Chris Harman Η Οικονομία Του Τρελοκομείου 2002

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΤΡΕΛΟΚΟΜΕΙΟΥΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΓΟΡΑ ΣΗΜΕΡΑ

CHRIS HARMAN

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ

ΤΡΕΛΟΚΟΜΕΙΟΥΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΓΟΡΑ ΣΗΜΕΡΑ

ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΑΘΗΝΑ, ΜΑΗΣ 2002

Chris HarmanThe economy of the madhouse Bookmarks, London, 1995

ISBN 960-7967-14-3 ΚριςΧάρμανΗ οικονομία του τρελοκομείου

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΘΗΝΑ: ΤΘ 8161, 10010 Αθήνα ΛΕΥΚΩΣΙΑ: ΤΚ 7280, Λευκωσία

Πρώτη έκδοση, Φλεβάρης 1996 Η δεύτερη έκδοση τυπώθηκε τον Μάη του 2002 σε 1500 αντίτυπα.Τη μετάφραση έκανε ο Π. Τσάγκαρης Επιμέλεια: Κώστας Πίττας

Εκτύπωση: I. Γκανιήραγας & ΣΙΑ ΟΕ Γερανιού 7,010 5244309

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ:ΑΘΗΝΑ: Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, Αναξαγόρα 14Α, Ομόνοια, 10552

Η Οικονομία του Τρελοκομείου 5

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Περιεχόμενα.............................................................. 5

Πρόλογος ατην πρώτη έκδοσητου Πάνου Γκαργκάνα.................................................. 7

Εισαγωγή...................................................................11

κεφαλαίο 1 : Οι αστοί οικονομολόγοικαι ο Μ α ρξ................................................................ 17

κεφαλαίο 2: Οι κυκλικές κρίσειςτου περασμένου αιώνα......................................... 43

κεφ αλαίο 3: Η πτωτική τάσητου ποσοστού κέρδους........................................ 52

κεφ αλαίο 4: Ο μονοπωλιακός καπιταλισμόςκαι η κρίση του Μεσοπολέμου........................... 80

κεφ αλαίο 5: Η κρίση σήμερα.....................................................107

Επίλογοςτου Σωτήρη Κοντογιάννη......................................... 133

6 Η Οικονομία του Τρελοκομείου

O Chris Harman είναι στέλεχος του Socialist Workers Party στη Βρετανία και διευθυντής της εφημερίδας Socialist Worker (Σοσιαλιστής Εργάτης).

Αλλα Βιβλία του είναι: E x p ia in in g th e C ris is , The F ire Last T im e -19 68 a n d A fte r , The C h an g ing W o rk in g Class, The L o s t R e ro lu t io n -G e rm a n y 1918- 1923, Class S trug g lcs in Easte rn E urope , A P eoples H is to r y O f th e W o rld .

Πολλά άρθρα του έχουν δημοσιευτεί στα περιοδικά Socialist Review και International Socialism.

Στα ελληνικά κυκλοφορούν επίσης από τις εκδόσεις Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο τα βιβλία του Μ αρξισμ ός -θεω ρία κ α ι πράξη, Π ώ ς χ ά θ η κ ε η Ρώ σικη Ε πανάσταση και Μ αρξισ μ ός κ α ι Εθνικ ισμός.

Πρόλογος 7

Πρόλογοςστην πρώτη έκδοση

Τα τελευταία χρόνια κάθε δημόσια συζήτηση γύρω από τα οικονομικά ζητήματα στην Ελλάδα βομβαρδίζει αυτούς που την ακούνε με ένα μόνιμο μο- τίβο: ότι το μόνο σύστημα που δουλεύει είναι ο καπιταλισμός και η ελεύθερη αγορα.

Από τις συζητήσεις της Βουλής μέχρι τις 'ημερίδες" της ΓΣΕΕ, περνώντας από τις ειδικές ροζ σελίδες των εφημερίδων και τα "τοκ-σόου" της τηλεόρασης, ακούμε τους "ειδικούς" να λένε και να ξαναλένε ότι σήμερα υπάρχει "παγκοσμιοποίηση" ή "διεθνοποίηση" της οικονομίας και ότι κάθε απόπειρα κρατικής παρέμβασης είναι καταδικασμένη σε αποτυχία.

Ιδιαίτερα με την επικράτηση των "εκσυγχρονιστών" στο ΠΑΣΟΚ, που επικυρώθηκε με την εκλογή του Σημίτη στην κορυφή της κυβέρνησης, αυτού του είδους η οικονομική ορθοδοξία έχει μετατραπεί σε "ιερό ευαγγέλιο". Δίπλα στους παραδοσιακούς νεοδημοκράτες υμνητές της ελεύθερης αγοράς και της ιδιωτικής πρωτοβουλίας έχουν προστεθεί τα στελέχη του "εκσυγχρονιστικού" ΠΑΣΟΚ.

Οταν το καλοκαίρι του ’95 μια σειρά από επιχειρήσεις που είχαν ιδιωτικο- ποιηθεί από τις κυβερνήσεις της Νέας Δημοκρατίας (Ναυπηγεία Ελευσίνας-


Περατικός, Κλωστήρια Φιλιατών-Αργυρός, Πλαστικά Καβάλας-Πετζετάκις, Ν ΑΥΣI- Καλογερίδης) προχώρησαν σε κλεισίματα είτε οριστικά, είτε εκβιαστικά, η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ αρνήθηκε ρητά να αντιστρέφει τις ιδιωτικοποιήσεις. Ο Πρόεδρος της ΓΣΕΕ, Χρήστος Πρωτόπαππας, μιλώντας σε συγκέντρωση εργαζομένων στην Ελευσίνα διακήρυξε ανοιχτά ότι ο δρόμος των κρατικοποιήσεων οδηγεί στο τέλος στην κατάρρευση, χρησιμοποιώντας το παράδειγμα των Ανατολικών Χωρών για να δικαιολογήσει τη στάση της κυβέρνησης.

Από τότε, η στροφή του ΠΑΣΟΚ είναι καλπάζουσα. Ο ̂ υπουργός Εθνικής Οικονομίας, Γιάννος Παπαντωνίου, αναπαράγοντας τα επιχειρήματα του Στέφανου Μάνου, έκανε από το βήμα της Βουλής αυτοκριτική για τις απόπειρες κρατικού παρεμβατισμού στην οικονομία τα προηγούμενα χρόνια. Ο Σημίτης θεωρητικοποίησε ακόμα περισσότερο αυτή την παραίτηση μπροστά στις επιταγές της διεθνοποιημένης αγοράς και της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων: "οι μακροοικονομικές επιλογές είναι δεδομένες μέσα στις σημερινές συνθήκες. Η Αριστερά είναι υποχρεωμένη να αναζητήσει τις διαφορές της από τη Δεξιά σε άλλους τομείς, στο πεδίο των ηθικών αξιών".

Αυτή η εξέλιξη δεν είναι ελληνικό φαινόμενο. Σε ολόκληρη την Ευρώπη τα Σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, που είχαν ήδη παραιτηθεί από την προσπάθεια να χρησιμοποιήσουν τον Μαρξ για να κατανοήσουν και να αλλάξουν την οικονομία, παραιτούνται ακόμα και από τα παραδοσιακά αστικά εργαλεία του Κέυνς. Το ΠΑΣΟΚ του Σημίτη είναι η ελληνική εκδοχή σε έναν δρόμο που άνοιξε ο Γκονζάλες στην Ισπανία, ο Ροκάρ στη Γαλλία, ο Μπλερ στη Βρετανία. Στη σκιά αυτής της στροφής των μεγάλων σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων κινούνται και τα πρώην σταλινικά κομμουνιστικά κόμματα και στην Ανατολική και στην Δυτική Ευρώπη. Οι λεγόμενοι 'κόκκινοι που επιστρέφουν" στην Πολωνία και στην Ουγγαρία συνεχίζουν τις ιδιωτικοποιήσεις, ενώ τα πιο μαζικά Κ.Κ. της Δύσης -το Γαλλικό και το Ιταλικό- έχουν από καιρό αναγνωρίσει το προβάδισμα της αγοράς.

Κι όμως, όλα αυτά λέγονται την ώρα που η παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία της αγοράς περνάει τη χειρότερη κρίση της από την εποχή του Μεσοπόλεμου. Τα επίπεδα της ανεργίας βρίσκονται σχεδόν παντού στο ψηλότερο σημείο από την εποχή της δεκαετίας του '30. Οι κυβερνήσεις των πιο αναπτυγμένων χωρών δηλώνουν αδυναμία να διατηρήσουν το κράτος πρόνοιας στα επίπεδα του πρόσφατου παρελθόντος: οι συνταξιούχοι έχουν γίνει παντού "πρόβλημα". Και το πρόβλημα της φτώχειας έχει πάψει από καιρό να

Πρόλογος 9

είναι φαινόμενο του Τρίτου Κόσμου.Η ρεφορμιστική αριστερά έχει διαλέξει την πιο ακατάλληλη στιγμή για να

διακηρύξει την αδυναμία παρέμβασης στους μηχανισμούς της αγοράς. Στην πραγματικότητα οι σοσιαλιστικές απαντήσεις ποτέ δεν ήταν πιο επίκαιρες τα τελευταία 50 χρόνια.

