληρη φάλαγγα ανεφοδια­σμού των Ελλήνων. Κατάφερε επίσης να αχρηστεύσει τα νερά της Γαργαφίας κρή­νης, της κυριότερης πηγής πόσιμου νερού του ελληνικού στρατού. Οι επιθέσεις του περσικού ιππικού συνεχίστηκαν σχεδόν επί δύο εβδομάδες, πλήττοντας σε τέτοιο βαθμό τις ελληνικές γραμμές ανεφοδιασμού, ώστε ο Παυσανίας δεν είχε άλλη επι­λογή παρά να μετακινήσει το στρατό του προς τις Πλαταιές, όπου υπήρχε διαθέ­σιμο νερό και ήταν εφικτός ο ανεφοδιασμός σε τρόφιμα.

Ο Παυσανίας πήρε την απόφαση η μετακίνηση του στρατού να γίνει μέσα στη νύχτα και έστειλε μήνυμα στις διάφορες επιμέρους μονάδες να αναχωρήσουν μόλις νύχτωνε. Η αριστερή πτέρυγα του ελληνικού στρατού υποχώρησε σχεδόν μέχρι τα τείχη της πόλης των Πλαταιών, αλλά σε ορισμένα τμήματα Σπαρτιατών και Πελο- ποννήσιων επικράτησε σύγχυση. Σύμφωνα με μια ιστορία που άκουσε ο Ηρόδο­τος, ένας Σπαρτιάτης διοικητής αρνήθηκε να υποχωρήσει, γεγονός που καθυστέ­ρησε την αναχώρηση και των άλλων τμημάτων. Έτσι, όταν άρχισε να ξημερώνει και ξανάρχισαν οι επιθέσεις του περσικού ιππικού, το συγκεκριμένο κομμάτι του ελληνικού στρατού απείχε ακόμη πολύ από τον προορισμό του. Ο Μαρδόνιος πληροφορήθηκε από τους ανιχνευτές του ότι ο ελληνικός στρατός υποχωρούσε και αποφάσισε να του επιτεθεί ενόσω δεν είχε παραταχθεί για μάχη. Το περσικό πεζικό συγκρούστηκε με τους Σπαρτιάτες και τους Τεγεάτες, που βρίσκονταν πιο κοντά. Ο Παυσανίας έστειλε έναν αγγελιαφόρο με την εντολή να κινηθεί όλος ο ελληνικός στρατός προς τις σπαρτιατικές θέσεις για να τους βοηθήσει. Ωστόσο, αυτό αποτράπηκε από την παρέμβαση των Βοιωτών και όσων Ελλήνων είχαν συμπαραταχθεί με τον Μαρδόνιο, οι οποίοι διέσχισαν εσπευσμένα τον ποταμό Ασωπό και επιτέθηκαν στην παλιά αριστερή πτέρυγα του ελληνικού στρατού, όπου βρίσκονταν οι Αθηναίοι. Έτσι, οι Σπαρτιάτες και οι Τεγεάτες υποχρεώθηκαν να αντιμετωπίσουν μόνοι τους τον κύριο όγκο του περσικού στρατού. Αν και βρί­σκονταν σίγουρα σε μειονεκτική θέση, οι Έλληνες ήταν καλύτερα οπλισμένοι για μάχη σώμα με σώμα και οι Σπαρτιάτες ήταν άριστοι και πειθαρχημένοι μαχητές. Έπειτα από πολύ σκληρή μάχη, οι Έλληνες κατάφεραν να απωθήσουν τους αντι­πάλους τους και ο ίδιος ο Μαρδόνιος έπεσε νεκρός. Το γεγονός αυτό προκάλεσε πανικό στις περσικές γραμμές, καθώς πολλοί Πέρσες έτρεξαν να βρουν καταφύ­γιο στο οχυρωμένο στρατόπεδό τους. Στην άλλη πλευρά του πεδίου της μάχης, οι οπλίτες της Αθήνας, του Φλ(ε)ιούντος και των Μεγάρων, αφού δέχτηκαν αρχικά συνεχείς παρενοχλήσεις από το ιππικό των Βοιωτών και των Θεσσαλών, συγκρού­στηκαν τελικά με τον κύριο όγκο του πεζικού των Θηβαίων, τους οποίους νίκησαν

_ k kΠερσικό k k

στρατόπεδό

Β - Ι ϊ β » ί£ 2 £ ΐ Πέρσες■ Ι Γαργαφία ^ Η · | W U§§8||R κρηνη jH

Πέρσες

ΑθοναίΟ! ΜεγορεΙς

ίΠλαιαιές:

Τενεόιες χπαρτιότες 101 & θεριό»

2 χλμ.

κ Θήβα - ̂οωπόζ

\

S '

Αβηη'οι

ί,ηεροες

Μεγαρείς

Πελοποννήσιοι

4 k k f k k α k k

στρατόπεδοστρατό

/ tΠέρσες

Πέρσες

ΤεγεάτεςΣπαρτιάτες & Περίοικοι

2 χλμ.

ΠΡΩΤΗ ΦΑΣΗ Ο στρατός του Παυσα­νία κατέλαβε μια σειρά από χαμηλά υψώματα βορειοανατολικά των Πλα- ταιών. Το ιππικό των Περσών και των Ελλήνων συμμάχων τους όμως διέ­κοψε τις γραμμές ανεφοδιασμού από τις Πλαταιές. Έτσι, ο Παυσανίας διέ­ταξε νυχτερινή υποχώρηση προς τις Πλαταιές. Την αυγή η αριστερή πτέ­ρυγα (Αθηναίοι και Μεγαρείς) βρι­σκόταν κοντά στις Πλαταιές, το ίδιο και η κεντρική (Πελοποννήσιοι), αλλά η δεξιά (Σπαρτιάτες, περίοικοι και Τε- γεάτες) είχε καθυστερήσει. 'Οταν το περσικό ιππικό έφτασε τους Σπαρ­τιάτες, ο Μαρδόνιος διέταξε το στρα­τό του να περάσει τον Ασωπό και να επιτεθεί στους Έλληνες.

ΔΕΥΤΕΡΗ ΦΑΣΗ Οι Σπαρτιάτες και οι Τεγεάτες νίκησαν τους Πέρσες, σκότωσαν τον Μαρδόνιο και ανά­γκασαν τους άνδρες του να επιστρέ­φουν στο στρατόπεδό τους. Τους ακολούθησαν οι άλλοι Πελοποννήσι- οι. Οι Αθηναίοι και οι Μεγαρείς δεν μπόρεσαν αρχικά να ενωθούν μαζί τους. Στη σφοδρή μάχη που έδωσαν οι Μεγαρείς έχασαν 600 άνδρες. Οι Αθηναίοι έτρεψαν σε φυγή τους αντι­πάλους τους και ενώθηκαν με τους υπόλοιπους Έλληνες για την τελική έφοδο στο περσικό στρατόπεδο.

και έτρεψαν σε φυγή. Στην άλλη πτέρυγα της μάχης, οι Τεγεάτες και οι Σπαρτιά­τες δεν είχαν αρκετές δυνάμεις για να καταλάβουν εξ εφόδου το περσικό στρατό­πεδο, που ήταν καλά οχυρωμένο με πασσάλους. Ωστόσο, η έλευση των Αθηναίων τους επέτρεψε να το κάνουν. Αποτέλεσμα ήταν να πέσουν στα χέρια τους άφθονα λάφυρα και να αιχμαλωτίσουν πολλούς άνδρες.

Χωρίς να χάσει χρόνο με την περισυλλογή των νεκρών, ακόμη και του σώμα­τος του νεκρού Μαρδόνιου, ο Αρτάβαζος αποχώρησε με τα υπολείμματα του περ­σικού στρατού, που και πάλι ίσως έφτανε τους 40.000 άνδρες, εγκαταλείποντας την Ελλάδα και επιστρέφοντας στη Μικρά Ασία. Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν εντυπωσιακά μικρές, φτάνοντας τους 91 Σπαρτιάτες, τους 16 Τεγεάτες και τους 52 Αθηναίους, αν και οι Μεγαρείς και οι στρατιώτες του Φλ(ε)ιούντος υπέστη­σαν βαριές απώλειες από το ιππικό των Βοιωτών, αφήνοντας 600 νεκρούς στο πεδίο της μάχης. Η συντριπτική νίκη της συμμαχίας των Ελλήνων έθεσε τέρμα σε κάθε περσική απειλή για την ηπειρωτική Ελλάδα. Έντεκα μέρες μετά τη νικηφόρα μάχη οι Έλληνες βάδισαν εναντίον της Θήβας, της ελληνικής πόλης που υπήρξε η κύρια βάση του περσικού στρατού μετά την πτώση των Θερμοπυλών και που τόσο πολύ τον είχε στηρίξει. Οι Αθηναίοι μάλιστα επιθυμούσαν διακαώς την τιμω­ρία των Βοιωτών γειτόνων τους που είχαν εγκαταλείψει τον κοινό ελληνικό αγώνα. Ύστερα από 20ήμερη πολιορκία οι Θηβαίοι υπέκυψαν, παραδίνοντας στους πολι­ορκητές όσους επιφανείς Θηβαίους πολίτες θεώρησαν υπεύθυνους για τη συνερ­γασία με τους Πέρσες. Ο Παυσανίας αποστράτευσε τους άνδρες του, πήρε τους Θηβαίους αιχμαλώτους μαζί του στην Κόρινθο και τους εκτέλεσε.

Θ Παυσανίας έγινε, λοιπόν, ο μεγάλος ήρωας. Του παραχωρήθηκε το ένα δέκατο από όλα τα περσικά λάφυρα, στα οποία ανήκαν πολλά χρυσά και αργυρά σκεύη, περίτεχνες σκηνές και άλλος πολυτελής εξοπλισμός των Περσών ευγενών. Μεταξύ των αιχμαλώτων ήταν και πολλοί μη μάχιμοι, όπως υπηρέτες, παλλακίδες και άλλοι ακόλουθοι. Θ Παυσανίας παράγγειλε στους μάγειρες του Μαρδόνιου να ετοιμάσουν ένα τυπικό περσικό συμπόσιο στην πλούσια διακοσμημένη σκηνή του

72

κυρίου τους. Δίπλα στα εδέσματα που ετοίμασαν παρέθεσε, για σύγκριση, και ένα τυπικό σπαρτιατικό γεύμα. Στη συνέχεια σχολίασε με δηκτική διάθεση προς τους άλλους στρατιωτικούς διοικητές ότι αυτό ακριβώς μαρτυρούσε την τρέλα των Περσών, το ότι, αν και είχαν στη διάθεσή τους τόση πολυτέλεια, προσπα­θούσαν ακόμη να λαφυραγωγήσουν τους φτωχούς Έλληνες. Σε ανάμνηση της νίκης τους, οι πόλεις του Συνεδρίου των Ελλήνων αφιέρωσαν ένα χρυσό τρί­ποδα στο θεό Απόλλωνα, στους Δελφούς. Βρισκόταν στην κορυφή μιας μπρού­ντζινης στήλης όπου είχαν σκαλιστεί τρία περιελιγμένα φίδια, έμβλημα του Απόλλωνα. Τον 4ο αιώνα μ.Χ. ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος μετέφερε το μνη­μείο αυτό στην Κωνσταντινούπολη, για να διακοσμήσει τον Ιππόδρομο της νέας πρωτεύουσας. Το κάτω μέρος της ανάγλυφης παράστασης με τα φίδια σώζεται μέχρι σήμερα. Οι Σπαρτιάτες ζήτησαν να χαραχθούν πάνω στα συσπειρωμένα σώματα των φιδιών τα ονόματα όλων των ελληνικών πόλεων που πολέμησαν

εναντίον των Περσών, όμως ο Παυσανίας πρόσθεσε και το δικό του όνομα στη βάση, υποστηρίζοντας ότι είχε κάθε δικαίωμα να το κάνει επειδή ήταν ο κύριος στρατιωτικός διοικητής των Ελλήνων.

Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΜΥΚΑΛΗΣ

Η ήττα του περσικού στόλου στη Σαλαμίνα είχε παρακινήσει ορισμένες πόλεις του βόρειου Αιγαίου να εξεγερθούν κατά των Περσών. Σημαντικότερες από αυτές ήταν η Όλυνθος και η Ποτίδαια. Ο Αρτάβαζος τις πολιόρκησε και τις δυο με το στρατό των 60.000 ανδρών που συνόδευε τον Ξέρξη πίσω στη Μικρά Ασία. Η Όλυνθος καταλήφθηκε ύστερα από μια αποφασιστική επίθεση και ο πληθυσμός της σφαγιάστηκε, ώστε να αποθαρρυνθούν οι όποιες άλλες εξεγέρ­σεις. Η Ποτίδαια όμως δεν ήταν τόσο εύκολος στόχος και ο Αρτάβαζος, αφού

την πολιόρκησε επί τρεις μήνες, εγκατέλειψε την προσπάθεια και πήγε να συνα­ντήσει τον Μαρδόνιο. Παρ’ όλα αυτά, οι Έλληνες σκέφτηκαν ότι θα μπορούσαν ίσως να ενθαρρύνουν την απόσχιση και άλλων Ιώνων αδερφών τους από το στρα­τόπεδο των Περσών. Έτσι, τα ελληνικά πλοία σάλπαραν για τη Σάμο, όπου είχε αποφασίσει να διαχειμάσει ο περσικός στόλος, μαζί με ένα μικρό περσικό στρά­τευμα σε μικρή απόσταση, ώστε να έχει υπό την εποπτεία του τους Ίωνες.

