31 Ιανουαρίου – 31 Μαρτίου 2019

Οδηγός Έκθεσης

Πρόωρα Παρών Untimely on Time

Christoforos

Savva

3

Ο Χριστόφορος Σάββα στην κυπριακή ύπαιθρο

Αρχείο Christine Savva-Duroe

Φωτογραφία: Roddy Maude-Roxby, 1955

ΠρΟωρΑ ΠΑρων

Ο Χριστόφορος Σάββα θεωρείται ένας από τους πιο πρωτοπορια-

κούς Κύπριους καλλιτέχνες του εικοστού αιώνα. Σε ένα σχετικά

σύντομο χρονικό διάστημα δημιούργησε ένα εντυπωσιακό και

ιδιαίτερα ποικιλόμορφο σώμα έργων, που εκτείνεται από την

παραστατική ζωγραφική στη δεκαετία του ’50 έως την αφηρημένη

ζωγραφική, τα γλυπτά, τους πειραματισμούς με σύρμα, τσιμέντο

και κομμάτια από υφάσματα, αλλά και έως την ενασχόλησή του

με τον σχεδιασμό επίπλων ή τις αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις που

ανέλαβε στη δεκαετία του ’60. Η συνύπαρξη διάφορων τεχνοτρο-

πιών και ο πλούτος θεμάτων και αναφορών που παρατηρούνται στο

έργο του Σάββα, από την Ελληνική και την Αφρικανική κλασική

τέχνη μέχρι τα Κυπριακά χειροτεχνήματα, τη λαϊκή τέχνη, την

Άμορφη τέχνη, την Ποπ Αρτ και τα πρωτοποριακά κινήματα,

φαίνεται να υποδηλώνουν ότι τα αυστηρά φορμαλιστικά ερωτή-

ματα της τέχνης της εποχής δεν αποτελούσαν το κύριο μέλημά

του. Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι ο πυρήνας της πρακτικής του

μετακινείτο συνεχώς προς ένα μέρος που ήταν πέρα από τη μορφή

και το περιεχόμενο κάθε ζωγραφικού πίνακα, γλυπτού ή υφασμα-

τογραφίας.  Παρατηρώντας το έργο του Σάββα στο σύνολό του,

με έμφαση στα χρόνια που ακολούθησαν μετά την επιστροφή του

στην Κύπρο, μένει κανείς με την αίσθηση πως ο χαρακτηρισμός

«πέρα από» αποδίδει περιεκτικά την ιδιαιτερότητα με την οποία

ο καλλιτέχνης προσέγγιζε την τέχνη ως πρακτική. Χαρακτηρίζει,

επίσης, τον ρόλο που διαδραμάτισε στην κυπριακή κοινωνία,

καθώς και στο καλλιτεχνικό σύστημα που άρχισε να οργανώνεται

στο νησί τα χρόνια αμέσως μετά την ανεξαρτησία της Κύπρου

από το Ηνωμένο Βασίλειο. Τέλος, παραπέμπει στην τεκμαιρόμενη

φιλοδοξία του Σάββα να συμμετέχει ενεργά στη διαμόρφωση του

νέου εθνικού «φαντασιακού», με βάση τις αρχές της συμπερίληψης

και του πλουραλισμού.

4

Η ετερογένεια που παρατηρείται στα έργα του Σάββα από τη

δεκαε τία του ’60 αποτελεί ίσως απότοκο της σύγκρουσης των

διαφορετικών «εποχών» που ο ίδιος βίωσε. Αν μπορεί κανείς να

αντλήσει μια φιλοσοφία του χρόνου από το έργο του, αυτή θα ήταν,

μάλλον, ότι τα πάντα συνυπάρχουν και αλληλοσυμπληρώνονται.

Η εμπειρία ανεξαρτησίας που βίωσε ο Σάββα προέκυψε μέσα από

μια ζωή που την έζησε στο μέγιστο: αντί να στρέψει το βλέμμα

προς ένα εξιδανικευμένο παρελθόν, αποδέχτηκε το παρόν και για

το παρόν δημιούργησε τέχνη, διατηρώντας το βλέμμα του στο

σήμερα. Με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο τα έργα του Σάββα συχνά

συμπυκνώνουν ετερόκλητες αναφορές, έτσι και η παρούσα έκθεση

έχει ως στόχο να αναδείξει τις ποικίλες όψεις της πορείας του.

Ανάμεσά τους, ο πρωτότυπος τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόταν

τη σχέση του καλλιτέχνη με την πρακτική του, και η ενασχόλησή

του με τα δρώμενα της εποχής χωρίς να παραμερίζει αισθητικές

του ανησυχίες ή την ουσιαστική του αναζήτηση για υπέρβαση.  

Το αρχειακό υλικό σχετικά με τις εκθέσεις του Σάββα, τόσο από τη

δεκαετία του ’50 όσο και από αυτή του ’60, μας φανερώνει «πυκνές»

εγκαταστάσεις, όπου έργα με διαφορετική τεχνοτροπία και θεμα-

τική αντιπαρατίθενται, επιφέροντας έντονες αντιθέσεις. Αν και

αυτού του είδους η παρουσίαση είναι καλύτερα εναρμονισμένη

με την αισθητική της εποχής του Σάββα και λιγότερο με τη δική

μας, δεν παύει να αντικατοπτρίζει την προσέγγιση του καλλιτέχνη

ως προς την τέχνη, και ενδεχομένως, και την ίδια τη ζωή: πάντα

σαφώς συμπεριληπτική και πειραματική.  Αντλώντας έμπνευση

τόσο από τις εκθέσεις του Σάββα όσο και από την προσωπικότητά

του, και υποστηρίζοντας πως το έργο του παραμένει από πολλές

απόψεις επίκαιρο στο πλαίσιο της σύγχρονης καλλιτεχνικής παρα-

γωγής στην Κύπρο, όπως επίσης και χρήσιμο για μια πιο εμβριθή

κατανόησή της, η διάταξη της έκθεσης είναι και αυτή πειραματική·

ακολουθεί μία ξεχωριστή λογική σε κάθε όροφο, θέλοντας έτσι να

τονίσει τον κεντρικό χαρακτήρα αυτής της πτυχής του έργου και

της προσωπικότητας του Σάββα.