Ποια, λοιπόν, μπορεί να είναι η σοσιαλιστική εξήγηση και απάντηση σήμερα;

Στο βιβλίο αυτό ο Κρις Χάρμαν επιστρέφει στις ρίζες του μαρξισμού για να δώσει τις απαντήσεις. Με τρόπο απλό, αλλά χωρίς να αποφεύγει τα "βα- θειά νερά", χρησιμοποιεί τη θεωρία του Μαρξ για να δείξει πώς η ίδια η δυναμική του καπιταλισμού οδηγεί προς την κρίση και στις μέρες μας, όπως και τον περασμένο αιώνα, παρά τις αλλαγές που μεσολάβησαν.

Οι αλλαγές είναι μεγάλες και σημαντικές τόσο στην ίδια την οικονομία, όσο και στις κυρίαρχες θεωρίες των αστών οικονομολόγων και των κυβερνήσεων: από τον καπιταλισμό του "laissez-faire" στους στρατιωτικοποιημένους καπιταλισμούς των δυο παγκόσμιων πολέμων και στην παγκόσμια αγορά των πολυεθνικών του σήμερα. Από το "κράτος-νυχτοφύλακα" που έπρεπε να απέχει από την οικονομία, μέχρι το μοντέλο του Κέυνς και στη συνέχεια τη θα- τσερική-μονεταριστική άρνησή του, η οικονομική πολιτική της άρχουσας τάξης έχει περάσει στροφές και γυρίσματα χωρίς να καταφέρει να γιατρέψει το σύστημα από το βασικό πρόβλημά του.

Αυτή την πορεία αναλύει ο Χάρμαν δείχνοντας την ανωτερότητα της θεωρίας του Μαρξ σαν το μοναδικό εργαλείο που μπορεί να βάλει τα πράγματα σε μια λογική σειρά και να μας βοηθήσει να βρούμε τη διέξοδο από το τρελοκομείο του σήμερα. Η σοσιαλιστική στρατηγική του Μαρξ, η εργατική επανάσταση για την απαλλοτρίωση των καπιταλιστών και το συλλογικό έλεγχο της παραγωγής από τους ίδιους τους εργαζόμενους, παραμένει η πιο επίκαιρη λύση.

Παρουσιάζοντας εδώ την ελληνική μετάφραση αυτού του βιβλίου, πρέπει να απαντήσουμε και στο ερώτημα: πόσο ισχύουν όλα αυτά για την Ελλάδα:

Υπάρχει μια ολόκληρη παράδοση που εδώ και δεκαετίες επιμένει ότι όλα τα οικονομικά προβλήματα στην Ελλάδα δεν έχουν σχέση με τις κρίσεις του καπιταλισμού, αλλά αντίθετα με την "στρεβλή" ανάπτυξή του. Το πρόβλημα του ελληνικού καπιταλισμού, μας λένε, βρίσκεται στον "αεριτζίδικο" χαρα- χτήρα του, στην εξάρτηση και υπανάπτυξή του, που τον κάνει "καπιταλισμό- οπερέτα". Αρα δεν μπορούμε να μιλάμε για ανατροπή του πριν από την ολο


κλήρωση της ανάπτυξής του. Οι αναλύσεις για την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους μπορεί να αφορούν τις οικονομίες της Ευρώπης και της Αμερικής, αλλά όχι την Ελλάδα.

Αυτή η θεωρία ήταν λαθεμένη, όπως έδειξε διεξοδικά ο Παντελής Που- λιόπουλος, ήδη από τη δεκαετία του '30. Στο κλασικό βιβλίο του κορυφαίου αυτού Μαρξιστή της Ελλάδας, "Δημοκρατική ή Σοσιαλιστική Επανάσταση;", υπάρχουν όλα τα στοιχεία για την ορμητική ανάπτυξη του καπιταλισμού στον Μεσοπόλεμο. Μια πρόσφατη αναλυτική μελέτη της ελληνικής οικονομίας εκείνης της εποχής (το βιβλίο του Mark Mazower - The Greek Economy and the Inter-War Crisis) δικαιώνει απόλυτα τις εκτιμήσεις του Πουλιόπουλου.

Το βιβλίο του Κρις Χάρμαν μας βοηθάει να καταλάβουμε τις φάσεις που πέρασε ο διεθνής καπιταλισμός από τότε και έτσι να δούμε καθαρότερα και την πορεία του ελληνικού καπιταλισμού. Είναι μια πορεία που ακολουθεί την μεταπολεμική άνθηση των δεκαετιών '50-70 και φτάνει στη σημερινή κρίση όχι γιατί ο ελληνικός καπιταλισμός βρίσκεται στο "αεριτζίδικο περιθώριο", αλλά γιατί είναι αναπόσπαστο κομάτι αυτού του τρελού συστήματος.

Στην πραγματικότητα, οι εργάτες στην Ελλάδα δεν έχουμε άλλη επιλογή από την κοινή πάλη των εργατών όλου του κόσμου για να απαλλαγούμε όλοι μαζί απ' αυτούς που σπαταλάνε με όλο και πιο παράλογους και επικίνδυνους τρόπους τον πλούτο που παράγουμε.

Πόνος Γκαργκάνας, Φλεβάρης 1996

Εισαγωνή 11

Εισαγωγή

Ακούμε συνέχεια ότι ο καπιταλισμός είναι το μόνο οικονομικό σύστημα που μπορεί να λειτουργήσει. Ωστόσο, για τους περισσότερους από εμάς, για την πλειονότητα από τα πέντε δισεκατομμύρια ανθρώπους του πλανήτη, η πραγματικότητα είναι ότι ο καπιταλισμός δεν λειτουργεί προς όφελός μας.

Η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας αναφέρει ότι ο μεγαλύτερος φονιάς στον κόσμο σήμερα, δεν είναι ο καρκίνος ή η θρόμβωση της στεφανιαίας, αλλά η “απόλυτη φτώχεια" στην οποία είναι βουτηγμένοι ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι. Αυτή η φτώχεια είναι φαινόμενο που όλο και επεκτείνεται ακόμη και στις αναπτυγμένες βιομηχανικά κοινωνίες, όπου, σύμφωνα με τους τελευταίους υπολογισμούς της Οργάνωσης για την Οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη (ΟΟΣΑ), υπάρχουν 30 εκατομμύρια άνεργοι και τουλάχιστον άλλα 15 εκατομμύρια άνθρωποι σε προσωρινές εργασίες μερικής απασχόλησης. Στις ΗΠΑ -την πλουσιότερη κοινωνία που υπήρξε σ’ όλόκληρη την παγκόσμια ιστορία- 32 εκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν κάτω από το επίσημο όριο φτώχειας το 1988 (στο αποκορύφωμα της οικονομικής άνθησης της δεκαετίας του 1980) και σχεδόν ένα στα πέντε παιδιά γεννιόταν φτωχό. Στην Αγγλία το ένα τρίτο των παιδιών μεγαλώνει μέσα στη φτώχεια.

12 Η Οικονομία τοο Τρελοκομείοο

Αλλά, και όσοι έχουν δουλειά αντιμετωπίζουν μεγαλύτερη ανασφάλεια και στρες από οποτεδήποτε άλλοτε τα τελευταία πενήντα χρόνια. Ή δουλειά είναι η κύρια αιτία του στρες, σύμφωνα με μια έρευνα που έγινε σε 16 χώρες και συμπεριέλαβε πάνω από 5.000 εργαζόμενους σε γραφεία", αναφέρουν οι Φαϊνόνσιαλ Τάιμς. "Πάνω από τους μισούς απ’ όσους απάντησαν, είπαν ότι τα επίπεδα του στρες έχουν αυξηθεί τα τελευταία δύο χρόνια'.

Οι εργαζόμενοι υφίστανται μια αδιάκοπη πίεση να δουλεύουν περισσότερο και να πληρώνονται λιγότερο απ' ό,τι στο παρελθόν. Αυτό φαίνεται πιο ξεκάθαρα στις ΗΠΑ, όπου οι πραγματικοί μισθοί μειώνονται συνεχώς τα τελευταία 20 χρόνια. Σύμφωνα με τους Τάιμς του Λος Αντζελες, το αμερικάνικο Υπουργείο Εμπορίου παρατηρεί:

Από το 1973 οι πραγματικοί μισθοί έπεσαν με μέσο ετήσιο ρυθμό 0,7%. Αυτή η τάση συνεχίζεται. Στους τρεις μήνες πριν από τον Ιούνιο του 1994, η αγοραστική δύναμη των Αμερικάνων εργατών μειώθηκε κατά 0,7%.

Μια μελέτη της Τζούλιετ Σορ με τίτλο Ο ξεθεωμένος Αμερικάνος αναφέ- ρεται στην ‘απρόσμενη μείωση του ελεύθερου χρόνου".

Οι Αμερικάνοι δουλεύουν τώρα κατά μέσο όρο 164 ώρες περισσότερο κάθε χρόνο από ό,τι δούλευαν 20 χρόνια πριν. Αυτό σημαίνει ένα μήνα εργασία παραπάνω το χρόνο.

Στη Βρετανία, τη Γερμανία και το μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής Ευρώπης τα πραγματικά μεροκάματα αυξάνονταν μέχρι πρόσφατα. Ομως, κι εδώ τώρα η πίεση στους εργαζόμενους μεγαλώνει. Στη Βρετανία η κυβέρνηση α- ποπειράθηκε να περάσει ένα ολοκληρωτικό πάγωμα των μισθών στον δημόσιο τομέα. Στην Γ ερμανία, οι νέοι φόροι είναι έτοιμοι να συντρίψουν το βιοτικό επίπεδο των εργατικών οικογενειών. Και στις δυο χώρες οι χώρες οι δεξιοί πολιτικοί μας λένε ότι "φταίμε εμείς" που το παρακάναμε με την καλοπέραση.