Η ελληνικός στόλος ήταν τώρα πολύ μικρότερος από ό,τι στη Σαλαμίνα, κυρίως γιατί πάρα πολλοί άνδρες είχαν χρησιμοποιηθεί για την ενίσχυση των χερ­σαίων ελληνικών στρατευμάτων. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, την άνοιξη εκείνη συγκεντρώθηκαν στην Αίγινα μόνο 110 πλοία, τα οποία τέθηκαν υπό τις διατα­γές του Σπαρτιάτη βασιλιά Λεωτυχίδα. Ο Θεμιστοκλής δεν ήταν πια τόσο δημο­φιλής μεταξύ των Αθηναίων, ίσως γιατί πάρα πολλοί είχαν χάσει τα σπίτια και τις περιουσίες τους κατά τη λεηλασία της Αθήνας από τους Πέρσες. Έτσι, δεν είχε αυτός τη διοίκηση των αθηναϊκών πλοίων, αλλά ένας από τους αντιπάλους του, ο Ξάνθιππος. Ωστόσο, μετά την καταστροφή στη Σαλαμίνα, ο Πέρσης ναυ­τικός διοικητής Τιγράνης, άλλος ένας ξάδερφος του Ξέρξη, δεν είχε καμία διά­θεση να συγκρουστεί με τους Έλληνες στη θάλασσα, γι’ αυτό έστειλε τα καλύ­τερα πλοία του, τα φοινικικά, στην πατρίδα τους και αποβίβασε τα πληρώματα των υπόλοιπων πλοίων στη μικρή Χερσόνησο της Μυκάλης, στην ηπειρωτική ακτή απέναντι από τη Σάμο. Τα περσικά πληρώματα οχυρώθηκαν εκεί και περί­μεναν τον εχθρό. Ο Λεωτυχίδας αποβίβασε και αυτός τα ελληνικά πληρώματα και οδήγησε τους Έλληνες κατά των περσικών θέσεων. Καθώς πλησίαζε, κάλεσε όσους Ίωνες ήταν με τους Πέρσες να αυτομολήσουν. Αυτό έκανε τους Πέρσες να αφοπλίσουν τους Σαμίους, που, επειδή κατάγονταν από ένα μεγάλο νησί, θα ήταν πιο εύκολο να αψηφήσουν το μεγάλο βασιλιά από ό,τι οι Ίωνες των ακτών της Μικράς Ασίας. Επιπλέον, τα μονοπάτια που οδηγούσαν μακριά από το περ­σικό στρατόπεδο, μέσα από τα βουνά, φυλάσσονταν από Μιλήσιους, που ήταν πιστοί στους Πέρσες.

Ο Λεωτυχίδας και οι άνδρες του πλησίασαν το περσικό στρατόπεδο από τα ανατολικά και εξαπέλυσαν επίθεση. Ύστερα από παρατεταμένες μάχες έξω από το στρατόπεδο, οι Πέρσες υποχώρησαν πίσω από την ξύλινη περίφραξή του. Σύντομα, όμως, οι Έλληνες διέρρηξαν και αυτή τη γραμμή άμυνας, με κάποια βοή­θεια από τους Σάμιους κρατουμένους που ήταν μέσα. Πολλοί Πέρσες ακολούθη­σαν την οδό διαφυγής που είχε προαποφασιστεί και κατόρθωσαν να φτάσουν στις Σάρδεις, πρωτεύουσα της σατραπείας, όμως ο ίδιος ο Τιγράνης σκοτώθηκε. Αυτή η ελληνική νίκη σε εχθρικό έδαφος ώθησε πολλούς Ίωνες να εξεγερθούν, αλλά έθεσε και ένα δίλημμα στο Συνέδριο των Ελλήνων. Πώς θα κατάφερναν να προ­στατέψουν τους επαναστατημένους Ίωνες, που βρίσκονταν τόσο μακριά, κάτω από τη μύτη του κάθε Πέρση σατράπη; Οι Πελοποννήσιοι πρότειναν να μετα­φερθούν οι Ίωνες πίσω στην Ελλάδα και να τους παραχωρηθούν οι πόλεις όσων Ελλήνων είχαν μηδίσει. Οι Αθηναίοι πρόβαλαν ισχυρές αντιρρήσεις στην πρό­ταση αυτή και τελικά ο Λεωτυχίδας δέχτηκε να προσχωρήσουν στο Συνέδριο των Ελλήνων οι νησιώτες και μεταξύ αυτών οι κάτοικοι της Σάμου, της Λέσβου και της Χίου. Στη συνέχεια, ο ελληνικός στόλος σάλπαρε για τον Ελλήσποντο με στόχο να καταστρέψει τις πλωτές γέφυρες του Ξέρξη, αλλά αυτές είχαν ήδη αχρηστευ­τεί από μια θύελλα. Κατόπιν ο Λεωτυχίδας και οι άλλοι Πελοποννήσιοι επέστρε­ψαν στην πατρίδα τους. Ωστόσο, οι Αθηναίοι έμειναν πίσω και ύστερα από πολι­ορκία κατέλαβαν την πόλη της Σηστού. Στο μυαλό των Αθηναίων το ζητούμενο τώρα δεν ήταν να υπερασπίσουν την Ελλάδα, αλλά να μεταφέρουν τον πόλεμο σε περσικό έδαφος.

Π Ρ Ο Η Γ Ο Υ Μ Ε Ν Ε Σ Σ Ε Λ Ι Δ Ε Σ Ερυ­θρόμορφη πήλινη υδρία από την Αθήνα, του 5ου αιώνα π.Χ. Δια­κρίνεται ένα από τα πιο δημοφι­λή διακοσμητικά θέματα: μια αν­θρώπινη μορφή που φορά χιτώ­να και περισκελίδες με γεωμετρι­κά σχέδια, χαρακτηριστικά της εν­δυμασίας των Μήδων, και ιππεύ­ει άλογο. Ο αναβάτης αποδίδε­ται ως μία από τις Αμαζόνες, αλλά όλη η εικόνα συμβολίζει τη δύνα­μη των Περσών. (Ancient Art and Architecture)

ΠΟΡΤΡΕΤΟ ΕΝΟΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗ

ΑΡΙΣΤΟΔΗΜΟΣ Ο ΣΠΑΡΤΙΑΤΗΣ

Στις Ιστορίες του Ηροδότου συναντάμε πολλά πραγματικά πρόσωπα. Ένα από αυτά είναι ο Σπαρτιάτης πολίτης Αριστόδημος, ο οποίος σκοτώθηκε στη μάχη των Πλαταιών. Ο Αριστόδημος γεννήθηκε από γονείς Σπαρτιά­

τες, σε ένα από τα πέντε χωριά που συναποτελοΰσαν την «πόλη» της Σπάρτης, ίσως μεταξύ του 520 και του 515 π.Χ. Του έδωσαν το όνομα του μυθικού πατέρα των δύο πρώτων Σπαρτιατών βασιλιάδων. Ο Σπαρτιάτης δεν είχε εξ ορισμού το δικαίωμα να ανατρέφει τους γιους του. Μόλις αποκτούσε αρσενικό παιδί, ήταν υποχρεωμένος να το δείξει σε μια ομάδα γηραιότερων πολιτών, οι οποίοι το εξέ­ταζαν και αποφαίνονταν αν ήταν υγιές και αν θα περέμενε έτσι μεγαλώνοντας. Όσα παιδιά απορρίπτονταν σε αυτή την εξέταση εγκαταλείπονταν να πεθάνουν σε ένα απομονωμένο φαράγγι του Ταΰγετου. Όσα αγόρια περνούσαν τη σχε­τική εξέταση σκληραγωγούνταν σκοπίμως από πολύ νεαρή ηλικία: τα έλουζαν με κρασί, τα έτρεφαν με άνοστο φαγητό και τα μάθαιναν να υπομένουν πολύ σκλη­ρές συνθήκες διαβίωσης. Σε ηλικία πέντε ετών το αγόρι έφευγε από το πατρικό σπίτι και πήγαινε να ζήσει με άλλα αγόρια της ηλικίας του σε ένα στρατώνα. Παρέμενε εκεί μέχρι τα 19 ή τα 20 χρόνια του, οπότε γινόταν δεκτός στις τάξεις των Σπαρτιατών πολιτών &>ς όμοιος.

Η ανατροφή του ΑριστόδημουΗ ανατροφή των αγοριών στη Σπάρτη ήταν οργανωμένη με κάθε λεπτομέρεια και ονομαζόταν αγωγή. Σκοπός της ήταν να τα προετοιμάσει για το μελλοντικό ρόλο των πολιτών-στρατιωτών. Για το λόγο αυτό, ιδιαίτερη έμφαση δινόταν στην πει­θαρχία, στην ικανότητα συμμόρφωσης σε εντολές και στην καλλιέργεια πνεύμα­τος ομαδικότητας, σε συνδυασμό με τη σκληραγώγηση τόσο στο σώμα όσο και στο πνεύμα. Το τραγούδι και ο χορός ήταν υποχρεωτικά. Μετά την ηλικία των δέκα ετών, συμμετείχαν σε διαγωνισμούς για τα διάφορα αθλήματα, το τραγούδι και το χορό, με έπαθλα για όποιον είχε πς καλύτερες επιδόσεις και δοκιμασίες που απο­δείκνυαν αν ήταν σε θέση να προχωρήσει στο επόμενο στάδιο.

Τα νεαρά αγόρια περπατούσαν ξυπόλυτα και φορούσαν ελάχιστα ρούχα — το μόνο που τους επέτρεπαν ήταν ένα μανδύα, όταν έκανε κρύο. Πολύ συχνά ασκού­νταν γυμνά, όπως και οι μικρές Σπαρτιάτισσες, οι οποίες δεν περνούσαν από τη διαδικασία της αγωγής, αλλά ανατρέφονταν έτσι ώστε να είναι σωματικά υγιείς και σκληραγωγημένες, για να κάνουν υγιή και δυνατά παιδιά. Η τροφή ήταν πολύ απλή και καθόλου άφθονη. Αυτό τα παρακινούσε να κλέβουν τροφή, κάτι που δεν θεωρούνταν καταδικαστέο, διότι καλλιεργούσε τη μυστικότητα και το επινοητικό πνεύμα, αλλά η τιμωρία τους ήταν σκληρή αν ήταν τόσο απρόσεκτα ώστε να πια­στούν επ’ αυτοφόρω. Σύμφωνα με μια πολύ γνωστή ιστορία, ένας μικρός Σπαρτιά­της πιάστηκε από κάποιο μεγαλύτερο αγόρι να κουβαλάει μια αλεπού, την οποία προσπάθησε να κρύψει μέσα στο μανδύα του. Η αλεπού άρχισε να nnm pcki το

στομάχι του, όμως το αγόρι δεν έβγαλε άχνα από φόβο μήπως την ανακάλυπταν· με λίγα λόγια, προτίμησε να πεθάνει παρά να γίνει αντιληπτή η πράξη του. Σε όλα τα στάδια της αγωγής τα παιδιά βρίσκονταν υπό την εποπτεία ανδρών μεγα­λύτερης ηλικίας, μερικοί από τους οποίους αποκτούσαν φιλική σχέση με αυτά. Η συγκεκριμένη πρακτική συχνά οδηγούσε στην παιδεραστία, η οποία όμως ενθαρ- ρυνόταν ως μέσο ενσωμάτωσης των αγοριών στην κοινωνία των ενήλικων ανδρών, με τους οποίους αργότερα θα ζούσαν σε μόνιμη βάση ως μέλη του συσσιτίου, δηλαδή του στρατώνα των πολιτών.

Τα καθήκοντα ενός ΣπαρτιάτηΟ Αριστόδημος πέρασε όλες τις δοκιμασίες και εξελέγη μέλος ενός συσσιτίου. Ήταν πλέον Σπαρτιάτης πολίτης με πλήρη δικαιώματα και όφειλε να είναι πάντα έτοιμος αν τον καλούσαν να υπηρετήσει την πόλη ως μέλος του στρατού, στον οποίο συμμετείχαν όλοι οι άνδρες ηλικίας 20 έως 40 χρονών. Γύρω στα 25 του έπρεπε να αποκτήσει σύζυγο. Η επιλογή της συντρόφου θα ήταν εν μέρει δική του, αλλά ίσως χρειαζόταν και την έγκριση των γερόντων του χωριού του, ενώ και ο πατέρας του κοριτσιού θα έπρεπε να τον εγκρίνει ως σύζυγο. Οι άνδρες παντρεύ­ονταν συνήθως γυναίκες πέντε χρόνια νεότερες. Σκοπός του γάμου ήταν να προ­κύψουν όσο το δυνατόν περισσότερα παιδιά για το σπαρτιατικό κράτος, έτσι ώστε ο αριθμός των Σπαρτιατών να παραμένει σταθερός. Ο στενός συναισθηματι­κός δεσμός ανάμεσα στον άνδρα και στη γυναίκα του δεν θεωρούνταν αναγκαίος. Μέχρι τα 30 του χρόνια ο Αριστόδημος δεν ζούσε με τη σύζυγό του, αλλά έμενε στο στρατώνα. Οι επισκέψεις στη γυναίκα του έπρεπε να γίνονται στη διάρκεια της νύχτας και όχι πολύ συχνά. Ωστόσο, έπρεπε να οδηγήσουν σε εγκυμοσύνη. Αν δεν συνέβαινε κάτι τέτοιο, δεν ήταν υποχρεωμένος να έχει την ίδια σύζυγο· όφειλε να την αποπέμψει ως στείρα και να βρει άλλη. Ο Αριστόδημος απέκτησε τουλάχι­στον ένα τέκνο, ένα γιο, ίσως και περισσότερα.