Έκθεση Χριστόφορου Σάββα στο Ινστιτούτο Γκαίτε Κύπρου, 12 – 20 Μα ου 1968

Αρχείο Christine Savva-Duroe

7

ΤΑ ΠρωΙΜΑ ΧρΟνΙΑ

Το πρώτο τμήμα της έκθεσης είναι αφιερωμένο στα έργα που

δημιούργησε ο Σάββα πριν από το 1960. Η περίοδος αυτή, που

μπορεί να θεωρηθεί καθοριστική για τον Σάββα ως άτομο και ως

δημιουργό, χαρακτηρίζεται από πολλά ταξίδια και παρατεταμένες

περιόδους διαμονής στην Ευρώπη, ιδιαίτερα στο Λονδίνο, όπου

φοίτησε στο Heatherley School of Fine Art (1948 – 1954) και στο

Παρίσι, στο Ατελιέ André Lhote, στο οποίο φοίτησε αποσπασμα-

τικά σε διάφορες περιόδους μεταξύ του 1956 και του 1958. Ενόσω

βρισκόταν στο εξωτερικό, ο Σάββα είχε έντονη και σταθερή αλλη-

λογραφία με καλλιτέχνες και φίλους στην Κύπρο, ενώ κατά δια-

στήματα επέστρεφε στο νησί, όπου παρουσίαζε τα έργα του αρκετά

συχνά. Tην ίδια περίοδο ο Σάββα άρχισε να αναγνωρίζεται ως ένας

από τους κορυφαίους καλλιτέχνες της γενιάς του.

 

Η πληθωρική για τον κόσμο της τέχνης δεκαετία του ’50 χαρακτη-

ρίστηκε από την εμφάνιση πολλών επιδραστικών προσωπικοτήτων

και κινημάτων, όπως για παράδειγμα τον Jackson Pollock και τον

Αφηρημένο Εξπρεσιονισμό στις ΗΠΑ, τον Yves Klein και τους

νεορεαλιστές στη Γαλλία, την καλλιτεχνική ομάδα Gutai στην

Ιαπωνία, το κίνημα του νεοπλαστικισμού στη Βραζιλία. Οι ανα-

φορές αυτές θα αναδυθούν στο έργο του Σάββα σε μεταγενέστερο

στάδιο, μετά την επιστροφή του στην Κύπρο το 1960. Τα προηγού-

μενα έργα του, όπως είναι και οι ζωγραφικοί πίνακες που συμπερι-

λαμβάνονται στο παρόν τμήμα, εκτυλίσσονται γύρω από κλασικές

ακαδημαϊκές θεματικές όπως τα τοπία, τα γυμνά και οι νεκρές

φύσεις· κατά περίσταση ο Σάββα εισάγει στα έργα αυτά αναφορές

σε συγκεκριμένα κινήματα, όπως για παράδειγμα τον Κυβισμό ή

τον Φωβισμό.

Νεκρή Φύση, 1957

Λάδι σε καμβά, 60.5 × 73.5 εκ.

Ευγενής παραχώρηση Λεβέντειου Πινακοθήκης, Λευκωσία

8

ΑΠΟΦΑΣΗ

Τον Μάιο του 1960 ο Σάββα ίδρυσε μαζί με τον Ουαλό καλλιτέ-

χνη Glyn Hughes την Γκαλερί Απόφαση στο κέντρο της παλιάς

Λευκωσίας, στον χώρο της οποίας οι δύο διέμεναν και είχαν τα

ατελιέ τους. Η Απόφαση, που εγκαινιάστηκε με μια κοινή παρου-

σίαση του έργου των δύο καλλιτεχνών, αποτέλεσε το πρώτο ανε-

ξάρτητο πολιτιστικό κέντρο της νεοσύστατης Κυπριακής

Δημοκρατίας και δεν άργησε να καθιερωθεί ως σημαντικός παρά-

γοντας της πνευματικής και πολιτιστικής δραστηριότητας στη

Λευκωσία σε μία ιδιαιτέρως σημαντική περίοδο στη σύγχρονη

ιστορία της Κύπρου. Λίγα χρόνια αργότερα, ο Σάββα άνοιξε την

Ταβέρνα Απόφαση, που αποτέλεσε σημείο συγκέντρωσης καλλι-

τεχνών και διανοουμένων, και που παρείχε τους πολύ αναγκαίους,

αν και περιορισμένους, οικονομικούς πόρους που χρειαζόταν για

να συντηρήσει τον εαυτό του, την οικογένειά του, αλλά και την

καλλιτεχνική του δράση. Το εύρος και η ποικιλία των δραστη-

ριοτήτων που πραγματοποιούνταν στην Απόφαση είναι πράγ-

ματι εντυπωσιακά, ξεκινώντας από πιο συμβατικές εικαστικές

παρουσιάσεις έως παιδικές ζωγραφιές, την πρώτη κοινή έκθεση

Ελληνοκύπριων και Τουρκοκύπριων καλλιτεχνών (ένα τολμηρό

εγχείρημα, ειδικά για την εποχή) και τα γλυπτά του να φ καλλιτέ-

χνη Μιχαήλ Κάσιαλου. Ακόμα, η Γκαλερί φιλοξενούσε θεατρικές

παραστάσεις, εκδηλώσεις για κινηματογραφικούς σκηνοθέτες και

θεατρικούς συγγραφείς, όπως επίσης και ποιητικές βραδιές. Αυτή

η σχεδόν ιδιοσυγκρασιακή πολυφωνία είναι συγκρίσιμη με την

έντονη καλλιτεχνική παραγωγή του Σάββα: σε μία πολωμένη και

διχασμένη κοινωνία, η οποία μόλις είχε καταφέρει να εξέλθει από

τον αντι-αποικιακό αγώνα προτού βυθιστεί σε δικοινοτικές διαμά-

χες, η τακτική της σύζευξης αντιθέτων αποτελούσε, τουλάχιστον,

πολιτική δήλωση.

