CYPRUS CENTRE - prio.org · Η πρόσφατη ιστορία της Κύπρου...

Η μελέτη αυτή παρουσιάζει μια συγκριτική ανάλυση των σχολικών βιβλίων που χρησιμοποιούνται στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση για τη διδασκαλία της ιστορίας της Κύπρου και βασίστηκε στη μεθοδολογία που προτείνεται στην έκδοση της ΟΥΝΕΣΚΟ για την ανάλυση σχολικών εγχειρίδιων

Αμφότερα τα ελληνοκυπριακά βιβλία εν χρήσει και τα τουρκοκυπριακά που χρησιμοποιούντο μέχρι το 2004 υιοθετούν παρόμοια μοντέλα ιστορίας τα οποία βασίζονται τις αρχές του εθνοτικού εθνικισμού Η ιστορία παρουσιάζεται laquoεκ των άνωθενraquo ως διαδοχή δυναστειών δίνοντας έμφαση στην πολιτική και διπλωματική ιστορία και υιοθετώντας ανδροκεντρικές προσεγγίσεις Η κοινωνική ιστορία οι διαφοροποιήσεις ή αντιπαραθέσεις εντός των κοινοτήτων όπως επίσης και η συνεργασία ή αλληλεπιδράσεις αναμεταξύ των κοινοτήτων αγνοούνται σε σημαντικό βαθμό Υιοθετούνται έντονα εθνοκεντρικές προσεγγίσεις που αναιρούν την πολυπολιτισμική διάσταση της Κύπρου τόσο στο παρελθόν όσο και στο παρόν Η ιστορία παρουσιάζεται χρησιμοποιώντας μανιχαϊστικές αντιθέσεις καλού και κακού

Με την άνοδο στην εξουσία του Τουρκικού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος επιτεύχθηκε η αλλαγή των τουρκοκυπριακών σχολικών βιβλίων ιστορίας και η παραγωγή νέων βιβλίων το 2004 Παρά τις ελλείψεις και προβλήματα τους τα νέα αυτά βιβλία επιχειρούν ριζικές αλλαγές όσον αφορά το περιεχόμενο και τη μεθοδολογία διδασκαλίας της ιστορίας Καταδεικνύουν την ύπαρξη περιόδων σύγκρουσης αλλά και συνεργασίας περιπτώσεις ιστορικής ασυνέχειας ενδοκοινοτικών αντιπαραθέσεων και κονωνικο-πολιτισμικών αλληλεπιδράσεων Το νέο μοντέλο ιστορίας που υιοθετείται έχει ενδιαφέρουσες προεκτάσεις όσον αφορά θέματα μνήμης και τραύματος θυματοποίησης και αντεκδίκησης αλλά και όσον αφορά τη δυνατότητα επιλογής πολιτικής ταυτότητας στο παρόν Η μελέτη καταλήγει σε σειρά εισηγήσεων που αφορούν τα βιβλία και τη διδακτική της ιστορίας

ISBN 978-82-7288-279-1

Για παραγγελίες της έκθεσης απευθύνεστεPRIO Cyprus CentrePO Box 251571307 Nicosia Cyprus

Τηλέφωνο +357 22 4565554Ηλεκτρονικό ταχυδρομείοpriocypruscentrecytanetcomcy

Κατεβάστε την έκθεσηwwwprionocyprus

C Y P R U S C E N T R E

22008-G


Ιστορική Παιδεία στη Διαιρεμένη Κύπρο Μια Σύγκριση Ελληνοκυπριακών και Τουρκοκυπριακών Σχολικών Βιβλίων Ιστορίας της Κύπρου

Γιάννης Παπαδάκης

Έ κ θ ε σ η

PRIO_Report_2_08Gpdf 1 11210 114808 PM

Ο Γιάννης Παπαδάκης είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Τμήμα Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κύπρου Είναι συγγραφέας του βιβλίου Echoes from the Dead Zone Across the Cyprus Divide (IBTauris 2005) το οποίο κυκλοφορεί στα ελληνικά ως Η Ηχώ της Νεκρής Ζώνης Οδοιπορικό στη Διαιρεμένη Κύπρο (Scripta 2009) Έχει επιμεληθεί το Divided Cyprus Modernity History and an Island in Conflict (Indiana University Press 2006) μαζί με τους Gisela Welz και Νίκο Περιστιάνη και το ειδικό αφιέρωμα για την Κύπρο του περιοδικού Postcolonial Studies (2006) Η εργασία αυτή εκπονήθηκε κατά τη διάρκεια της εργασίας του στο PRIO Cyprus Center την περίοδο 2005-6 ως ερευνητικός συντονιστής για θέματα ιστορικής παιδείας


ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣΣΤΗ ΔΙΑΙΡΕΜΕΝΗ ΚΥΠΡΟ

Μια Σύγκριση των Ελληνοκυπριακών καιΤουρκοκυπριακών Σχολικών Βιβλίων

για την laquoΙστορία της Κύπρουraquo

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ

Έκθεση PRIO 22008

IInstitutt for fredforskningInternational Peace Research Institute Oslo (PRIO)Hausmanns gate 7 NO-0186 OSLO Νορβηγία

Τηλ +47 22 54 77 00

Φαξ +47 22 54 77 01

Email infopriono

Διαδίκτυο wwwpriono

Το PRIO ενθαρρύνει τους ερευνητές και τους συνεργάτες του να δημοσιεύουν τις

εργασίες τους σε επιστημονικά περιοδικά και βιβλία όπως και στη σειρά εκθέσεων

ανακοινώσεων και ενημερωτικών δελτίων του Ινστιτούτου Κατά την ετοιμασία των

δημοσιεύσεων αυτών το Ινστιτούτο ασκεί ένα βασικό ποιοτικό έλεγχο αλλά το PRIO

δεν υιοθετεί οποιαδήποτε άποψη γύρω από πολιτικά θέματα Ενθαρρύνουμε τους

ερευνητές να συμμετέχουν ενεργά σε δημόσιες συζητήσεις και τους δίνουμε πλήρη

ελευθερία έκφρασης της άποψης τους Επομένως η ευθύνη και η αναγνώριση για

τις υποθέσεις εργασίας τις θεωρίες τα ευρήματα και τις απόψεις που εκφράζονται

στις εκδόσεις μας ανήκουν στους συγγραφείς

Απέκδυση ευθυνών

Η αρχική έκδοση της έκθεσης είχε συνταχθεί στα αγγλικά

copy International Peace Research Institute Oslo (PRIO) 2009Το παρόν έργο προστατεύεται από τον νόμο Απαγορεύεται η ολική ή μερική αναπαραγωγήμηχανική αποθήκευση ή καθʼ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο χρήση του χωρίς τη γραπτή άδεια τουΙνστιτούτου Ερευνών για την Ειρήνη Όσλο (PRIO)

ISBN 978-82-7288-274-6

Σχεδιασμός εξωφύλλου Hilde Soslashrby Bardus Design

Φωτογραφίες Γιάννης Παπαδάκης

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ III

ΠΡΟΛΟΓΟΣ IV

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1

ΕΛΛΗΝΟΚΥΠΡΙΑΚΑ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΚΥΠΡΙΑΚΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ

ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΕΙΣ ΕΘΝΟΤΙΚΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ 5

ΤΑ ΕΛΛΗΝΟΚΥΠΡΙΑΚΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ 5

ΤΑ ΤΟΥΡΚΟΚΥΠΡΙΑΚΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ 13

ΤΑ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥΡΚΟΚΥΠΡΙΑΚΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ

ΑΛΛΑΓΗ ΠΡΟΤΥΠΟΥ 19

ΜΝΗΜΗ ΑΦΗΓΗΣΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ 29

ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ 33

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ηαποστολή του PRIO είναι να συνεισφέρει στον ενημερωμένο διάλογο για σημα-ντικές πτυχές μιας ενδεχόμενης διευθέτησης του Κυπριακού Ευελπιστούμε νατο επιτύχουμε μέσω της παροχής πληροφόρησης προσφέροντας νέες αναλύ-

σεις και διευκολύνοντας τον διάλογο Το PRIO Cyprus Centre επιθυμεί να προσφέρειώθηση στην ερευνητική συνεργασία και τον δημόσιο διάλογο μεταξύ Ελληνοκυπρίων καιΤουρκοκυπρίων όπως και εντός εκάστης των κοινοτήτων αλλά και σε διεθνές επίπεδο

Το PRIO βρίσκεται στην ευχάριστη θέση να παρουσιάσει την Έκθεση PRIO 22008που σύγγραψε ο Γιάννης Παπαδάκης ο συγγραφέας του βιβλίου Η Ηχώ της ΝεκρήςΖώνης Οδοιπορικό στη Διαιρεμένη Κύπρο (Αθήνα Scripta 2009)1 Ο συγγραφέας μελέ-τησε τόσο ελληνοκυπριακά όσο και τουρκοκυπριακά σχολικά βιβλία ιστορίας και συζή-τησε με εκπαιδευτικούς του μαθήματος της ιστορίας και από τις δύο κοινότητες τηςνήσου κατά την έρευνά του Οι συγκρίσεις του είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες τόσο απόακαδημαϊκής όσο και πολιτικής άποψης Καθώς διαφαίνεται για μια ακόμη φορά η δυνα-τότητα επίλυσης του Κυπριακού ή τουλάχιστον υπάρχει μια σοβαρή πιθανότητα υπάρ-χουν μια σειρά από προκλήσεις προς την ειρηνική συνύπαρξη που χρήζουν προσοχήςκαι δημόσιου διαλόγου Θα πρέπει να εξεταστεί με σοβαρότητα η κουλτούρα της εκπαί-δευσης και μια εκπαιδευτική μεταρρύθμιση μπορεί να διαδραματίσει θεμελιώδη ρόλοστον τρόπο που η Κύπρος προσεγγίζει την παγκοσμιοποίηση όπως και τις διμερείς σχέ-σεις των δύο κοινοτήτων στη νήσο Το μάθημα της ιστορίας θα επιδράσει στο πως οιεπόμενες γενεές της Κύπρου θα αντιλαμβάνονται τους εαυτούς τους και τις σχέσειςτους με άλλους στις δεκαετίες που θα ακολουθήσουν

Η έκθεση αυτή είναι η έβδομη από την αρχή της λειτουργίας του PRIO Cyprus Centreτο 2005 αλλά η πρώτη που εξετάζει την παιδεία και το πώς διδάσκεται η ιστορία στις δύοπλευρές της Κύπρου Η έκθεση ακολουθεί την παραδοσιακή μας προσέγγιση κριτικήςεξέτασης και συγκριτικής ανάλυσης ενός θέματος που αφορά τις κοινότητες της Κύπρου

Το προσχέδιο αυτής της έκθεσης πέρασε μέσα από μια εκτεταμένη διαδικασία αξιο-λόγησης ώστε να διασφαλιστεί ότι ανταποκρίνεται στα ύψιστα αντικειμενικά και ακαδη-μαϊκά πρότυπα Ωστόσο όπως πάντα οι απόψεις που εκφράζονται στην Έκθεση του PRIOανήκουν αποκλειστικά στον συγγραφέα Δεν δεσμεύουν το PRIO ως οργανισμό

STEIN TOslashNNESSONΔιευθυντής

International Peace Research Institute Όσλο (PRIO)

20 Ιουλίου 2008

1 Εκδόθηκε αρχικά ως Echoes from the Dead Zone Across the Cyprus Divide (London IBTauris 2005)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ2

Ανάλογα με το κοινωνικοϊστορικό πλαίσιο οι στόχοι του μαθήματος της ιστο-ρίας μπορούν να είναι η καλλιέργεια της εθνικής ταυτότητας ή η προώθησηηθικών και πολιτικών θέσεων η διερεύνηση της ετερότητας η δημιουργία ενσυ-

ναίσθησης η παρουσίαση διαφορετικών οπτικών η ιστορική ανάλυση και έρευνά ή ηκαλλιέργεια κριτικής σκέψης3 Σε πολλές κοινωνίες ωστόσο ιδίως σε αυτές που βιώ-νουν εθνοτικές συγκρούσεις η ιστορία συχνά χρησιμοποιείται για την προώθησηαφηγήσεων που επικεντρώνονται στις δοκιμασίες του έθνους και προάγουν τη νομι-μοποίηση των πολιτικών του επιδιώξεων Ο οδύνη των άλλων αποσιωπείται η ιστορικήτους ύπαρξη αμφισβητείται και οι κοινωνικοπολιτισμικές αλληλοεπιδράσεις παραγνω-ρίζονται Έτσι ακριβώς παρουσιαζόταν η laquoΙστορία της Κύπρουraquo στα σχολικά βιβλίατης ιστορίας των δυο μεγαλύτερων κοινοτήτων στην Κύπρο Το 2004 όμως υιοθετήθηκεμια νέα προσέγγιση στο μάθημα της ιστορίας από το νεοεκλεγέν αριστερό τουρκοκυ-πριακό κόμμα (CTP) μια προσέγγιση που (όπως υποστηρίζει) στοχεύει στην ανάπτυξημια ειρηνικής κουλτούρας με την ανάδειξη πολιτισμικών αλληλοεπιδράσεων και επι-πλέον εξετάζει θέματα εσωτερικών διαχωρισμών και ασυνέχειας Πρόκειται για μιαενδιαφέρουσα εξέλιξη τόσο για θεωρητικούς όσο και πολιτικούς λόγους Πώς γρά-φεται μια ιστορία που περιλαμβάνει εσωτερικές συγκρούσεις Και ειδικά μια ιστορίαπου θα καταδείκνυε τη βία στο εσωτερικό κάθε μιας από τις δύο πλευρές ndash σε αντί-θεση με τις καθιερωμένες προσεγγίσεις που παρουσιάζουν μονολιθικές κατασκευέςτου Εμείς και οι Άλλοι όπου οι Άλλοι είναι πάντα οι αποκλειστικοί θύτες Ποια γεγο-νότα ποιες περίοδοι αρχές και προοπτικές αναδεικνύονται τώρα ενώ στις προαναφερ-θείσες προσεγγίσεις παραγνωρίζονταν Μπορεί η ιστορία να έχει νόημα όταν ειδωθείαπό την οπτική όχι ενός αλλά περισσοτέρων πρωταγωνιστών

Η καθιερωμένη εθνικιστική ιστορική αφήγηση παρουσιάζει το έθνος ως ομοιογενή

αρχέγονη οντότητα ενώ η νέα τουρκοκυπριακή προσέγγιση αποδίδει την εμφάνιση

της εθνικής ταυτότητας στην Κύπρο κατά τον 19ο και 20ό αιώνα ακολουθώντας μια

θεωρητική προσέγγιση κοινωνικής κατασκευής (social construction)4 Αυτό το ιστορικό

2 Προηγήθηκε μια συντομότερη δημοσίευση αυτής της μελέτης ως ldquoNarrative Memory and History Education in Divided Cyprus AComparison of History Books on the ʻHistory of Cyprusʼrdquo History and Memory 20 no 2 2008 128-148

3 Για εκτενείς αναλύσεις των μεθόδων και στόχων του μαθήματος της ιστορίας βλ Keith Barton and Linda Levstik Teaching Historyfor the Common Good (New Jersey 2004) Peter Seixas ed Theorizing Historical Consciousness (Toronto 2004) Peter Sterns PeterSeixas and Sam Wineburg eds Knowing middotTeaching and Learning History National and International Perspectives (New York 2000)

4 Για μια αναλυτική συζήτηση των αρχεγονικών (primordialist) και κοινωνικο-κατασκευαστικών (social-constructivist) μοντέλωνβλέπε Anthony Smith The Nation in History Historiographical Debates about Ethnicity and Nationalism (Hanover 2000)