Μόλις έκλεισε τα 30, έγινε κανονικός Σπαρτιάτης πολίτης. Πλέον μπορούσε να ζήσει σε ένα σπίτι με τη σύζυγο και την οικογένειά του. Συμμετείχε στην επί­βλεψη αγοριών και νεότερων ανδρών και έκανε πολεμικές ασκήσεις με τους συν- δαιτημόνες του. Οι μεγαλύτερης ηλικίας Σπαρτιάτες όφειλαν να αποτελούν για τους νεότερους πρότυπα ανδραγαθίας, δηλαδή ανδρικής αρετής. Μια θαυμάσια ευκαιρία για να εφαρμόσει ο Αριστόδημος στην πράξη όσα είχε διδαχτεί και για να δείξει την ανδρεία του εμφανίστηκε το 480 π.Χ., με τη συμμετοχή του στο στρά­τευμα που βάδισε κατά των Περσών στις Θερμοπύλες. Υπό κανονικές συνθήκες, θα πήγαινε να πολεμήσει μαζί με τους άλλους ώριμους άνδρες του χωριού του, που θα χωρίζονταν σε λόχους, στρατιωτικές μονάδες με 1.000 άνδρες το πολύ. Για τις Θερμοπύλες όμως ίσχυσαν ειδικές συνθήκες, επειδή οι Σπαρτιάτες βρί­σκονταν στο μέσο μιας σημαντικής θρησκευτικής γιορτής και θα αποτελούσε προ­σβολή για τους θεούς να αναχωρήσει ο σπαρτιατικός στρατός πριν από την ολο­κλήρωσή της. Ο βασιλιάς Λεωνίδας τέθηκε επικεφαλής του ελληνικού στρατού και εξασφάλισε ειδική άδεια να πάρει μαζί του 300 άνδρες ως σωματοφυλακή. Φυσιο­λογικά, θα έπαιρνε μαζί του άνδρες κάτω των 30 ετών, αλλά, επειδή υπήρχε πιθα­νότητα να ηττηθούν από τον τεράστιο περσικό στρατό, διάλεξε άνδρες μεγαλύτε­ρης ηλικίας, οι οποίοι είχαν ήδη δώσει στη Σπάρτη ένα γιο. Ένας από τους άνδρες αυτούς ήταν και ο Αριστόδημος, ο οποίος θεώρησε μεγάλη τιμή να τον ξεχωρίσουν με αυτό τον τρόπο.

Ο Αριστόδημος στις ΘερμοπύλεςΌσο οι Έλληνες βρίσκονταν στο Στενό των Θερμοπυλών και περίμεναν τους

Πέρσες να κάνουν την πρώτη κίνηση, είχαν άφθονο χρόνο να παρατηρήσουν το τεράστιο μέγεθος του περσικού στρατού. Τότε πρέπει να είπε και ένας από τους ντόπιους Τραχιδείς πως, όταν οι Πέρσες θα άρχιζαν να τσξσβολούν, τα βέλη τους θα ήταν τόσα ώστε μάλλον θα έκρυβαν τον Ήλιο. Ένας Σπαρτιάτης, ο Διηνέκης, είπε στους συντρόφους του: «Αυτό που λέει ο φίλος από την Τραχίδα είναι καλή είδηση, γιατί, αν οι Μήδοι κρύψουν τον Ήλιο, θα πολεμήσουμε στη σκιά». Είναι επίσης πιθανό ότι, καθώς περίμεναν, οι Σπαρτιάτες απάγγελλαν τους πιο εμψυ- χωτικούς στίχους του Τυρταίου. Λέγεται ότι ο βασιλιάς Λεωνίδας ενέκρινε τα ποι­ήματα του Τυρταίου, γιατί θεωρούσε ότι ζωντάνευαν το πνεύμα των νεοτέρων, κάνοντάς τους πιο γενναίους και πιο τολμηρούς στη μάχη. Το ακόλουθο απόσπα­σμα από το θραύσμα 12 δείχνει ολοκάθαρα την έμφαση που έδινε ο σπουδαίος λυρικός ποιητής σε αρετές του οπλίτη όπως η ανδρεία, η συμπαράσταση στον συμπολεμιστή του και η αυτοθυσία για το καλό του συνόλου:

Κανένας άνδρας δεν έχει καλή φήμη στον πόλεμο αν δεν αντέχει τη θέα τον αίματος και του θανάτου, κι αν δεν πολεμά τον εχθρό σώμα με σώμα.Αυτή είναι το αριστείο, το μεγαλύτερο έπαθλο που μπορούν να κερδίσουν άνδρες πον είναι νέοι και τολμηροί.Ευεργετεί όλους τους κατοίκους της πόλης ο άνδρας πον στέκεται ακλόνητος στην πρώτη γραμμή, κρατώντας τη θέση του κι αρνούμενος και να σκεφτεί ακόμη την επαίσχυντη φυγή, διακινδυνεύοντας τη ζωή τον με γενναία καρδιά κι ενθαρρύνσντας με κραυγές τους συμπολεμιστές τον.Ένας τέτοιος άνδρας έχει καλή φήμη στον πόλεμο.Αποκρούει ταχύτατα τις γραμμές των όπλων του εχθρού κι η ορμή του αλλάζει τη ροή της μάχης.Όποιος χάνει τη ζωή του στην πρώτη γραμμή φέρνει δόξα στον πατέρα, στους συντρόφους και στην πόλη τον, με το στέρνο, την πανοπλία και την ανάγλυφη ασπίδα του διάτρητα από κατά μέτωπον χτυπήματα.Νέοι και γέροι τον θρηνούν εξίσου, κι όλη η πόλη θλίβεται απ’το χαμό του.Ο τάφος και τα τέκνα του ξεχωρίζουν, το ίδιο και τα δικά τους τέκνα κι όλοι οι απ γονοί του.Τ ’ όνομα κι η δόξα της ανδρείας του ποτέ δεν πρόκειται να σβήσουν, αλλά αθάνα­τος θα ναι ακόμη και στον τάφο εκείνος που ο Άρης θα σκοτώσει καθώς ακλόνητος θα πολεμά με γενναιότητα για την πατρίδα και τα παιδιά του.

Το απόσπασμα αυτό περιγράφει τι συνέβη σε όλους τους Σπαρτιάτες που ήταν μαζί με τον Λεωνίδα στις Θερμοπύλες, εκτός από δύο, τον Αριστόδημο και τον Εύρυτο. Οι δύο άνδρες είχαν πάθει μια μόλυνση στο μάτι και ο Λεωνίδας τους διέταξε να απομακρυνθούν από τις τάξεις των 300, αφού δεν μπορούσαν να πολε­μήσουν. Οι είλωτες συνοδοί τους μετέφεραν τους δύο άνδρες στο γειτονικό χωριό Αλπηνό για να συνέλθουν. 'Οταν ο Λεωνίδας έδιωξε το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού στρατού πριν προλάβουν οι Πέρσες να τον αποκλείσουν, οι δύο Σπαρ­τιάτες άρχισαν να συζητούν αν όφειλαν να επιστρέψουν και να πεθάνουν με τους συντρόφους τους, ακόμη και αν δεν μπορούσαν να δουν, ή να μη συμμετάσχουν στη μάχη όπως τους είχαν διατάξει. Τελικά, ο Εύρυτος ανάγκασε τον είλωτά του να τον οδηγήσει πίσω στη μάχη, όπου έχασε τη ζωή του, αν και ο είλωτας κατά­φερε να γλιτώσει. Ο Αριστόδημος υπάκουσε στις διαταγές που είχε λάβει, έμεινε εκεί όπου βρισκόταν και επέζησε. Επιβίωσε άλλος ένας Σπαρτιάτης, ο Παντίτης, j ο οποίος πριν από την έναρξή της είχε σταλεί ως αγγελιοφόρος στη Θεσσαλία και, | όταν γύρισε πίσω, η μάχη είχε τελειώσει.

Ο τρέσαςΕνώ ο Λεωνίδας και οι 300 νεκροί Σπαρτιάτες τιμήθηκαν ως μεγάλοι ήρωες, ο Αριστόδημος και ο Παντίτης ανακάλυψαν κατά την επιστροφή τους στη Σπάρτη πως όλοι τους περιφρονούσαν. Σύμφωνα με τη διάχυτη αίσθηση που υπήρχε, αν ήταν αληθινοί Σπαρτιάτες, θα είχαν πεθάνει με τους συντρόφους τους. Όλοι θεώρησαν πως είχαν φοβηθεί να πολεμήσουν, κάτι που αποτελούσε προσβολή στο προσωπικό αίσθημα ανδραγαθίας του Αριστόδημου. Το πλήγμα ίσως μετριάστηκε από την επιτύμβια επιγραφή για τους Σπαρτιάτες που έπεσαν με τον Λεωνίδα στις Θερμοπύλες. Η επιγραφή αυτή είχε χαραχθεί στο μνημείο που ανεγέρθηκε στη θέσή όπου οι 300 πρόβαλαν την τελευταία τους αντίσταση:

Ω ξειν’ αγγέλειν Λακεδαιμονίοις, ότι τή δε κείμεθα, τοις κείνων ρήμασι πειθόμενοι.[Ξένε διαβάτη, μήνυσε στονς Σπαρτιάτες πως είμαστε εδώ πεσμένοι, πιστοί σταδικά τονς προστάγματα.]

Και, όμως, ο Αριστόδημος είχε διαταχθεί από τον ίδιο τον Λεωνίδα να απο­συρθεί από το πεδίο της μάχης. Η διάσταση απόψεων με τον Εύρυτο, που αγνό­ησε τις εντολές και επέστρεψε στις Θερμοπύλες, ήταν που προκάλεσε τις επικρί­σεις των Σπαρτιατών, θεωρώντας ότι και ο Αριστόδημος έπρεπε να είχε κάνει το ίδιο. Ορισμένοι μάλιστα διατύπωσαν την υποψία ότι και ο Αριστόδημος είχε στα­λεί ως αγγελιοφόρος και ότι μαζί με τον Παντίτη είχαν επίτηδες αργοπορήσει για να αποφύγουν τη μάχη. Με λίγα λόγια, θεωρήθηκαν δειλοί. Δεν υπήρχε χειρότερη κατηγορία για έναν αληθινό Σπαρτιάτη. Ο άνδρας που είχε στρέψει τα νώτα στον εχθρό ή είχε αρνηθεί να πολεμήσει στο πλευρό των συντρόφων του ονομαζόταν τρέσας, δηλαδή «φυγόμαχος», «ρίψασπις». Οι τρέσες αντιμετώπιζαν τη γενική περι­φρόνηση, γιατί αποτελούσαν το ακριβώς αντίθετο του ιδανικού Σπαρτιάτη οπλίτη. Ήταν αναγκασμένοι να στερεώνουν χρωματιστά κουρέλια πάνω στους κόκκινους μανδύες τους, για να ξεχωρίζουν, ενώ όλοι ot όμοιοι τους απέφευγαν. Ακόμη και οι συνδαιτημόνες τους στο συσσίτιο δεν ήθελαν να έχουν οποιαδήποτε σχέση μαζί τους. Δεν μπορούσαν να κατέχουν δημόσια αξιώματα, ούτε να αποτείνονται στη δικαιοσύνη για προσβολές και τραυματισμούς, ούτε καν να συνάπτουν νομικά έγκυ­ρες συμφωνίες με άλλους Σπαρτιάτες. Κανένας Σπαρτιάτης δεν επέτρεπε στην κόρη του να παντρευτεί έναν τρέσα και ο Αριστόδημος πρέπει να είχε ανησυχήσει για το μέλλον των παιδιών του. Ο Παντίτης δεν άντεξε αυτή την κατάσταση και κρεμάστηκε, όμως ο Αριστόδημος υπέμεινε το όνειδος, ελπίζοντας να βρει ευκαι­ρία να αποκαταστήσει το όνομά του.