Ο Χριστόφορος Σάββα στην Γκαλερί Απόφαση, π. 1960 – 1963

Αρχείο Christine Savva-Duroe

11

ΑρΧΕΙΑΚΟ ΥΛΙΚΟ

Σε όλη την έκταση του εκθεσιακού χώρου παρουσιάζεται, σε

βιτρίνες και επιφάνειες, ένας εκτενής αριθμός αντικειμένων και

πλούσιο αρχειακό υλικό που παραχωρήθηκε για τους σκοπούς της

έκθεσης υπό τη μορφή δανείου και συνδέεται ευρύτερα με την

εποχή στην οποία έζησε ο Σάββα, αλλά και με τη ζωή του ειδικό-

τερα. Αν και το υλικό αυτό προέρχεται από διαφορετικές πηγές, ο

μεγαλύτερός του όγκος ανήκει στο προσωπικό αρχείο της οικογέ-

νειας του καλλιτέχνη, το οποίο παρουσιάζεται στο ευρύ κοινό στην

υλική του μορφή για πρώτη φορά, και μαρτυρεί τις προσπάθειες

που κατέβαλε η Christine Savva-Duroe, σύζυγος του Σάββα και

μητέρα των δύο παιδιών του, της Κίκας και του Μάρκου, για να

διασώσει την παρακαταθήκη του. Η Christine Savva-Duroe είχε,

επίσης, εργαστεί σχολαστικά με στόχο τη δημοσίευση ενός ιδιο-

συγκρασιακού μονογραφήματος για τον Σάββα, που ωστόσο δεν

πραγματώθηκε ποτέ. Το υλικό αυτό παρουσιάζεται εδώ, επίσης

για πρώτη φορά, υπό τη μορφή σχεδιασμάτων και σκίτσων. Χωρίς

το αρχειακό υλικό να σχετίζεται απαραίτητα ή άμεσα με τα έργα

που παρουσιάζονται δίπλα σε αυτό, οι φωτογραφίες, τα γράμματα,

οι προσκλήσεις, οι καρτ-ποστάλ και τα έγγραφα εξιστορούν μία

κάπως αλλιώτικη ιστορία, η οποία σε κάποιες περιπτώσεις παρεκ-

κλίνει από μια συμβατική αναδόμηση της καριέρας και πρακτι-

κής του Σάββα, και εμβαθύνει σε σημαντικές πτυχές της ζωής και

της προσωπικότητάς του.

Απόκομμα εφημερίδας για την έκθεση των Χριστόφορου Σάββα

και Glyn Hughes στην Γκαλερί Απόφαση, 15 Μα ου 1960

Αρχείο Ιδρύματος Glyn Hughes

12

ΥΦΑΣΜΑΤΟΓρΑΦΙΕΣ

Ο όρος Υφασματογραφία αποτελεί νεολογισμό επινόησης του

ίδιου του Σάββα και περιγράφει κάποια από τα πιο πρωτότυπα και

πρωτοποριακά του έργα, φτιαγμένα με κομμάτια από διάφορα είδη

υφάσματος, που έραψε ο ίδιος στο χέρι για να δημιουργήσει συμ-

βολικές ή αφηρημένες συνθέσεις. Η αξία αυτών των έργων ανα-

γνωρίστηκε αμέσως, τόσο από τους κριτικούς, όσο και από άλλους

καλλιτέχνες. Ο Στέλιος Βότσης, για παράδειγμα, αποκάλεσε τις

υφασματογραφίες του Σάββα «αποκάλυψη και μαζί σταθμό για την

κυπριακή καλλιτεχνική κίνηση». Σε επίπεδο εικονογράφησης, μαζί

με τα ανάγλυφα από τσιμέντο, αυτή είναι μάλλον η σειρά έργων

όπου ο Σάββα πιο συνειδητά και με περισσότερη συνέπεια επι-

στρέφει σε κλασικά θέματα και μοτίβα. ωστόσο, η δριμύτητα της

σειράς έγκειται πιθανότατα στο γεγονός ότι, μέσα από αυτά τα

έργα, ανακαλούσε μία οικιακή, βιοποριστική δραστηριότητα που

παραδοσιακά ανατίθετο σε γυναίκες. Με τη σεμνή χειρονομία

του να υιοθετήσει τη ραπτική ως καλλιτεχνική τεχνική, ο Σάββα

τίμησε κατά κάποιον τρόπο εκείνο τον φτωχικό, αγροτικό κόσμο

στον οποίο είχε και ο ίδιος γεννηθεί και από τον οποίο αντλούσε

ένα απλό και άμεσο αίσθημα υπερηφάνειας. Παρουσιάζει ίσως

ενδιαφέρον να σημειωθεί πως αυτή η ενσυναίσθηση με το αγρο-

τικό περιβάλλον διαφοροποιείται από τη, φορτισμένη με συμβο-

λισμούς, εξιδανικευμένη παράδοση που χαρακτηρίζει τα έργα

πολλών καταξιωμένων Κύπριων καλλιτεχνών της μοντέρνας περιό-

δου. Aν και ο Σάββα έτρεφε βαθύ σεβασμό προς τους καλλιτέχνες

από την προηγούμενη γενιά και είχε στενές σχέσεις με μερικούς

από αυτούς, κάποια από τα έργα του, ανάμεσά τους και οι υφασμα-

τογραφίες, αποτελούν αδιαμφισβήτητα την αφετηρία ενός νέου

κεφαλαίου στην κυπριακή τέχνη.

Σύνθεση με Κίτρινο Ορθογώνιο, 1966 – 1967

Υφασματογραφία, 127 × 94 εκ.