2 Το Μάθημα της Ιστορίας στη Διαιρεμένη Κύπρο

μοντέλο έχει ενδιαφέρουσες επιπτώσεις στις αντιλήψεις περί μνήμης και τραύματος

απόδοσης ευθυνών και εκδίκησης όπως και την παραχώρηση της δυνατότητας επι-

λογής πολιτικής ταυτότητας στο παρόν Αντίθετα το καθιερωμένο μοντέλο του

μαθήματος της ιστορίας που χρησιμοποιείτο και στις δύο πλευρές της Κύπρου υιοθε-

τούσε αυτό που αποκαλείται laquoδημιουργία ταυτότηταςraquo (identification stance) δηλαδή

laquoιστορίες των εθνικών καταβολών και ιστορικών κομβικών σημείων [που] μπορούν να

αξιοποιηθούν για τη δημιουργία ενός αισθήματος συμμετοχής και ταύτισης με μια

ομάδα όπως και ιστορικών κοινωνικών επιτευγμάτων [που] μπορούν να αξιοποιηθούν

για να νομιμοποιήσουν τωρινές κοινωνικές ομαδοποιήσεις ή πολιτικές επιδιώξειςraquo5

Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της χρήσης της αφηγηματικής φόρμας όπου ένας χαρα-

κτήρας το έθνος είναι παρών από την αρχή ως το τέλος ως πρωταγωνιστής της ιστο-

ρίας με τα δεινά ή τα επιτεύγματα του οποίου οι μαθητές καλούνται να ταυτιστούν

Η ιστορία παρουσιάζεται ως μια μεγαλοπρεπής αφήγηση εθνικών επιτευγμάτων και

αγώνων με την εθνική κοινότητα να προκύπτει ως μόνη δυνατή επιλογή πολιτικής

ταύτισης Όπως θα επιχειρηματολογήσω εκτενέστερα στα συμπεράσματα αυτή η

προσέγγιση αναιρεί τη θεμελιώδη (ιστορικά) διάκριση μεταξύ του παρελθόντος και

του παρόντος και δεν επιτρέπει την επιλογή του πολιτικού συνόλου στο οποίο θα επι-

θυμούσε κάποιος να ανήκει στο παρόν6

Η πρόσφατη ιστορία της Κύπρου σημαδεύτηκε από πολλαπλές συγκρούσεις και

ξένες επεμβάσεις οι οποίες παρέχουν το κοινωνικο-πολιτικό πλαίσιο εντός του οποίου

γράφτηκαν τα υπό εξέταση βιβλία Μια σύντομη σκιαγράφηση της ομολογουμένως

επίμαχης πρόσφατης πολιτικής ιστορίας της Κύπρου είναι άρα αναγκαία ως υπόβαθρο

Εξίσου αναγκαίο είναι παρουσιάσω τους μεθοδολογικούς περιορισμούς της μελέτης

αυτής Η όλη συζήτηση για την ιστορία της Κύπρου μοιάζει με διάβαση μέσα σε ναρ-

κοπέδιο μιας και τα πλείστα έργα έχουν γραφτεί από Ελληνοκύπριους Τουρκοκύ-

πριους Έλληνες Τούρκους και Βρετανούς συγγραφείς σε περιόδους συγκρούσεων

και βίας Οι περισσότεροι συγγραφείς κεκαλυμμένα ή απροκάλυπτα χρησιμοποίησαν

την ιστορία για τη νομιμοποίηση των πολιτικών στόχων της δικής τους πλευράς και την

απόρριψη των αιτημάτων των άλλων7 Το ότι δεν είμαι ιστορικός αλλά ελληνοκύπριος

5 Barton and Levstik Teaching History 456 Barton and Levstik Teaching History 49 62-637 Για γενικές κριτικές αναλύσεις της βρετανικής και ελληνοκυπριακής προσέγγισης στην ιστορία της Κύπρου βλ Michael Given

Symbols Power and the Construction of City-Kingdoms of Archaic and Classical Cyprus (PhD diss University of Cambridge 1991)Michael Given laquoStar of the Parthenon Cypriot Melange Education and Representation in Colonial Cyprusraquo Journal of MediterraneanStudies 7 no 1 (1997) 59-82 Yiannis Papadakis Perceptions of History and Collective Identity A Study of Contemporary Greek Cypriotand Turkish Cypriot Nationalism (PhD diss University of Cambridge 1993) 25-51 Για κριτικές αναλύσεις των ελληνοκυπριακώνσχολικών βιβλίων για το μάθημα της ιστορίας της Κύπρου δες Λώρης Κουλλαπής laquoΙδεολογικοί Προσανατολισμοί τηςΕλληνοκυπριακής Εκπαίδευσης με Έμφαση στο Μάθημα της Ιστορίαςraquo Σύγχρονα Θέματα αρ 68-69-70 (1998-1999) 276-296Loris Koullapis laquoThe Subject of History in the Greek Cypriot Educational System A Subset of the Greek Nationraquo in Christina Koullouried Clio in the Balkans The Politics of History Education (Thessaloniki 2002) 406-422 ΑΚΤΗ Έκθεση για τα βιβλία της Ιστορίας καιΛογοτεχνίας της Έκτης Δημοτικού σε Σχέση με την Προώθηση της Βίας και του Εθνικισμού (Λευκωσία 2004) Για κριτικές

3Εισαγωγή

κοινωνικός ανθρωπολόγος αποτελεί πρόσθετη δυσκολία Στη μελέτη αυτή θα χρησι-

μοποιήσω μια συγκριτική προσέγγιση ως βασικό κριτικό εργαλείο για τη δημιουργία

αποοικειοποίησης (defamiliarisation) και θα προσπαθήσω μέσω μιας θεωρητικής συζή-

τησης να καταδείξω τα δομικά προβλήματα και τους περιορισμούς των ιστορικών αφη-

γήσεων που παρουσιάζονται στα βιβλία της ιστορίας Θα επικεντρωθώ δε στις λανθά-

νουσες ιδεολογικές αρχές (underlying ideological principles) που καθοδηγούν τους τρό-

πους παρουσίασης της ιστορίας Για την ανάλυση ιστορικών βιβλίων χρησιμοποίησα τις

κατευθυντήριες γραμμές για έρευνα σε σχολικά βιβλία της UNESCO που υπογραμ-

μίζει τη σημασία της ποιοτικής ανάλυσης για να laquoαποκαλυφθούν οι λανθάνουσες

παραδοχέςraquo8 Για το λόγο αυτό η μελέτη επικεντρώνεται περισσότερο σε βιβλία που

παρουσιάζουν ολόκληρη την ιστορία από laquoτην αρχή ως το τέλοςraquo μιας και αυτό επι-

τρέπει την εξέταση (ολόκληρης) της αφήγησης που εν προκειμένω αποτελεί το καίριο

αναλυτικό εργαλείο9 Οι βασικές αναλυτικές αρχές που υιοθετούνται από το εγχει-

ρίδιο της UNESCO αφορούν στην εξέταση των ακόλουθων όρων πλαισίου και ορίων

της αναπαράστασης της συλλογικής ταυτότητας τη συνέχεια τη νομιμοποίηση και

τον αποκλεισμό και τους χαρακτήρεςπρωταγωνιστές της ιστορίας10

Τους τρεις αιώνες οθωμανικής κυριαρχίας στην Κύπρο διαδέχθηκε η βρετανική

αποικιοκρατία το 1878 Στον 20ό αιώνα παρατηρήθηκε η σταδιακή άνοδος του ελλη-

νικού εθνικισμού και μετέπειτα του τουρκικού εθνικισμού με τους Ελληνοκύπριους

να διεκδικούν την Ένωση με την Ελλάδα και τους Τουρκοκύπριους να απαιτούν το

Τaksim τη Διχοτόμηση της Κύπρου Από το 1955 ιδρύθηκε η ένοπλη οργάνωση ΕΟΚΑ

[Εθνική Οργάνωση Κυπρίων Αγωνιστών] η οποία και ηγήθηκε του αγώνα των Ελληνο-

κυπρίων ενώ το 1958 οι Τουρκοκύπριοι δημιούργησαν τη δική τους ένοπλη οργά-

νωση την ΤΜΤ [Τουρκική Αντιστασιακή Οργάνωση] Το 1960 η Κύπρος ανακηρύχτηκε

ανεξάρτητο κράτος η Κυπριακή Δημοκρατία (ο πληθυσμός της οποίας ήταν κατά 80

Ελληνοκύπριοι και 18 Τουρκοκύπριοι) αποτέλεσμα που ματαίωσε την επίτευξη των

πολιτικών επιδιώξεων και των δύο κοινοτήτων Και οι δύο εθνοτικές ομάδες συνέ-

χισαν να επιδιώκουν τους διαφορετικούς τους στόχους και το 1963 ξέσπασαν διακοι-

νοτικές συγκρούσεις Αυτές συνεχίστηκαν κατά περιόδους μέχρι το 1967 με τους

αναλύσεις της τουρκοκυπριακής προσέγγισης στην ιστορία και τα σχολικά βιβλία δες Niyαzi Kizilyurek laquoNational Memory and TurkishCypriot Textbooksraquo in Christina Koullouri ed Clio in the Balkans The Politics of History Education (Thessaloniki 2002) 431-442 POSTPilot Application for the History and Literature Books of the 5th Grade of the Elementary School (Nicosia 2004) POST Textual and VisualAnalyses of Lower Secondary School History Textbooks Comparative Analysis of the Old and the New Textbooks (Nicosia 2007)

8 Falk Pingel UNESCO Guidebook on Textbook Research and Textbook Revision (Hannover 1999) 45 9 Εδώ εξετάζονται τα σημαντικότερα τουρκοκυπριακά σχολικά βιβλία ιστορίας της Κύπρου που ήταν σε χρήση μέχρι το 2006

το τέλος της περιόδου που καλύπτει η παρούσα μελέτη Τα σημαντικότερα ελληνοκυπριακά σχολικά βιβλία είναι αυτό της 5ηςκαι 6ης τάξης της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης που απευθύνεται σε ενδεκάχρονους και δωδεκάχρονους μαθητές και το βιβλίοτης δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης για το γυμνάσιο Αυτό το βιβλίο αποτελεί περίληψη όλων των βιβλίων της δευτεροβάθμιαςεκπαίδευσης που καλύπτουν συγκεκριμένες περιόδους Κουλλαπής laquoΙδεολογικοί Προσανατολισμοίraquo 281

10 Pingel UNESCO Guidebook 24 26 27 47


Τουρκοκύπριους να επωμίζονται το μεγαλύτερο κόστος σε απώλειες ζωών και με το

ένα πέμπτο του πληθυσμού τους να εκτοπίζεται Με την άνοδο στην εξουσία της χού-

ντας στην Ελλάδα η ελληνοκυπριακή ηγεσία εγκατέλειψε σταδιακά τον στόχο για

Ένωση με την Ελλάδα και επιδίωξε να περιφρουρήσει την ανεξαρτησία της Κύπρου

εν μέσω προσπαθειών της Αθήνας να υπαγορεύσει πολιτικές στην Κύπρο και επικε-

ντρώθηκε στην επίλυση του δια-κοινοτικού προβλήματος Η ένοπλη αντιπαράθεση

Τουρκοκυπρίων και Ελληνοκυπρίων τερματίστηκε μετά το 1967 ξεκίνησε όμως μια

νέα σύγκρουση αναμεταξύ των Ελληνοκυπρίων Με τη στήριξη της ελληνικής χού-

ντας μια μικρή ομάδα ακροδεξιών εξτρεμιστών επ ονόματι ΕΟΚΑ Β διενήργησε πρα-

ξικόπημα το 1974 κατά του προέδρου της νήσου Αρχιεπισκόπου Μακαρίου με σκοπό

να φέρει την Ένωση Αυτό προκάλεσε την στρατιωτική επίθεση της Τουρκίας που

διαίρεσε τη νήσο και επέφερε τον εκτοπισμό των περισσοτέρων Ελληνοκυπρίων στη

νότια πλευρά και των Τουρκοκυπρίων στη βόρεια Οι απώλειες των Ελληνοκυπρίων

ήταν πολύ μεγαλύτερες όσον αφορά τους νεκρούς τους αγνοουμένους και τα άλλα

κοινωνικά τραύματα του πολέμου και του εκτοπισμού με σχεδόν το ένα τρίτο των

600000 χιλιάδων Ελληνοκυπρίων να εκτοπίζεται στα νότια Περίπου 45 χιλιάδες Τουρ-

κοκύπριοι εκτοπίστηκαν στην αντίθετη κατεύθυνση Το 1983 οι τουρκοκυπριακές

αρχές ανακήρυξαν μονομερώς το δικό τους κράτος την Τουρκική Δημοκρατία της

Βορείου Κύπρου (ΤΔΒΚ) η οποία έκτοτε δεν αναγνωρίζεται διεθνώς με εξαίρεση την

Τουρκία Για μεγάλο μέρος του 20ού αιώνα διαδραματίστηκε μια ακόμη έντονη

σύγκρουση εντός εκάστης των κοινοτήτων μεταξύ της Δεξιάς και της Αριστεράς με

το δικό της ιστορικό βίας ιδίως κατά της Αριστεράς

11 Anthony Smith National Identity (London 1991)12 Βλέπε Κουλλαπής ldquoΙδεολογικοί Προσανατολισμοίrdquo Και Kizilyrek ldquoNational Memoryrdquo13 Βλέπε Koullapis ldquoThe Subject of Historyrdquo και Kizilyrek ldquoNational Memoryrdquo 14 Για αναλυτική κριτική συζήτηση των ελληνικών σχολικών βιβλίων για το μάθημα της ιστορίας βλέπε Άννα Φραγκουδάκη και

Θάλεια Δραγώνα επιμ laquoΤι είναι η Πατρίδα μαςraquo Εθνοκεντρισμός στην Εκπαίδευση (Αθήνα 1997) Για κριτική συγκριτικήανάλυση ελληνικών και τουρκικών σχολικών βιβλίων βλέπε Ηρακλής Μήλλας Εικόνες Ελλήνων και Τούρκων Σχολικά ΒιβλίαΙστοριογραφία Λογοτεχνία και Εθνικά Στερεότυπα (Αθήνα 2001) Loris Koullapis ldquoThe Presentation of the Period 1071-1923 inGreek and Turkish Textbooks Between 1950-2000rdquo International Textbook Research 24 no 3 (2002) 279-304

Παρά τους αντικρουόμενους πολιτικούς τους στόχους οι δύο εθνικισμοί που

ανέκυψαν στην Κύπρο είχαν κοινή μορφή αυτήν του εθνοτικού εθνικισμού11

που υπογραμμίζει την κοινή ιστορία καταγωγή γλώσσα κουλτούρα και θρη-

σκεία με τους λαούς των laquoμητέρων πατρίδωνraquo Τουρκίας και Ελλάδας Οι Ελληνοκύ-

πριοι και οι Τουρκοκύπριοι διδάσκονταν την ιστορία της Ελλάδας ή της Τουρκίας αντί-

στοιχα ενώ η ιστορία της Κύπρου εισήχθη πρόσφατα με πολύ λιγότερο χρόνο διδα-

σκαλίας12 Στην ελληνοκυπριακή πλευρά η ιστορία της Κύπρου παρουσιαζόταν ως

προέκταση της ιστορίας της Ελλάδας και στην τουρκοκυπριακή πλευρά ως προέ-

κταση της ιστορίας της Τουρκίας13

Τα Ελληνοκυπριακά Σχολικά ΒιβλίαΤο γενικότερο πλαίσιο και οι βασικές αρχές των ελληνοκυπριακών σχολικών βιβλίων