Ετσι λοιπόν ο Γερμανός καγκελάριος Χέλμουτ Κολ, υποστηρίζει ότι η Γ ερμανία πρέπει να "προσαρμοστεί σε ριζικές αλλαγές στον τρόπο ζωής της και αυτό θα γίνει με αύξηση των εργάσιμων ωρών", ενώ ο Βρετανός υπουργός εργασίας Μάιλς ΠορτΙλο ισχυρίζεται ότι "οι Ευρωπαίοι αμείβονται περισσότερο από το κανονικό", ότι "κάνουν πολύ μεγάλες διακοπές" και ότι "η εργάσιμη βδομάδα είναι πολύ μικρή”. Οι πολιτικοί μάς λένε, ότι πρέπει πάψου- με να αναζητούμε "ισόβιες" θέσεις εργασίας και ότι πρέπει να ψάξουμε να βρούμε τρόπους για να περιορίσουμε το "οικονομικό βάρος" της πληρωμής

Εισανωγή 13

συντάξεων σε όλο και περισσότερα κομμάτια του πληθυσμού.Ολα τα παραπάνω αποτελούν πλέον κοινό τόπο της οικονομικής φιλοσο

φίας που ασπάζονται οι κυβερνήσεις των μεγαλύτερων κρατών. Και ενισχύε- ται από την αυξανόμενη επιρροή ιδεών που παλιότερα έμοιαζαν περιορισμένες μόνο σε παρανοϊκές παραφυάδες της δεξιάς. Στις ΗΠΑ έχουν αποκτήσει ένα σημαντικό ακροατήριο τύποι σαν τον Τσαρλς Μάρεϊ, που υποστηρίζει ότι, για τη φτώχεια που χτυπάει όλο και περισσότερους ανθρώπους, φταίει το σύστημα κοινωνικής πρόνοιας που δημιούργησε μια “τάξη" στο περιθώριο της κοινωνίας (underclass), μια τάξη αδύναμων ανθρώπων που δεν είναι ικανοί να αρπάξουν τις ευκαιρίες που ανοίγονται μπροστά τους. Η μόνη απάντηση, ισχυρίζεται αυτή η “νέα δεξιά", είναι να καταργηθούν τα επιδόματα κοινωνικής πρόνοιας για τις ανύπαντρες μητέρες που επιμένουν να γεννούν περισσότερα παιδιά. Στην Βρετανία αυξάνεται ο θόρυβος για τον κίνδυνο της “εξάρτησης από την κοινωνική πρόνοια", μια φιλολογία που αρχίζει να πιάνει τόπο και στο Εργατικό Κόμμα, όπως, φυσικά, και στους κύκλους των Συντηρητικών.

Αν στις βιομηχανικά ανεπτυγμένες χώρες υπάρχουν κάποιες “λιμνούλες" φτώχειας, στο μεγαλύτερο μέρος του υπόλοιπου κόσμου υπάρχουν θάλασσες και ωκεανοί. Οι ήπειροι της Αφρικής και της Ασίας στην πραγματικότητα έγιναν φτωχότερες στη δεκαετία του 1970 και του 1980, αφού το κατακεφα· λήν εισόδημα μειώθηκε. Ενώ στην Ευρώπη και την Αμερική οι φτωχοί υποχρεώνονται να στριμωχτούν πάρα πολύ για να τα βγάλουν πέρα, σε πολλά μέρη της Αφρικής πεθαίνουν από την πείνα.

Ούτε στο πρώην Ανατολικό μπλοκ υπάρχει καμιά ελπίδα. Το 1989 υπο- σχέθηκαν στον κόσμο ότι η αγορά θα έφερνε ένα νέο “οικονομικό θαύμα" για όλους. Πέντε χρόνια αργότερα, οι ολικοί όροι διαβίωσης των ανθρώπων είναι πολύ χειρότεροι από ό,τι ήταν ακόμη και κάτω από τα παλιά δικτατορικά καθεστώτα: το βιοτικό επίπεδο έχει μειωθεί από 40% ως 50%.

Παρόλα αυτά δεν είναι όλοι φτωχοί. Οι πολύ πλούσιοι έγιναν ακόμη πλουσιότεροι απ’ ό,τι ήταν προηγουμένως. Το 1980 τα κορυφαία στελέχη των 300 μεγαλύτερων αμερικάνικων εταιρειών είχαν εισόδημα ο καθένας 29 φορές μεγαλύτερο απ’ αυτό του μέσου βιομηχανικού εργάτη. Το 1990 το εισόδημά τους ήταν 93 φορές μεγαλύτερο! Τη στιγμή που δύο δισεκατομμύρια άνθρωποι ζουν στα όρια ή και κάτω από τα όρια της επιβίωσης στις χώρες του “Τρίτου Κόσμου", μια μικρή μειοψηφία ζει μέσα σε ολοένα και μεγαλύτερη χλιδή. Οι Financial Times, τον Φλεβάρη του 1995, ανέφεραν πως οι ιδιωτι-

14 Η Οικονομία τοο Τρελοκομείο»

κές τράπεζες που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες αυτών των πλουσίων γνώριζαν άνθηση: “Η Τσέιζ Μανχάταν υπολογίζει άτι οι πλούσιοι στην Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή έχουν γύρω στο ένα τρισεκατομμύριο λίρες είτε σε ρευστό είτε σε άμεσα ρευστοποιήσιμες μορφές. Η Λατινική Αμερική και η Ασία αντιστοιχούν σε άλλο ένα τρις λίρες ιδιωτικού πλούτου, ένα νούμερο που αυξάνεται πολύ γρήγορα'.

Στις ΗΠΑ, κάποιοι πλουσιοπάροχα αμειβόμενοι 'ειδικοί' ζητούν να κα- ταργηθούν τα επιδόματα της κοινωνικής πρόνοιας, προκειμένου να μειωθεί το κόστος που επωμίζονται οι πλούσιοι για να επιζούν οι φτωχοί. Στη Βραζιλία οι πλούσιοι πληρώνουν τις "ομάδες θανάτου" για να σκοτώνουν τους άστεγους έφηβους που κοιμούνται στους δρόμους.

Μέσα σε όλη αυτή τη φτώχεια και τη μιζέρια “ανθούν" εκατοντάδες άλλες συμφορές. Εχουν επανεμφανιστεί αρρώστιες του παρελθόντος όπως η φυματίωση, η χολέρα, ακόμη και η πανούκλα. Ο εθισμός στα σκληρά ναρκωτικά απλώνεται καθώς ένας κόσμος τα βλέπει σαν τη μόνη οδό διαφυγής, έστω και προσωρινής, από τα προβλήματά του. Τα ποσοστά αυτοκτονιών έχουν αυξηθεί κατακόρυφα. Η εγκληματικότητα έχει επίσης αυξηθεί, καθώς κάποιοι από τη θάλασσα των φτωχών ανθρώπων καταφεύγουν σε αυτή σαν τον μόνο τρόπο να πλησιάσουν την πολυτέλεια της ζωής των πλούσιων, όπως αυτή παρελαύνει μπροστά τους μέσα από τις διαφημίσεις. Πάνω απ' όλα, έχουμε μπροστά μας τη φρικτή μάστιγα του πολέμου. Η ετήσια Εκθεση των Ηνωμένων Εθνών για την Ανάπτυξη προειδοποιεί ότι “η διαρκής απειλή της πείνας, της βίας και των ασθενειών είναι η βαθύτερη αιτία για τον αυξανόμενο αριθμό των εσωτερικών συγκρούσεων παγκόσμια'. Η έκθεση τονίζει ότι όλα τα κράτη, μικρά και μεγάλα, προτιμούν να ξοδέψουν δισεκατομμύρια για σύγχρονα οπλικά συστήματα, παρά για να καλύψουν τις πιο πιεστικές ανάγκες των ανθρώπων.

Η φτώχεια και οι αρρώστιες, η πείνα και ο πόνος, η έλλειψη προοπτικής και η απελπισία δεν είναι φυσικά κάτι καινούργιο στην ανθρώπινη κοινωνία. Εχουν υπάρξει κατά τη διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους της ιστορίας.