Ο Αριστόδημος στις ΠλαταιέςΟ Αριστόδημος θα είχε μια τέτοια ευκαιρία σύντομα. Παρά τις κατηγορίες για δειλία και την απομόνωσή του από τους άλλους ομοίους, ήταν ένας από εκείνους που κάλεσαν οι έφοροι το επόμενο έτος για να επανδρώσουν το στρατό που συνό- δευσε τον αντιβασιλέα Παυσανία στη μάχη των Πλαταιών. Οι Σπαρτιάτες ήθε­λαν να στείλουν όσο το δυνατόν περισσότερους μάχιμους άνδρες, επομένως μάλ­λον επιστράτευσαν σχεδόν όλους τους πολίτες κάτω των 40 ετών. Ο Αριστόδημος βάδιζε με τους άνδρες του λόχου του, που μάλλον θα ήταν πολύ ψυχροί απέναντί του. Μοναδική συντροφιά του θα ήταν ο είλωτας ακόλουθός του. Πλησιάζοντας την πεδιάδα της Βοιωτίας, όπου είχαν στρατοπεδεύσει οι Πέρσες, μοναδικός σκο­πός του πρέπει να ήταν να αποδείξει ότι ήταν ένας αληθινός Σπαρτιάτης. Μ ε μια πράξη εξαιρετικής ανδρείας θα μπορούσε να κερδίσει το δημόσιο σεβασμό και να αποκαταστήσει το όνομά του.

Ο Παυσανίας τοποθέτησε το στρατό του σε μια σειρά λόφων κοντά στις Πλα- ταιές, όμως οι συνεχείς επιθέσεις του περσι­κού ιππικού αρκετές μέρες τον ανάγκασαν να υποχωρήσει μέσα στη νύχτα. Οι Πέρσες επι­τέθηκαν στους Σπαρτιάτες μόλις ξημέρωσε, πρώτα με το ιππικό και μετά με το πεζικό τους, που τους πλησίασε σε απόσταση βολής και άρχισε να ρίχνει βέλη πίσω από ένα τεί­χος φτιαγμένο με ασπίδες από λυγαριά. Ο Παυσανίας έπρεπε να επιτεθεί αμέσως στους Πέρσες, αλλά καθυστέρησε περιμένοντας ενισχύσεις και αίσιους οιωνούς. Αποτελούσε συνήθη πρακτική ο διοικητής του στρατού, με δύο εφόρους και τους επίσημους οιωνο- σκόπους του, να θυσιάζει μια κατσίκα μπρο­στά από τη γραμμή των Σπαρτιατών που θα συγκρούονταν πρώτοι με τον εχθρό και να εξετάζει τα εντόσθιά της για να δει αν οι θεοί ευνοούσαν τη θετική έκβαση της μάχης. Μόλις οι έφοροι και οι οιωνοσκόποι αποφαί­νονταν ότι οι οιωνοί ήταν ευνοϊκοί, ο στρα­τός μπορούσε πια να ξεκινήσει την επίθεσή του. Στην πρώτη θυσία που έκανε ο Παυ­σανίας οι οιωνοί δεν ήταν καλοί, γι’ αυτό διέταξε τους Σπαρτιάτες να περιμένουν. Οι άνδρες άρχισαν να αδημονούν, γιατί οι Πέρσες τους έβαλλαν ασταμάτητα. Έτσι, ο Παυσανίας έκανε δεύτερη και τρίτη θυσία, αλλά συνέχισε να μη δίνει τη διαταγή εφό­δου. Τελικά, ο Αριστόδημος δεν άντεξε άλλο και, χωρίς να περιμένει τη διαταγή, όρμησε από τις γραμμές του λόχου του και επιτέθηκε στους Πέρσες. Οι Τεγεάτες, που βρίσκονταν στα αριστερά του, όρμησαν και αυτοί προς τα εμπρός. Εκείνη ακριβώς τη στιγμή διά­λεξε ο Παυσανίας να διατάξει τους Σπαρ­τιάτες να επιτεθούν, γιατί προφανώς οι οιω­νοί ήταν πλέον αίσιοι. Ο Αριστόδημος πιθα­νότατα πρόλαβε να σκοτώσει αρκετούς Πέρ­σες πριν πέσει και ο ίδιος νεκρός. Οι Σπαρ­

τιάτες και οι Τεγεάτες απώθησαν τους Πέρσες, σκότωσαν το διοικητή τους, τον Μαρδόνιο, και κέρδισαν τη μάχη.

Ο Αριστόδημος σίγουρα έδειξε μεγάλο θάρρος με την επίθεσή του εναντίον των περσικών γραμμών. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ήταν ο πιο γενναίος πολεμι­στής, αλλά οι Σπαρτιάτες είχαν διαφορετική γνώμη. Αρνήθηκαν να τον τιμήσουν ως ήρωα της πόλης, γιατί θεώρησαν ότι σκόπιμα επέλεξε να σκοτωθεί. Απέδειξε ότι είχε το θάρρος, αλλά όχι και το υψηλό επίπεδο πειθαρχίας και υπακοής που χαρακτήριζε τον αληθινό Σπαρτιάτη. Αν και δεν κατάφερε να κάνει το όνειρό του πραγματικότητα, χάρη στις Ιστορίεςτου Ηροδότου απέκτησε αιώνια φήμη.

Σύγχρονο άγαλμα του Σπαρτιάτη βασιλιά Λεωνίδα στο κέντρο της Σπάρτης. Στη βάση του έχει χαρα­χτεί η περίφημη «λακωνική» απά­ντησή του στην πρόσκληση του Ξέρξη να καταθέσουν οι Σπαρτιά­τες τα όπλα τους πριν από τη μάχη των Θερμοπυλών.Λέγεται ότι ο Λεωνίδας του απάντησε Μολών \αβέ, δηλαδή «Έλα και πάρ’ τα». (Ancient Art and Architecture)

Ο ΕΜΠΟΛΕΜΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

ΟΙ ΠΕΡΣΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

Δύο φορές το χρόνο οι Αθηναίοι συγκεντρώνονταν στο Θέατρο του Διονύ­σου για να παρακολουθήσουν χορικούς διαγωνισμούς. Στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. οι διαγωνιζόμενοι συμμετείχαν με θεατρικά έργα που είχαν σύν­

θετη υπόθεση, καλογραμμένο κείμενο και θέμα τραγικό ή κωμικό. Μερικά από τα καλύτερα δείγματα του είδους σώζονται μέχρι τις μέρες μας και εξακολουθούν να συναρπάζουν τους θεατές τους σχεδόν 2.500 χρόνια μετά την πρώτη τους παρου­σίαση. Τα τραγικά έργα αντλούσαν συνήθως τα θέματά τους από την πλούσια ελληνική μυθολογία, μερικές φορές όμως ο τραγικός ποιητής τοποθετούσε το έργο στη δική του εποχή.

Το 493 π.Χ. ο Αθηναίος τραγικός ποιητής Φρύνιχος παρουσίασε στο Θέατρο του Διονύσου ένα έργο που ονομαζόταν Μ ιλήτου άλωσις. Το έργο αυτό, το οποίο είχε ως θέμα την πρόσφατη κατάληψη της μεγάλης ιωνικής πόλης από τους Πέρ­σες και το θάνατο ή την υποδούλωση πολλών κατοίκων της, προκάλεσε τέτοια συγκίνηση ώστε το κοινό αναλύθηκε σε δάκρυα. Αυτή η τόσο φορτισμένη αντί­δραση των θεατών ώθησε τους Αθηναίους να επιβάλουν πρόστιμο στον ποιητή και να ψηφίσουν διάταγμα που απαγόρευε να ξαναπαιχτεί το συγκεκριμένο έργο. Οι Αθηναίοι αντιλαμβάνονταν ότι η μοίρα της Μιλήτου μπορεί να ήταν και δική τους, αν αντιστέκονταν στους Πέρσες. Ο Ηρόδοτος υποστηρίζει ότι επέβαλαν πρόστιμο στον Φρύνιχο γιατί τους θύμιζε τις δικές τους ατυχίες και την αυξανό­μενη απειλή της Περσικής Αυτοκρατορίας. Δυστυχώς, το κείμενο του έργου αυτού δεν έχει σωθεί.

Το 472 π.Χ., όμως, οκτώ χρόνια μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, ο μεγάλος τραγικός ποιητής Αισχύλος, ο οποίος είχε πολεμήσει σε αυτή, ενώ ο αδερφός του Κυναίγειρος είχε σκοτωθεί στη μάχη του Μαραθώνα, παρουσίασε ένα έργο που αποδείχθηκε πολύ πιο δημοφιλές, τους Πέρσες. Ήταν ένας μεγάλος θρίαμβος για τον Αισχύλο, που κέρδισε και το πρώτο βραβείο του διαγωνισμού. Χορηγός του έργου, ο οποίος χρηματοδοτούσε το ανέβασμα της παράστασης, ήταν ο Περι­κλής, γιος του Αθηναίου στρατηγού Ξανθίππου. Από το κείμενο του έργου διαπι­στώνουμε πόσο σημαντικοί φάνταζαν οι Περσικοί Πόλεμοι στις επόμενες γενιές. Το έργο διαδραματίζεται στα ανάκτορα του Ξέρξη, του Πέρση βασιλιά, όπου οι αυλικοί και η οικογένειά του περιμένουν ειδήσεις από την εκστρατεία του εναντίον των Ελλήνων. Μέσω της περιγραφής των πράξεών του, ο Ξέρξης χαρακτηρίζεται ως ανυπόμονος και αυταρχικός, με τέτοια έπαρση και τόσο υπέρμετρη φιλοδοξία, που μοιραία θα οδηγήσουν τους Πέρσες στην καταστροφή. Πρόκειται για τυπική υπόθεση αρχαίας αθηναϊκής τραγωδίας, αλλά το συγκεκριμένο έργο είναι το μόνο από όσα σώζονται που πραγματεύεται ένα σύγχρονο ιστορικό θέμα και του οποίου η δράση τοποθετείται στην περσική Αυλή.

Στο απόσπασμα που ακολουθεί (στίχοι 231-246) η Άτοσσα, χήρα του Δαρείου και μητέρα του Ξέρξη, ζητά από το χορό, που αποτελείται από γέροντες Πέρσες, να της πει περισσότερα για την εκστρατεία του γιου της, αφού είδε όνειρο που

Τα κατάλοιπα της Αίθουσας Ακρο­άσεων (Απάδανα) στα βασιλικά ανάκτορα της Περσέπολης. Οι αίθουσα αυτή είχε αρχικά 72 κίο­νες από ασβεστόλιθο, σαν αυτούς που βλέπουμε, που έφταναν σε ύψος 20 μέτρων. Οι κίονες στήρι­ζαν τα τεράστια δοκάρια της ορο­φής, από κέδρους του Λιβάνου. Η Αίθουσα Ακροάσεων ήταν ανοιχτή στις τρεις πλευρές της για να έχει άφθονο φως, αλλά και για να μπο­ρεί ο βασιλιάς να παρακολουθεί τελετές και παρελάσεις που γίνο­νταν στο προαύλιο. (Ancient Art and Architecture)

προμηνΰει καταστροφή. Σε λίγο καταφτάνει ένας αγγελιοφόρος με την είδηση της ήττας του γιου της στη Σαλαμίνα.

ΑΤΟΣΣΑ: Όμως να μάθω θέλω εκείνο, αγαπημένοι μον, πον στη γη λεν πως βρίσκεται η Αθήνα.

ΧΟΡΟΣ: Μακριά στα δντικά, εκεί πον δύει ο Ή λιος ο αφέντης.ΑΤΟΣΣΑ: Λοιπόν ο γιος μον πόθησε τη γη αυτή να πάρει;ΧΟΡΟΣ: Γιατί έτσι ολόκληρη η Ελλάδα θα νποτασσόταν στο βασιλιά.Α ΤΟΣΣΑ: Τόσο πλήθος στρατού νπάρχει εκεί σ ’ αντονς;ΧΟΡΟΣ: Στρατός τέτοιος πον στονς Μήδους προξένησε πολλά κακά.ΑΤΟΣΣΑ: Και τι άλλο έχονν; Μήπως άφθονο πλούτο στα σπίτια τους;ΧΟΡΟΣ: Έχουν μια φλέβα ασημιού, ένα θησαυρό μέσα στη γη.Α ΤΟΣΣΑ: Μήπως βέλη τοξόριχτα στα χέρια τονς ταιριάζουν;ΧΟΡΟΣ: Καθόλον- έχουν όπλα τον χεριού κι αρματωσιές μ ’ ασπίδες.ΑΤΟΣΣ1Α: Και ποιος είναι ηγέτης πάνω τονς κι εξονσιάζει το στρατό;ΧΟΡΟΣ: Κανενός ανθρώπον δούλοι κι νποτακτικοί δε λέγονται.ΑΤΟΣΣΑ: Πώς λοιπόν θα άντεχαν εχθρούς πον πάνω τονς θα έρχονταν;ΧΟΡΟΣ: Όπως το μεγάλο και άξιο στρατό τον Δαρείον έφθειραν.ΑΤΟΣΣΑ: Λες λόγια πον φοβερές έγνοιες δίνουν στονς γονείς όσων έφυγαν.

Αυτή η σύντομη στιχομυθία αποκαλύπτει ότι οι Αθηναίοι θεωρούσαν ότι εκεί­νοι εξασφάλισαν την ελευθερία των Ελλήνων με τη γενναιότητα των οπλιτών τους στο Μαραθώνα και την ικανότητα του στόλου τους στη Σαλαμίνα, ενός στόλου που είχε ναυπηγηθεί χάρη στα έσοδα των ορυχείων αργυρου. Επιπλέον, θεωρού­σαν ότι ήταν ανώτεροι των Περσών, διότι δεν ήταν «σκλάβοι» κανενός ηγεμόνα.