προέρχονται από το κυρίαρχο πρότυπο της ιστορίας της Ελλάδας Η κυρίαρχη αφή-

γηση της ιστορίας της Ελλάδας χωρίζεται σε τρεις βασικές περιόδους την αρχαία

Ελλάδα τη μεσαιωνική Ελλάδα (την laquoένδοξη Βυζαντινή Αυτοκρατορίαraquo) και τη σύγ-

χρονη Ελλάδα (τη δημιουργία του ελληνικού κράτους κατά τον 19ο και 20ό αιώνα)

Ιδιαίτερη έμφαση προσδίδεται στην αρχαία Ελλάδα ως αρχή της ιστορίας την οποία

διαδέχονται laquoξένες κυριαρχίεςraquo μέχρι την άνοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (που

θεωρείται ως ένδοξη laquoελληνικήraquo αυτοκρατορία) και στο τέλος την απελευθέρωση από

τον laquoτουρκικό ζυγόraquo14 Ο laquoΕλληνισμόςraquo είναι η υπερβατική υπεριστορική κατηγορία

που διέπει αυτήν την ιστορική πραγματεία η οποία υποστηρίζει την ιστορική συνέ-

ΕΛΛΗΝΟΚΥΠΡΙΑΚΑ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΚΥΠΡΙΑΚΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΕΙΣ ΕΘΝΟΤΙΚΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ

Κεφάλαιο 1


χεια του Ελληνισμού από την αρχαία ως τη σύγχρονη περίοδο Βάσει αυτής της ιστο-

ρικής αφήγησης οι Τούρκοι εμφανίζονται ως ο βάρβαρος και υπέρτατος εχθρός του

Ελληνισμού Αυτό αποτυπώνεται ξεκάθαρα στο εξώφυλλο του ελληνικού βιβλίου

(Εικόνα 1) για το μάθημα της ιστορίας στη δημοτική εκπαίδευση Παρουσιάζει ομάδα

Ελλήνων αγωνιστών με φόντο Τούρκους που κρατούν αιχμάλωτους Έλληνες με

τους Τούρκους να υψώνουν τα σπαθιά τους έτοιμοι να τους αποκεφαλίσουν

laquoΗ Κύπρος είναι και ήταν ελληνική και μόνο ελληνικήraquo είναι το μήνυμα που δίνει

το εξώφυλλο του βασικού ελληνοκυπριακού σχολικού βιβλίου για το μάθημα της

ιστορίας στη δημοτική εκπαίδευση που παρουσιάζει σειρά αρχαίων στηλών (Εικόνα 2)

όσον αφορά το λαό της laquoΟι Κύπριοι ήταν και είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοιraquo15 Το βιβλίο

αυτό πραγματεύεται τη Ρωμαϊκή περίοδο μέχρι το παρόν και παρουσιάζει έτσι την

15 Ανδρέας Πολυδώρου Ιστορία της Κύπρου (Λευκωσία 1991) 58 Το γεγονός ότι η φωτογραφία στο εξώφυλλο παρουσιάζειρωμαϊκές στήλες (όπως το βιβλίο αναφέρει στο εσωτερικό) αποτελεί κάτι που οι μαθητές του δημοτικού σχολείου μάλλον δεναντιλαμβάνονται μιας και οι αρχαίες στήλες είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με αρχαία ελληνικά μνημεία Για πιο λεπτομερείςκριτικές αυτού του βιβλίου που επιβεβαιώνουν τα ευρήματα που παρουσιάζονται στο παρόν έργο βλέπε ΑΚΤΗ Έκθεση γιατα βιβλία της Ιστορίας Καλυψώ Χαραλάμπους και Έλενα Μίχη Ο Εθνικός Εαυτός και ο Εθνικός Άλλος στο Εγχειρίδιο ΙστορίαςΑνδρέα Πολυδώρου αδημοσίευτη μελέτη στο πλαίσιο μεταπτυχιακού Τμήμα Επιστημών της Αγωγής Πανεπιστήμιο Κύπρου(Λευκωσία 2006) Σημειώνω ότι όλες οι μεταφράσεις όπου αυτές χρειάστηκαν είναι δικές μου

Εικόνα 1 Πηγή ΟΕΔΒ Στα Νεότερα Χρόνια ndash Ιστορία Στ Δημοτικού (Αθήνα) εξώφυλλο

7Ελληνοκυπριακά και Τουρκοκυπριακά Σχολικά βιβλία Αντανακλάσεις Εθνοτικού Εθνικισμού

πληρέστερη αφήγηση ολόκληρης της ιστορίας της Κύπρου στα δημοτικά σχολεία16

Από την αρχή εντάσσει την ιστορία της Κύπρου στην ιστορία της Ελλάδας με τα

πρώτα δύο μέρη να τιτλοφορούνται laquoΗ Κατάκτηση της Ελλάδας από τους Ρωμαίουςraquo

και ακολούθως laquoΗ Κατάκτηση της Κύπρου από τους Ρωμαίουςraquo Αυτό όπως και τα

άλλα ελληνοκυπριακά σχολικά βιβλία που εξετάζω ακολουθούν το διαχωρισμό της

ιστορίας σε περιόδους όπως καθιερώθηκε στην αφήγηση της ιστορίας της Ελλάδας

παρουσιάζοντας την ιστορία laquoεκ των άνωθενraquo ως μια διαδοχή ηγεμονιών με τη συν-

θετική κατάληξη ndashκρατία που υποδηλεί καταπίεση και χρησιμοποιείται για όλους πλην

των (αρχαίων) Ελλήνων ή Βυζαντινών όπως Φραγκοκρατία Ενετοκρατία Τουρκο-κρατία Αγγλοκρατία Σε όλα τα βιβλία ο laquoΚυπριακός Ελληνισμόςraquo είναι ο κεντρικός

χαρακτήρας και πρωταγωνιστής της ιστορίας από την αρχή μέχρι το τέλος

Όλα τα βιβλία χρησιμοποιούν τον όρο Κύπριοι ως ισοδύναμο του όρου Έλληνες

συχνά εντός της ίδιας πρότασης ή παραγράφου Όπως ο Κουλλαπής ορθά επιση-

μαίνει laquoη πρακτική αυτή υποβάλλει στην ιστορική συνείδηση των Ελληνοκυπρίων

την πεποίθηση ότι από τον καιρό των Μυκηναίων μέχρι σήμερα δεν υπήρξαν ποτέ

οποιεσδήποτε άλλες αυτόχθονες πληθυσμιακές ομάδες εκτός από τους Έλληνες ή

16 Οι παλαιότερες περίοδοι διδάσκονται στις προηγούμενες τάξεις του δημοτικού σχολείου

Εικόνα 2 Πηγή Ανδρέας Πολυδώρου Ιστορία της Κύπρου (Λευκωσία 1991) εξώφυλλο


στην καλύτερη περίπτωση η παρουσία των όποιων Άλλων ήταν και είναι παρασι-

τικήraquo17 Όπως αναφέρει ένα βιβλίο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στον πρόλογο

laquoΠολλοί κατά καιρούς πέρασαν από την Κύπρο ή την κατάκτησανhellip Οι κάτοικοί όμως

διαφύλαξαν τον ελληνικό χαρακτήρα που δημιουργήθηκε από τότε που οι Μυκηναίοι

εγκαταστάθηκαν στο νησίhellipraquo18 Αυτή η laquoθέση περί εξελληνισμούraquo που αναπαράγεται

σε όλα τα σχετικά σχολικά βιβλία υπήρξε αντικείμενο κριτικής κυρίως από ακαδημαϊ-

κούς εκτός Κύπρου19 Σύμφωνα με τη λογική αυτού του μοντέλου άλλοι οι Τουρκο-

κύπριοι για παράδειγμα δεν ανήκουν και ούτε έχουν το δικαίωμα (ιστορικά ομιλώ-

ντας) να ζουν στην Κύπρο εξ ου και η κατηγορία laquoΚύπριοιraquo χρησιμοποιείται με τρόπο

που τους αποκλείει Όπως επισήμανε το πιο πάνω παράθεμα η άφιξη των Μυκηναίων

θεωρείται το πιο σημαντικό ιστορικό γεγονός που σφράγισε τον χαρακτήρα της

Κύπρου ως αποκλειστικά ελληνικό

Εικόνα 3 Πηγή ΥΑΠ Ιστορία της Κύπρου ndash Γυμνάσιο (Λευκωσία 2005) σελ 105

17 Κουλλαπής ldquoΙδεολογικοί Προσανατολισμοίrdquo 283 Όπως επίσης επιχειρηματολογεί ο Κουλλαπής η πρακτική αυτή εφαρμοζότανσε όλα τα βιβλία του μαθήματος της ιστορίας Για παραδείγματα αυτής της πρακτικής βλέπε Πολυδώρου Ιστορία της Κύπρου91 107 108 110

18 ΥΑΠ (Υπηρεσία Ανάπτυξης Προγραμμάτων) Ιστορία της Κύπρου ΝεολιθικήndashΡωμαϊκή (Λευκωσία 2005) 2 19 Για μια γενική επισκόπηση αυτής της κριτικής βλέπε Natasha Leriou ldquoConstructing an Archaeological Narrative The Hellenisation

of Cyprusrdquo Stanford Journal of Archaeology 1 (2002)1-32


Σύμφωνα με τη λογική του εθνοτικού εθνικισμού όπως παρουσιάζονται οι Βυζα-

ντινοί ως Έλληνες έτσι ακριβώς παρουσιάζονται και οι Οθωμανοί ως Τούρκοι με το

βιβλίο της δημοτικής εκπαίδευσης να περιλαμβάνει κεφάλαιο για την laquoΚατάκτηση της

Λευκωσίας από τους Τούρκουςraquo που ξεκινά ως εξής laquoΉταν φανερό πως κάποια μέρα

θα ʼβαζαν χέρι οι Τούρκοι στο γλυκό νησί την ωραία Κύπρο Έτσι που πήρε και άπλωσε

το κράτος του Σουλτάνου η μικρή Κύπρος έμοιαζε σαν αδύναμο ποντίκι στα νύχια

άγριου λιονταριούraquo20 Αυτό αντανακλά το πνεύμα με το οποίο αντιμετωπίζονται οι

Τούρκοι που ως λαός παρουσιάζονται ως επεκτατικός και θηριώδης Η οθωμανική

περίοδος περιγράφεται αποκλειστικά με μελανά χρώματα σε αυτό και τα άλλα σχολικά

βιβλία laquoΩς τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας η Κύπρος ακολούθησε την τύχη

του υπόλοιπου Ελληνισμού για 300 χρόνια ταπεινώσεις εξευτελισμοί καταπίεσηraquo21

Στα βιβλία περιλαμβάνονται λεπτομερείς περιγραφές και απεικονίσεις βασανιστηρίων

ή σφαγών σε πολυάριθμες σελίδες όπως αυτή που παρουσιάζει έναν laquoΤούρκοraquo να

παλουκώνει έναν laquoΈλληναraquo (Εικόνα 3) Το βιβλίο της δημοτικής εκπαίδευσης ρωτά ακο-

λούθως τους μαθητές laquoΤι βασανιστήρια υπέφεραν οι Κύπριοι στα χέρια των Τούρκωνraquo22

Αντίθετα η Βυζαντινή διακυβέρνηση παρουσιάζεται θετικά ως η περίοδος που

laquoάνθησε ο βυζαντινός πολιτισμόςraquo23 Δεδομένης της συνεχούς χρήσης του όρου

laquoΤούρκοςraquo για τους Τουρκοκύπριους24 οι Τουρκοκύπριοι εμφανίζονται ως τμήμα της

ευρύτερης ιστορικής κατηγορίας laquoΤούρκωνraquo που παρουσιάζονται ως ο κατεξοχήν

αιμοδιψής εχθρικός και βάρβαρος λαός Η δομή της ελληνοκυπριακής αφήγησης

παρουσιάζεται συνοπτικά στον Πίνακα 1 Η ιστορία ξεκινά με την άφιξη των laquoΕλλήνωνraquo

στην Κύπρο laquoΟι Έλληνες (της Κύπρου)raquo εμφανίζονται ως ο πρωταγωνιστής και ηθικό

κέντρο (moral centre) της ιστορίας από την οπτική του οποίου αξιολογούνται τα γεγο-

νότα25 και ακολουθεί το 1974 ως τραγικό τέλος για τους laquoΈλληνες της Κύπρουraquo

Όπως επισημαίνει ο White η χρήση της αφηγηματικής φόρμας προϋποθέτει την έννοια

της συνέχειας και σε αυτήν την περίπτωση της παρουσίας ενός κεντρικού χαρα-

κτήρα δηλαδή του (Ελληνικού) έθνους από την αρχή μέχρι το τέλος της ιστορίας Η

χρήση της αφηγηματικής φόρμας παρουσιάζει την ιστορία ως εξιστόρηση η οποία ηθι-

κολογεί και από την οποία απορρέει το τι δέον γενέσθαι το οποίο η εθνική κοινότητα

οφείλει να ακολουθήσει Με άλλα λόγια η αφηγηματική φόρμα παραθέτει ηθοπλα-

στικές ιστορίες Όταν μάλιστα η ιστορία παρουσιάζεται με αυτήν τη μορφή παρουσιά-

ζεται ως απόλυτα αντικειμενική ως εάν τα γεγονότα να μιλούν από μόνα τους26

20 Πολυδώρου Ιστορία της Κύπρου 6921 ΥΑΠ Ιστορία της Κύπρου Γυμνάσιο (Λευκωσία 2005) 9222 Πολυδώρου Ιστορία της Κύπρου 9123 ΥΑΠ Ιστορία της Κύπρου Γυμνάσιο 66 Για τις παρουσιάσεις της βυζαντινής και οθωμανικής περιόδου στα ελληνικά σχολικά

βιβλία ως laquoπαράδεισοςraquo και laquoκόλασηraquo και αντίστροφα στα τουρκικά σχολικά βιβλία βλέπε Koullapis ldquoThe Presentation of thePeriod 1071-1923rdquo

24 Με την εξαίρεση σποραδικών αναφορών σε laquoΤουρκοκυπρίουςraquo στις τελευταίες σελίδες των βιβλίων25 Hayden White The Content of the Form Narrative Discourse and Historical Representation (Baltimore and London 1990) 1-2526 White The Content of the Form 3 10 25


Στην περίοδο της διακοινοτικής βίας στη δεκαετία του 1960 γίνεται μόνο συνοπτική

αναφορά και αυτή αποκλειστικά από την ελληνοκυπριακή οπτική Οι Τουρκοκύπριοι

περιγράφονται ως laquoΤούρκοι στασιαστέςraquo27 που προέβαιναν σε προκλήσεις και θεω-

ρούνται αποκλειστικά υπαίτιοι για τις συγκρούσεις Η περίοδος αυτή παρουσιάζεται

ως περίοδος στην οποία εκδηλώθηκε επίθεση των laquoΤούρκωνraquo (Τουρκίας και Τουρκο-

κυπρίων) κατά των laquoΕλλήνωνraquo και προβάλλεται ως περίοδος στην οποία υπέφεραν

κυρίως οι laquoΈλληνεςraquo όταν τουρκικά αεροπλάνα laquoσκόρπισαν την καταστροφή και το

θάνατο στον άμαχο πληθυσμόraquo (εννοώντας τους Ελληνοκυπρίους)28 έστω κι αν τα

δεινά των Τουρκοκυπρίων ήταν από κάθε άποψη πολύ μεγαλύτερα απ ότι των Ελλη-

νοκυπρίων29 Εντούτοις το βιβλίο της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης περιγράφει στην