Αλλά, σήμερα, η φτώχεια είναι διαφορετική. Συνυπάρχει με μια συσσώρευση πλούτου σε τέτοια κλίμακα, που είναι ικανή να εξαφανίσει τη φτώχεια για πάντα. Το 1992 το συνολικό οικονομικό προϊόν παγκόσμια ήταν 5 φορές μεγαλύτερο από ό,τι το 1950, σύμφωνα με την έκθεση των Ηνωμένων Εθνών για την Ανθρώπινη Ανάπτυξη. Ομως, την ίδια ώρα η φτώχεια σε πολλά μέρη του κόσμου είναι η ίδια ή και χειρότερη απ' ό,τι ήταν 45 χρόνια πριν. Η πείνα

Εισανωνή 15

θερίζει τη στιγμή που δίπλα της υπάρχουν συσσωρευμένα τεράστια αποθέματα τροφίμων -κυπάξτε για παράδειγμα τα αποθέματα τροφίμων της Ευρωπαϊκής Ενωσης που συσσωρεύονται κυριολεκτικά σαν βουνά- και τη στιγμή που οι κυβερνήσεις στην Αμερική και την Ευρώπη επιδοτούν τους αγρότες για να μην καλλιεργούν τη γη τους. Μας λένε ότι δεν υπάρχει αρκετός πλούτος για όλους, ενώ οι εταιρείες κλείνουν τα εργοστάσια και απολύουν κόσμο που θα μπορούσε να παράγει περισσότερο πλούτο. Λένε στις μάζες πως δεν θα μπορέσουν να βρουν δουλειά, παρά μόνο αν δουλεύουν περισσότερες ώρες, σε σκληρότερες συνθήκες για χαμηλότερα μεροκάματα, την ίδια στιγμή που σε κάθε χώρα, μια μικρή μειοψηφία στην κορυφή της κοινωνίας, ζει καλύτερα απ’ ό,τι ποτέ άλλοτε. Το 1950 το πλουσιότερο ένα πέμπτο του πληθυσμού του πλανήτη ιδιοποιούνταν το 30% του πλούτου, ενώ σήμερα αυτό το ποσοστό έχει γίνει 60%. Ομως, το φτωχότερο ένα πέμπτο της ανθρωπότητας μοιράζεται ένα τιποτένιο 1,4% του συνολικού παγκόσμιου προϊόντος.

Ελάχιστοι, από αυτούς που στηρίζουν τη σημερινή οργάνωση της κοινωνίας, αισιοδοξούν ότι τα πράγματα θα γίνουν καλύτερα. Σε πολλές χώρες υπάρχουν σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, όπως το Εργατικό Κόμμα στην Αγγλία, που κάποτε υπόσχονταν να καλυτερέψουν την κατάσταση των φτωχών, προσφέροντας πλήρη απασχόληση, περισσότερες κοινωνικές δαπάνες και μια ανακατανομή του εισοδήματος, σε βάρος των πλουσίων και υπέρ των φτωχών. Σήμερα μας λένε πως οι ιδέες αυτές είναι ‘παλιομοδίτικες’.

Βρισκόμαστε μπροστά σε ένα γρίφο που κανένα από τα κατεστημένα πολιτικά κόμματα δεν μπορεί να λύσει. Παράγεται περισσότερος πλούτος απ' ό,τι ποτέ πριν στην ιστορία. Υπάρχουν εφευρέσεις που μπορούν να αυξήσουν την παραγωγή κάθε είδους προϊόντων, συμπεριλαμβανομένων και των βασικών τροφίμων που έχουν στερηθεί γενεές επί γενεών ανθρώπων. Τα ανθρώπινα όντα κατακτούν το διάστημα και εξερευνούν τους βυθούς των ωκεανών. Χρησιμοποιούν μηχανές που μπορούν να επιτελέσουν και τις πιο εξοντωτικές χειρωνακτικές εργασίες ή που μπορούν να στείλουν πληροφορίες από τη μια άκρη του κόσμου στην άλλη σε κλάσματα δευτερολέπτου. Ομως αντί το βάρος για την εξασφάλιση του επιούσιου να γίνεται ελαφρύτερο, γίνεται συχνά βαρύτερο. Αντί οι άνθρωποι να προσδοκούν σε μια πιο άνετη διαβίωση, συχνά ζουν με το φόβο ότι η κατάστασή τους θα χειροτερεύσει. Η φτώχεια αντί να εξαφανίζεται, μεγαλώνει.

Οι αστοί οικονομολόνοι και ο Μαρξ 17

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Οι αστοί

οικονομολόγοι και ο Μαρξ

Η φτώχεια των οικονομικών θεωριών

Οι επαγγελματίες οικονομολόγοι υποτίθεται ότι έχουν σαν σκοπό να μας εξηγούν γιατί συμβαίνουν όλα αυτό. Ομως οποιοσδήποτε επιχειρήσει να διαφωτιστεί απ’ αυτούς θα νιώσει βαθιά απογοήτευση.

Η κυρίαρχη καπιταλιστική οικονομική σχολή λέγεται “οριακή" ή “νεοκλασική" σχολή. Αυτή τη θεωρία διδάσκουν στα οικονομικά πανεπιστήμια, στα κολέγια ή στις τελευταίες τάξεις του σχολείου. Οι οπαδοί αυτή της σχολής υποστηρίζουν ότι οι οικονομικές τους θεωρίες αποτελούν στην πραγματικότητα ένα τεχνικό επιστημονικό κλάδο, “είναι η ανθρώπινη επιστήμη που μελετάει τη σχέση ανάμεσα στη στενότητα των πορών και τις διάφορες ανάγκες που ανταγωνίζονται μεταξύ τους γΓ αυτούς τους πόρους".

Ισχυρίζονται ότι η παραγωγή γίνεται σύμφωνα με “το νόμο της προσφοράς και της ζήτησης". Η ζήτηση εξαρτάται από τις επιλογές που κάνουν τα άτομα, από τις οριακές προτιμήσεις τους για κάποια πράγματα σε σχέση με κάποια άλλα, όπως φαίνονται από τον τρόπο με τον οποίο ξοδεύουν τα λεφτά τους. Η προσφορά εξαρτάται από το κόστος της παραγωγής των αγα

18 Η Οικονομία ιοο Τρελοκομείου

θών, δηλαδή από το πόσο κοστίζει η απασχόληση των εργατών και η χρησιμοποίηση των εργαλείων με τα οποία δουλεύουν. Ενα εμπόρευμα θα παρα- χθεΐ, από τη στιγμή που το επιπλέον ποσό το οποίο οι άνθρωποι είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν γι’ αυτό το εμπόρευμα ισούται με το επιπλέον κόστος το οποίο απαιτείται για την παραγωγή του.

Θαυμάσιες καμπύλες μπορούν να κατασκευαστούν απ’ αυτές τις θεωρίες, όπου η προσφορά κινείται προς τη μια κατεύθυνση και η ζήτηση κινείται προς την άλλη, και αυτό που τελικά παράγεται να εξαρτάται από το πού συναντιόνται οι δυο αυτές καμπύλες. Το πρόβλημα είναι ότι αυτές οι καμπύλες, στην πραγματικότητα, δεν ερμηνεύουν τίποτα γιατί δεν εξηγούν από πού προέρχεται η προσφορά και η ζήτηση στην αρχική φάση. Από την πλευρά της ζήτησης δεν εξηγούν γιατί οι επιθυμίες κάποιων ανθρώπων (πλούσιων γαιοκτημόνων, εκατομμυριούχων από κερδοσκοπία σε ακίνητα, ή των επικεφαλής των ιδιωτικοποιημένων βιομηχανιών) μετατρέπονται σε 'ενεργή ζήτηση", δηλαδή ζήτηση που εκφράζεται σε ρευστό, ενώ οι απελπισμένες ανάγκες άλλων ανθρώπων (των ανέργων, των χαμηλόμισθων, των πεινασμένων λαών της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής) αγνοούνται. Από την πλευρά της προσφοράς δεν εξηγούν γιατί πράγματα για τα οποία υπάρχει τρομακτική ανάγκη δεν παράγονται, τη στιγμή που οι πόροι για να παραχθούν υπάρχουν εν αφθονία.

Οι "οριακοί" οικονομολόγοι υποστηρίζουν, ότι τα εισοδήματα των ανθρώπων, και κατά συνέπεια και η ζήτησή τους, εξαρτάται από το πόσο συμβάλλει ο καθένας στην παραγωγή πλούτου. Οι άνθρωποι, μας λένε, πληρώνονται σύμφωνα με την επιπλέον αξία που δημιουργεί η εργασία τους. Αλλά αυτό δεν απαντάει στο ερώτημα γιατί κάποιοι άνθρωποι πληρώνονται 10 ή 20 φορές περισσότερο από κάποιους άλλους για την εργασία τους, ούτε στο γιατί κάποιοι άνθρωποι πληρώνονται απλώς επειδή κατέχουν πλούτο, ενώ δεν δουλεύουν καθόλου. Τι δουλειά κάνει ο μέτοχος ή ο δανειστής;

Η απάντηση είναι εύκολη, λένε οι οικονομολόγοι. Στην παραγωγή προϊόντων δεν μετέχει μόνον η εργασία, αλλά και το κεφάλαιο. Και όπως ακριβώς η εργασία πληρώνεται ανάλογα με τη πόσο συνέβαλε στην παραγωγή του πλούτου, το ίδιο συμβαίνει και με το κεφάλαιο. Κάθε "συντελεστής της παραγωγής" "λαμβάνει μια αμοιβή" ίση με το "οριακό προϊόν" του.

Στην πραγματικότητα, αυτό το επιχείρημα δεν απαντά σε τίποτα, πέρα από το να διευκολύνει τους ιδιοκτήτες κεφαλαίου να έχουν μια ήσυχη συνείδηση. Ουσιαστικά καταλήγει στο να λέει ότι όσοι είναι πλούσιοι πρέπει να γί

Οι αστοί οικονομολόγοι και ο Μαρξ 19

νουν πλουσιότεροι. Πρόκειται για μια ταυτολογία, όπως όταν κάποιος λέει ότι "2 Ισον 2’ ή “μια γάτα είναι μια γάτα". Γιατί αν ρωτήσουμε τους οικονομολόγους, πώς υπολογίζουν την αξία του κεφαλαίου, αυτοί αναφέρονται στο 'οριακό προϊόν" που αυτό το κεφάλαιο παράγει. Αλλά αν τους ρωτήσεις πώς υπολογίζεις αυτό το "οριακό προϊόν" αναφέρονται στην αξία του κεφαλαίου που χρησιμοποιήθηκε για να το παράγει. Καταλήγουν, δηλαδή, να λένε πρακτικά ότι “η αξία του κεφαλαίου ισούται με την αξία του κεφαλαίου", ή ότι “το κέρδος ισούται με το κέρδος’.