Η συγκεκριμένη άποψη ότι οι νίκες στους Περσικούς Πολέμους αποτελούσαν θρί­αμβο της αθηναϊκής δημοκρατίας και της ελευθερίας πάνω στην Περσική Αυτο­κρατορία και τον περσικό ολοκληρωτισμό συσκοτίζει το γεγονός ότι οι Αθηναίοι είχαν πολλούς συμμάχους που το πολιτικό τους καθεστώς ήταν ελάχιστα δημοκρα­τικό, αλλά και ότι οι ίδιοι δεν δίσταζαν καθόλου να κάνουν άλλους Έλληνες υποτε­λείς τους. Ωστόσο, η άποψη αυτή υπήρξε τόσο ισχυρή ώστε συνεχίζει και σήμερα να επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τις σχετικές αναλύσεις για την ευρύτερη σημασία των Περσικών Πολέμων.

ΠΕΡΣΕΠΟΛΗ, ΤΟ ΑΠΟΚΟΡΥΦΩΜΑ ΤΗΣ ΠΕΡΣΙΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣΟι αρχαίοι Έλληνες είχαν μείνει έκπληκτοι που κατάφεραν να νικήσουν το στρατό και το στόλο του μεγάλου βασιλιά της Περσίας. Ήταν συνηθισμένοι στην ιδέα ότι οι Πέρσες διέθεταν απαράμιλλο πλούτο και δύναμη, και ότι το τεράστιο μέγεθος της αυτοκρατορίας τους τους καθιστούσε αήττητους. Σε σημα­ντικό βαθμό αυτή ήταν μια εικόνα που είχαν επίτηδες καλλιεργήσει οι ίδιοι οι Πέρσες βασιλιάδες. Στον κόσμο της Εγγύς Ανατολής του 5ου αιώνα π.Χ. τίποτα δεν φάνταζε τόσο απόμακρο και ταυτόχρονα τόσο εντυπωσιακό όσο η Περσέ­πολη, η πρωτεύουσα της Περσίας. Οι περισσότεροι άνθρωποι χρειάζονταν πολ­λούς μήνες ταξιδιού για να φτάσουν μέχρι εκεί, στην καρδιά της Περσικής Αυτο­κρατορίας, και έτσι λίγοι κατόρθωναν τελικά να τη δουν, όμως η Περσέπολη δεν έπαυε να αποτελεί το κορυφαίο αρχιτεκτονικό επίτευγμα της Αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών.

Ο βασιλιάς που ξεκίνησε την οικοδόμηση της Περσέπολης ήταν ο Δαρείος, ο οποίος ήθελε να δημιουργήσει μια νέα πρωτεύουσα για τη δυναστεία που είχε εγκαθιδρύσει. Το έργο του το συνέχισε ο γιος του Ξέρξης και το ολοκλήρωσε ο εγγονός του Αρταξέρξης. Το τεράστιο οικοδομικό συγκρότημα αποτελούσε εξαι­ρετικό παράδειγμα της ικανότητας των Περσών βασιλιάδων να αξιοποιούν τους πόρους της αχανούς επικράτειάς τους, φέρνοντας υλικά και τεχνίτες από κάθε γωνιά της αυτοκρατορίας. Ανάμεσα στους τεχνίτες και τους αναρίθμητους εργά­τες που έχτισαν τα ανάκτορα αναφέρονται ακόμη και Έλληνες της Ιωνίας. Τα ανάκτορα αυτά χτίστηκαν με στόχο να είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακά και να υπο­βάλλουν στον επισκέπτη την αίσθηση της τεράστιας δύναμης και του ανυπέρβλη­του μεγαλείου των Περσών βασιλιάδων. Ακόμη και τα σημερινά ερείπιά τους εξα­κολουθούν να αποπνέουν μια αίσθηση δύναμης.

ΠΟΡΤΡΕΤΑ ΠΟΛΙΤΩΝ

ΔΗΜΟΚΗΔΗΣ, ΕΝΑΣ ΓΙΑΤΡΟΣ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ

Στην εξιστόρηση των Περσικών Πολέμων από τον Ηρόδοτο υπάρχουν αρκετές ιστορίες Ελλήνων εξόριστων που κατέληξαν να ζούν στην Περ­σία, αλλά αναζητούσαν ευκαιρία να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Μία

από τις πιο ασυνήθιστες αφορά τον Δημοκήδη, γιο του Καλλιφώνα. Ο Δημο- κήδης γεννήθηκε στον Κρότωνα, ελληνική πόλη της Κάτω Ιταλίας, όπου λει­τουργούσε περίφημη σχολή ιατρικής. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, αφού έμαθε τις βασικές αρχές του ιατρικού επαγγέλματος, όπως συνηθιζόταν τότε στον Κρότωνα, ο Δημοκήδης μάλωσε με τον πατέρα του και το 526 π.Χ. αποφά­σισε να εγκαταλείψει την Ιταλία και να αναζητήσει την τύχη του αλλού. Εγκα­ταστάθηκε στην Αίγινα, όπου ειδικεύτηκε σε μια μορφή ιατρικής που, αντίθετα από τις κυρίαρχες ιατρικές πρακτικές της εποχής, δεν χρησιμοποιούσε χειρουρ­γικά εργαλεία για τομές, κοπή ιστών κ.λπ. - από ό,τι φαίνεται, εφάρμοζε χει­ροπρακτικές μεθόδους, μαλάξεις και επιθέματα. Οι τεχνικές αυτές είχαν τέτοια επιτυχία, ώστε ύστερα από ένα μόλις χρόνο οι Αιγινήτες του κατέβαλαν 6.000 δραχμές για να μείνει στο νησί τους. Ωστόσο, το επόμενο έτος ο Ιππίας, ο γιος του Πεισίστρατου, τον δελέασε δίνοντάς του 10.000 δραχμές για να πάει στην Αθήνα. Ένα χρόνο αργότερα ο τύραννος της Σάμου Πολυκράτης του κατέβαλε με τη σειρά του 12.000 δραχμές προκειμένου να εγκατασταθεί στη Σάμο και να ασκήσει το επάγγελμά του εκεί.

Όσο βρισκόταν ο Δημοκήδης στη Σάμο, ο Πέρσης σατράπης Οροίτης συνέλαβε και θανάτωσε τον Πολυκράτη και πήρε δούλους όλους τους άνδρες του οίκου του, μαζί με αυτούς και τον Δημοκήδη. Σύντομα ο Οροίτης θανατώ­θηκε και εκείνος με διαταγή του Δαρείου, ο οποίος μάλλον θεώρησε το φιλό­δοξο σατράπη επικίνδυνο και για τον ίδιο, και όλοι οι δούλοι του πέρασαν στην ιδιοκτησία του βασιλιά. Ύστερα από λίγο καιρό ο Δαρείος έπαθε εξάρθρωση στον αστράγαλό του, καθώς κατέβαινε από το άλογο, και οι βασιλικοί γιατροί δεν μπορούσαν να τον θεραπεύσουν. Απελπισμένος καθώς ήταν, συμφώνησε να τον νοσηλεύσει εκείνος ο Έλληνας δούλος, που κάποιος σύμβουλός του θυμό­ταν από παλιά ότι ήταν γιατρός στην Αυλή του Πολυκράτη. Ο Δημοκήδης έβαλε στη θέση του τον εξαρθρωμένο αστράγαλο και ο Δαρείος έγινε καλά. Πήρε, λοι­πόν, τον Δημοκήδη στην ακολουθία του και έδωσε εντολή σε όλες τις συζύγους του να τον ανταμείψουν με χρυσό γιατί έσωσε τη ζωή του. Ο Δημοκήδης θερά­πευσε επίσης την πρώτη σύζυγο του Δαρείου, την Άτοσσα, κόρη του Κύρου του Μεγάλου, που είχε εμφανίσει ένα απόστημα στο στήθος.

Ο Δημοκήδης θα μπορούσε να τελειώσει τις μέρες του ως ένα σεβάσμιο μέλος της ακολουθίας του Πέρση βασιλιά. Για τη στέγη και την τροφή του θα πλήρωνε το βασιλικό θησαυροφυλάκιο, ενώ από τις βασιλικές αποθήκες θα έπαιρνε σιτάρι, κρασί και ό,τι άλλο χρειαζόταν. Ωστόσο, όταν ο Δαρείος σχεδίαζε την επέκταση της αυτοκρατορίας του προς τα δυτικά, ο Δημοκήδης κατάφερε να συμπεριληφθεί

σε μια αναγνωριστική αποστολή από 15 Πέρσες ευγενείς, την οποία έστειλε ο Δαρείος με δύο τριήρεις και ένα πλοίο ανεφοδιασμού για να ανιχνεύσουν τις ακτές και τα λιμάνια της Ελλάδας και της Ιταλίας. Αφού ολοκλήρωσαν την ανί­χνευση της Ελλάδας, οι Πέρσες συνέχισαν το ταξίδι τους στον Τάραντα της Κάτω Ιταλίας. Εκεί ο Δημοκήδης ξέφυγε από την επίβλεψή τους και ενημέρωσε τις αρχές πως ήταν κατάσκοποι του βασιλιά. Από τον Τάραντα επέστρεψε στον Κρότωνα, όπου οι Πέρσες τον ακολούθησαν και επιχείρησαν να τον συλλάβουν ως «δούλο-φυγάδα του βασιλιά», αλλά τους εμπόδισαν οι κάτοικοι της πόλης. Τελικά, οι Πέρσες επέστρεψαν στην Αυλή του Δαρείου, αλλά όχι πριν ναυαγή­σουν στο Στενό του Οτράντο.

Η ιστορία του Δηκοκήδη είναι τυπικό δείγμα των αφηγήσεων που παραθέ­τει ο Ηρόδοτος από όσα έτυχε να ακούσει στη διάρκεια των ταξιδιών του στις ακτές της Μεσογείου και στην Εγγύς Ανατολή. Το βασικό της περίγραμμα είναι εύλογο, αν και δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για τίποτα, αφού δεν σώζεται καμιά άλλη αναφορά στον Δημοκήδη. Ένας φημισμένος γιατρός θα μπορούσε κάλλιστα να περιπλανηθεί από τη μια ελληνική πόλη στην άλλη και να καταλή- ξει στην Αυλή του Πέρση βασιλιά, ο οποίος βέβαια είχε τη δυνατότητα να είναι πολύ πιο γενναιόδωρος από κάθε άλλον. Ωστόσο, είναι φανερό ότι πολλές από τις λεπτομέρειες της ιστορίας που άκουσε ο Ηρόδοτος είναι υπερβολικές. Υπο­στηρίζει ότι αρχικά ο Δημοκήδης επέμεινε ενώπιον του Δαρείου ότι δεν ήταν

Χρυσό ρυτό με λαβή σε σχήμα φτερωτού λονταριού. Οι βασιλιά­δες των Αχαιμενιδών και οι Πέρ­σες αριστοκράτες που τους συ­νόδευαν στις εκστρατείες τους έπαιρναν μαζί τους πολλά τέ­τοια σκεύη από χρυσό και άργυ­ρο. 'Οταν οι Έλληνες κατέλαβαν τα περσικά στρατόπεδα μετά τις μά­χες του Μαραθώνα και των Πλα- ταιών, έμειναν έκπληκτοι από τον πλούτο και την πολυτέλεια στην οποία ζούσαν οι βάρβαροι. (Ancient Art and Architecture)

γιατρός και ότι χρειάστηκε να τον απειλήσουν με βασανιστήρια για να παραδε­χτεί πως είχε κάποιες ιατρικές γνώσεις, όμως, παρ’ όλα αυτά, ο Δαρείος δέχτηκε αμέσως να τον νοσηλεύσει. Υποτίθεται ότι η βασίλισσα Άτοσσα ήταν εκείνη που πρότεινε στον Δαρείο να στείλει την αναγνωριστική αποστολή στην Ελλάδα ως μια απλή ένδειξη ευνοίας προς τον Δημοκήδη, που ήθελε να επιστρέψει στην πατρίδα. Τέτοιου είδους ψιμύθια κάνουν την όλη ιστορία πιο διασκεδαστική, αλλά ορισμένοι τα χρησιμοποιούν για να υποστηρίξουν ότι ο Ηρόδοτος δεν είναι ο «πατέρας της ιστορίας», αλλά ο «πατέρας του ψεύδους».

ΔΗΜΑΡΑΤΟΣ, ΕΝΑΣ ΕΞΟΡΙΣΤΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣΑκόμη και ένας Σπαρτιάτης μπορούσε να βρεθεί στην υπηρεσία του βασιλιά της Περσίας. Για πρώτη φορά συναντάμε το Σπαρτιάτη βασιλιά Δημάρατο στις αφη­γήσεις του Ηροδότου όταν μια μεγάλη πελοποννησιακή δύναμη εισέβαλε το 506 π.Χ. στην Αττική, με επικεφαλής της δύο βασιλιάδες της Σπάρτης. Στόχος της εκστρατείας ήταν να ανατρέψει το νέο δημοκρατικό καθεστώς του Κλεισθένη και να αποκαταστήσει στην εξουσία τον Ισαγόρα, τον ηττημένο πολιτικό του αντί­παλο. Ο Δημάρατος πείστηκε από ορισμένους συμμάχους του, κυρίως από τους Κορίνθιους, ότι οι Πελοποννήσιοι δεν είχαν κανένα δικαίωμα να αναγκάσουν τους Αθηναίους να δεχτούν στην εξουσία έναν εξόριστο αριστοκράτη ούτε να καταλύ­σουν ένα καθεστώς που είχε αναδειχθεί με τη λαϊκή υποστήριξη. Έτσι, λοιπόν, ο Δημάρατος συμφώνησε με την απόφαση των Κορινθίων να αποσύρουν τις δυνά­μεις τους και η εισβολή ανεστάλη. Επειδή ανέκυψε διαφωνία μεταξύ των δύο βασι­λιάδων, οι Σπαρτιάτες αποφάσισαν να μην τοποθετήσουν άλλη φορά επικεφαλής στρατεύματος και τους δύο βασιλιάδες, αλλά ο ένας να μένει πάντα στη Σπάρτη.