επόμενη σελίδα την περίοδο 1960-1974 ως ακολούθως laquoΑπό το 1960 που ανακηρύ-

χθηκε η Δημοκρατία ως το 1974 η Κύπρος γνώρισε πρωτοφανή ανάπτυξη σε όλους

τους τομείς Ο πληθυσμός ήταν πλήρως απασχολημένος και η ζωή του διαρκώς καλυ-

τέρευεraquo30 Αυτή η αναφορά παραγνωρίζει τις συνθήκες διαβίωσης των Τουρκοκυπρίων

το ένα πέμπτο των οποίων είχε εκτοπιστεί και έζησαν σε συνθήκες φτώχειας φόβου

και απομόνωσης Για την ίδια περίοδο η τουρκοκυπριακή ηγεσία (ορθά) παρουσιάζεται

να υιοθετεί μια διχοτομική πολιτική αλλά με εξαίρεση μια σύντομη αναφορά σε ένα

μόνο βιβλίο31 η επιμονή των Ελληνοκυπρίων στην Ένωση με την Ελλάδα που εκφρά-

στηκε με το ομόφωνο ψήφισμα της Βουλής υπέρ της Ένωσης το 1967 δεν αναφέρεται

Τα σχολικά βιβλία περιέχουν διάφορα ρατσιστικά στερεότυπα και σε σχέση με

άλλες θρησκευτικές ή εθνοτικές ομάδες laquoΟι Άραβες ήταν αναγκασμένοι να ακολου-

θούν τα κοπάδια τους από πρόβατα καμήλες και άλογα στην αναζήτηση τροφής

Ζούσαν δηλαδή νομαδική ζωή Έτσι ζουν και σήμερα οι πιο πολλοίraquo Για τους Μωαμε-

θανούς αναφέρει πως laquoτυφλοί από θρησκευτικό φανατισμό ξεχύνονται σαν αστραπή

εναντίον των γειτονικών χωρώνraquo32 Σύμφωνα με μελέτη βασισμένη στην ανάλυση

περιεχομένου το βιβλίο αυτό περιέχει 100 αρνητικές αναφορές στους laquoεθνικούς

άλλουςraquo (οι πλείστες αφορούν τους Τούρκους) και μόνο δύο αρνητικές αναφορές

στον laquoεθνικό εαυτόraquo όπως και πέντε θετικές αναφορές σε laquoεθνικούς άλλουςraquo και 35

στο laquoεθνικό εαυτόraquo33 Για να τονίσει δε την ελληνική υπεροχή ο συγγραφέας δεν

διστάζει να αγνοήσει την ουσιώδη διαφορά μεταξύ θρύλουμύθου και ιστορίας τη

θεμελιώδη διάκριση στην οποία εδράζεται η επιστήμη της ιστορίας Σε ένα κεφάλαιο

27 Πολυδώρου Ιστορία της Κύπρου 11628 Αυτόθι 11629 Για την πιο λεπτομερή συζήτηση της δεκαετίας του 1960 με στατιστικά στοιχεία για τους φονευθέντες αγνοούμενους και

εκτοπισμένους και των δύο κοινοτήτων δες Richard Patrick Political Geography and the Cyprus Problem (Waterloo 1976)30 Πολυδώρου Ιστορία της Κύπρου 11731 ΥΑΠ Ιστορία της Κύπρου Μεσαιωνική-Νεότερη (Λευκωσία 2005) 28532 Πολυδώρου Ιστορία της Κύπρου 35 3633 Καλυψώ Χαραλάμπους και Έλενα Μίχη Ο Εθνικός Εαυτός 38


που παρουσιάζει τον Διγενή Ακρίτα τον θρυλικό φρουρό των βυζαντινών συνόρων

ο συγγραφέας περνάει συνεχώς από τον θρύλο στην ιστορία και από το παρελθόν

στο παρόν παρουσιάζοντας τους θρύλους ως ιστορία για να αναφωνήσει στο τέλος

laquoΤι κι αν οι ιστορίες αυτές είναι θρύλοι Τι κι αν ο Διγενής δεν πάτησε ποτέ το πόδι

του στην Κύπρο Ήταν ο καινούριος Ηρακλής των Ελλήνων Στο πρόσωπό του ενσαρ-

κώνονταν η Παλικαριά και η Αρετήhellip και με τα ατρόμητα παλικάρια του φυλάει τους

Έλληνες από κάθε κακόraquo34

Για την οθωμανική περίοδο όλα τα υπό συζήτηση βιβλία αναφέρονται στην πρα-

κτική του laquoεξισλαμισμούraquo Στα βιβλία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης για το μάθημα

της μεσαιωνικήςνεότερης ιστορίας δίδεται ιδιαίτερη σημασία στο θέμα αυτό με ανα-

φορές σε δευτερογενείς πηγές με τίτλους όπως laquoΗ Ελληνική Καταγωγή των Τουρκο-

κυπρίωνraquo που ισχυρίζονται πως οι Τουρκοκύπριοι είναι κατά κύριο λόγο απόγονοι των

εξισλαμισμένων Ελλήνων στην Κύπρο και πως οι άνθρωποι που μετέφεραν οι οθωμα-

νικές αρχές από την Ανατολία ήταν ελληνικής καταγωγής35 Ανεξαρτήτως της ιστορικής

έκτασης των προσηλυτισμών και αλλαγής θρησκείας αυτό αποτελεί ένα ουσιοκρατικό

επιχείρημα που βασίζεται στην αρχή της φυλετικής καταγωγής ως καθοριστικής της

[στμ εθνικής] ταυτότητας Ο δε όρος laquoφυλήraquo χρησιμοποιείται άκριτα σε διάφορες

περιπτώσεις στα σχολικά βιβλία36 Επιπλέον αυτό το επιχείρημα στερεί στους Τουρ-

κοκύπριους την ταυτότητα τους και συνεπώς τους αρνείται τη δυνατότητα να εγείρουν

πολιτικές αξιώσεις μια και δεν υφίστανται ως laquoυπαρκτήraquo εθνοτική ομάδα Το ενδια-

φέρον των Ελληνοκυπρίων ιστορικών για την καταγωγή των Τουρκοκυπρίων προέ-

κυψε κατά την πολυτάραχη δεκαετία του 1960 και αφού επιβεβαιώθηκε η laquoελληνική

καταγωγήraquo τους προτάθηκε όπως laquoαφομοιωθούνraquo πίσω στην ελληνοκυπριακή κοινό-

τητα και επίσης πως δεδομένου ότι ήταν στην πραγματικότητα Έλληνες τότε η

Ένωση με την Ελλάδα θα ήταν απόλυτα θεμιτή37 Αντίθετα οι laquoΈλληνες της Κύπρουraquo

παρουσιάζονται αυταπόδεικτα ως Έλληνες καθ όλη την ιστορία και δεν εγείρεται θέμα

όσον αφορά την δική τους καταγωγή ή προέλευσή38 Δεν αποτελεί όμως έκπληξη πως

το ζήτημα αυτό εγείρεται πιεστικά στα τουρκοκυπριακά σχολικά βιβλία

Η Έκθεση της Επιτροπής για την Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση του 2004 που εξέ-

τασε ολόκληρο το ελληνοκυπριακό εκπαιδευτικό σύστημα επιβεβαιώνει τα βασικό-

τερα ευρήματα που αναφέρονται πιο πάνω σημειώνοντας δε πως αυτά διέπουν όχι

μόνο το μάθημα της ιστορίας αλλά ολόκληρο το εκπαιδευτικό σύστημα Αυτό περι-

34 Πολυδώρου Ιστορία της Κύπρου 42 Για το πάντρεμα μύθου και ιστορίας στα σχολικά βιβλία για το μάθημα της ιστορίας στηνΕλλάδα βλέπε Yannis Hamilakis ldquoLearn History Antiquity National Narrative and History in Greek Educational Textbooksrdquo in KSBrown and Yannis Hamilakis eds The Usable Past Greek Metahistories (Oxford 2003) 39-67

35 ΥΑΠ Ιστορία της Κύπρου Μεσαιωνική- Νεότερη 154-163 Επίσης βλέπε Πολυδώρου Ιστορία της Κύπρου 101 ΥΑΠ Ιστορίατης Κύπρου Γυμνάσιο 98

36 ΥΑΠ Ιστορία της Κύπρου Μεσαιωνική-Νεότερη 162 23437 Papadakis Perceptions of History 34-4138 Επί τούτου βλέπε επίσης Κουλλαπής Ιδεολογικοί Προσανατολισμοί 284-285


γράφεται ως laquoελληνο-εθνοκεντρικό και θρησκευτικόraquo και σημειώνεται πως laquoτο ιδεο-

λογικοπολιτικό πλαίσιο της σύγχρονης κυπριακής εκπαίδευσης παραμένει ελληνοκυ-

πριακοκεντρικό στενά εθνοκεντρικό και πολιτισμικά μονολιθικόraquo39

Περιστασιακές διακηρύξεις ελληνοκυπρίων επισήμων περί πολυπολιτισμικότητας

κριτικής έρευνας και ενός δημοκρατικού διαδραστικού εκπαιδευτικού συστήματος

απορρίπτονται ως ρητορείες που δεν ακολουθούνται στην πράξη στη εκπαίδευση

ούτε στο γενικότερο laquoεκπαιδευτικό σύστημα τη διδακτέα ύλη ή τα βιβλίαraquo40 Η

Σύσταση 2001 (15) του Συμβουλίου της Ευρώπης για τη διδασκαλία της Ιστορίας τον

21ο αιώνα προτείνει την υιοθέτηση των ακολούθων αρχών laquohellipμια διδακτέα ύλη στη

διδασκαλία της ιστορίας που να στοχεύει στην εξάλειψη της προκατάληψης και να

δίνει έμφαση στις θετικές αλληλοεπιδράσεις μεταξύ διαφόρων χωρώνhellip να αναπτύσσει

τον σεβασμό σε κάθε είδος διαφορετικότηταςhellip να είναι αποφασιστικός παράγοντας

στη συμφιλίωση αναγνώριση κατανόηση και αμοιβαία εμπιστοσύνη μεταξύ των λαώνhellip

να αναλύει κριτικά και υπεύθυναhellip με ανοικτή συζήτηση βασισμένη σε πολυπρισμα-

τική θεώρηση ιδιαίτερα σε αμφιλεγόμενα και ευαίσθητα ζητήματαhellip δεν πρέπει να

είναι εργαλείο ιδεολογικής χειραγώγησης προπαγάνδας ή να χρησιμοποιείται για να

προάγει ξενοφοβικές ρατσιστικές ή αντισημιτικές ιδέεςraquo Αν και η Κυπριακή Δημο-

κρατία υιοθέτησε τη σύσταση αυτή τα σημερινά βιβλία για το μάθημα της ιστορίας

αντί να υιοθετούν αυτές τις αρχές τις αντιστρατεύονται

Μετά το 1974 η επανένωση της Κύπρου και η εκδίωξη των Τούρκων εποίκων και

μεταναστών από τον βορρά κατέστησαν οι πολιτικοί στόχοι που ομόφωνα υποστηρί-

ζουν οι Ελληνοκύπριοι Μια νέα ιστορική θέση καθιερώθηκε επίσημα η οποία θεωρεί

πλέον τους Τουρκοκύπριους ως laquoΤουρκοκύπριουςraquo με τους οποίους οι laquoΕλληνοκύπριοιraquo

είχαν παλαιότερα laquoσυνυπάρξει αρμονικάraquo Αυτή η ιστορική θέση περί laquoειρηνικής

συνύπαρξηςraquo υποστηρίζει πως το παρελθόν αποδεικνύει πως η επανένωση είναι θεμιτή

μια και οι δύο κοινότητες είχαν συνυπάρξει ειρηνικά στο παρελθόν41 Η αλλαγή στους

όρους (από Έλληνες σε Ελληνοκύπριους και από Τούρκους σε Τουρκοκύπριους) υιο-

θετήθηκε ώστε να υπογραμμίσει τα κοινά τους χαρακτηριστικά και να διαχωρίζει με

σαφήνεια τους Τουρκοκύπριους τόσο από τους Τούρκους έποικους και μετανάστες

όσο και γενικότερα τους Τούρκους επιδρομείς του 1974 οι οποίοι χαρακτηρίζονται ως

ο laquoΤουρκικός Αττίλαςraquo Αυτό όμως δεν έχει υιοθετηθεί ως εκπαιδευτική πρακτική στα

39 ΕΕΜ (Επιτροπή Εκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης) Δημοκρατική και Ανθρώπινη Παιδεία στην Ευρωκυπριακή Πολιτεία (Λευκωσία2004) 36 63 Βλέπε επίσης παρόμοιες αναφορές στις σελ 94-96

40 Αυτόθι 102 Το κατά πόσον θα τεθούν σε εφαρμογή οι εισηγήσεις της έκθεσης που δέχθηκε σφοδρή κριτική παραμένειαναπάντητο Η σημερινή κυβέρνηση της Κυπριακής Δημοκρατίας όπου το ΑΚΕΛ βρίσκεται στην εξουσία εμφανίζεταιαποφασισμένη να προχωρήσει σε αυτές τις σημαντικές αλλαγές ενώ ο Υπουργός Παιδείας Ανδρέας Δημητρίου δήλωσε πωςη μεταρρύθμιση του μαθήματος της ιστορίας ως μέρος μιας ευρύτερης μεταρρύθμισης του εκπαιδευτικού συστήματοςπαραμένει μια από τις προτεραιότητές του Stefanos Evripidou ldquoFighting Inertia in Our Schoolsrdquo Sunday Mail (Λευκωσία Κύπρος)Ιούλιος 6 2008 Ορισμένες μη κυβερνητικές οργανώσεις ασχολούνται με θέματα που αφορούν το μάθημα της ιστορίας πχο ιδιαίτερα δραστήριος πολυκοινοτικός Όμιλος Ιστορικού Διάλογου και Έρευνας (wwwhisdialresearchorg)

41 Papadakis Perceptions of History 42-51


υπό εξέταση βιβλία όπου αναφορές σε γεγονότα που παραπέμπουν σε συνύπαρξη και

συνεργασία αποτελούν την σπάνια εξαίρεση και όπου οι Τουρκοκύπριοι παρουσιάζο-

νται ως laquoΤούρκοιraquo δηλαδή ως μέρος του ιστορικού εχθρού και ως η αντίθεση των

laquoΕλλήνωνraquo Αντί αυτού τα σημερινά βιβλία της ιστορίας συντηρούν το μοντέλο που

κυριαρχούσε στους Ελληνοκύπριους ιστορικούς πριν το 1960 μέσω του οποίου επι-

δίωκαν να νομιμοποιήσου το αίτημά τους για Ένωση με την Ελλάδα42 Πρόσφατες

μελέτες για τις στάσεις των μαθητών της δημοτικής εκπαίδευσης κατέδειξαν ότι

εκφράζουν έντονα αρνητικά στερεότυπα τόσο για τους Τούρκους όσο και για τους

Τουρκοκύπριους πως δυσκολεύονται να ξεχωρίσουν τους μεν από τους δε και πως

οι εκπαιδευτικοί δεν προσπαθούν στα πλαίσια του μαθήματος να αναδείξουν τις δια-

φορές μεταξύ τους43 Έντονα αρνητικά στερεότυπα εκφράζονται για όλες τις άλλες

εθνοτικές ομάδες που εξετάστηκαν με εξαίρεση τους Δυτικοευρωπαίους ενώ η ιδι-

αίτερη σχέση με τους Έλληνες αιτιολογήθηκε ως κυριολεκτικά σχέση δεσμών

αίματος44 Μια μελέτη που διεξήχθη με δείγμα ελληνοκύπριους νέους (ηλικίας 15-23

ετών) όπως και τους καθηγητές και διευθυντές σχολείων μέσης εκπαίδευσης κατέ-

δειξε πως η κατηγορία των Τουρκοκυπρίων τυγχάνει της μεγαλύτερης απόρριψης από

όλους με άλλες κατηγορίες όπως αυτές των Τσιγγάνων (Ρόμα) των Αράβων εργατών

ξένων καλλιτέχνιδων (ευφημισμός για τις ιερόδουλες) και οικιακών βοηθών από την

Ασία να ακολουθούν45

Τουρκοκυπριακά Σχολικά ΒιβλίαΤα τουρκοκυπριακά σχολικά βιβλία που χρησιμοποιούνταν μέχρι πρόσφατα (2004)