Το μόνο πράγμα που η επίσημη οικονομική θεωρία μπορεί να μας πει είναι ότι ορισμένα πράγματα αγοράζονται και ορισμένα πράγματα πουλιούνται στη συγκεκριμένη στιγμή, χωρίς να μας λέει γιατί παράγονται κάποια προϊόντα και όχι κάποια άλλα, χωρίς να μας λέει γιατί κάποιοι είναι πλούσιοι και κάποιοι είναι φτωχοί και χωρίς να μας λέει γιατί κάποια αγαθά στοιβάζονται απούλητα τη στιγμή που υπάρχουν άνθρωποι που τα χρειάζονται απελπισμένα και δεν τα έχουν. Οι επίσημοι οικονομολόγοι δεν μπορούν να μας πουν γιατί μερικές φορές υπάρχει άνθηση και άλλες ύφεση στην οικονομία.

Τέτοιες παρατηρήσεις που αποκρούουν την οριακή οικονομική θεωρία έχουν γίνει εδώ και ογδόντα τουλάχιστον χρόνια, τόσο από τον Αυστριακό μαρξιστή Ρούντολφ Χίλφερντινγκ όσο και από τον Ρώσο επανάστατη Νικο- λάι Μπουχάριν. Και έχουν επαναληφθεί πιο πρόσφατα, αυτή τη φορά συγκροτημένες σε μια αυστηρά λογική μορφή, από τους διαφωνούντες ακαδημαϊκούς οικονομολόγους γνωστούς ως "Σχολή του Κέμπριτζ".

Υπάρχουν πολλά άλλα παράδοξα μέσα στον ίδιο τον πυρήνα της επίσημης οικονομικής θεωρίας. Το μοντέλο που διαθέτει για την αγορά προϋποθέτει τέλεια γνώση όλων των οικονομικών συναλλαγών που συμβαίνουν, όχι μόνο στο παρόν αλλά και που θα συμβαίνουν στο μέλλον, πράγμα λογικά αδύνατο. Χρησιμοποιεί τη θεωρία του "συγκριτικού πλεονεκτήματος" δανεισμένη από τον Ντέιβιντ Ρικάρντο, τον οικονομολόγο των αρχών του 19ου αιώνα, για να διακηρύξει την ανάγκη για απεριόριστη ελευθερία εμπορίου στις φτωχότερες χώρες του κόσμου, τη στιγμή που η αρχική θεωρία αναπτύχθηκε τότε που το κεφάλαιο δεν είχε τη σημερινή ελευθερία κινήσεων από χώρα σε χώρα. Επιμένει ότι αν το κράτος δεν επεμβαίνει τότε η προσφορά και η ζήτηση ισορροπούν αυτόματα, ωστόσο οι ίδιες οι εξισώσεις του μοντέλου δείχνουν ότι κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει. Τέλος, η επίσημη οικονομική αντίληψη επιμένει ότι αν εξαφανίζονταν οι πολλαπλοί παράγοντες που εμποδίζουν τον ελεύθερο ανταγωνισμό στον πραγματικό κόσμο -είτε μιλάμε για τη μονο


πωλιακή δύναμη των γιγαντιαίων εταιρειών ή για συνδικαλιστές που υπερασπίζονται θέσεις εργασίας- τότε τα πράγματα θα ήταν καλύτερα. Αλλά τα μαθηματικά του μοντέλου τους δείχνουν ότι στην πραγματικότητα η απάλειψη ενός περιοριστικού παράγοντα, όχι όμως και κάποιων άλλων, κάνει τα πράγματα χειρότερα.

Τελικά, το μοντέλο δεν προσφέρει κανένα οδηγό, καμιά εξήγηση πάνω στο τι συμβαίνει και τι μπορεί να συμβεί στον πραγματικό κόσμο. Οπως απέδειξε ένας από τους διαφωνούντες οικονομολόγους, ο Πολ Ορμεροντ, στο βιβλίο του Ο Θάνατος των Οικονομικών, η επίσημη οικονομική σοφία είναι τόσο χρήσιμη για την κατανόηση της οικονομικής πραγματικότητας όσο και η μεσαιωνική αστρολογία στην πρόβλεψη των γεγονότων. Οσοι οικονομολόγοι βασίστηκαν πάνω στις ορθόδοξες απόψεις, απέτυχαν παταγωδώς να προβλέψουν τις ανοδικές και τις καθοδικές φάσεις της παγκόσμιας οικονομίας:

Οι οικονομικές προβλέψεις είναι πια αντικείμενο ανοιχτού χλευασμού. Η ακρί- βειά τους, σε ό,τι αφορά τις εξελίξεις σε ολόκληρο τον δυτικό κόσμο, είναι τραγικά αποτυχημένη. Μέσα στους τελευταίους 12 μήνες μόνο, καθώς γράφεται αυτό το βιβλίο, απέτυχαν να προβλέψουν την ιαπωνική ύφεση, τη δύναμη της αμερικάνικης ανάκαμψης, το βάθος της κατάρρευσης της γερμανικής οικονομίας και την αναταραχή στο Ευρωπαϊκό Νομισματικό Σύστημα.

Κι όμως, αυτό το επίσημο “πιστεύω’ εξακολουθεί να διδάσκεται στα σχολεία, να μελετάται στα πανεπιστήμια και να πετάγεται στα μούτρα οποιουδή- ποτε προτείνει ότι μπορεί να υπάρξει εναλλακτική λύση στο υπάρχον σύστημα του καπιταλισμού της αγοράς. Ο βασικός ισχυρισμός της θεωρίας, ότι η αγορά είναι ο μόνος λογικός τρόπος οργάνωσης της παραγωγής, έχει γίνει αποδεκτός τα τελευταία χρόνια, όχι μόνο από την παραδοσιακή δεξιά, αλλά και από τους ηγέτες των εργατικών, των σοσιαλδημοκρατικών και των πρώην κομμουνιστικών κομμάτων σ' όλο τον κόσμο.

Μια τέτοια αποδοχή είναι δυνατή μονάχα αν δεν έρθει κανείς σε αντιπαράθεση με τους παραλογισμούς αυτού του κόσμου. Οι “ορθόδοξες" απόψεις βασίζονται στη αποδοχή της εικόνας που παρουσιάζει ο κόσμος σαν αυτοτελής αξία και ουσιαστικά, λένε ότι τα πράγματα είναι έτσι, επειδή έτσι είναι. Αλλά, ένα τέτοιο θεωρητικό δόγμα δεν χρησιμεύει καθόλου σ' όσους βρίσκουν ότι η ζωή στον σημερινό κόσμο γίνεται όλο και πιο ανυπόφορη, σ’ όσους θέλουν μια εναλλακτική λύση απέναντι στις μακρές περιόδους ύφεσης


που διακόπτονται από σύντομες ανακάμψεις, απέναντι στην αυξανόμενη ανεργία και τη φτώχεια που γίνεται χειρότερη, απέναντι σε μια κατάσταση όπου υπάρχουν αγαθά που δεν μπορούν να πουληθούν από τη μια μεριά και άνθρωποι που δεν μπορούν να τα αγοράσουν από την άλλη. Για να εξηγηθούν αυτά τα προβλήματα χρειαζόμαστε μια διαφορετική προσέγγιση.

Εξηγώντας τον χαοτικό κόσμο

Η οικονομική προσέγγιση του Καρλ Μαρξ ήταν πολύ διαφορετική από τα σημερινά επίσημα δόγματα. Ενδιαφέρθηκε για τις οικονομικές θεωρίες γιατί μπόρεσε να δει τον απάνθρωπο παραλογισμό του νέου οικονομικού συστήματος, του καπιταλισμού, που αναπτυσσόταν γύρω του, στη Γερμανία των μέσων της δεκαετίας του 1840. Μπορούσε, ήδη, να διακρίνει ότι εϊτρόκειτο για μια κοινωνία στην οποία οι άνθρωποι άκουγαν διαρκώς ότι πρέπει να δουλεύουν σκληρότερα για να παράγουν πλούτο, αλλά στην οποία οι ίδιοι δεν έβγαζαν κανένα όφελος από την προσπάθειά τους. Οπως έγραφε το 1844:

Οσο περισσότερο παράγει ο εργάτης, τόσο λιγότερο έχει να καταναλώσει. Οσο περισσότερη αξία δημιουργεί, τόσο περισσότερο χάνει τη δική του αξία, τόσο περισσότερο ανάξιος γίνεται... [Το σύστημα] αντικαθιστά την εργασία με μηχανές, αλλά πετάει ένα κομμάτι εργατών σ’ ένα βάρβαρο είδος εργασίας και μετατρέπει τους άλλους εργάτες σε μηχανές. Παράγει παλάτια, αλλά για τον εργάτη τρώγλες. Παράγει ομορφιά, αλλά για τον εργάτη δυσμορφία. Ο εργάτης νιώθει ότι είναι ο εαυτός του μόνο έξω από τη δουλειά του και στη δουλειά του νιώθει έξω από τον εαυτό του. Νιώθει οικεία όταν δεν δουλεύει, και όταν δουλεύει νιώθει αποξενωμένος.