Ευγενής παραχώρηση Λεβέντειου Δημοτικού Μουσείου Λευκωσίας

15

ΑΦΗρΗΜΕνΟΙ ΖωΓρΑΦΙΚΟΙ ΠΙνΑΚΕΣ

Κατά τη δεκαετία του ’60, το έργο του Σάββα γίνεται σταδιακά

όλο και πιο προσωπικό και οι πίνακές του πιο αφηρημένοι. Ενώ

δέχτηκε επαίνους για τους χειρισμούς των χρωμάτων και τις συν-

θέσεις του, πρωτίστως για την εισαγωγή ενός μοντέρνου ιδιώματος

στο εθνικό σενάριο, ειδικά οι αριστεροί κριτικοί θεώρησαν πως το

έργο του Σάββα, και ιδιαίτερα τα αφηρημένα έργα του, απείχε από

τα προβλήματα της καθημερινότητας και αποτύγχανε κατά συνέ-

πεια να αναφερθεί στα πιο καίρια κοινωνικά και πολιτικά ζητή-

ματα της κυπριακής κοινωνίας. Αν και η αφαίρεση είχε μέχρι τότε

εδραιωθεί και γίνει αποδεκτή ως μέρος της σύγχρονης καλλιτεχνι-

κής παραγωγής στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες,

η πραγματική της επιρροή ως προς την κινητοποίηση του κοινού

και τη διάδοση κοινωνικών αξιών βρισκόταν ακόμη υπό έντονη

διαπραγμάτευση, ειδικά στο αποικιακό και μετααποικιακό πλαίσιο. 

 

Από αυτή την άποψη, δηλαδή ως προς τις παραγωγικές συζητήσεις

που το έργο του προκαλούσε, ο Σάββα αποτέλεσε κεντρικό σημείο

αναφοράς στο πλαίσιο της κυπριακής καλλιτεχνικής δραστηριότη-

τας. Από την άλλη, εξετάζοντας καλύτερα τα έργα του, ακόμα και

αν τα περισσότερα από αυτά μπορούν να θεωρηθούν «αφηρημένοι

ζωγραφικοί πίνακες», οι διαφορές που αναφύονται ανάμεσα στις

σειρές έργων είναι τέτοιες, που θα μπορούσε να ειπωθεί πως το

πραγματικό νήμα που τις συνδέει είναι η ακατάπαυστη θέληση για

πειραματισμό. Σε κάποιες περιπτώσεις, η ισορροπία της σύνθε-

σης φαίνεται να αποτελεί τη βασική ανησυχία του καλλιτέχνη· σε

κάποιες άλλες, αυτή φαίνεται να είναι η προσεκτική αντιπαράθεση

χρωμάτων· σε άλλες, τέλος, η υλικότητα της ίδιας της μπογιάς ή

της επιφάνειας στην οποία αυτή απλώνεται.

Το Πουλλίν της Μεσαρκάς, 1962

Μικτή τεχνική σε κόντρα πλακέ, 38.5 × 73 εκ.

Ευγενής παραχώρηση Λεβέντειου Πινακοθήκης, Λευκωσία

16

ΑνΑΓΛΥΦΑ, ΕΠΙΠΛΑ ΚΑΙ ΑρΧΙΤΕΚΤΟνΙΚΕΣ ΠΑρΕΜΒΑΣΕΙΣ

Παρόλο που ο αριθμός των ανάγλυφων από τσιμέντο που συμπερι-

λαμβάνονται στην έκθεση είναι σχετικά μικρός, αυτή η μεταγενέ-

στερη σειρά έργων μπορεί να χαρακτηριστεί αρκετά εμβληματική

στο πλαίσιο του συνολικού έργου του Σάββα. Πέρα από τη δη -

μιουργία ανεξάρτητων έργων, όπως είναι αυτά που παρουσιάζονται

εδώ, στη δεκαετία του ’60 ο Σάββα συνεργάστηκε επανειλημμένα

με αρχιτέκτονες και συχνά αναλάμβανε μεγάλης κλίμακας παρεμ-

βάσεις, τόσο σε ιδιωτικές οικίες, όσο και σε εμπορικά κτήρια.

Ανάμεσα στους πιο στενούς του συνεργάτες ήταν και ο Σταύρος

Οικονόμου (1917 – 2002), ο οποίος εργάστηκε ενεργά και με συνέ-

πεια για να εντάξει τη διεθνή μοντέρνα γλώσσα στην κυπριακή

αρχιτεκτονική. Ένα από τα έργα του Οικονόμου είναι και το κτήριο

της ΣΠΕΛ, όπου φιλοξενείται η παρούσα έκθεση. ως προς την

τεχνοτροπία, τα ανάγλυφα από τσιμέντο και γενικότερα οι αρχι-

τεκτονικές παρεμβάσεις αποτελούσαν για τον Σάββα ένα ακόμα

πεδίο για πειραματισμό, όπου μπορούσε να υιοθετήσει κάποιου

είδους ζωγραφική εικονογράφηση (αντλώντας έμπνευση είτε

από κλασικές σκηνές είτε από τη σύγχρονη ζωή) ή να επιστρέ-

ψει σε αμιγώς γεωμετρικά και παραστατικά μοτίβα. Από πλευράς

τεχνικής, τα περισσότερα ανάγλυφα από τσιμέντο δημιουργήθηκαν

με την επικάλυψη σχηματισμένης πολυστερίνης με μία επίστρωση

από τσιμέντο, συχνά εμβολισμένο με βότσαλα, ψηφίδες και άλλα

υλικά. Οι ψηφίδες, ειδικά, παρατηρούνται σε έπιπλα που ο Σάββα

σχεδίασε και δημιούργησε έπειτα από συγκεκριμένες αναθέσεις,

αλλά και για την Ταβέρνα Απόφαση.

Άτιτλο, 1967 – 1968

Ανάγλυφο από τσιμέντο, 200 × 150 εκ.