βασίζονταν και αυτά στη λογική του εθνοτικού εθνικισμού Εμπεριείχαν δε εντονό-

τερα αρνητικά χαρακτηριστικά από αυτά που προηγουμένως εντοπίστηκαν στα ελλη-

νοκυπριακά βιβλία στο βαθμό που θα μπορούσαν να έχουν ιστορική αξία ως παρα-

δείγματα προς αποφυγή όσον αφορά βιβλία ιστορίας Ο Vehbi Serter συγγραφέας του

ενός και μέλος της συγγραφικής ομάδας του άλλου εκ των τριών κυριότερων υπό

εξέταση βιβλίων ήταν ενεργό μέλος της ΤΜΤ και μετέπειτα μέλος τους εθνικιστικού

δεξιού Κόμματος Εθνικής Ενότητας (UBP) Η συγγραφή των βιβλίων έγινε σε περιό-

δους κατά τις οποίες η δεξιά μονοπωλούσε την εξουσία στην τουρκοκυπριακή πλευρά

επιδιώκοντας τη διατήρηση της ντε φάκτο διχοτόμησης της Κύπρου Αυτά τα βιβλία

42 Αυτόθι 27-3443 Βλέπε Chara Makriyianni History Museums and National Identity in a Divided Country Greek Cypriot Childrenʼs Experience of Museum

Visits (Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή University of Cambridge 2006) Spyros Spyrou ldquoThose on the Other Side Ethnic Identityand Imagination in Greek Cypriot Childrenʼs Livesrdquo in Helen Schwartzman ed Children and Anthropology Perspectives for the 21stCentury 167-185 (Westport 2001) Spyros Spyrou ldquoImages of the ʻOtherʼ ʻThe Turk in Greek Cypriot Childrenʼs Imaginationrdquo RaceEthnicity and Education 5 no 3 (2002) 255-272

44 Σταυρούλα Φιλίππου ldquoΑναπαριστώντας Εθνικές Εξωομάδες Οι Άλλοι Μέσα από τα Μάτια Δεκάχρονων ΕλληνοκυπρίωνΠαιδιώνrdquo εις Eleni Phtiaka et al eds Proceedings of the 9th Conference of the Pedagogical Society of Cyprus (Λευκωσία 2006 )905-919

45 Κρίστης Χαράκης επιμ Αντικοινωνική Συμπεριφορά των Νέων της Κύπρου Ρατσιστικές Τάσεις (Αθήνα 2005) 617


παρουσιάζουν την ιστορία της Κύπρου αποκλειστικά και μόνο ως μέρος της τουρ-

κικής ιστορίας Στο δημοτικό σχολείο τα παιδιά μαθαίνουν ιστορία στο μάθημα των

laquoΚοινωνικών Επιστημώνraquo Το σχετικό βιβλίο προβάλλει στο εξώφυλλο τον Ατατούρκ

τον ιδρυτή της Τουρκικής Δημοκρατίας Ανοίγοντας το βιβλίο ο αναγνώστης αντι-

κρίζει τις σημαίες της Τουρκίας και της αυτοανακηρυχθείσας ΤΔΒΚ και ακολούθως

τον Τουρκικό εθνικό ύμνο και μετά ακολουθεί η φωτογραφία του Ατατούρκ (μια πρα-

κτική που παρεμπιπτόντως εφαρμόζεται και στα νέα βιβλία που θα συζητηθούν ακο-

λούθως μια και επιβάλλεται από τη νομοθεσία) Το βιβλίο αρχίζει με ένα κεφάλαιο για

την ιστορία της Κύπρου (που ξεκινά με την κατάκτηση της από τους Οθωμανούς) και

ακολουθεί ένα πολύ εκτενέστερο κεφάλαιο για την ιστορία της Τουρκίας καθιστώ-

ντας ξεκάθαρο το πώς οι δυο χώροι συνδέονται άρρηκτα46 Όπως αναφέρει το βιβλίο

της μέσης εκπαίδευσης laquoμέσα από μια ιστορικο-γεωγραφική στρατηγική και οικονο-

μική θεώρηση η Κύπρος συνδέεται με την Ανατολίαraquo ενώ laquoγια την Ελλάδα η Κύπρος

δεν έχει καμιά σημασία ούτε από ιστορικής ούτε από στρατηγικής άποψηraquo47 Η ιστορία

αρχίζει με την άφιξη των Οθωμανών στην Κύπρο Αυτό θεωρείται το σημαντικότερο

ιστορικό γεγονός το οποίο και καθόρισε τον χαρακτήρα της laquoστο βαθμό που τα

πολυάριθμα τουρκικά μνημεία διατηρούν τον laquoΤουρκικό Χαρακτήραraquo της σημερινής

Κύπρουraquo48 Εφόσον η ιστορία ξεκινά με την κατάληψη της Κύπρου από τους Οθωμα-

νούς το 1571 τότε βάσει της λογικής αυτής για τρία τέταρτα της ιστορίας της (μέχρις

ότου ανέλαβαν οι Βρετανοί το 1878) η Κύπρος ήταν τουρκική Η οθωμανική περίοδος

εξυμνείται ως εποχή ελευθερίας και προόδου με οθωμανικά δημόσια έργα και μνημεία

να παραθέτονται σε μακροσκελείς καταλόγους με εκτενείς περιγραφές Ως σκοπός της

έλευσης των Οθωμανών στην Κύπρο παρουσιάζεται η απαλλαγή των Ελληνοκυπρίων

από τον σκληρό ενετικό ζυγό ενώ οι εξεγέρσεις κατά των Οθωμανών χαρακτηρίζονται

μετέπειτα ως πράξεις των αγνωμόνων Ελληνοκυπρίων που καταχράστηκαν την ανοχή

των σπλαχνικών Οθωμανών μια κοινή θεώρηση για τους Οθωμανούς που συναντάμε

και στα τουρκικά βιβλία για το μάθημα της ιστορίας της Τουρκίας49

Η φράση laquoΜητέρα Πατρίδα μας Τουρκίαraquo χρησιμοποιείται από την αρχή μέχρι το

τέλος για την Τουρκία Οι Τουρκοκύπριοι παρουσιάζονται από την αρχή μέχρι το τέλος

ως laquoΤούρκοιraquo ή laquoΤούρκοι της Κύπρουraquo και είναι οι πρωταγωνιστές και ηθικό κέντρο

(moral centre) της αφήγησης αυτής (Πίνακας 1) Το 1974 ανακύπτει από τη σκοπιά αυτού

46 MEKB (Milli Eğitim ve Kuumlltuumlr Bakanlığı) İlkokullar İccedilin Sosyal Bilgiler 5 Sinif [Κοινωνικές Επιστήμες για την 5η Δημοτικού](Λευκωσία 1999)

47 Vehbi Serter Kıbrıs Tarihi [Ιστορία της Κύπρου] (Λευκωσία 1990) 7 Το βιβλίο αυτό τύγχανε χρήσης ουσιαστικά αναλλοίωτο απότις αρχές του 1970 Μια αναθεωρημένη έκδοση χρησιμοποιήθηκε μόνο για σύντομο χρονικό διάστημα πριν τις αλλαγές στασχολικά βιβλία του 2004 και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο εδώ εξετάζεται η προηγούμενη έκδοση που χρησιμοποιείτο γιαδεκαετίες

48 Αυτόθι 749 Niyazi Kizilyuumlrek ldquoNational Memoryrdquo 438 Koullapis ldquoThe Presentation of the Period 1071-1923rdquo


του πρωταγωνιστή δηλαδή των laquoΤούρκων της Κύπρουraquo ως ένδοξη νίκη που προσ-

δίδει στην ιστορία ευτυχές τέλος στην αφήγηση των Ελληνοκυπρίων εμφανίζεται ως

τραγικό τέλος μια και είναι οι laquoΈλληνες της Κύπρουraquo το ηθικό κέντρο της αφήγησης

από την οπτική του οποίου αξιολογούνται τα γεγονότα Στα τουρκοκυπριακά βιβλία

για το μάθημα της ιστορίας οι Ελληνοκύπριοι αποκαλούνται laquoRum (Ρωμιοί)raquo όρος

που χρησιμοποιείται στην τουρκική για τρεις ομάδες την ελληνορθόδοξη κοινότητα

(Rum millet) που ζούσε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία τους σημερινούς Έλληνες που

ζούνε στην Τουρκία και τους Ελληνοκύπριους Για τους Έλληνες που ζουν στην Ελλάδα

χρησιμοποιείται ο όρος laquoYunan (Ίωνας)raquo Ο όρος laquoΡωμιοίraquo για τους Ελληνοκύπριους

τους παρουσιάζει συνειρμικά ως πρώην υπηκόους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που

σίγουρα διαφέρουν από τους Έλληνες αναιρώντας τους το δικαίωμα να αξιώνουν

ελληνική ταυτότητα και να επιζητούν Ένωση με την Ελλάδα Όπως εξηγεί το βιβλίο

της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης laquoοι σημερινοί Ρωμιοί (Rum) στην Κύπρο δεν είναι

Έλληνεςraquo αλλά προέκυψαν από τους διάφορους κατακτητές της Κύπρου και laquoαπό αυτή

την άποψη αποδεικνύεται πως η Κύπρος δεν έχει καμιά σημασία για την Ελλάδαraquo50

Η περίοδος στην οποία δίδεται περισσότερη έμφαση στα βιβλία είναι το 1963-1974

που παρουσιάζεται ως μία καθ όλα βάρβαρη και βίαιη επίθεση των laquoΡωμιώνraquo κατά

των laquoΤούρκωνraquo στην Κύπρο που ήταν δε μέρος ενός σχεδίου (του Σχεδίου Ακρίτας

ένα σχέδιο των Ελληνοκυπρίων το οποίο στόχευε στην επίτευξη της Ένωσης με την

Ελλάδα έστω δια της βίας εάν καθίστατο αναγκαίο του οποίου προέλευση και πιθανή

εφαρμογή του παραμένουν αντικείμενο αντιδικίας) που είχε σκοπό να αφανίσει τους

laquoΤούρκουςraquo Αυτή η περίοδος χαρακτηρίζεται ως περίοδος που οι laquoΡωμιοίraquo επιδείξαν

laquoτέτοια θηριωδία και βαρβαρότητα που σπάνια είδε η ανθρωπότηταraquo51 Η περίοδος

αυτή παρουσιάζεται λεπτομερώς χωριό με χωριό μέρα με τη μέρα όταν γίνονταν

μάχες σκοτωμοί ομαδικοί ενταφιασμοί ή εκτοπισμοί που απεικονίζονται σε φρικια-

στικές φωτογραφίες και εικονογραφήσεις Μια φωτογραφία για παράδειγμα παρου-

σιάζει έναν Τουρκοκύπριο άνδρα να γονατίζει μπροστά στα απανθρακωμένα πτώματα

που εξετάφησαν από ομαδικό τάφο (Εικόνα 4) Ένα άλλο βιβλίο της δευτεροβάθμιας

εκπαίδευσης laquoΗ Ιστορία του Αγώνα των Τούρκων της Κύπρουraquo αφιερώνεται σχεδόν

αποκλειστικά στα χρόνια αυτά52 Τα γεγονότα του 1974 περιγράφονται σε όλα τα

βιβλία ως η laquoΕυτυχής Ειρηνευτική Επιχείρησηraquo όταν ο laquoΗρωικός Τουρκικός Στρατόςraquo

ήλθε να διαφυλάξει τους laquoΤούρκους της Κύπρουraquo Τα δεινά των Ελληνοκυπρίων σε

αυτήν ή οποιαδήποτε άλλη περίοδο δεν αναφέρονται πουθενά Όπως έχουν και άλλοι

50 Serter Kıbrıs Tarihi 851 Αυτόθι 114 52 Vehbi Serter και Ozan Fikretoğlu Kıbrıs Tuumlrk Muumlcadele Tarihi [Ιστορία του Αγώνα των Τούρκων της Κύπρου] (Λευκωσία 1982)


επισημάνει αυτή η ερμηνεία της ιστορίας της Κύπρου νομιμοποιούσε τα διχοτομικά

σχέδια της Δεξιάς με το επιχείρημα πως η ιστορία αποδεικνύει ότι οι δύο κοινότητες

δεν μπορούν να ζουν μαζί53

Εφόσον υιοθετούν το ίδιο μοντέλο εθνοτικού εθνικισμού οι δύο ιστορίες έχουν

κοινή δομή και βασίζονται σε κοινές προϋποθέσεις και λανθάνουσες παραδοχές

(Πίνακας 1) Αμφότερες θεωρούν το δικό τους έθνος ως αιωνίως παρόν (προαιώνιο)

ενώ αμφισβητείται η ιστορική και βάσει της λογικής αυτής η πολιτική ύπαρξη των

άλλων Η ιστορία δομείται στη βάση μανιχαϊκών άσπρωνμαύρων καλώνκακών

ομοιογενών κατηγοριών Και όπως έχει επισημάνει ο Orwell εδώ και καιρό laquoΟ εθνι-

κιστής όχι μόνο δεν αποδοκιμάζει τις βιαιοπραγίες που διαπράττει η δική του πλευρά

αλλά διαθέτει την αξιοσημείωτη ικανότητα να καταφέρνει ούτε καν να ακούει για

αυτέςraquo54 Και οι δύο ιστορίες είναι εκδοχές laquoεκ των άνωθενraquo ανδρο-κεντρικές και

επικεντρώνονται στη διαδοχή δυναστειών στη διπλωματική και πολιτική ιστορία μη

προσδίδοντας επαρκή σημασία στην κοινωνική ιστορία τις εσωτερικές διαφοροποι-

ήσεις (πολιτικές ταξικές ή έμφυλες) και εσωτερική βία τις αλληλοεπιδράσεις και

συνεργασία Ο πόλεμος είναι τόσο διάχυτος που παρουσιάζεται ως η κινητήριος

δύναμη της ιστορίας με τρόπο που τελικά να προκύπτει ως μέρος της ανθρώπινης

laquoφύσηςraquo Αμφότερες οι προσεγγίσεις είναι μονοεθνικές και εθνοκεντρικές αμφό-

τερες απορρίπτουν την πρόσληψη της Κύπρου ως πολυπολιτισμικού και πολυεθνο-

τικού χώρου τόσο στο παρελθόν όσο και στο παρόν

53 Kizilyuumlrek ldquoNational Memoryrdquo POST Pilot Application for the History and Literature Books54 George Orwell Essays (Λονδίνο 2000) 307

Εικόνα 4 Πηγή Vehbi Serter Kıbrıs Tarihi [Ιστορία της Κύπρου] (Λευκωσία 1990) σελ 171


Ελληνο-κυπριακή Αφήγηση

Τουρκο -κυπριακή Αφήγηση

Πίνακας 1 Αφηγήσεις της Ιστορίας της Κύπρου

Αρχή

Άφιξη των Ελλήνων (14ος αιώνας πΧ)Εξελληνισμός της Κύπρου

Άφιξη των Τούρκων (1571 μΧ)Εκτουρκισμός της Κύπρου

Εαυτός(ηθικό κέντρο[moral centre])