Τέσσερα χρόνια αργότερα έγραφε:

Ο εργάτης δουλεύει για να ζήσει. Δεν αναγνωρίζει καν την εργασία ως μέρος της ζωής του, αλλά μάλλον ως μια θυσία της ζωής του. Ο,τι παράγει για τον εαυτό του δεν είναι το μετάξι που υφαίνει, ούτε το χρυσάφι που βγάζει από το ορυχείο, ούτε το παλάτι που χτίζει. Αυτό που παράγει για τον εαυτό του είναι το μεροκάματο, ενώ το μετάξι, ο χρυσός, και το παλάτι μετατρέπονται γΓ αυτόν σε μια περιορισμένη και καθορισμένη ποσότητα μέσων επιβίωσης, ίσως σ’ ένα βαμβακερό σακάκι, κάποια χάλκινα κέρματα και μια γωνία σ’ ένα υπόγειο...


Και ο εργάιης που για 12 ώρες υφαίνει, κλώθει, τρυπάει, τορνάρει, χτίζει, φτια- ρίζει, σπάει πέτρες, μεταφέρει φορτία κ.λπ., μήπως θεωρεί αυτές τις 12 ώρες ύφανσης, γνεσίματος, τρυπήματος, τορνέματος, χτισίματος, φτιαρίσματος, σπασίματος πέτρας ως μια έκφραση της ζωής του, ως ζωή; Αντίθετα η ζωή γι αυτόν αρχίζει όταν αυτή η δραστηριότητα σταματάει: στο τραπέζι, στο καηηλιό, στο κρεβάτι.

Τα οικονομικά κείμενα του Μαρξ εξηγούν πώς εμφανίστηκε αυτός ο τύπος κοινωνίας και πώς διατηρείται. Σαν τέτοια, τα κείμενα αυτά σχετίζονται με αυτό που οι κατεστημένοι πανεπιστημιακοί στοχαστές αποκαλούν “φιλοσοφία", “κοινωνιολογία", “ιστορία".

Δεν ασχολούνται κυρίως με το γιατί τα πράγματα έχουν μια τιμή αντί για μία άλλη, ούτε και με το γιατί και πότε λαμβάνουν χώρα οι οικονομικές κρίσεις. Περισσότερο ασχολούνται με ολόκληρο τον κόσμο της “αποξενωμένης εργασίας", έναν κόσμο όπου η ανθρώπινη δραστηριότητα, αποκτά μια αυτοτελή δική της ζωή και κυριαρχεί πάνω στα ίδια τα ανθρώπινα όντα, έναν κόσμο ατελείωτης δουλειάς και ανεργίας, υπερπαραγωγής και πείνας.

Στα παλιότερά του γραπτά ο Μαρξ τόνιζε τον παραλογισμό αυτού του αναποδογυρισμένου κόσμου. Η λέξη που χρησιμοποιούσε για να περιγράφει αυτήν την αναστροφή ήταν η “αλλοτρίωση”, λέξη που προέρχεται από τον γερμανό φιλόσοφο Χέγκελ, που τα γραπτά του είναι μερικές φορές σκοτεινά. Ωστόσο, ο Μαρξ βασίστηκε και σε ποικίλες άλλες πηγές. Χρησιμοποίησε τις περιγραφές του καπιταλιστικού οικονομικού συστήματος, τις οποίες βρίσκει κανείς στα γραπτά των ιδρυτών της καπιταλιστικής οικονομικής “ορθοδοξίας", όπως του Ανταμ Σμιθ και του Ντέιβιντ Ρικάρντο. Αντλησε ακόμη την εμπειρία των πρώτων εργατικών κινημάτων που αντιστάθηκαν στο σύστημα, συμπεριλαμβανομένων των Χαρτιστών στην Αγγλία.

Στα ύστερα οικονομικά γραπτά του, ιδιαίτερα στο τρίτομο έργο του Το Κεφάλαιο εγκατέλειψε μεγάλο μέρος της φιλοσοφικής γλώσσας. Αυτό οδήγησε κάποιους στον ισχυρισμό ότι η όλη του προσέγγιση για τα οικονομικά είχε αλλάξει. Στην πραγματικότητα ο σκοπός του Κεφάλαιου είναι να εξηγήσει τον τρόπο που όλος ο κόσμος της “αλλοτριωμένης εργασίας" εξελίσσεται, ως μια απάνθρωπη δύναμη που κυριαρχεί πάνω στα ζωντανά ανθρώπινα όντα. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα στα προπαρασκευαστικά κείμενα που έγραψε ο Μαρξ αμέσως πριν συμπληρώσει το τελικό χειρόγραφο του Κεφάλαιου. Ετσι λέει:

Οι αστοί οικονομολόγοι κοι ο Μαρξ 23

Η κυριαρχία του καπιταλιστή πάνω στον εργάτη είναι η κυριαρχία του αντικειμένου πάνω στον άνθρωπο, η κυριαρχία της νεκρής εργασίας πάνω στη ζωντανή, η κυριαρχία του προϊόντος πάνω στον παραγωγό, εφόσον στην πραγματικότητα τα εμπορεύματα που γίνονται τα μέσα κυριαρχίας πάνω στον εργάτη είναι... τα προϊόντα της παραγωγικής διαδικασίας. Πρόκειται για τη διαδικασία αλλοτρίωσης της Ιδιας της κοινωνικής εργασίας του.

Τονίζει ότι το καπιταλιστικό σύστημα βάζει περιορισμούς σε αυτά που μπορούν να κάνουν τόσο ο μεμονωμένος καπιταλιστής, όσο και ο μεμονωμένος εργάτης. Αλλά ενώ “ο εργάτης, ως θύμα του συστήματος, βρίσκεται από την αρχή σε μια σχέση εξέγερσης εναντίον του και βλέπει τη διαδικασία ως υποδούλωση’, ο καπιταλιστής “είναι ριζωμένος στη διαδικασία της αλλοτρίωσης και βρίσκει σ’ αυτή τη μεγαλύτερη ικανοποίησή του... Η αυτοεπέκταση του κεφάλαιου είναι ο καθοριστικός, ο κυρίαρχος και υπεράνω όλων σκοπός για τον καπιταλιστή, η απόλυτη προωθητική του δύναμη και στοιχείο της δράσης του..."

Παραγωγή και εμπορεύματα

Δεν μπορείς να κατανοήσεις καμιά κοινωνία, τόνιζε ο Μαρξ, παρεκτός αν κοιτάξεις το πώς οι άνθρωποι, σ' αυτή την κοινωνία, εξασφαλίζουν τα απαραίτητα για την επιβίωση, δηλαδή την τροφή, τη στέγη και το ρουχισμό. Για- τί, αν δεν τα έχουν εξασφαλίσει αυτά, δεν μπορούν να κάνουν τίποτα άλλο.

Αλλά η εξασφάλιση αυτών των πραγμάτων πάντοτε βασιζόταν σε ανθρώπους που εργάζονται συλλογικά προκειμένου να αλλάξουν τον φυσικό κόσμο γύρω τους. Σε αντίθεση με άλλα είδη ζώων, δεν είμαστε εξοπλισμένοι με αιχμηρά δόντια ή νύχια που να μας επιτρέπουν να σκοτώνουμε άγρια ζώα ή να μασουλάμε ωμά φυτά. Δεν έχουμε τρίχωμα για να κρατηθούμε ζεστοί. Ο μόνος τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μπορούν να επιβιώσουν και να προστατευτούν από τις ατέλειωτες εναλλαγές της φύσης, είναι η εργασία για να την αλλάξουν. Οπως έλεγε ο Ενγκελς:

“Η εργασία είναι η πηγή όλου του πλούτου, μαζί με τη φύση... Αλλά επίσης είναι και κάτι ασύλληπτα περισσότερο κι απ’ αυτό. Είναι η πρωταρχική, η βασική προϋπόθεση για όλη την ανθρώπινη ύπαρξη".

24 Η Οικονομία τοο Τρελοκομείου

Ιστορικά, η ανθρώπινη εργασία έχει πάρει μια ποικιλία μορφών. Για πολλές δεκάδες χιλιάδες χρόνια η εργασία γινόταν από άντρες και γυναίκες που δούλευαν και ζούσαν μαζί σε ομάδες των 40 περίπου ατόμων, συλλέγοντας καρπούς φυτών και ρίζες και σκοτώνοντας άγρια ζώα. Μπορούσαν να το κάνουν αυτό χωρίς να υπάρχουν κυβερνήτες ή ανδρική κυριαρχία πάνω στις γυναίκες. Αργότερα, περίπου πριν από 10.000 χρόνια, σε διάφορα μέρη του κόσμου άρχισε η καλλιέργεια των φυτών και η εξημέρωση των ζώων. Αλλά η οργάνωση της εργασίας ακόμα δεν συνεπάγονταν ότι μια ομάδα στην κοινωνία θα τεμπέλιαζε με την ησυχία της, τη στιγμή που όλοι οι άλλοι θα δούλευαν. Διατηρούνταν ακόμη μια βασική ισότητα μεταξύ όλων των ανδρών και όλων των γυναικών, ενώ η διανομή της τροφής, της στέγης και του ρουχισμού γινόταν σύμφωνα με τις ανάγκες των ανθρώπων. Μια κατάσταση που εξακολουθούσε να υπάρχει σε πολλά μέρη του κόσμου, μέχρι και την περίοδο των αποικιακών κατακτήσεων του περασμένου αιώνα.