Ευγενής παραχώρηση Κατερίνας και Ηρώς Αθηαινίτη, Λευκωσία

19

ΚΑρΦΙΤΣΕΣ

Τα έργα που συμπεριλαμβάνονται στο παρόν τμήμα ανήκουν

στην τελευταία σειρά έργων που δημιούργησε ο Χριστόφορος

Σάββα και παρουσιάστηκαν στο Κυπριακό Περίπτερο, το οποίο

αποτέλεσε την πρώτη εκπροσώπηση της Κύπρου στην 34η

Μπιενάλε Βενετίας το 1968. Στην κοινή αυτή έκθεση παρουσιά-

στηκαν, επίσης, πίνακες και γλυπτά από τους καλλιτέχνες Ανδρέα

Χρυσοχό, Κώστα Ιωακείμ, Γιώργο Κυριάκου, Γιώργο Σκοτεινό

και Στέλιο Βότση. Λίγες μόνο εβδομάδες μετά τα εγκαίνια της

Μπιενάλε, ο Σάββα πέθανε ξαφνικά στο Ηνωμένο Βασίλειο όπου

είχε μεταβεί για να συναντήσει την οικογένειά του. Η σειρά έργων

με τις καρφίτσες σηματοδοτεί ένα νέο κεφάλαιο στην αδιάκοπη

αναζήτηση του Σάββα για νέες λύσεις και τεχνικές. Ενώ η επι-

λογή των καρφιτσών έχει συγκριθεί με τον τρόπο με τον οποίο

ο Γερμανός καλλιτέχνης Günther Uecker, ανάμεσα σε άλλους,

χρησιμοποιεί καρφιά στα δικά του έργα, οι καρφίτσες του Σάββα

είναι με πολλούς τρόπους μια μετεξέλιξη, μέσα από μία άρτια

συνέπεια, της δικής του ποιητικής. Η ίδια η εύθραυστη φύση και η

χρήση των φθηνών υλικών, για παράδειγμα, επιτρέπει τη σύγκρισή

τους με τις υφασματογραφίες και τα ανάγλυφα από τσιμέντο, με τα

τελευταία να μεταχειρίζονται, όπως και τα έργα με τις καρφίτσες,

την πολυστερίνη ως υποστηρικτική επιφάνεια. Από φορμαλιστική

άποψη, η χρήση γεωμετρικών σχημάτων που συνδέονται και τοπο-

θετούνται το ένα πάνω στο άλλο, δημιουργώντας με αυτό τον

τρόπο αναφορές στα στυλιζαρισμένα τοπία ή στις φυσικές μορφές,

παρουσιάζει ομοιότητες με τα μέσα που χρησιμοποίησε σε κάποιες

σειρές ζωγραφικών ή ανάγλυφων έργων.

Ανεγειρόμενη Μορφή, 1967 – 1968

Καρφίτσες σε καμβά σε πολυστερίνη, 85.5 × 50 εκ.

Ευγενής παραχώρηση Πινακοθήκης Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ ,́ Λευκωσία

1924–1942 Ο Χριστόφορος Σάββα

γεννιέται στον Μαραθόβουνο, ένα μικρό

χωριό στην επαρχία Αμμοχώστου, με

πατέρα τον Σάββα Χριστοφόρου και

μητέρα την Κυριακή Λιασή-Κλατσιά.

Φοιτά στο δημοτικό σχολείο της περιο-

χής, ωστόσο σύντομα αφήνει το σχολείο

για να ασχοληθεί με αγροτικές εργασίες,

δίπλα στην οικογένειά του, και για να

συνεισφέρει στο ημερήσιο οικογενειακό

εισόδημα. Ο έφηβος Σάββα δημιουργεί

ζωγραφιές- γελοιογραφίες που δημο-

σιεύονται στην τοπική εφημερίδα.

1943–1946 Ανταποκρίνεται στο κάλε-

σμα του ΑΚΕΛ και δηλώνει εθελοντής

στον Βρετανικό Στρατό στον αγώνα κατά

του φασισμού στον Δεύτερο Παγκόσμιο

Πόλεμο. Το κάλεσμα περιγράφεται

ως μία θαρραλέα Απόφαση. Κατά την

περίοδο αυτή ο Σάββα υπηρετεί στην

Ιταλία και στην Αίγυπτο. Περνάει

ώρες στη σκηνή του προσπαθώντας

να μάθει Αγγλικά, διαβάζοντας την

αριστερή Αγγλική εφημερίδα Daily

Worker. Διαβάζει επίσης το περιο-

δικό Επιθεώρηση Τέχνης.

1947–1954 Μετά την απόλυσή του από

το Κυπριακό Σύνταγμα το 1946, ταξι-

δεύει στην Αγγλία. Στην αρχή παρα-

κολουθεί μαθήματα στο Saint Martin’s

School of Art. νιώθει όμως περιορισμέ-

νος από τον ακαδημαϊκό προσανατολι-

σμό της Σχολής, και σύντομα εγγράφεται

στο Heatherley School of Fine Art το

1947. Εκεί, φοιτά υπό την επίβλεψη των

Iain Macnab και Frederic Whiting. Μαζί

με μία ομάδα συμφοιτητών του από το

Heatherley ιδρύει την κολεκτίβα καλλι-

τεχνών «Pimlico Group». Εκεί ο Σάββα

γίνεται γνωστός ως «ο κομμουνιστής».

ΧρΟνΟΛΟΓΙΟ

Συλλογικό τετράδιο σχεδίων της Ομάδας Pimlico, π. 1952

Αρχείο Roddy Maude-Roxby

1954–1955 Τον Ιούνιο του 1954,

επιστρέφει στην Κύπρο με τον φίλο

και συμφοιτητή στο Heatherley Roddy

Maude-Roxby· οι δυο τους ταξι-

δεύουν στο νησί με τα ποδήλατά τους.