Το συγκεκριμένο συμβάν πυροδότησε επίσης μια μακροχρόνια διαμάχη μεταξύ των δύο βασιλιάδων. Ο Δημάρατος κατηγόρησε τον άλλο βασιλιά, τον Κλεο­μένη, για διαφθορά όσον αφορούσε την εισβολή στην Αττική, ενώ ο Κλεομένης οργάνωσε συνωμοσία με τον ξάδερφο του Δημάρατου, τον Λεωτυχίδα, ώστε να τον εκθρονίσουν. Για, να το πετύχουν, οι δύο άνδρες υποστήριξαν ότι ο Δημάρα­τος δεν ήταν νόμιμος γιος του Αρίστωνα, του προκατόχου του. Κυκλοφορούσαν βέβαια κάποιες φήμες σχετικά με το συγκεκριμένο ζήτημα, γιατί η μητέρα του Δημάρατου, η οποία ήταν η τρίτη σύζυγος του Αρίστωνα, γέννησε πρόωρα και υπήρχε η αίσθηση ότι ο Αρίστωνας δεν ήταν βέβαιος για την πατρότητα του παι­διού. Τελικά, οι φήμες πίσω από τις οποίες κρύβονταν ο Κλεομένης και ο Λεωτυ- χίδας ανάγκασαν τους εφόρους να επέμβουν. Όπως συνέβαινε συνήθως σε στιγ­μές κρίσης, οι Σπαρτιάτες ιθύνοντες συμβουλεύτηκαν το Μαντείο του Απόλλωνα στους Δελφούς. Ο Κλεομένης δωροδόκησε τους ιερείς του, οι οποίοι εξέδωσαν ένα χακλευμένο χρησμό που έλεγε ότι ο Δημάρατος ήταν νόθος. Τελικά, οι έφοροι της Σπάρτης τον εκθρόνισαν και τον αντικατέστησαν με τον ξάδερφό του. Ο Δημάρα­τος παρέμεινε κάποιο διάστημα στη Σπάρτη ως δικαστής, αλλά ο Λεωτυχίδας τον ανάγκασε να εγκαταλείψει την πόλη. Έτσι, ο Δημάρατος κατέφυγε στον Πέρσι] βασιλιά Δαρείο, ο οποίος του παραχώρησε γη και τον έκανε μέλος της Αυλής του. Πιθανότατα ο Δαρείος σκόπευε να εισβάλει στην Ελλάδα και ήθελε να έχα στη διάθεσή του δυσάρεστη μένους Έλληνες αριστοκράτες για να τους χρησιμοποιήσει ως διοικητές των νεοκατακτημένων εδαφών. Ο Ιππίας, άλλοτε τύραννος της Αθή­νας, ήταν επίσης μέλος της Αυλής του Δαρείου. Ο Ιππίας ακολούθησε την τεία του 490 π.Χ., αλλά μετά τη μάχη του Μαραθώνα α TittrvxjrrfiBC toe vz f-e> νέλθει στην εξουσία, στην Αθήνα, εξανεμίστηκαν και λγυο ~2tkr*T-

Επιτύμβια στήλη του Αριστίωνα, του 520-510 Π.χ. Το έργο απο­δίδεται στο γλύπτη Αριστοκλή. Απεικονίζεται ο Αθηναίος πολί­της Αριστίωνας ως οπλίτης. Φέρει μικρό μπρούντζινο κράνος και θώρακα από κατεργασμένο δέρμα και λινό, πάνω από το χιτώνα του. Φορά επίσης περικνημίδες για την προστασία των ποδιών. Μονα­δικό όπλο του είναι ένα μακρύ δόρυ. Ανδρες αυτού του αναστή­ματος αντιστάθηκαν στο στρατό του Σπαρτιάτη βασιλιά Κλεο­μένη που επιχείρησε να αποτρέ­ψει την εφαρμογή των δημοκρα­τικών μεταρρυθμίσεων του Κλει­σθένη το 507 π.Χ. (Ancient Art and Architecture)

Σΰμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο Δημάρατος έλαβε εντολή να ακολουθήσει το γιο του Δαρείου, τον Ξέρξη, στην εκστρατεία του στην Ελλάδα, το 480 π.Χ. Υπάρχει πιθανότητα ο Ξέρξης να υποσχέθηκε να τον αποκαταστήσει στο θρόνο της Σπάρ­της, ως υποτελή ηγεμόνα υπό την επικυριαρχία του Πέρση βασιλιά. Ο Ηρόδοτος υποστηρίζει ότι ο Ξέρξης συμβουλεύτηκε αρκετές φορές τον Δημάρατο σχετικά με τις δυνάμεις και το χαρακτήρα των Σπαρτιατών. Την πρώτη φορά που συνέβη αυτό, όταν ο περσικός στρατός περνούσε τον Ελλήσποντο, λέγεται ότι ο Δημάρα­τος, που γνώριζε καλά τις συνήθειες της περσικής Αυλής, ρώτησε τον Ξέρξη αν ήθελε να ακούσει μια ευχάριστη απάντηση ή μια απάντηση ειλικρινή. Όταν του ζήτησαν να μιλήσει με ειλικρίνεια, είπε ότι οι Σπαρτιάτες δεν επρόκειτο να υπο­τάσσονταν ποτέ στον Ξέρξη, διότι το αίσθημα ελευθερίας, καθήκοντος και υπα- κοής που τους διακατείχε δεν άφηνε περιθώρια να αποδέχονταν άλλον ηγεμόνα παρά μόνο τους νόμους που οι ίδιοι θεσμοθετούσαν. Τη δεύτερη φορά, στις Θερ­μοπύλες, η επιμονή του Δημάρατου ότι οι Σπαρτιάτες ήταν οι πιο γενναίοι και σι πιο ανεξάρτητοι από όλους τους Έλληνες, άρα πρώτα αυτούς όφειλε ο Ξέρξης να νικήσει, καταβάλλοντας κάθε δυνατή προσπάθεια, αντιμετωπίστηκε με επιφυλα- κτικότητα. Όμως, μετά την ηρωική αντίσταση του Λεωνίδα και των 300 ανδρών της σωματοφυλακής του, άλλαξε γνώμη και συμβουλεύτηκε τον Δημάρατο για το πώς θα μπορούσε να νικήσει τους Σπαρτιάτες. Η απάντηση ήταν να χρησιμοποι­ούσε το στόλο του για να παρακάμψει τον Ισθμό της Κορίνθου και να έκανε επί­θεση στη Σπάρτη από θαλάσσης. Υποτίθεται ότι η πρόταση αυτή απορρίφθηκε, αλλά είναι πολύ πιθανό ότι κάτι τέτοιο είχε στο νου του ο Ξέρξης όταν επιχείρησε να καταστρέψει τον ελληνικό στόλο στη Σαλαμίνα, για να μη σταθεί εμπόδιο σε ενδεχόμενη περσική απόβαση στις ακτές της Πελοποννήσου.

Στον Δημάρατο δεν δόθηκε ποτέ η ευκαιρία να επιστρέψει στην ηγεσία της Σπάρτης ως ανδρείκελο του Πέρση βασιλιά. Πρέπει να επέστρεψε στην Ασία μαζί με τον Ξέρξη και να πέρασε την υπόλοιπη ζωή του εξόριστος στην περσική Αυλή. Οι απόγονοί του ενσωματώθηκαν στην κατώτερη αριστοκρατία της υπό περσικό έλεγχο περιοχής γύρω από τον Ελλήσποντο, όπου τους συνάντησε ο Αθηναίος ιστορικός Ξενοφώντας στις αρχές του 4ου αιώνα π.Χ.

Η ειρωνεία είναι ότι ο Κλεομένης επίσης εκθρονίστηκε, όταν οι Σπαρτιά­τες ανακάλυψαν την απάτη του αναφορικά με το δελφικό χρησμό. Λίγο μετά τον Δημάρατο εκδιώχθηκε και αυτός από τη Σπάρτη. Στη συνέχεια προσπάθησε να ξεσηκώσει τους Αρκάδες, τους βόρειους γείτονες των Σπαρτιατών, ώστε να τον βοηθήσουν να ανακτήσει το θρόνο. Μ ε μεγάλη επιφύλαξη, οι Σπαρτιάτες του επέ­τρεψαν να επιστρέψει. Όμως, σχεδόν αμέσως άρχισε να φέρεται τόσο βίαια, ώστε η οικογένειά του θεώρησε ότι είχε τρελαθεί και αποφάσισε ότι όφειλε να τον περι­ορίσει. Μετά την απόφαση αυτή ο Κλεομένης πέθανε, αλλά δεν είναι σαφές αν αυτοκτόνησε ή φονεύθηκε από τους δικούς του. Τον διαδέχτηκε στο θρόνο ο νεό­τερος αδερφός του, ο Λεωνίδας.

Οι συζητήσεις του Δημάρατου με τον Ξέρξη πρέπει να αντιμετωπίζονται με επιφύλαξη, γιατί δύσκολα θα μπορούσε ο Ηρόδοτος να μάθει τέτοιες λεπτομέ­ρειες. Ωστόσο, το βασικό π?ναίσιο της ιστορίας του, που αφορά την εξορία του Σπαρτιάτη βασιλιά στην Περσία και την αποτυχημένη προσπάθεια επιστροφής του στην Ελλάδα, μπορούν να θεωρηθούν ιστορικά εύλογες. Ο Δημάρατος είχε τη φήμη ανθρώπου που μιλούσε με ευθύτητα, αλλά γεννούσε τη συμπάθεια. Λέγεται ότι μια φορά που συμμετείχε σε ένα επίσημο συμβούλιο και κάποιος τον ρώτησε αν δεν μιλούσε επειδή ήταν ανόητος ή επειδή δεν έβρισκε τα κατάλληλα λόγια, εκεί­νος αποκρίθηκε: «Σίγουρα ο ανόητος άνθρωπος δεν ξέρει πότε να σιωπά».

87

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ

ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΠΙΤΙΘΕΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΠΕΡΣΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

Η διπλή νίκη στις Πλαταιές και στη Μυκάλη δεν σηματοδότησε τη λήξη των Περσικών Πολέμων. Οι Αθηναίοι φιλοδοξούσαν από δεκαετίες να θέσουν υπό τον έλεγχό τους τον Ελλήσποντο. Οι εμπορικές τους

συναλλαγές με τις πόλεις και τις φυλές του βόρειου Αιγαίου και του Εύξεινου Πόντου αυξάνονταν διαρκώς. Τα εμπορικά συμφέροντα της Αθήνας εξηγούν εν μέρει γιατί μετά τη νίκη της Μυκάλης ο Ξάνθιππος και τα πλοία του έμειναν στον Ελλήσποντο και κατέλαβαν τη Σηστό. Το επόμενο έτος, το 478 π.Χ., ο Παυσανίας τέθηκε επικεφαλής των ναυτικών δυνάμεων του Συνεδρίου των Ελλήνων και τις οδήγησε σε δύο εκστρατείες: πρώτα στην Κύπρο, από όπου οι Πέρσες εκδιώχθηκαν, και μετά στο Βυζάντιο, από όπου απομακρύνθηκε η περσική φρουρά. Ωστόσο, ο Παυσανίας είχε τις προσωπικές του φιλοδοξίες, ενώ η αυταρχικότητα και ο πολυτελής τρόπος ζωής του άρχισαν να ενοχλούν τους συμμάχους. Οι Σπαρτιάτες έφοροι προσπάθησαν να τον χαλιναγωγήσουν, αλλά, ύστερα από μια προειδοποιητική ανάκληση στη Σπάρτη, ο Παυσανίας επιχείρησε να γίνει τύραννος του Βυζαντίου. Το εγχείρημά του οδηγήθηκε σε αποτυχία από την παρέμβαση μιας αθηναϊκής δύναμης. Ο Παυσανίας επέστρεψε στη Σπάρτη, όπου συγκρούστηκε πάλι με τους εφόρους και αναζήτησε καταφύγιο σε ένα ναό. Για να μην προσβάλουν τους θεούς, οι Σπαρτιάτες δεν προσπάθησαν να τον απομακρύνουν με τη βία, αλλά προτίμησαν να τον αφήσουν να πεθάνει από την πείνα.