Σ' αυτές τις κοινωνίες δεν υπάρχει ίχνος της “εγωιστικής’, ’αρπακτικής’, "ανταγωνιστικής", “ανθρώπινης φύσης" που παίρνουμε ως δεδομένο στις συνθήκες του καπιταλισμού. Ετσι, ένας παρατηρητής των καλλιεργητών Αϊ- ρόκις, στις αρχές του 18ου αιώνα, τόνιζε:

Αν μια ομάδα πεινασμένων Αϊρόκις συναντήσει κάποια άλλη ομάδα, της οποίος οι προμήθειες δεν έχουν εξαντληθεί πλήρως, τότε η τελευταία θα μοιραστεί με τους νεοφερμένους τα λίγα τρόφιμα χωρίς να το έχει ζητήσει κανείς από πριν, παρόλο που έτσι εκτίθενται κι αυτοί που βοηθούν στον ίδιο κίνδυνο με αυτούς που δέχονται τη βοήθεια.

Για μια άλλη ομάδα, τους Μοντανιέ, ένας Ιησουίτης ιερέας έγραφε:

Η φιλοδοξία και η πλεονεξία δεν υπάρχουν στα μεγάλα δάση... καθώς αρκού- νται στο να εξασφαλίζουν μόνο τα προς το ζην, ούτε ένας απ’ αυτούς δεν έχει παραδοθεί στο διάβολο προκειμένου να αποκτήσει πλούτο.

Και μια κλασική μελέτη γύρω από την κτηνοτροφική φυλή των Νούερ στην ανατολική Αφρική αναφέρει: ‘Γενικά αυτό που μπορεί να ειπωθεί είναι ότι σ' ένα χωριό των Νούερ κανείς δεν λιμοκτονεί παρά μόνο αν όλοι λιμοκτονήσουν".

Η ταξική διαίρεση και η κυριαρχία των αντρών πάνω στις γυναίκες εμφανίστηκε μόλις πριν από 5.000 χρόνια περίπου. Αυτό ήταν αποτέλεσμα μιας ακόμη αλλαγής στους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι παρήγαν τα μέσα επιβίωσής τους και που συμπεριλάμβαναν πλέον τις βαριές αγροτικές καλ


λιέργειες, την τήξη των μετάλλων και την ανέγερση των πρώτων πόλεων. Εμφανίστηκαν εκμεταλλεύτριες τάξεις, που ζούσαν από την εργασία της υπόλοιπης κοινωνίας και που δημιούργησαν κρατικούς μηχανισμούς, δηλαδή μόνιμα σώματα ένοπλων ανδρών οργανωμένα με τη μορφή της στρατιωτικής ή της αστυνομικής δύναμης, προκειμένου να διατηρήσουν έτσι και να απλώσουν την κυριαρχία τους.

Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στην πρώιμη περίοδο της αρχαίας Αιγύ- τττου, στην αρχαία Μεσοποταμία και στην αυτοκρατορία των Ινκας στη Νότια Αμερική, οι άρχουσες τάξεις χρησιμοποιήσαν κατευθείαν την ισχύ του κρατικού μηχανισμού, προκειμένου να αρπάξουν, μέσω των φόρων, τον πλούτο που είχαν δημιουργήσει εκείνοι που εργάζονταν. Σε άλλες περιπτώσεις, όπως στην αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη, είχαν στη δούλεψή τους σκλάβους οι οποίοι έκαναν όλη τη δουλειά. Μερικές φορές, όπως στη μεσαιωνική Ευρώπη, είχαν τον έλεγχο της γης και υποχρέωναν τον πληθυσμό που απασχολούνταν πάνω σ' αυτή είτε να δουλεύει γΓ αυτούς χωρίς καμιά ανταπόδοση είτε να τους παραδίνει το μισό, ή και περισσότερο από το προϊόν του. Σε κάθε όμως περίπτωση μια μειοψηφία ανθρώπων ζούσε αναγκάζοντας την πλει- οψηφία της κοινωνίας να δουλεύει γΓ αυτούς.

Σ' όλες αυτές τις κοινωνίες, όμως, υπήρχε κάτι κοινό με τις κοινωνίες ισότητας που είχαν προϋπάρξει. Ο σκοπός της εργασίας ήταν η άμεση ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών, παρότι τώρα οι ανάγκες της άρχουσας μειοψηφίας είχαν προτεραιότητα απέναντι στις ανάγκες της μεγάλης πλει- οψηφίας του κόσμου. Οι δούλοι, οι αγρότες και οι χειροτέχνες, δούλευαν για να παράγουν αγαθά που θα τα χρησιμοποιούσαν άμεσα είτε οι ίδιοι είτε αυτοί που τους εκμεταλλεύονταν. Ετσι λοιπόν, αν ο δουλοκτήτης έτρωγε πάρα πολύ, ή έχτιζε για τον εαυτό του υπερβολικά μεγαλοπρεπή παλάτια ή μαυσωλεία, ο δούλος δεν θα είχε αρκετά για να ζήσει και θα πείναγε. Αν η σοδειά δεν ήταν καλή κάποια χρονιά και ο φεουδάρχης επέμενε να ζει στη χλιδή, ο δουλοπάροικος αγρότης θα λιμοκτονούσε. Αλλά αυτό που ήταν αδύνατο να συμβεί, ήταν μια κατάσταση όπως αυτή που δημιουργεί το σημερινό σύστημα: δεν υπήρχε περίπτωση οι άνθρωποι να πεινάσουν επειδή παράγονταν *πάρα πολλά". Η παραγωγή προοριζόταν για άμεση χρήση, έστω και αν σε μεγάλο βαθμό επρόκειτο για τη χρήση μια τάξης που εκμεταλλευόταν όλους τους άλλους. Γι’ αυτό το λόγο, ο Μαρξ ακολούθησε την πρακτική άλλων οικονομολόγων αποκαλώντας την παραγωγή “αξιών χρήσης".

Ομως, στην κοινωνία που ζούμε σήμερα, στον καπιταλισμό, πολύ μικρό


μέρος της παραγωγής προορίζεται για άμεση χρήση. Οι εργάτες της αυτοκινητοβιομηχανίας δεν παράγουν αυτοκίνητα για δική τους άμεση χρήση, ούτε καν για άμεση χρήση του διευθυντή τους. Παράγουν αυτοκίνητα έτσι ώστε ο εργοδότης τους να μπορεί να τα πουλήσει σε κάποιον άλλο. Το ίδιο ισχύει για τον μεταλλεργάτη, τον υποδηματοποιό, τον τεχνικό του κινηματογράφου, τον προγραμματιστή κομπιούτερ ή, τελικά, για οποιονδήποτε απασχολείται με μισθωτή εργασία. Μπορείς, λόγου χάρη, να ξοδέψεις όλη σου τη ζωή φτιάχνοντας βίδες, βγάζοντας δεκάδες χιλιάδες τη μέρα δουλεύοντας μπροστά σε μια μηχανή. Ομως ο ίδιος προσωπικά πιθανότατα δεν θα χρησιμοποιούσες ποτέ πάνω από μερικές εκατοντάδες. \

Τα αγαθά παράγονται για να πουληθούν. Είναι “εμπορεύματα" που πρέπει να ανταλλαγούν με χρήμα πριν οι παραγωγοί μπορέσουν να έχουν κάποιο όφελος από την προσπάθειά τους. Φυσικά, τα αγαθά αυτά θα πρέπει να έχουν κάποια χρησιμότητα. Ωστόσο, θα πρέπει να ανταλλαγούν πρώτα.

Ετσι, στις συνθήκες του καπιταλισμού, τα αγαθά έχουν μια παράδοξη ιδιαιτερότητα. Πριν μπορέσουν να χρησιμοποιηθούν, πριν γίνουν "αξίες χρήσης", πρέπει να ανταλλαγούν με χρήμα που με τη σειρά του μπορεί να α- νταλλαγεί με άλλα αγαθά. Και για να μετρήσει κανείς την αξία αυτών των αγαθών θα πρέπει να υπολογίσει το πόσα θα πάρει όταν τα ανταλλάξει. Το κλειδί είναι λοιπόν η “ανταλλακτική αξία", πόσα λεφτά και κατά συνέπεια πόσα άλλα αγαθά μπορείς να πάρεις.

Μέσω της ανταλλαγής η προσπάθεια που κατέβαλε ένα μεμονωμένο άτομο συνδέεται με την προσπάθεια άλλων εκατομμυρίων ανθρώπων μέσω του παγκόσμιου συστήματος. Αυτό γίνεται σαφές όταν κοιτάξει κανείς το τι αγοράζει με τα λεφτά που πήρε απ' αυτό το οποίο ο ίδιος παρήγαγε. Ας υποθέσουμε ότι αγοράζουμε μια σακούλα τρόφιμα από το πολυκατάστημα Τέ- σκο. Μέσα σ’ αυτή τη σακούλα υπάρχει ψωμί που ψήθηκε με σιτάρι από τον Καναδά, μήλα και αχλάδια από τη Νότια Αφρική ή τη Νέα Ζηλανδία, κουνέλι από την Κίνα, κονσέρβες με ατζούγια από το Περού, λουλούδια από την Κένυα, κασσίτερος από τη Μαλαισία ή τη Βολιβία, σίδερο από τις Μεγάλες Λίμνες ο οποίος έχει κατεργαστεί στη Γερμανία, πλαστικά περιτυλίγματα φτιαγμένα από πετρέλαιο που έχει εξορυχθεί στη Σαουδική Αραβία ή στο Κουβέιτ. Ετσι το κάθε μεμονωμένο άτομο είναι συνδεδεμένο με ένα σύστημα που χρησιμοποιεί την εργασία των ανθρώπων απ' όλο τον κόσμο.