Έλληνες (της Κύπρου)

Τούρκοι(της Κύπρου)

ΒασικόςΕχθρός (Άλλος)

Τούρκοι

Ρωμιοί(Ελληνοκύπριοι)

Πλοκή

Αγώνας επιβίωσηςτου ΚυπριακούΕλληνισμούενάντια σε ξένουςκατακτητές

Αγώνας γιαεπιβίωση τωνΤούρκων τηςΚύπρου έναντι στη βία τωνΕλληνοκυπρίων

Τέλος

1974Τραγικό

(laquoΒάρβαρηΤουρκικήΕισβολήraquo)

1974Ευτυχές

(laquoΕυτυχήςΕιρηνευτικήΕπιχείρησηraquo)

Αμέσως μετά την εκλογική του νίκη το 2003 το αριστερό ΤΡΚ (Τουρκικό Ρεπου-

μπλικανικό Κόμμα) αποφάσισε την πλήρη επανασυγγραφή των σχολικών

βιβλίων ιστορίας Το 2004 εκδόθηκαν (και αναθεωρήθηκαν το 2005) τρία νέα

βιβλία για την ιστορία της Κύπρου από την άφιξη των πρώτων της κατοίκων μέχρι το

παρόν Το κόμμα αυτό όπως και οι υποστηρικτές του υποστήριξαν την επανένωση

του νησιού και ήταν επικριτικοί έναντι της Τουρκίας55 Αυτός είναι ο λόγος που

σύντομα αντικατέστησαν τα βιβλία της ιστορίας τα οποία προωθούσαν τους αντίθε-

τους στόχους Σε αντίθεση με τον τουρκοκεντρισμό της Δεξιάς η Αριστερά ήταν

κυπροκεντρική και έτεινε περισσότερο προς ένα μοντέλο πολιτειακού εθνικισμού56

δίδοντας προτεραιότητα στον γεωπολιτικό χώρο της Κύπρου και εκφράζοντας αλλη-

λεγγύη με όλους της τους κατοίκους προσδοκώντας ένα μελλοντικό επανενωμένο

κράτος Αυτό διαφαίνεται από το εξώφυλλο των βιβλίων που παρουσιάζουν το περί-

γραμμα της Κύπρου μόνης της χωρίς διαχωριστική γραμμή (Εικόνα 5) σε αντίθεση

με τους χάρτες της Δεξιάς που πάντα παρουσιάζουν τη νήσο διαιρεμένη περιλαμβά-

νοντας στον χάρτη τουλάχιστον μέρος της Τουρκίας αν όχι ολόκληρη Τα νεότερα

βιβλία ασκούν κριτική στα παλαιότερα γιατί laquoδίδασκαν πως η Κύπρος ήταν τουρκική

πατρίδαraquo57 Παρά τις έντονες αρχικές κριτικές από τη Δεξιά και ακροδεξιά τα νέα

βιβλία που στόχευαν σε laquoμια αλλαγή της όλης προσέγγισης στην ιστορίαraquo αγκαλιά-

στηκαν από το κοινό όπως και τους μαθητές58 Στον πρόλογο τους τα βιβλία αναφέρουν

ότι αποσκοπούν στο laquohellipνα παρουσιάσουν τη θέση της Κύπρου στην παγκόσμια ιστορίαhellip

να δημιουργήσουν σκεπτόμενους προβληματισμένους υπεύθυνους και ενεργούς

πολίτεςhellip να κεντρίσουν το ενδιαφέρον των μαθητών για να ερευνήσουν αλληλεπι-

δράσεις μεταξύ πολιτισμών και κοινοτήτωνhellip να εξετάζουν την ιστορία από διαφο -

ΤΑ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥΡΚΟΚΥΠΡΙΑΚΑ ΣΧΟΛΙΚΑΒΙΒΛΙΑ ΑΛΛΑΓΗ ΠΡΟΤΥΠΟΥ

Κεφάλαιο 2

55 Yiannis Papadakis Echoes from the Dead Zone Across the Cyprus Divide (Λονδίνο 2005) 185-20656 Smith National Identity Πρέπει να σημειωθεί ότι εθνοτικός και πολιτειακός εθνικισμός είναι ιδεοτυπικές περιγραφές και μπορεί

να υπάρχει κοινό έδαφος μεταξύ τους Ο τελευταίος για παράδειγμα μπορεί να αποδίδει και μια εθνοτική έμφαση στουςγηγενείς πληθυσμούς μιας επικράτειας αποκλείοντας έτσι τους μετανάστες

57 MEKB Kıbrıs Tarihi 2 [History of Cyprus 2] (Nicosia 2005) 6558 Για μια πιο λεπτομερή περιγραφή του κοινωνικοπολιτικού πλαισίου και τις αντιδράσεις βλέπε POST Textual and Visual Analyses

Αυτή είναι επίσης η πιο λεπτομερής σύγκριση των νεοτέρων και παλαιότερων τουρκοκυπριακών σχολικών βιβλίων τασυμπεράσματα της οποίας συμφωνούν με τις θέσεις που εκφράζονται στο παρόν κείμενο Παρέχει επίσης λεπτομερή ανάλυσητης εικονογράφησης των σχολικών βιβλίων


ρετικές πηγές οπτικές και γεγονόταhellip να δημιουργήσουν φιλειρηνικούς πολίτεςhellipraquo Οι

διαφορές με τα παλιά βιβλία είναι εμφανείς όσον αφορά την εμφάνιση το περιεχό-

μενο τις ιδεολογικές αρχές και προϋποθέσεις στις οποίες στηρίζονται και την παιδα-

γωγική προσέγγιση

Εικόνα 5 Πηγή MEKB Kıbrıs Tarihi 1[Ιστορία της Κύπρου 1](Λευκωσία 2005) εξώφυλλο

Η βασικότερη διαφορά έγκειται στον τρόπο με τον οποίον προσεγγίζονται οι έννοιες

έθνος εθνικισμός και ταυτότητα Ο όρος laquoμητέρα πατρίδαraquo δεν χρησιμοποιείται ποτέ

για την Τουρκία ενώ οι όροι laquoτο νησί μαςraquo ή laquoη χώρα μαςraquo χρησιμοποιούνται συχνά

για την Κύπρο59 Οι λέξεις laquoΚύπριοιraquo και laquoλαόςraquo έννοιες που συμπεριλαμβάνουν τόσο

τους Ελληνοκύπριους όσο και τους Τουρκοκύπριους χρησιμοποιούνται εξίσου συχνά60

Εξηγείται πως οι Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι μοιάζουν σε πολλά σημεία και πως

ήταν οι δυνάμεις του εθνικισμού και της βρετανικής πολιτικής του laquoδιαίρει και βασί-

λευεraquo που τους διαχώρισαν (Εικόνα 6)61 Διάφορα σκίτσα που απεικονίζουν ένα laquoΤουρ-

κοκύπριοraquo με ένα laquoΕλληνοκύπριοraquo συχνά τους παρουσιάζουν όμοιους σα δυο σταγόνες

νερό (Εικόνα 7)62 Ο όρος laquoΤούρκοιraquo δεν χρησιμοποιείται σχεδόν ποτέ για τους Τουρ-

59 MEKB Kıbrıs Tarihi 2 59 69 7560 Αυτόθι 5961 Αυτόθι 5962 Αυτόθι 58 59 72

21Τα καινούργια Τουρκοκυπριακά Σχολικά βιβλία Αλλαγή πρότυπου

Εικόνα 6 Πηγή MEKB Kıbrıs Tarihi 3 [Ιστορία της Κύπρου 3] (Λευκωσία 2005) σελ 59

κοκύπριους αλλά αντίθετα χρησιμοποιείται ο όρος laquoΤουρκοκύπριοιraquo (Kıbrıslı Tuumlrkler) α -

πό την αρχή μέχρι το τέλος ένας όρος που συγκριτικά αποδίδει περισσότερη εννοιολο-

γική έμφαση στο κυπριακό στοιχείο Η προβληματική έννοια laquoΡωμιόςraquo εξακολουθεί να

χρησιμοποιείται αλλά με διαφορετικό τρόπο ως Kıbrıslı Rumlar (Ρωμιοκύπριοι θα ήταν η

ακριβέστερη απόδοση) που αντιστοιχεί στον όρο laquoΤουρκοκύπριοιraquo Αυτοί οι νέοι όροι

ταυτοτήτων έχουν την κατάληξη laquo-κύπριοιraquo ως κοινό παρονομαστή



Στα νέα βιβλία της ιστορίας οι Τουρκοκύπριοι δεν εμφανίζονται ως μια ομοιογενής

κατηγορία ούτε ως τμήμα ενός αιωνίου έθνους Αντίθετα τα βιβλία επισημαίνουν πως

σταδιακά και λόγω της επίδρασης του τουρκικού και του ελληνικού εθνικισμού (που

ήταν απότοκα των ευρύτερων σαρωτικών εθνικιστικών κινημάτων του πλανήτη) οι

Μουσουλμάνοι κατέληξαν να ταυτιστούν με τους Τούρκους και οι Ορθόδοξοι Χρι-

στιανοί με τους Έλληνες Οι δάσκαλοι και τα σχολικά βιβλία που έρχονταν από την

Τουρκία και την Ελλάδα διαδραμάτισαν καίριο ρόλο63 Ο εθνικισμός παρουσιάζεται

αρνητικά ως διαιρετική και συγκρουσιακή ιδεολογία Ένα εύστοχο παράδειγμα που

εκφράζει το γενικότερο πνεύμα των βιβλίων είναι μια απεικόνιση (Εικόνα 8) μιας (ολό-

κληρης) προσωποποιημένης Κύπρου (χωρίς διαχωριστική γραμμή) που θρηνεί θέτο-

ντας το ερώτημα laquoΠως καταλήξαμε εδώ [σε αυτήν τη θλιβερή κατάσταση]raquo αναφερό-

μενη στη δεκαετία του 196064 Την απάντηση δίνουν μια σειρά αιτίες Από τις πράξεις των αγωνιστών και μυστικών οργανώσεων Από τη μονόπλευρη παρουσίαση των γεγονότων στον Τύπο Από τα εθνικιστικά μηνύματα που κατάφθαναν από τους λαούς της Τουρκίας

και της Ελλάδας Από την επίδραση του Ψυχρού Πολέμου στην Κύπρο Από τους λόγους που εκφωνούσαν πολιτικοί Από τους στόχους του Σχεδίου Ακρίτας που δημοσιεύτηκε το 1966 Από την καχυποψία που δημιούργησαν πολλοί Τουρκοκύπριοι και Ελληνο κύπριοι

οι οποίοι παρέμεναν προσκολλημένοι στις εθνικιστικές ιδεολογίες

Εικόνα 8 Πηγή MEKB Kıbrıs Tarihi 3 (Λευκωσία 2005) σελ 90

63 Αυτόθι 56 6564 MEKB Kıbrıs Tarihi 3 [Ιστορία της Κύπρου 3] (Λευκωσία 2005) 90


Αυτή είναι η προσέγγιση που χαρακτηρίζει τα νέα βιβλία Εξίσου χαρακτηριστικό

είναι πως ενώ και οι δύο κοινότητες εμφανίζονται να φέρουν μερίδιο ευθύνης ένα

κάπως μεγαλύτερο της μέρος καταλογίζεται στους Ελληνοκύπριους Όλοι πλην ενός

από τους λόγους που αναφέρονται πιο πάνω είναι συμμετρικοί αλλά το έκτο σημείο

καθιστά τους Ελληνοκύπριους υπεύθυνους για το Σχέδιο Ακρίτας χωρίς να αναφέρο-

νται όμως τα διχοτομικά σχέδια της τότε τουρκοκυπριακής ηγεσίας Εντούτοις είναι

εμφανής η μεγάλη διαφορά μεταξύ των νεότερων και προγενέστερων βιβλίων όπου

για το καθετί η ευθύνη αποδιδόταν αποκλειστικά και μόνο στους Ελληνοκύπριους

Η περίοδος 1963-1974 που στα παλαιότερα βιβλία παρουσιαζόταν ως ομοιογενής

περίοδος ελληνοκυπριακής βαρβαρότητας (laquoΣκοτεινά Χρόνιαraquo) μοιράζεται σε δύο

μέρη το 1963-1967 ως τα laquoΔύσκολα Χρόνιαraquo και το 1967-1974 (μέχρι το πραξικόπημα)

ως laquoΜια Νέα Περίοδος για την Κύπροraquo65 Αυτή η περίοδος εμφανίζεται τώρα ως μικρό

μέρος ολόκληρης της (τρίτομης) Ιστορίας της Κύπρου σε αντιδιαστολή με τα προη-

γούμενα βιβλία όπου κατείχε τη μεγαλύτερη έκταση Αποφεύγονται τώρα οι φρικια-

στικές περιγραφές και όπου υπάρχουν αναφορές για βιαιοπραγίες κατά των Τουρκο-

κυπρίων αναφέρεται πως αυτές τις διέπραξαν laquoορισμένοιraquo Ελληνοκύπριοι66 Παράλ-

ληλα από την αρχή μέχρι το τέλος των βιβλίων οι εθνοτικές ομάδες δεν παρουσιά-

ζονται ως ομοιογενείς αλλά ως να εμπεριέχουν εσωτερικούς διαχωρισμούς και

συγκρούσεις Για τον 20ό αιώνα για παράδειγμα οι Ελληνοκύπριοι παρουσιάζονται ως

διαχωρισμένοι μεταξύ της Δεξιάς (συμπεριλαμβανομένης και της Εκκλησίας) και της

Αριστεράς (κυρίως του ΑΚΕΛ)67 ή αργότερα μεταξύ εκείνων που στήριζαν τον

Μακάριο και άλλων που στήριζαν την ΕΟΚΑ Β68 Αντίστοιχα οι Τουρκοκύπριοι παρου-

σιάζονται διαχωρισμένοι σε δύο ομάδες τους Παραδοσιακούς και τους Κεμαλιστές69

Επίσης περιλαμβάνονται ενδείξεις για τη διάπραξη πράξεων βίας ανάμεσα στους

Τουρκοκύπριους με την ΤΜΤ να παρουσιάζεται ως να είχε χρησιμοποιηθεί και laquoγια το

ξεκαθάρισμα προσωπικών λογαριασμών και [με] κάποιες από τις πράξεις της να έχει

προκαλέσει αντιδράσεις στους Τουρκοκύπριουςraquo70 Η ΤΜΤ δεν παρουσιάζεται πλέον

ως μια οργάνωση δοξασμένων ηρώων αλλά ως αναγκαίο κακό για αντιμετώπιση της

ΕΟΚΑ και του ελληνικού εθνικισμού και για να προστατεύσει τους Τουρκοκύπριους

Παρομοίως ασκείται κριτική στον τουρκικό εθνικισμό που επικρατούσε στην Κύπρο

αλλά και παρουσιάζεται ως ιστορική αντίδραση στον ελληνικό εθνικισμό Η ιστορία δεν παρουσιάζεται πλέον ως μια μονολιθική αφήγηση συγκρούσεων αντί-

θετα δίδεται συνειδητά έμφαση σε παραδείγματα συνύπαρξης και συνεργασίας και

65 Αυτόθι 92-113 114-12166 Αυτόθι 12667 Το ΑΚΕΛ (Ανορθωτικό Κόμμα Εργαζομένου Λαού) είναι ένα κομμουνιστικό κόμμα που απολάμβανε σημαντικής λαϊκής