Οι εκδρομές αυτές καταγράφονται

από τον Maude-Roxby σε μία σειρά

από φωτογραφίες. Μεταξύ 18 και 24

νοεμβρίου 1954, ο Σάββα παρουσιάζει

για πρώτη φορά έργα του στο κοινό

της Κύπρου, σε μία κοινή έκθεση με

τον Maude-Roxby που διοργανώνε-

ται από το Βρετανικό Ινστιτούτο στη

Λευκωσία. Η πρώτη του ατομική έκθεση

πραγματο ποιείται τον Δεκέμβριο του

1955 στο ξενοδοχείο Λήδρα Πάλας στη

Λευκωσία.

1956 Διαδραματίζει ενεργό ρόλο στα

καλλιτεχνικά δρώμενα της Κύπρου

και αποτελεί ιδρυτικό μέλος της

Παγκύπριας Ένωσης Φιλοτέχνων. Τον

Ιούνιο, ο Σάββα μεταβαίνει στο Παρίσι

για να φοιτήσει στο Ατελιέ André Lhote.

Μένει στο ξενοδοχείο Namur, στη

Rue Delambre, κοντά στην Boulevard

du Montparnasse. Κατά την παραμονή

του στο Παρίσι επισκέπτεται μουσεία,

γκαλερί και εκθέσεις· το καλοκαίρι

ταξιδεύει στη νότια Γαλλία, από το

Παρίσι στη Μασσαλία και στη συνέχεια

στη νίκαια και στη Γενεύη. Σε μία από

τις επιστολές του προς τον στενό του

φίλο και ποιητή Παντελή Μηχανικό, ο

Σάββα αναφέρει: «άρχισα πραγματικά

να βλέπω για πρώτη φορά με το μάτι του

ζωγράφου».

1957 Το καλοκαίρι ο Σάββα επιστρέ-

φει στην Κύπρο και περνάει τον χρόνο

του δημιουργώντας σε απομόνωση

στο ορεινό χωριό της Κακοπετριάς.

Τον Δεκέμβριο παρουσιάζει έργα του

σε μια έκθεση στο ξενοδοχείο Λήδρα

Πάλας στη Λευκωσία. Ο κατάλογος της

έκθεσης προλογίζεται από τον Nicolas

Poliakoff, βοηθό του Lhote στο Ατελιέ.

Ο Poliakoff περιγράφει τον Σάββα ως

σπουδαίο ζωγράφο και τεχνίτη, ως έναν

από τους καλύτερους μαθητές του Lhote.

Ο André Lhote στο ατελιέ του, 1956

To δωμάτιο-στούντιο των Σάββα και

Maude-Roxby στον Άγιο Λουκά, 1954

1958 Στις αρχές του 1958, επιστρέφει

στο Ατελιέ και διαμένει στην περιο χή

γύρω από την πλατεία Place Paul

Painlevé, η οποία βρίσκεται κοντά στη

Σορβόννη. Σε επιστολή του προς τον

Αδαμάντιο Διαμαντή ο Σάββα σημειώνει

πως ένας από τους βασικούς λόγους για

τους οποίους αποφάσισε να επιστρέψει

στο Ατελιέ Lhote είναι η πειθαρχία του

τελευταίου. Το καλοκαίρι ταξιδεύει στη

νότια Γαλλία, περνώντας κάποιο χρόνο

στο Cliousclat, και σκιτσάρει ακατάπαυ-

στα. Τον Ιούνιο συμμετέχει σε μια ομα-

δική έκθεση στην Γκαλερί Mariac στο

Παρίσι με πέντε ζωγραφικούς πίνακες

από τη σειρά Le Massacrer de Kionele,

μία αντίδραση του Σάββα στα τραγικά

γεγονότα που εκτυλίχθηκαν στο χωριό

Κιόνελι τον Ιούνιο του 1958.

1959 Ο Gerald Cruikshank, Βρετανός

διπλωμάτης και σπόνσορας του Σάββα,

πεθαίνει στο Mont Blanc. Το καλοκαίρι

οι οικονομικές δυσκολίες οδηγούν

τον Σάββα να αφήσει το Παρίσι.

Επιστρέφει στην Κύπρο μέσω Ελβετίας

και Βενετίας. Τον Δεκέμβριο εκθέτει

και πάλι στο ξενοδοχείο Λήδρα Πάλας,

όπου παρουσιάζει για πρώτη φορά 

μία υφασματογραφία (Καλαθόσφαιρα,

1959). Εκθέτει επίσης έργα που έφτιαξε

με διάφορα υλικά, όπως σύρμα, χαρτί

και άμμο.

Καλαθόσφαιρα (1959), Απόφαση, π. 1959

(Φωτογραφία: Φάνης Παρπαΐρης)

Ο Χριστόφορος Σάββα μπροστά

από τον πίνακα Le Massacrer de Kionele

(Ο Σφαγέας του Κιόνελι), 1958

1960 Ο Σάββα ιδρύει μαζί με τον Ουαλό

καλλιτέχνη Glyn Hughes την Απόφαση

Ι, μια γκαλερί στην παλιά πόλη της

Λευκωσίας η οποία μπορεί να χαρακτη-

ρισθεί ως το πρώτο ανεξάρτητο πολιτι-

στικό κέντρο της Κύπρου. Η Απόφαση

ανοίγει με μία κοινή έκθεση των Σάββα

και Hughes (8 –15 Μα ου) και λίγο αργό-

τερα μεταφέρεται στην οδό Απόλλωνος.

Φιλοξενεί ποικίλες εκδηλώσεις λογοτε-

χνικού και καλλιτεχνικού ενδιαφέροντος

(ομιλίες, εκθέσεις, παραστάσεις). Ο

Σάββα, η Simone Burdeau (συμφοιτήτρια

του Σάββα στο Ατελιέ André Lhote) και

ο Glyn Hughes παρουσιάζουν τα έργα

τους σε μία έκθεση που διοργανώνει η

UNESCO στη Βηρυτό.

1961 Η πρώτη κοινή έκθεση με έργα

Ελληνοκύπριων και Toυρκοκύπριων

ζωγράφων πραγματοποιείται στην

Γκαλερί Απόφαση. Τον νοέμβριο ο

Σάββα παρουσιάζει καινούριες υφασμα-

τογραφίες στην Απόφαση, σε μία έκθεση

που ανοίγει ο Τηλέμαχος Κάνθος.