Απογοητευμένοι πλέον από την ηγεσία των Σπαρτιατών, οι Έλληνες της Ιωνίας στράφηκαν τώρα στους Αθηναίους. Το 478/477 π.Χ. συγκεντρώθηκαν στο νησί της Δήλου απεσταλμένοι από πολλές ελληνικές πόλεις και ιδρύθηκε μια νέα συμμαχία. Τα μέλη της ορκίστηκαν να συνεχίσουν τον αγώνα εναντίον των Περσών. Συμφώνησαν να τεθούν υπό την ηγεσία των Αθηναίων και να συνεισφέρουν πλοία ή χρήματα στο συμμαχικό ταμείο, το οποίο θα διαχειρίζονταν Αθηναίοι αξιωματούχοι, οι Ελληνοταμίες. Τον καθορισμό του αριθμού των πλοίων ή του χρηματικού ποσού που θα συνεισέφερε κάθε νησί ή πόλη τον ανέλαβε ο Αριστείδης, που ήταν ο κύριος αρχιτέκτονας της νέας συμμαχίας. Οι ιστορικοί την ονομάζουν Συμμαχία της Δήλου, διότι εκεί φυλασσόταν ο θησαυρός της.

Ο Θεμιστοκλής ασχολήθηκε ελάχιστα με τη νέα συμμαχία. Έπεισε όμως τους Αθηναίους να βελτιώσουν την οχύρωση της πόλης τους, αλλά και του λιμανιού της, του Πειραιά. Έτσι, η Αθήνα άρχισε σταδιακά να γίνεται η ισχυρότερη πόλη της Ελλάδας. Τελικά, οι Αθηναίοι περιέβαλαν όλη την πόλη, τα λιμάνια της και τη στενή λωρίδα στεριάς ανάμεσά τους με τα περίφημα Μακρά Τείχη. Ο Θεμιστοκλής έπεσε πάλι σε δυσμένεια και στα μέσα της δεκαετίας του 470 π.Χ. ταπεινώθηκε με τον εξοστρακισμό του. Αφού έζησε για λίγο στο Άργος, κατέφυγε στην περσική Αυλή. Ο Πέρσης βασιλιάς τον διόρισε τοπικό διοικητή της Μαγνησίας, όπου πέθανε το 459 π.Χ.

Ανάγλυφη παράσταση οπλιτών και τεθρίππων. Αρχικά αποτελού­σε τη βάση αγάλματος. Στη θέση αυτή τοποθετήθηκε πιθανόν γύρω στο 490 π.Χ. Το 478 Π.Χ. η βάση του αγάλματος αποσυναρμολογή- θηκε και το κομμάτι αυτό, μαζί με πολλά άλλα γλυπτά, ενσωματώ­θηκε στα τείχη των Αθηνών. Κα­θώς βιάζονταν να ολοκληρώσουν τα τείχη πριν παρέμβουν και τους εμποδίσουν οι Σπαρτιάτες, οι Αθη­ναίοι δεν είχαν χρόνο να κόψουν και να κατεργαστούν καινούριες πέτρες γΓ αυτά. (Ancient Art and Architecture)

Η πρώτη μεγάλη εκστρατεία της Συμμαχίας της Δήλου, υπό τη διοίκηση του Κίμωνα, είχε στόχο την Ηιόνα, τελευταίο περσικό προπύργιο στις ακτές του βόρειου Αιγαίου. Η πόλη καταλήφθηκε το 476 π.Χ. Το επόμενο έτος ο Κίμωνας οδήγησε τις δυνάμεις της συμμαχίας κατά της Σκύρου. Επίσημη δικαιολογία για την κατάκτηση του νησιού ήταν ότι οι κάτοικοί του ασκούσαν πειρατεία στα εμπορικά πλοία που διέσχιζαν την περιοχή, όμως αυτό ήταν απλώς μια συγκαλυμμένη ιμπεριαλιστική ενέργεια από την πλευρά των Αθηναίων. Ο Κίμωνας «ανακάλυψε» στο νησί έναν τεράστιο ανθρώπινο σκελετό, ανακοίνωσε ότι επρόκειτο για τα οστά του Αθηναίου ήρωα Θησέα και τα μετέφερε θριαμβευτικά στην Αθήνα. Πολύ σύντομα στη Σκύρο εγκαταστάθηκαν Αθηναίοι έποικοι. Ένα άλλο μέρος που γνώρισε την αυξανόμενη ισχύ της Αθήνας ήταν η πόλη Κάρυστος της Εύβοιας, η οποία είχε αρνηθεί να συμμετάσχει στη Συμμαχία της Δήλου, αλλά αναγκάστηκε να το κάνει ύστερα από μία ακόμη στρατιωτική επιχείρηση υπό την ηγεσία των Αθηναίων. Όταν η Νάξος επιχείρησε να εγκαταλείψει τη συμμαχία το 470 π .Χ, δέχτηκε επίθεση, υποχρεώθηκε να παραδώσει τα πλοία της, να κατεδαφίσει τα τείχη της και να καταβάλει συνεισφορά σε χρήμα. Η Συμμαχία της Δήλου έμοιαζε ολοένα και περισσότερο με αθηναϊκή αυτοκρατορία, ακολουθώντας τα πρότυπα της περσικής. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι οι Αθηναίοι εγκατέλειψαν τον αρχικό τους στόχο, να μεταφερθεί η σύρραξη σε περσικό έδαφος. Το 466 π.Χ. ο Κίμωνας ηγήθηκε ενός μεγάλου συμμαχικού στόλου στο πλαίσιο μιας εκστρατείας που κορυφώθηκε με μια ναυμαχία στις εκβολές του ποταμού Ευρυμέδοντα, στην Παμφυλία, κατά την οποία καταστράφηκε ο στόλος του μεγάλου βασιλιά, που τον αποτελούσαν 200 φοινικικά πλοία. Ο Ξέρξης πέθανε το 465 π.Χ. και ο γιος του, ο Αρταξέρξης Α ', δεν μπόρεσε να ανακτήσει όλες αυτές τις περιοχές. Μεταξύ του 459 και του 454 π.Χ. σημειώθηκε άλλη μια μεγάλη εξέγερση στην Αίγυπτο, την οποία ενίσχυσε ο αθηναϊκός στόλος, αλλά οι Πέρσες κατάφεραν να την καταπνίξουν και να ανακτήσουν τον έλεγχο. Λίγο αργότερα ο Κίμωνας σκοτώθηκε πολεμώντας τους Πέρσες στην Κύπρο και το 449 π.Χ. η πολεμική σύγκρουση των Αθηναίων με τον Πέρση βασιλιά τερματίστηκε με την Καλλίειο Ειρήνη. Η ειρηνευτική συμφωνία διασφάλιζε την αυτονομία των πόλεων της Ιωνίας και, επιπλέον, ο μεγάλος βασιλιάς συμφωνούσε να μην πλέουν περσικά πλοία δυτικά από τις Χελιδόνιες Νήσους και οι σατράπες της Μικράς Ασίας να μην επιτρέπουν στους άνδρες τους να πλησιάζουν τις παράκτιες ελληνικές πόλεις περισσότερο από μιας μέρας δρόμο. Ως αντάλλαγμα, οι Αθηναίοι συμφώνησαν να σταματήσουν τις πολεμικές ενέργειες στο περσικό έδαφος.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Οι δεκαετίες του 440 και του 430 π.Χ. ήταν μια περίοδος μεγάλης ευημερίας και δύναμης για τους Αθηναίους. Το θησαυροφυλάκιο της Συμμαχίας της Δήλου είχε μεταφερθεί στην Ακρόπολη το 454 π.Χ., οπότε άρχισαν να

τηρούνται λεπτομερή αρχεία για το 1/10 του 1/60 των συμμαχικών συνεισφορών, που αποτελούσε προσφορά στη θεά Αθηνά. Από τέτοιου είδους αρχεία, και από άλλες πηγές, οι ιστορικοί ανίχνευσαν τη σταδιακή καταστρατήγηση της αυτονομίας των συμμάχων από τους Αθηναίους, που άρχισαν να τους θεωρούν

υπηκόους της αυτοκρατορίας τους. Η Αθήνα συσσώρευσε πλούτο, μεγάλο μέρος του οποίου χρηματοδότησε την ανέγερση εντυπωσιακών κτισμάτων. Κύρια πο­λιτική φυσιογνωμία της περιόδου αυτής υπήρξε ο Περικλής, στον οποίο ανήκει η περίφημη φράση ότι «η Αθήνα αποτελεί το σχολείο της Ελλάδας, διότι οι πολίτες της είναι άριστοι και τα επιτεύγματά τους μεγάλα».

Η αύξηση της αθηναϊκής ισχύος προκάλεσε δυσφορία και φόβο σε πολλές άλλες ελληνικές πόλεις. Οι Ίωνες διαπίστωσαν ότι είχαν απλώς αντικαταστήσει την περσική κυριαρχία με την αθηναϊκή, ενώ οι Σπαρτιάτες, οι Κορίνθιοι και οι Βοιωτοί άρχισαν να ανησυχούν για τις επεκτατικές βλέψεις της Αθήνας στο Αιγαίο, στη δυτική Μεσόγειο και στην ηπειρωτική Ελλάδα. Ύστερα από κάποιες διατακτικές συγκρούσεις, οι Σπαρτιάτες πείστηκαν να αναλάβουν την πολεμική αναμέτρηση με την Αθήνα, ως επικεφαλής μιας συμμαχίας ελληνικών πόλεων. Στη σύγκρουση αυτή, που κράτησε από το 431 έως το 404 π.Χ., συμμετείχε το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού κόσμου. Οι ιστορικοί την έχουν ονομάσει Πελοποννησιακό Πόλεμο, διότι οι περισσότεροι σύμμαχοι της Σπάρτης ήταν από την Πελοπόννησο. Το 413 π.Χ. οι Αθηναίοι στήριξαν μια εξέγερση στην Καρία εναντίον του Δαρείου Β '. Έτσι, αναμείχθηκαν στον Πελοποννησιακό Πόλεμο και

Ανάγλυφο από την πτέρυγα του θησαυροφυλακίου στο βασιλικό ανάκτορο των Αχαιμενιδών, στην Περσέπολη. Βρισκόταν αρχικά στην περίφημη Αίθουσα Ακρο­άσεων (Απάδανα). Αποδίδεται ένας αριστοκράτης με τη φορεσιά των Μήδων να αποτίει τιμές στο βασιλιά, πιθανότατα τον Δαρείο. Μπροστά στο βασιλιά υπάρχουν δύο θυμιατά. Πίσω από το θρόνο στέκονται ο γιος του, ο Ξέρξης, ένας ευνούχος ακόλουθος (δεν φέρει γενειάδα) και μέλη της μονάδας των επίλεκτων Δορυφό­ρων του Βασιλιά, που όλοι ανή­καν στην περσική αριστοκρατία. (Ancient Art and Architecture) 91

οι Πέρσες, στο πλευρό των Σπαρτιατών και των συμμάχων τους. Ως αντάλλαγμα για την οικονομική και στρατιωτική υποστήριξη των Περσών κατά της Αθήνας, οι Σπαρτιάτες αναγνώρισαν την περσική κυριαρχία στις ελληνικές πόλεις και στα νησιά της Ιωνίας. Ο πόλεμος τέλειωσε με την ήττα της Αθήνας.

ΑΝΤΑΛΚΙΔΕΙΟΣ ΕΙΡΗΝΗ Ή ΕΙΡΗΝΗ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣΟι νικητές Σπαρτιάτες θέλησαν στη συνέχεια να καρπωθούν μεγάλο μέρος από τις κτήσεις των Αθηναίων. Αυτό όμως τους έφερε σε σύγκρουση με την Περσία. Το 405/404 π.Χ. ο Δαρείος Β ' πέθανε και τον διαδέχτηκε ο πρεσβΰτερος γιος του, ο Αρταξέρξης Β'. Ωστόσο, ο νεότερος γιος του, ο Κύρος, ο οποίος είχε αναλάβει την ενίσχυση των Σπαρτιατών στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, θέλησε να σφετεριστεί το θρόνο και ετοίμασε μια στρατιωτική επιχείρηση για να ανατρέψει τον αδερφό του. Ζήτησε, λοιπόν, τη συνδρομή των Σπαρτιατών, οι οποίοι τον βοήθησαν να οργανώσει μια δύναμη 10.000 μισθοφόρων, κυρίως από την Πελοπόννησο, υπό σπαρτιατική διοίκηση. Ο Κύρος βάδισε με το στρατό του μέχρι τη Βαβυλωνία, το 401 π.Χ., και συγκρούστηκε με τις δυνάμεις του αδερφού του στα Κούναξα. Παρά την αποτελεσματικότητα των Ελλήνων στρατιωτών του, ο ίδιος ο Κύρος σκοτώθηκε και οι 10.000 Έλληνες, οι οποίοι ονομάζονταν «Μύριοι», αναγκάστηκαν να διασχίσουν πολεμώντας ένα μεγάλο μέρος της Περσικής Αυτοκρατορίας για να επιστρέψουν στον Ελλήσποντο. Τη συγκλονιστική πορεία τους, την περίφημη «Κάθοδο των Μυρίων», την έχει καταγράψει ένας από τους 10.000 Έλληνες που συμμετείχαν σε αυτήν, ο Αθηναίος ιστορικός Ξενοφώντας, στο έργο του Κνρον Ανάβασις.