υποστήριξης από τους Ελληνοκύπριους και τηρούσε συχνά κριτική στάση έναντι των εθνικιστικών πολιτικών τηςελληνοκυπριακής δεξιάς

68 MEKB Kıbrıs Tarihi 3 54 84 118-11969 MEKB Kıbrıs Tarihi 2 76-7770 MEKB Kıbrıs Tarihi 3 64


επιχειρείται μια μετατόπιση από την πολιτική και διπλωματική ιστορία προς την κοινωνικήπολιτιστική και οικονομική ιστορία71 Δίνονται πολλά παραδείγματα από την οθω μανικήπερίοδο μέχρι τη σημερινή όπου η συνεργασία ήταν μέρος της καθημερινής ζωής απόκοινούς εργατικούς αγώνες (Εικόνα 9) μέχρι τη μουσική το ποδόσφαιρο το εμπόριοκαι καθημερινά γεγονότα όπως κοινά γεύματα (Εικόνα 10)72 Οι Ελληνοκύπριοι και οιΤουρκοκύπριοι εμφανίζονται να υποφέρουν από κοινού από την ψηλή φορο λογία που επέ-βαλαν οι Βρετανοί για παράδειγμα73 και να πεθαίνουν μαζί όταν υπηρετούσαν σε μεικτόαπόσπασμα του βρετανικού στρατού κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο74 Μουσουλ-μάνοι και Χριστιανοί παρουσιάζονται να εξεγείρονται μαζί κατά την οθωμανική περίοδοενώ αναδεικνύονται επίσης παραδείγματα συνεργασίας μεταξύ της ηγεσίας της ορθό-δοξης εκκλησίας και των οθωμανικών αρχών75 Η δολοφονία των δύο Τουρκοκυπρίωνδημοσιογράφων που τάσσονταν υπέρ της συνεργασίας Τουρκοκυπρίων και Ελληνοκυ-πρίων επικρίνεται έντονα ως πράξη εσωτερικής βίας ενάντια στις φωνές για ειρήνη καισυνεργασία76 Η περίοδος προσέγγισης μεταξύ του Ατατούρκ και του Βενιζέλου παρου-σιάζεται τώρα στα βιβλία σε αντίθεση με τα προηγούμενα και μάλιστα ως υποδειγμα-τική περίοδος77 με το ρητό του Ατατούρκ laquoΕιρήνη στην Πατρίδα Ειρήνη στον Κόσμοraquo ναπαρουσιάζεται σε περίοπτη θέση στην αρχή κάθε βιβλίου κάτω από τη φωτογραφία του

71 POST Textual and Visual Analyses72 MEKB Kıbrıs Tarihi 2 32 39 MEKB Kıbrıs Tarihi 3 22 32 46-48 51 110-11173 MEKB Kıbrıs Tarihi 3 1974 Ibid 2175 MEKB Kıbrıs Tarihi 2 31-3276 MEKB Kıbrıs Tarihi 3 8677 MEKB Kıbrıs Tarihi 2 74

Εικόνα 9 Πηγή MEKB Kıbrıs Tarihi 3 [Ιστορία της Κύπρου 3](Λευκωσία 2005) σελ 32



Αναφορικά με τα γεγονότα του 1974 γίνεται το ακόλουθο σχόλιο laquoΤώρα για πρώτη

φορά οι Ελληνοκύπριοι νιώθουν τον πόνο που βίωναν οι Τουρκοκύπριοι για πολλά

χρόνια προηγουμένως Όπως και οι Τουρκοκύπριοι κάποια χρόνια πριν αναγκάστηκαν

αυτοί τώρα να εγκαταλείψουν τα σπίτια και τα χωριά τους και λόγω του πολέμου

έχασαν τα αγαπημένα τους πρόσωπα όπως και στο παρελθόν οι Τουρκοκύπριοιraquo78

Αυτό θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως προσπάθεια να υποβαθμιστούν τα βάσανα των

Ελληνοκυπρίων με την προβολή του ισχυρισμού ότι ήταν η σειρά τους πλέον να υπο-

φέρουν Θα μπορούσε επίσης να ερμηνευθεί ως προσπάθεια να δημιουργηθεί ενσυ-

ναίσθηση με τους Ελληνοκύπριους μέσω των οδυνηρών εμπειριών που είχαν οι Τουρ-

κοκύπριοι Σύμφωνα με τους συγγραφείς του βιβλίου ο στόχος τους ήταν ακριβώς

αυτός δηλαδή να υποβοηθήσουν τους τουρκοκύπριους μαθητές στην κατανόηση

των δεινών των Ελληνοκυπρίων79 Εν πάση περιπτώσει η παρουσίαση των δεινών των

78 MEKB Kıbrıs Tarihi 3 12679 Προσωπική επικοινωνία με τη Guumll Barkay (11-11-2006)


Ελληνοκυπρίων που προηγουμένως απουσίαζε παντελώς είναι ιδιαίτερα σημαντική

Ωστόσο δεν δίδεται σε αυτήν η ίδια κάλυψη όπως για παράδειγμα για τις κακουχίες

των Τουρκοκυπρίων κατά τη δεκαετία του 1960 που περιγράφονται εκτενώς με

φωτογραφίες απομνημονεύματα και άλλες αφηγήσεις

Τα βιβλία παραμένουν σε σημαντικό βαθμό εθνοκεντρικά από μια τουρκοκυ-

πριακή όμως αντί τουρκική οπτική γωνία ως αποτέλεσμα της πολύ εκτενέστερης

κάλυψης θεμάτων όπως η κοινωνική ζωή τα μνημεία και ο πολιτισμός ο τύπος και οι

πολιτικές προσωπικότητες της τουρκοκυπριακής κοινότητας (και περιορισμένης

κάλυψης αναλόγων θεμάτων για τους Ελληνοκυπρίους) Όπως αναφέρει η εισαγωγή

laquoΣτην πάροδο των αιώνων η τουρκοκυπριακή κοινότητα δημιούργησε τη δική της

ιστορία στην Κύπρο Έτσι πρέπει εμείς οι ίδιοι να γράψουμε την ιστορία που δημιουρ-

γήσαμε και να τη διδάξουμε στις νέες γενιέςraquo Ο όρος laquoΕιρηνευτική Επιχείρησηraquo για

παράδειγμα εξακολουθεί να χρησιμοποιείται (αν και όχι πια ως laquoΕυτυχής Ειρηνευτική

Επιχείρηση του 1974raquo) μια ονομασία που όχι μόνο δεν δύναται να συμπεριλάβει την

ελληνοκυπριακή εμπειρία αλλά την παραγνωρίζει παντελώς Όλες οι πρωτογενείς

πηγές που αναφέρονται στα κείμενα είναι από τουρκοκύπριους συγγραφείς έστω και

περιλαμβάνονται αριστεροί συγγραφείς όπως ο δολοφονηθείς Kutlu Adalı80 που

παλαιότερα είχε θεωρηθεί προδότης και υπέρμαχος των Ελληνοκυπρίων Οι διά-

φορες ιστορικές εμπειρίες των κοινωνικών φύλων δεν καλύπτονται επαρκώς ούτε

και οι μικρότερες κοινότητες των Αρμενίων των Μαρωνιτών και των Λατίνων και

παλαιότερα ή πρόσφατα μεταναστευτικά ρεύματα

Παρά τις γενικές αυτές αδυναμίες όπως και άλλες που μια ομάδα ειδικών ιστο-

ρικών θα μπορούσε ενδεχομένως να εντοπίσει τα νέα βιβλία βασισμένα στις σύγ-

χρονες τάσεις ιστορικής ανάλυσης και διδασκαλίας εκφράζουν μια θετική και ριζο-

σπαστική αλλαγή από το προηγούμενο ιστορικό πρότυπο Οι λόγοι για τις αλλαγές

αυτές είναι ακαδημαϊκοί ιδεολογικοί και πολιτικοί Τα βιβλία αυτά δημιουργήθηκαν

από ομάδες εκπαιδευτικών μαζί με νεαρούς ακαδημαϊκούς εντριβείς στις πρόσφατες

θεωρητικές τάσεις που θεωρούν το έθνος ως ιστορικό δημιούργημα της νεοτερικό-

τητας (και όχι ως υπεριστορική φυσική οντότητα) αποφεύγουν την παρουσίαση των

εθνοτικών ομάδων ως ομοιογενείς και δεν αγνοούν την κοινωνική ιστορία Στη

βιβλιογραφία συμπεριλαμβάνονται διάφοροι ελληνοκύπριοι συγγραφείς μια πρα-

κτική που δεν συνέβαινε στα προηγούμενα και ούτε συμβαίνει το αντίστοιχο στα

ελληνοκυπριακά σχολικά βιβλία Η συνεργασία με δασκάλους κατέστησε τα βιβλία πιο

ζωντανά ενδιαφέροντα και φιλικά προς τον χρήστη επιπλέον τα βιβλία περιλαμβά-

80 MEKB Kıbrıs Tarihi 3 66


νουν πολλές φωτογραφίες σκίτσα και πρωτογενείς πηγές και οι μαθητές συχνά

ενθαρρύνονται να υιοθετήσουν μια πιο κριτική προσέγγιση στην ιστορία81 Αυτοί οι

παράγοντες μπορούν να εξηγήσουν τη σύγκλιση των στόχων και πρακτικών αυτών των

βιβλίων με τις συστάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης και των παρομοίων αρχών που

υποστηρίζει η (ελληνοκυπριακή) Επιτροπή για την Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση όπως

έχουν κι άλλοι επισημάνει82 Οι ιδεολογικοί λόγοι περιλαμβάνουν το έκδηλο ενδια-

φέρον της Αριστεράς για τις laquoκατώτερεςraquo τάξεις τις εσωτερικές διαφοροποιήσεις

διαχωρισμούς την κοινωνική ιστορία και την laquoιστορία εκ των κάτωθενraquo όπως και ιδία

βιώματα βίας προερχόμενη από τη Δεξιά της δικής τους κοινότητας καθιστώντας

πρόδηλο πως η άσκηση βίας δεν ήταν αποκλειστικό προνόμιο των Ελληνοκυπρίων Δεν

είναι αξιοπερίεργο το ότι είναι η εθνοτική ομάδα που αριθμητικά αποτελεί μειοψηφεία

η οποία θέτει σθεναρά το θέμα της πολυπολιτισμικότητας στην ημερήσια διάταξη

δεδομένου ότι η πλειοψηφιστική θεώρηση βασισμένη στην έννοια laquo(ένα) έθνος ndash (ένα)

κράτοςraquo την αποκλείει όπως ακριβώς πράττουν τα ελληνοκυπριακά σχολικά βιβλία

Η έκδηλη στροφή πολιτικού προσανατολισμού εκ μέρους της νέας τουρκοκυ-

πριακής ηγεσίας η οποία εξέφραζε μια γενικότερη κοινωνικοπολιτική αλλαγή υπήρξε

σημαντικός παράγοντας για τις διαφοροποιήσεις στα βιβλία υπήρξαν και άλλες παρό-

μοιες περιπτώσεις όπως η αλλαγή των βιβλίων για το μάθημα της ιστορίας στο

Ισραήλ προς ένα πιο ανοικτό και πολυπολιτισμικό πρότυπο στον απόηχο του ελπιδο-

φόρου πολιτικού κλίματος που δημιούργησαν οι συμφωνίες του Όσλο83 Ο νέος επί-

σημος πολιτικός στόχος των Τουρκοκυπρίων για επανένωση οδήγησε στην αποφυγή

μιας καθαρά συγκρουσιακής αφήγησης και επειδή στόχος ήταν να δημιουργηθεί ένα

κοινό κράτος με τους Ελληνοκύπριους καταβλήθηκε προσπάθεια περιορισμένη έστω

και ελλιπής να ειδωθεί η ιστορία και από την οπτική των Ελληνοκυπρίων Εφόσον η

ταυτότητα δεν παρουσιάζεται πλέον με ουσιοκρατικούς όρους (ως να εδράζεται laquoστο

αίμαraquo και να παραμένει αναλλοίωτη) αλλά παρουσιάζεται ως ιστορική διαδικασία επι-

λογής και αλλαγής αυτό επιτρέπει μια εν δυνάμει αναδιατύπωση της στα πλαίσια

ενός μελλοντικού κοινού κράτους

81 Αυτόθι 14 19 21 22 30 4682 Olga Demetriou ldquoCatalysis Catachreisis The EUʼs Impact on the Cyprus Conflictrdquo Thomas Diez Mathias Albert and Stephan Stetter

eds The European Union and Border Conflicts The Power of Integration and Association (Cambridge 2008)83 Elie Podeh ldquoHistory and Memory in the Israeli Educational Systemrdquo History and Memory 12 no 1(2000) 65-100

Τα νέα τουρκοκυπριακά βιβλία σε αντίθεση με τα προγενέστερα δεν υιοθετούν

μια αφηγηματική φόρμα πρωτίστως διότι σε αυτά απουσιάζει ένας ξεκάθαρα

καθορισμένος κεντρικός χαρακτήρας (το έθνος) ο οποίος να είναι παρών από

την αρχή μέχρι το τέλος Η ταυτότητα παρουσιάζεται ως ανέκαθεν ρευστή και ο οποι-

οσδήποτε γενικευτικός όρος ταυτότητας (πχ Τουρκοκύπριοι Ελληνοκύπριοι) εμφα-

νίζεται τώρα ως απλοποίηση μιας και αναφέρεται σε εσωτερικά διαφοροποιημένες

ομάδες με ποικίλους πολιτικούς προσανατολισμούς Αυτό συνιστά ρήξη με το καθιε-

ρωμένο κατά τον Anderson μοντέλο εθνικής ιστορίας ως μια αφηγηματική laquoβιο-

γραφία του έθνουςraquo και με την εξ ίσου γενικευμένη τάση laquoγενεαλογικής ανάγνωσης

του εθνικισμούraquo84 Με άλλα λόγια ο νέος τρόπος με τον οποίο τα τουρκοκυπριακά

βιβλία παρουσιάζουν την ιστορία δεν συνάδει ούτε με τη θέση του Handler περί της

διαδεδομένης αντίληψης του έθνους ως συλλογικού laquoατόμουraquo (του πρωταγωνιστή

της ιστορίας)85 και ούτε με την άποψη του Michael Herzfeld σύμφωνα με την οποία το

έθνος ως επί το πλείστον αναπαρίσταται ως μια οικογένεια86 Η έννοια της γενεαλο-

γίας και της οικογένειας μπορεί να αρμόζουν στο μοντέλο του εθνοτικού εθνικισμού

βασισμένο σε ιδεολογήματα περί κοινής καταγωγής και συγγένειας (ιδεολογήματα τα

οποία ενίοτε απροκάλυπτα ανάγουν τη συνέχεια και αλληλεγγύη σε δεσμούς

αίματος) Αυτή η θεώρηση ανατρέπεται στα νέα βιβλία Όπως εξηγεί ο Anderson το

καθιερωμένο μοντέλο του έθνους laquoυποστηρίζει την προφανή συνέχειά του και ταυ-

τόχρονα δίδει έμφαση στην απώλειά της από τη μνήμηraquo87 Σύμφωνα με τη λογική

αυτή ο παραδοσιακός ρόλος του μαθήματος της ιστορίας είναι να επαναφέρει τις

χαμένες μνήμες στις μελλοντικές γενεές όπως ακριβώς μια οικογένεια μεταφέρει

τις μνήμες και παράπονα ή έχθρες του παρελθόντος στους νεότερους Αντί αυτού τα

νέα βιβλία υποδεικνύουν ότι το παρελθόν αποτελεί όντως laquoμια ξένη χώραraquo όπως