Δημιουργεί, επίσης, το πρώτο του επιτοί-

χιο ανάγλυφο από τσιμέντο, που τοποθε-

τείται στην οικία του Κώστα Οικονόμου

στην Κισσόνεργα. Για το έργο αυτό ο

Σάββα χρησιμοποιεί τσιμέντο, γυαλί και

βότσαλα (1960 –1961).

Θεατρικό Σκηνικό για το έργο Η Φαλακρή Τραγουδίστρια του Ιονέσκο, π. 1963

Λάδι σε χαρτί σε καμβά, 137.5 × 196 εκ.

Ευγενής παραχώρηση Εύη Γαβριηλίδη και Τζένης Γαϊτανοπούλου, Λευκωσία

1962 Το έργο του Σάββα Νεκρή Φύση

(1957–1959) αποτελεί το πρώτο απόκτημα

της νεοσύστατης Κρατικής Συλλογής

Κυπριακής Τέχνης. Η Γκαλερί Απόφαση

συνεχίζει να φιλοξενεί διάφορες λογο-

τεχνικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις.

Μαζί με τους Γεώργιο Πολ. Γεωργίου,

Αδαμάντιο Διαμαντή και Ahmet Ayhan

Mentesh, ο Σάββα εκπροσωπεί την

Κύπρο στην έκθεση Commonwealth

Art Today, η οποία οργανώνεται από το

Κοινοπολιτειακό Ινστιτούτο στο Λονδίνο

και το Εδιμβούργο.

1963 Η Γκαλερί Απόφαση κλείνει

τις πόρτες της στο κοινό· ο Σάββα

συνεχίζει να εργάζεται εκεί. Μια

έκθεση με τη σειρά έργων που δημιου-

ργεί ο Σάββα σε συνεργασία με τον

ποιητή Θεοκλή Κουγιάλη αποτελεί

μία από τις τελευταίες εκδηλώσεις που

πραγμα τοποιούνται στην Απόφαση. Η

έκθεση παρουσιάζει υδατογραφίες του

Σάββα σχεδιασμένες πάνω σε ποιήματα

του Κουγιάλη. Για να συμπληρώσει

τα εισοδήματά του, ο Σάββα ανοίγει

την Ταβέρνα Απόφαση ΙΙ στην περι-

οχή μέσα στα Ενετικά τείχη της παλιάς

πόλης της Λευκωσίας. Τον Ιούλιο

ταξιδεύει στο Ισραήλ όπου επισκέπτεται

ένα κοινόβιο καλλιτεχνών και αρχίζει να

αλληλογραφεί με την Αγγλίδα Christine

Waterhouse, η οποία την ίδια περίοδο

εκπαιδεύεται ως δασκάλα.

Ταβέρνα Απόφαση, π. 1965–1966

Φωτογραφία: Georges der Parthogh

1964 Ο Χριστόφορος Σάββα και η

Christine Waterhouse παντρεύονται

τον νοέμβριο και διαμένουν στις εγκα-

ταστάσεις της Γκαλερί Απόφαση. Ο

Σάββα είναι ένα από τα ιδρυτικά μέλη

του Επιμελητηρίου Καλών Τεχνών

Κύπρου (Ε.ΚΑ.ΤΕ.). Αλληλογραφεί με

τον ζωγράφο Κώστα Οικονόμου· στις

επιστολές τους οι δύο καλλιτέχνες

ανταλλάσσουν απόψεις για την Αγγλική,

Αμερικάνικη και Γαλλική λογοτεχνία.

Ο Σάββα εργάζεται με τον σταθερό

συνεργάτη του Σταύρο Οικονόμου για

την παραγωγή μίας μεγάλης κλίμακας

σειρά επιτοίχιων ανάγλυφων έργων από

τσιμέντο για το ξενοδοχείο Μιραμάρε

στη Λεμεσό.

1965–1966 Ο Σάββα και η Christine 

αφήνουν την Απόφαση και ενοικιάζουν

ένα διαμέρισμα στην οδό Βυζαντίου 2

στη Λευκωσία. Γεννιέται η κόρη τους

Κίκα. Το 1966 ο Σάββα εκλέγεται

πρόεδρος του Ε.ΚΑ.ΤΕ. και συμμετέχει

στην τρίτη του Παγκύπρια έκθεση.

Τα βράδια σερβίρει κρασί στην ταβέρνα

Απόφαση· τα πρωινά εργάζεται στο

στούντιό του. 

H Christine Σάββα μπροστά από το

έργο Φόρος Τιμής στον Jacques Villon

(1963), π. 1963–1964

Το διαμέρισμα του Χριστόφορου και

της Christine Σάββα στη Βυζαντίου 2,

Λευκωσία, 1966

1967 Τον Μάιο η ατομική έκθεση του

Σάββα «νέα σχήματα και χρώματα»

πραγματοποιείται στο ξενοδοχείο Χίλτον

στη Λευκωσία. Ο Πρέσβης της Ελλάδας,

Μενέλαος Αλεξανδράκης, ανοίγει την

έκθεση, ενώ η Μαίρη Πατρόκλου-

Σταύρου προλογίζει τον κατάλογο και

αναφέρει ότι τον Σάββα τον απασχολεί

πρωτίστως η κίνηση και ο χώρος. Για

την Πατρόκλου-Σταύρου, ο Σάββα πέτυχε

την άρτια αφαίρεση στα χρόνια που

προηγήθηκαν, καθώς «παραδέχτηκε πως

δεν είναι ο μύθος που δίνει την αξία κι’

ούτε η απομίμηση που δίνει το έργο».

Ο Σάββα παραχωρεί την υφασματογρα-

φία του Πιετά σε μία δημοπρασία που

πραγματοποιείται στην Γκαλερί Parker

Benet, στη νέα Υόρκη, ΗΠΑ, με

στόχο τη συγκέντρωση χρημάτων για

το Παγκόσμιο Ειρηνευτικό Κέντρο στο

Πέλλαπαϊς.