Κατόπιν ξέσπασε πόλεμος ανάμεσα στη Σπάρτη και στην Περσία. Πλέον ανέλαβε ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Αγησίλαος να διασφαλίσει την ελευθερία των Ελλήνων και το 396 π.Χ. τέθηκε επικεφαλής μιας ελληνικής εκστρατείας ενάντια στις δυτικές σατραπείες της Μικράς Ασίας. Σε αντιπερισπασμό, ο Πέρσης βασιλιάς στήριξε διάφορες ελληνικές πόλεις να κηρύξουν τον πόλεμο στη Σπάρτη. Η ειρωνεία ήταν ότι κυριότερος σύμμαχος των Περσών στην Ελλάδα έγινε πλέον η Αθήνα. Ο Αθηναίος στρατηγός Κόνωνας τέθηκε επικεφαλής του περσικού στόλου, ο οποίος κατέστρεψε το σπαρτιατικό ναυτικό το 394 π.Χ. Αποτέλεσμα ήταν να απομακρυνθούν πολλές σπαρτιατικές φρουρές από τις πόλεις και τα νησιά της Ιωνίας. Ο Κόνωνας χρησιμοποίησε τον περσικό στόλο ακόμη και για την ανοικοδόμηση των τειχών της Αθήνας, που είχαν κατεδαφιστεί με τη λήξη του Πελοποννησιακού Πολέμου. Ωστόσο, οι Αθηναίοι άρχισαν και πάλι να έχουν αυτοκρατορικές φιλοδοξίες, οπότε το 387/386 π.Χ. ο Σπαρτιάτης Ανταλκίδας, ο οποίος είχε σταλεί στον Πέρση βασιλιά, μπόρεσε να διαπραγματευτεί μαζί του μια συνθήκη ειρήνης. Σύμφωνα με τους όρους της συνθήκης αυτής, που ονομάστηκε Ανταλκίδειος Ειρήνη ή Ειρήνη του Βασιλέως, όλες οι ελληνικές πόλεις συμφωνούσαν να κηρύξουν γενική ανακωχή στις εχθροπραξίες, ενώ οι Έλληνες της Ιωνίας εξασφάλιζαν περιορισμένη αυτονομία. Κατά συνέπεια, εγγυητής της ειρήνης μεταξύ των ελληνικών πόλεων γινόταν ο βασιλιάς της Περσίας. Τελικά, ο ανταγωνισμός Ελλήνων και Περσών έληξε με την κατάκτηση της Περσίας. Το 334 π.Χ. ο Μέγας Αλέξανδρος εισέβαλε στην Περσική Αυτοκρατορία και το 330 π.Χ. ο τελευταίος βασιλιάς της δυναστείας των Αχαιμενιδών, ο Δαρείος Γ', ήταν πια νεκρός. Ο Μέγας Αλέξανδρος έγινε τότε ο ηγέτης μιας αυτοκρατορίας που, για μια σύντομη περίοδο, ήταν μεγαλύτερη και από εκείνη του Δαρείου και του Ξέρξη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Κύριες πηγέςDillon, Matthew y Lynda, Garland, Ancient Greece: Social and Historical Documents

from Archaic Times to the Death of Socrates, Routledge, Londres, 1994.Herodotus, The Histories, translated by George Rawlinson, Introduction by Hugh

Bowden, Everyman’s Library, London, 1992.The Persian Empire from Cyrus II to Artaxerxes I, translated and edited by Maria Brosius,

London Association of Classical Teachers - Original Records Series LACTOR 16, 2000 .

Plutarch, The Rise and Fall of Athens: Nine Greek Lives, translated by Ian Scott-Kilvert, London, 1960.

Δευτερεύουσες πηγέςBoardman, J., Hammond, N., Lewis, D., Ostwald, M. (editors), The Cambridge Ancient

History Volume 4: Persia, Greece and the Western Mediterranean c. 525 to 479 BC (2nd ed.), Cambridge University Press, Cambridge, 1988.

Burn, Andrew Robert, Persia and the Greeks. The Defence of the West c. 546-478 BC, London, 1962; new edition with afterword by David Lewis, 1984.

Cartledge, Paul, Spartan Reflections, Londres, 2000.Green, Peter, The Year of Salamis 480-479 BC, Londres, 1970; revised edition entitled,

The Greco-Persian Wars, Berkeley y Los Angeles, 1996.Hanson, Victor Davies, The Wars of the Ancient Greeks, Collins, London, 1999.Kuhrt, Amelie, The Ancient Near East c. 3000-330 BC, Volume Two, London 1995.Lazenby, J. F., The Spartan Army, Aris & Phillips, Warminster, 1985.Lazenby, J. F., The Defence of Greece 490-479 BC, Aris & Phillips, Warminster, 1993.Sekunda, Nicholas, and McBride, Angus, The Ancient Greeks, Oxford, 1986.Sekunda, Nicholas, and Chew, S . , The Persian Army 560-330 BC, Oxford, 1992.

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Ο ι αριθμοί σελίδων με έντονα στοιχεία αφορούν

την εικονογράφηση.

Αγησίλαος 92

Αδείμαντος 51

Αθάνατοι 24, 33, 54, 57, 59

Αθήνα 8, 13, 27-29, 30-32, 49-54, 58-60, 69,

81, 83, 92

Αίγινα 8, 29, 30, 46, 49, 58, 69

Αίγυπτος 8, 19, 40, 89

Αισχύλος

Πέρσες 65, 80

Άκανθος 44

Ακρόπολη 58, 59, 60, 61, 90

Αλέξανδρος Α ' 44, 68

Αμαζόνες 72-73

Άμασης 19

Ανταλκίδας 92

Απόλλωνας13, 72

απώλειες 31, 36, 51-54, 58, 68, 71

Άργος 13, 46

Αρισταγόρας 8, 12, 13, 14, 17

Αριστείδης 8, 28, 64, 66, 88

Αριστίωνας 86

Αριστόδημος 75-79

Αρίστωνας 85

Αρτάβαζος 68, 71

Αρταξέρξης 82, 89, 92

Αρταφέρνης 13, 16, 18, 30, 31

Αρτεμίσια 65

Αρτεμισίου, ναυμαχία 8, 49, 53, 57

άρχοντες 27

Ασουρμπανιπάλ 19

«Ασπίδα του Στράνγκφορντ» 44-45

Ασσυρία 19

Αστυάγης 19

Άτοσσα 80-81, 83, 85

Αττική 27-29, 30-32, 60, 85

Δαρείος Β ' 19-20, 21, 28, 29, 30, 40, 41, 80, 82,

83, 84, 87, 91

Δαρείος Γ ' 92

Δάτης 30, 34, 36

Δαυρίσης 17

δελφικοί χρησμοί 13, 47, 57, 58, 59, 67

Δήλου, Συμμαχία 8, 88-89

Δημάρατος 85-87

δήμοι 28-29

Δημοκήδης 83-85

Διονύσιος 17

Διονύσου, Θέατρο 80

Δορυφόροι του Βασιλιά 24, 90-91

δούλοι/σκλάβοι 13, 17, 25, 43, 57, 61, 81-84

είλωτες 25

Ειρήνη του Βασιλέως 8, 92

Ελλάδα, εισβολή 46-49, 50

εξορία 83-87

βλ. επίσης εξοστρακισμός

εξοστρακισμός 8, 29, 28, 88

Ερέτρια 13, 30-32

Ευαίνετος 48

Εύβοια 29, 30-31,52-54

Ευρυβιάδης 48, 53, 54, 57, 61, 64

Εφιάλτης 54, 55, 58

Ηρόδοτος 8

Ιστορίες7, 9, 12-13, 17, 32, 36, 40, 41, 44,

48, 49, 51, 53, 54, 57, 60, 61, 64, 65, 69, 70,

79, 83, 84, 85

Θάσος 18

Θεαγένης 27

Θεμιστοκλής 8, 49, 59, 60-63, 64, 74, 88

Θερμοπύλες 48, 49, 51

μάχη 8, 54-58, 55, 76-77

Θεσσαλία 44, 48, 58

Αφέτες 51-54

Αχαιμένης 40

Αχούρα Μάζντα 20, 40, 68

Βαβυλώνα 8

Βαβυλωνία 19, 20, 40-41, 68

Βακτριανή 19

Βυζάντιο 8, 88

Ίππαρχος 28

Ιππίας 8, 14, 28, 30, 32, 33, 83, 85

ιππικό 16, 24, 34, 36, 41, 70

βλ. επίσης στρατιωτικές δυνάμεις

Ισαγόρας 28, 85

ισονομία 12, 18, 29

Ιστιαίος 17

Ίωνες, επανάσταση 8, 9-18, 11, 34

94

Γέλωνας 47

Δαρείος Α ' 8, 13-18, 19, 22

Κάθοδος των Μυρίων 8, 92

Καλλίειος Ειρήνη 8, 89

Καλλίμαχος 32-33, 36

Καμβύσης 8, 19, 20-21, 41

Κάρνεια 49

Κιλ ικ ία 19, 30, 41

Κίμωνας 89

Κλεισθένης 8, 28, 85

Κλεομένης 28, 85, 87

κοινό 17

Κόνωνας 92

Κορίνθου, Ισθμός 27, 48-49, 60-64, 68-69, 87

Κούναξα 92

κράνη 16, 37, 46-47, 86

Κροίσος 8, 9

Κύλωνας 27

Κύπρος 8, 16-17, 88-89

Κύρος Β ' («Κύρος ο Μέγας») 8, 9, 19, 20, 24, 41

Κύρος ο Νεότερος 8, 92

Λάδης, ναυμαχία 8, 17

Λακωνία 25

Λεωνίδας 48, 49, 54-58, 56, 76, 77, 79, 87

Λεωτυχίδας 74, 85

Λυδία 8, 9, 19, 20, 24, 30

Μακεδονία 18, 44, 46-49

Μαραθώνας 31

μάχη 8, 32-39, 35

Μαρδόνιος 17, 18, 44, 68-73, 79

Μεγαβάτης 12

Μέγαρα 27, 66

Μ έγας Αλέξανδρος 8, 92

Μεγιστίας 57

Μελάνθιος 14

Μεσσηνία 25

Μ η δ ία 20,21

Μ ίλητος 13, 17, 80

Μ ιλτιάδης 33

μισθοφόροι 18, 24, 92

Μπαρντίγ ια 8, 20

Μυκάλης, ναυμαχία 8, 73-74

Νάξος 8, 12, 27, 30, 89

ναυτικές δυνάμεις (στόλος) 8, 12, 17, 30, 43, 48,

49-54, 60-64, 62-63, 64-68, 71, 81

νομίσματα 14, 23

Ξάνθιππος 74, 88

Ξενοφώντας 87

Κύρον Λνάβασις 92

Ξέρξης, βασιλιάς της Περσίας 8, 22, 24, 40, 41,

43-51, 54, 57, 60, 61, 64-68, 73, 74, 80, 82,

87, 89

Ολυμπιακοί Αγώνες 49, 60

Όλυνθος 73

όπλα 21, 31, 33, 38-39, 42, 44-45, 59

οπλίτες 25, 26, 27, 31, 32, 37, 38-39, 42, 48-49,

50, 69, 86, 89

Οροίτης 83

Παντίτης 77, 78

Παυσανίας 8, 69, 70-73, 78-79, 88

πεζικό 23-24, 27, 36, 41

/?/.. επίσης στρατιωτικές δυνάμεις

Πεισίστρατος 8, 27

Πελοποννησιακός Πόλεμος 8, 90-92

Περικλής 91

περίοικοι 25, 27, 48, 69

Περσέπολη 81, 82

Περσική Αυτοκρατορία 7, 10, 19-24, 42

Πλαταιές 32, 70

μάχη 8, 68-73, 71

Πλείσταρχος 69

πλοία, βλ. ναυτικές δυνάμεις

Πολυκράτης 8, 27, 83

Ποτίδα ια 73

Πυθία 57, 58

Σαλαμίνα 14, 58-62

ναυμαχία 8, 64-68, 66, 80

Σάμος 8, 9, 13, 17, 19, 74, 83

Σάρδεις 8, 9, 13, 16, 22, 41, 51

σατράπες 9, 12, 74

Σίκιννος 61

Σιμωνίδης 57

Σκυθία/Σκΰθες 8, 20

Σκύλαξ 12

Σκΰλλις 53

Σκΰρος 89

Σογδιανή 19

Σάλωνας 27

Σπάρτη 8, 19, 24-27, 30, 32, 46, 48, 49, 75-79

στρατιωτικές δυνάμεις 17, 22-25, 26, 30, 31,

36, 38-39, 41-43, 42, 48, 50, 51, 54-55, 67,

69, 75-79

Συνέδριο των Ελλήνων 8, 46-51, 68, 69, 74

συνεισφορά 13, 41, 89

Συρακούσες 47

Τιγράνης 74

τραγωδία, αρχαία 80-82

τύραννος 9, 27

Τυρταίος 27, 77

Υδάρνης 54, 55, 57

Φειδιππίδης (Φιλιππίδης) 32

Φρύνιχος, Μιλήτου άλωσις 80

Φώκαια 17

Χαλκίδα 29, 30

χρησμοί 13, 28, 58-60, 67, 85

Ψαμμήτιχος 19

Ψυττάλεια 65, 66