αποφαίνεται ο Βρετανός λογοτέχνης L P Hartley και θα μπορούσε μάλιστα κάποιος

να προσθέσει ότι laquohellipεκεί ζούσαν τότε ξένοιraquo

ΜΝΗΜΗ ΑΦΗΓΗΣΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

Κεφάλαιο 3

84 Benedict Anderson Imagined Communities Reflections on the Origins and Spread of Nationalism (Λονδίνο 1991) 204 19585 Richard Handler Nationalism and the Politics of Culture in Quebec (Wisconsin 1988)86 Michael Herzfeld Cultural Intimacy Social Poetics in the Nation-State (Λονδίνο και Νέα Υόρκη 1997)87 Anderson Imagined Communities 204


Η αλλαγή του ιστορικού προτύπου που επιχειρήθηκε στα νέα βιβλία έχει ενδιαφέ-

ρουσες προεκτάσεις όσον αφορά θέματα ευθύνης και τραύματος Σύμφωνα με το

προηγούμενο πρότυπο αν ο Εαυτός (και ο Εχθρός) είναι ο ίδιος χαρακτήρας καθ όλη

την ιστορία κάθε τραύμα στον Εθνικό Εαυτό στο παρελθόν αποτελεί επίσης τραύμα

και για τον σημερινό Εαυτό και απαιτεί αντεκδίκηση κατά αυτών που σήμερα θεωρού-

νται ως οι απόγονοι εξ ου και μέρος του Εχθρού Στο νέο πρότυπο αυτό δεν ισχύει

πια και έτσι ο φαύλος κύκλος της αλληλοκατηγορίας και αντεκδίκησης μπορεί να

σπάσει Η επισήμανση εσωτερικών διαφοροποιήσεων ενισχύει αυτή τη δυνατότητα

διότι αναιρεί τυχόν αντιλήψεις περί ομοιογένειας ακόμα κι όταν συζητούνται πρό-

σφατα γεγονότα όπου μπορεί να ισχύει μια εντονότερη αντίληψη περί συνέχειας με

τις υφιστάμενες πολιτικές κοινότητες Ενισχύεται επίσης η δυνατότητα να υιοθε-

τηθεί μια πιο κριτική στάση έναντι του μακρινού παρελθόντος το οποίο προηγουμένως

αντιμετωπιζόταν ως παρελθόν του laquoέθνους μαςraquo Τα νέα τουρκοκυπριακά βιβλία για

παράδειγμα μπορούν να εξετάσουν πιο κριτικά την οθωμανική περίοδο πράγμα που

όντως πράττουν αποφεύγοντας την παλαιότερη απερίφραστη εξύμνηση και υποδει-

κνύοντας περιόδους κακοδιαχείρισης και διαφθοράς88 Η αρχή της ιστορίας δεν δύναται

πλέον να θεωρείται ως καθοριστικός παράγοντας εφόσον ήταν laquoάλλοιraquo που βρέ-

θηκαν τότε σε αυτόν τον χώρο Έτσι το πολυδιατυπωμένο επιχείρημα ιδίως σε περι-

πτώσεις εθνοτικών διενέξεων ότι laquoεμείς ήμασταν πρώτοι εδώraquo ή laquoιστορικά αυτή η

γη είναι δική μαςraquo χάνει την ισχύ του

Η αναίρεση της αφηγηματικής φόρμας δηλαδή της ιστορίας (history) ως η ιστορία

(story) ενός έθνους επιφέρει και την απόρριψη της αντίληψης πως η ιστορία έχει ένα

και μοναδικό νόημα και της [στμ αντίληψης της] ιστορίας ως πρωτίστως ηθοπλαστική

αφήγηση Δεν μπορεί να εξαχθεί πια ένα μοναδικό νόημα από την ιστορία όπως

παρουσιάζεται στα νέα τουρκοκυπριακά βιβλία όπως για παράδειγμα laquoη Κύπρος είναι

ΤουρκικήΕλληνικήraquo ή laquoτο παρελθόν καταδεικνύει ότι οι άνθρωποι δεν μπορούνμπο-

ρούν να ζήσουν μαζίraquo Αυτό σημαίνει πως το μέλλον δεν δύναται πλέον να εμφανί-

ζεται προκαθορισμένο αλλά αφήνεται ανοικτό ως επιλογή Τα νέα τουρκοκυπριακά

βιβλία τελειώνουν με τα αποτελέσματα του δημοψηφίσματος του 2004 όταν η πλειο-

ψηφία Ελληνοκυπρίων απέρριψε το προταθέν σχέδιο για μια ομοσπονδιακή πολιτεία

ενώ η πλειοψηφία των Τουρκοκυπρίων το αποδέχθηκε ένα τέλος που αφήνει το

μέλλον αβέβαιο Αν η αλλαγή (του στάτους κβο της διαίρεσης) υπήρξε ο πρώτιστος

στόχος της τουρκοκυπριακής αριστεράς η ιστορία παρουσιάζεται τώρα ως μια

ιστορία αλλαγής και εν δυνάμει αλλαγής προς κάθε κατεύθυνση Δεν αποκλείει ούτε

τη δυνατότητα επιλογής της διαίρεσης της Κύπρου απλά το μέλλον αφήνεται ανοικτό


31Μνήμη Αφήγηση και Ιστορία

ως πεδίο πολιτικής επιλογής από τους τωρινούς πολίτες Το ίδιο ισχύει και σε σχέση

με τη μελλοντική πολιτική ταυτότητα (καλύτερα ταυτότητες όπως τα νέα βιβλία υπο-

δεικνύουν καταγράφοντας εσωτερικές διαφοροποιήσεις) των Τουρκοκυπρίων (και

Ελληνοκυπρίων) Το προηγούμενο αρχεγονικό μοντέλο που πρόδηλα στόχευε στην

laquoδημιουργία ταυτότηταςraquo (identification stance) απέρριπτε αυτού του είδους την επι-

λογή Τα νεότερα τουρκοκυπριακά βιβλία εμφανώς προτείνουν μια νέα ταυτότητα ως

laquoΤουρκοκύπριοιraquo καιή laquoΚύπριοιraquo (αντί για Τούρκοι) Η καινοτομία έγκειται στην κατα-

νόηση της έννοιας της ταυτότητας ως ιστορικά μεταβαλλόμενης και αποτέλεσμα επι-

λογών παρά ως ομοιογενούς αναλλοίωτης και ιστορικά προκαθορισμένης με την δε

πολιτική κοινότητα να εμφανίζεται ως προκαθορισμένη από το ιστορικό της

παρελθόν Ο αποκλεισμός των πολιτικών επιλογών στο παρόν είναι ο κύριος λόγος για

τον οποίο το μοντέλο ιστορίας που βασίζεται στην laquoδημιουργία ταυτότηταςraquo

(identification stance) έχει επικριθεί ως αντιδημοκρατικό89

89 Barton and Levstik Teaching History 49 63

1 Είναι αναγκαίο όπως επανεξεταστούν και επανεκτιμηθούν οι στόχοι τα περιεχό-

μενα και οι μεθοδολογίες στο σύνολό τους όσον αφορά το μάθημα της ιστορίας

και στις δύο πλευρές της Κύπρου Αυτή η αναγκαιότητα δεν προκύπτει μόνο από

πολιτικούς παράγοντες που ανακύπτουν εντόπια στην Κύπρο αλλά και από ευρύ-

τερους παράγοντες που αφορούν την παγκοσμιοποίηση και τη μετανάστευση

όπως και την εμφάνιση νέων προσανατολισμών και μεθοδολογιών στην έρευνα και

διδασκαλία της ιστορίας Η Σύσταση 2001(15) του Συμβουλίου της Ευρώπης για τη

διδασκαλία της ιστορίας στην Ευρώπη του 21ου αιώνα είναι μία μεταξύ άλλων

δέσμη συστάσεων που θα μπορούσε να ληφθεί υπ όψιν

2 Θα ήταν χρήσιμο να υπάρξει προβληματισμός γύρω από διάφορα μοντέλα Υπάρ-

χουν μοντέλα στα οποία η laquoιστορίαraquo συνδέεται άμεσα με την laquoεθνική ιστορίαraquo

όπως στην Κύπρο άλλα όπου δίδεται περισσότερη έμφαση στη διδασκαλία για

άλλους λαούς και πολιτισμούς όπως επίσης και μοντέλα (σκανδιναβικών χωρών)

όπου η διδασκαλίας της laquoεθνικής ιστορίαςraquo έχει ως επί το πλείστον εγκαταλειφθεί

υπέρ της διδασκαλίας της παγκόσμιας ιστορίας με επεξηγηματικές προσθήκες σε

κατάλληλα σημεία για τα πως η ιστορία της δικής τους κοινωνίας τους εντάσσεται

σε ή αποκλίνει από τις παγκόσμιες τάσεις

3 Μπορούν να αξιοποιηθούν νέες τεχνολογίες όπως το διαδίκτυο και η χρήση υπολο-

γιστώνCD-ROMDVD για να υποβοηθηθεί η διδασκαλία της ιστορίας Αυτό μπορεί

να επηρεάσει τόσο το περιεχόμενο όσο και τη μεθοδολογία Σε πολλές κοινωνίες

έχει εγκαταλειφθεί η ιδέα ενός βιβλίου ιστορίας κρατικής παραγωγής υπέρ της

δυνατότητας επιλογής από τους εκπαιδευτικούς από μια ποικιλία προτεινομένων

βιβλίων πηγών και υλικού Σε μερικές περιπτώσεις αυτά είναι προϊόν ιδιωτών αλλά

παράγονται βάσει οδηγιών που εκδίδει το κράτος και τυγχάνουν έγκρισης από τις

αρμόδιες εκπαιδευτικές αρχές για να μπορούν να χρησιμοποιηθούν στα σχολεία

4 Για μια αποτελεσματική μεταρρύθμιση του μαθήματος της ιστορίας είναι ανα-

γκαία η εμπέδωση της συνεργασίας σε πολλαπλά επίπεδα με διάφορους φορείς

εντόπιες μη κυβερνητικές οργανώσεις άλλους εμπλεκόμενους φορείς διεθνή

κέντρα ή ινστιτούτα που έχουν πείρα σε τέτοιου είδους μεταρρυθμίσεις και συνερ-

γασίες μεταξύ ακαδημαϊκών ιστορικών και εκπαιδευτικών ώστε η καινούργια διδα-

κτέα ύλη στην ιστορία να αποδειχθεί αποτελεσματική στην καθαυτό διδασκαλία

όπως και για τη διδασκαλία διαφορετικών ηλικιακών ομάδων

ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ

Κεφάλαιο 4


5 Στην περίπτωση της Κύπρου θα ήταν σημαντικό τέτοιου είδους συνεργασίες να

περιλαμβάνουν μέλη των μεγαλύτερων τουλάχιστον αν όχι όλων των κοινοτήτων

στη νήσο Απλά και μόνο το γεγονός πως στις δύο μεγαλύτερες κοινότητες η

ιστορία όπως και τα σχολικά βιβλία ιστορίας γράφτηκαν από άτομα που δεν μπο-

ρούσαν να διαβάσουν πηγές στη γλώσσα της άλλης κοινότητας σημαίνει πως

τέτοιες ιστορικές θεωρήσεις παραμένουν στην καλύτερη περίπτωση ελλιπείς

6 Εισαγωγή και στήριξη της κατάρτισης των εκπαιδευτικών σε επιστημολογικά και

μεθοδολογικά θέματα μελέτης και διδασκαλίας της ιστορίας η οποία να βασίζεται

σε εντόπια και διεθνή εμπειρογνωμοσύνη στο πεδίο αυτό






ISBN 978-82-7288-279-1





22008-G




Έ κ θ ε σ η









Τηλ +47 22 54 77 00

Φαξ +47 22 54 77 01

Email infopriono














ISBN 978-82-7288-274-6





ΠΡΟΛΟΓΟΣ IV

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1









ΠΡΟΛΟΓΟΣ










ΕΙΣΑΓΩΓΗ2










































3Εισαγωγή















































































Κεφάλαιο 1


































































































































































































































































































































Αρχή







Τούρκοι


Πλοκή



Τέλος

1974Τραγικό


1974Ευτυχές


























Κεφάλαιο 2





































































































































































































Κεφάλαιο 3























































































Κεφάλαιο 4
















ISBN 978-82-7288-279-1





22008-G




Έ κ θ ε σ η



ΠΡΟΛΟΓΟΣ IV

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1









ΠΡΟΛΟΓΟΣ










ΕΙΣΑΓΩΓΗ2










































3Εισαγωγή















































































Κεφάλαιο 1


































































































































































































































































































































Αρχή







Τούρκοι


Πλοκή



Τέλος

1974Τραγικό


1974Ευτυχές


























Κεφάλαιο 2





































































































































































































Κεφάλαιο 3























































































Κεφάλαιο 4
















ISBN 978-82-7288-279-1





22008-G




Έ κ θ ε σ η

ΠΡΟΛΟΓΟΣ










ΕΙΣΑΓΩΓΗ2










































3Εισαγωγή















































































Κεφάλαιο 1


































































































































































































































































































































Αρχή







Τούρκοι


Πλοκή



Τέλος

1974Τραγικό


1974Ευτυχές


























Κεφάλαιο 2





































































































































































































Κεφάλαιο 3























































































Κεφάλαιο 4
















ISBN 978-82-7288-279-1





22008-G




Έ κ θ ε σ η

ΕΙΣΑΓΩΓΗ2










































3Εισαγωγή















































































Κεφάλαιο 1


































































































































































































































































































































Αρχή







Τούρκοι


Πλοκή



Τέλος

1974Τραγικό


1974Ευτυχές


























Κεφάλαιο 2





































































































































































































Κεφάλαιο 3























































































Κεφάλαιο 4
















ISBN 978-82-7288-279-1





22008-G




Έ κ θ ε σ η

































3Εισαγωγή















































































Κεφάλαιο 1


































































































































































































































































































































Αρχή







Τούρκοι


Πλοκή



Τέλος

1974Τραγικό


1974Ευτυχές


























Κεφάλαιο 2





































































































































































































Κεφάλαιο 3























































































Κεφάλαιο 4
















ISBN 978-82-7288-279-1





22008-G




Έ κ θ ε σ η














































Κεφάλαιο 1


































































































































































































































































































































Αρχή







Τούρκοι


Πλοκή



Τέλος

1974Τραγικό


1974Ευτυχές


























Κεφάλαιο 2





































































































































































































Κεφάλαιο 3























































































Κεφάλαιο 4
















ISBN 978-82-7288-279-1





22008-G




Έ κ θ ε σ η


































































































































































































































































































































Αρχή







Τούρκοι


Πλοκή



Τέλος

1974Τραγικό


1974Ευτυχές


























Κεφάλαιο 2





































































































































































































Κεφάλαιο 3























































































Κεφάλαιο 4
















ISBN 978-82-7288-279-1





22008-G




Έ κ θ ε σ η

























Κεφάλαιο 2





































































































































































































Κεφάλαιο 3























































































Κεφάλαιο 4
















ISBN 978-82-7288-279-1





22008-G




Έ κ θ ε σ η

































































































































































































Κεφάλαιο 3























































































Κεφάλαιο 4
















ISBN 978-82-7288-279-1





22008-G




Έ κ θ ε σ η






















































































Κεφάλαιο 4
















ISBN 978-82-7288-279-1





22008-G




Έ κ θ ε σ η
















ISBN 978-82-7288-279-1





22008-G




Έ κ θ ε σ η

CYPRUS CENTRE - prio.org · Η πρόσφατη ιστορία της Κύπρου...

Documents

Transcript of CYPRUS CENTRE - prio.org · Η πρόσφατη ιστορία της Κύπρου...