1968 Στην αναδρομική του έκθεση

στους χώρους του Ινστιτούτου Γκαίτε

στη Λευκωσία, ο Σάββα παρουσιάζει για

πρώτη φορά έργα με καρφίτσες· στην

ίδια έκθεση δείχνει ελαιογραφίες, υφα-

σματογραφίες, ανάγλυφα από τσιμέντο,

γλυπτά και ξυλόγλυπτα που δημιούργησε

την προηγούμενη δεκαετία. Τον Ιούνιο

κλείνει την Tαβέρνα Απόφαση και

ταξιδεύει στη Βενετία όπου συμμετέχει,

μαζί με τους Ανδρέα Χρυσοχό, Κώστα

Ιωακείμ, Γιώργο Σκοτεινό, Στέλιο Βότση

και Γιώργο Κυριάκου, στην πρώτη

επίσημη συμμετοχή της Κυπριακής

Δημοκρατίας στην Μπιενάλε Βενετίας.

Στα τέλη του Ιουνίου ο Σάββα ταξιδεύει

στην Αγγλία για να συναντήσει την

Christine και την Κίκα. Στις 13 Ιουλίου

πεθαίνει ξαφνικά στο Σέφιλντ. Λίγες

μόνο εβδομάδες αργότερα γεννιέται ο

Μάρκος Χριστόφορος, γιος του Σάββα.

Oι Χριστόφορος Σάββα, Γιώργος Κυριάκου και Γιώργος Σκοτεινός

στο Κυπριακό Περίπτερο, Μπιενάλε Βενετίας, 1968

«Πρόωρα Παρών:

Χριστόφορος Σάββα

(1924–1968)»

31 Ιανουαρίου – 31 Μαρτίου 2019

Η έκθεση «Πρόωρα Παρών:

Χριστόφορος Σάββα (1924 – 1968)»

συνδιοργανώθηκε από το Υπουργείο

Παιδείας και Πολιτισμού,

Πολιτιστικές Υπηρεσίες και το

Point Centre for Contemporary Art,

Λευκωσία και παρουσιάστηκε στην

Κρατική Πινακοθήκη Σύγχρονης

Τέχνης – ΣΠΕΛ.

Κρατική Πινακοθήκη

Σύγχρονης Τέχνης

ΣΠΕΛ

Αμμοχώστου 73

1016 Λευκωσία, Κύπρος

info@moca.org.cy

www.moca.org.cy

Έκθεση:

Επιμελητής

Jacopo Crivelli Visconti

Υπεύθυνες Έργου

Λούλη Μιχαηλίδου

(Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού,

Πολιτιστικές Υπηρεσίες)

Αντρέ Ζιβανάρη

(Point Centre for Contemporary Art)

Διαχείριση

Μαρίνα Χριστοδουλίδου

Συντονισμός

Μαρία Μηνά

Έρευνα

Mαρίνα Χριστοδουλίδου (έκθεση)

Πωλίνα νικολάου (αρχείο – έκθεση)

Γραφιστικός Σχεδιασμός και

Αρχιτεκτονική Έκθεσης

Studio Manuel Raeder

Φωτογραφία

Louca Studios

Εγκατάσταση

Rumen Tropchev

Peter Eramian

Υποστηρικτές

Λέλλος Π. Δημητριάδης

Δικηγορικό Γραφείο Δ.Ε.Π.Ε.

Αλέξης Τσιελεπής

Οδηγός Έκθεσης:

Κείμενα

Jacopo Crivelli Visconti

Χρονολόγιο

Πωλίνα νικολάου

Σχεδιασμός

Studio Manuel Raeder

Μετάφραση

Άντρη Παναγιώτου

Εκτύπωση

Τυπογραφεία νικολάου, Χρ. νικολάου

& Υιοί Λτδ.

Τυπώθηκε στην Κύπρο

Πρώτη έκδοση, 2000 αντίτυπα

Δεύτερη έκδοση αναθεωρημένη,

1000 αντίτυπα

© 2019 οι συγγραφείς, Χριστόφορος

Σάββα 1968, Υπουργείο Παιδείας και

Πολιτισμού της Κύπρου, Point Centre

for Contemporary Art.

Όλα τα δικαιώματα διατηρούνται.

Κανένα μέρος της παρούσας έκδοσης

δεν μπορεί να αναπαραχθεί σε οποια-

δήποτε μορφή χωρίς τη γραπτή άδεια

των εκδοτών.

Οι συγγραφείς και εκδότες επιθυμούν

να ευχαριστήσουν για την παραχώ-

ρηση άδειας αναπαραγωγής οποιουδή-

ποτε υλικού που αποτελεί πνευματική

ιδιοκτησία στην παρούσα έκδοση.

Έχει καταβληθεί κάθε δυνατή προσπά-

θεια επικοινωνίας με τους νόμιμους

ιδιοκτήτες όσον αφορά τα πνευματικά

δικαιώματα και τις άδειες αναπαρα-

γωγής. Απολογούμαστε για τυχόν

αθέλητα σφάλματα ή παραλείψεις

και θα θέλαμε να ειδοποιηθούμε για

οποιεσδήποτε διορθώσεις που πρέπει

να ενσωματωθούν σε μελλοντικές ανα-

τυπώσεις της παρούσας έκδοσης.

ΥΠΟΥρΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΥΠΗρΕΣΙΕΣ

Ιφιγενείας 27

2007 Λευκωσία, Κύπρος

τ. +357 22 809800

info@culture.moec.gov.cy

www.moec.gov.cy

POINT CENTRE FOR

CONTEMPORARY ART

Μέγαρο Χατζησάββα

Λεωφόρος Ευαγόρου 2

1097 Λευκωσία, Κύπρος

τ. +357 22 662053

info@pointcentre.org

www.pointcentre.org