Αυτές οι παγκόσμιες διασυνδέσεις ανάμεσα στην εργασία πολλών χιλιάδων διαφορετικών ανθρώπων υπάρχουν, παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχει


συνειδητός συντονισμός μεταξύ τους. Ολοι δουλεύουν για διαφορετικές, ανταγωνιστικές μεταξύ τους, εταιρείες σε διαφορετικές, ανταγωνιστικές μεταξύ τους, χώρες. Ομως αυτές οι διαφορετικές εργασίες φαίνονται σαν να συνενώνονται μεταξύ τους. Υπάρχει ένα παγκόσμιο σύστημα παραγωγής, αλλά είναι οργανωμένο μέσω του τυφλού ανταγωνισμού των ξεχωριστών εταιρειών ή, για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση του Μαρξ, υπάρχει "κοινωνική παραγωγή, αλλά ατομική ιδιοποίηση".

Εργασία και πλούτος

Οι οικονομολόγοι πριν από τον Μαρξ είχαν αρχίσει να δίνουν μια περιγραφή αυτού του συστήματος. Αναφέρονταν στο “αόρατο χέρι" που συνδέει μεταξύ τους τις δραστηριότητες των ανθρώπων. Είχαν επίσης επισημάνει και κάτι άλλο που ο Μαρξ αποδέχτηκε. Ολα τα εμπορεύματα έχουν κάτι κοινό: όλα είναι προϊόν της ανθρώπινης εργασίας.

Ο Μαρξ στο Κεφάλαιο αναρωτιέται τι το κοινό έχουν δυο πολύ διαφορετικά αντικείμενα που κοστίζουν το ίδιο ποσό χρημάτων, λόγου χάρη ένα ζευγάρι κάλτσες κι ένα καρβέλι ψωμί. Δεν είναι τα φυσικά τους χαρακτηριστικά. Ζυγίζουν διαφορετικό βάρος, αποτελούνται από διαφορετικά μόρια, έχουν διαφορετικά σχήματα κ.λπ. Ούτε είναι η τελική τους χρήση. Συνήθως δε φοράς ένα καρβέλι ψωμί, ούτε τρως ένα ζευγάρι κάλτσες. Το να συγκρίνεις την τελική χρήση του ψωμιού με αυτή της κάλτσας είναι σα να συγκρίνεις το βάρος ενός ελέφαντα με το χρώμα του ουρανού, αφού πρόκειται για δυο πράγματα εντελώς διαφορετικά. Αντίθετα, υποστήριζε ο Μαρξ, αυτό που τα δύο αυτά αντικείμενα έχουν κοινό μεταξύ τους είναι το ποσό εργασίας που εμπεριέχουν. Μάλιστα, αυτό είναι που στην πραγματικότητα καθορίζει την αξία τους.

Αυτό το καταλαβαίνει κανείς πιο εύκολα όταν οι άνθρωποι φτιάχνουν πράγματα για να τα ανταλλάξουν μεταξύ τους. Ενας ξυλουργός μπορεί να φτιάξει ένα τραπέζι και να το ανταλλάξει με ένα κουστούμι που έφτιαξε ένας ράφτης, αλλά δεν θα το έκανε αν μπορούσε να φτιάξει ένα κουστούμι της ίδιας ποιότητας σε λιγότερο χρόνο απ' όσο του πήρε για να φτιάξει το τραπέζι. Υπολογίζει ότι το κουστούμι αξίζει τουλάχιστον τον ίδιο αριθμό ωρών εργασίας με το τραπέζι του.

Η ίδια αρχή ισχύει όταν οι άνθρωποι φτιάχνουν πράγματα και τα πουλούν

28 Η Οικονομία ιοο Τρελοκομείο»

έναντι χρημάτων. Ο ξυλουργός θα πουλήσει το τραπέζι που χρειάστηκε ας πούμε τέσσερις ώρες για να το φτιάξει, για τόσα χρήματα όσα θα του επιτρέψουν να αγοράσει κάτι άλλο που χρειάζεται επίσης τέσσερις ώρες για να φτιαχθεί. Η τιμή του τραπεζιού εκφράζει το ποσό της εργασίας που αφιερώθηκε στην κατασκευή του.

Φυσικά δεν είναι όλοι οι ξυλουργοί αρκετά επιδέξιοι για να κάνουν την α- παιτούμενη δουλειά μέσα σε τέσσερις ώρες. Για μερικούς θα έπαιρνε τον διπλάσιο χρόνο (όπως θα συνέβαινε και με μένα αν προσπαθούσα να φτιάξω ένα τραπέζι). Αλλά ουδείς πρόκειται να τους πληρώσει το ισοδύναμο των οκτώ ωρών δουλειάς για το τραπέζι, όταν κάποιος άλλος θα το προσφέρει για το ισοδύναμο των τεσσάρων ωρών δουλειάς. Η τιμή του τραπεζιού εκφράζει όχι το ποσό εργασίας που έχει καταβάλει κάποιο συγκεκριμένο άτομο, αλλά το ποσό εργασίας που απαιτείται από ένα άτομο μέσης επιδεξιότητας, για τα δεδομένα της κοινωνίας.

Μέσω της ανταλλαγής, η εργασία του κάθε ξεχωριστού ατόμου συγκρί- νεται διαρκώς με την εργασία μέσα σε ολόκληρο το σύστημα συνολικά. Ή , όπως το εξέφραζε ο Καρλ Μαρξ, η ‘συγκεκριμένη εργασία* του κάθε ατόμου μετριέται ως ένα τμήμα της ‘κοινωνικής εργασίας” της κοινωνίας σα σύνολο.

Ο Μαρξ δεν ήταν ο πρώτος που πρόβαλε την άποψη ότι η εργασία ήταν η τελική πηγή της αξίας. Αυτή η αντίληψη ήταν αποδεκτή, τουλάχιστο εν μέ- ρει, από πολλούς από τους πρώτους οικονομολόγους που ταυτίστηκαν με το ανερχόμενο καπιταλιστικό σύστημα, από τον Τζον Λοκ στα τέλη του 17ου αιώνα, ως τον Ανταμ Σμιθ τον 18ο αιώνα και τον Ντέιβιντ Ρικάρντο στα μέσα του 19ου αιώνα. Ετσι ο Ανταμ Σμιθ έλεγε:

Η πραγματική τιμή οποιουδήποτε πράγματος, αυτό που πραγματικά κοστίζει σ’ αυτούς που θέλουν να το αποκτήσουν, είναι ο κόπος και ο πόνος που απαιτείται για την απόκτησή του... Δεν είναι μέσω του χρυσού και του ασημιού, που όλος ο πλούτος του κόσμου αρχικά αποκτήθηκε, αλλά μέσω της εργασίας. Η αξία του γΓ αυτούς που τον κατέχουν και που θέλουν να τον ανταλλάξουν με κάποιο άλλο αντικείμενο είναι ακριβώς ίση με την ποσότητα εργασίας που τους επιτρέπει να αγοράσουν ή να εξουσιάσουν.

Αλλά εκείνοι οι υποστηρικτές του καπιταλισμού που θέλουν ταυτόχρονα να είναι και οπαδοί οποιοσδήποτε τέτοιας "εργασιακής θεωρίας της αξίας", πάντοτε βρίσκονται μπροστά σ’ ένα σχεδόν άλυτο πρόβλημα. Αν η εργασία είναι η πηγή της αξίας, από πού προέρχεται το κέρδος;


Αν όλα τα αγαθά ανταλλάσσονται σύμφωνα με την ποσότητα εργασίας που περιέχουν, τότε όλοι στην κοινωνία θα έπρεπε να βρίσκονται σε μια, πά- νω-κάτω, ίση κατάσταση. Κάποιοι μπορεί να επέλεγαν να δουλέψουν περισσότερο κι έτσι να έχουν λίγο παραπάνω πλούτο και λίγο λιγότερη σχόλη. Αλλά όλοι οι άνθρωποι θα έπρεπε να έχουν εξίσου ικανοποιητική διαβίωση. Μπορεί κάποιοι πάλι να ήταν λιγότερο επιδέξιοι και στην αρχή να έμεναν πίσω, αλλά με τον καιρό κι αυτοί θα κάλυπταν το χαμένο έδαφος. Από πού, λοιπόν, θα μπορούσε να βγαίνει το συστηματικό κέρδος; Κάποια άτομα μπο- ρεί να κέρδιζαν εξαπατώντας άλλα άτομα. Αλλά αυτό δεν μπορεί να εξηγήσει πώς υπάρχει μια ολόκληρη τάξη πλουσίων. Πολύ περισσότερο, αφού στον σύγχρονο καπιταλισμό σχεδόν όλοι όσοι πουλούν αγαθά είναι πλούσιοι.

Οπως τόνιζε ο Μαρξ:

Η τάξη των καπιταλιστών ως σύνολο δεν μπορεί να πλουτίσει, δεν μπορεί να αυξήσει το συνολικό της κεφάλαιο... με το να κερδίζει ο ένας καπιταλιστής αυτά που χάνει ένας άλλος. Η τάξη ως σύνολο δεν μπορεί να εξαπατήσει τον εαυτό της.

Αλλά αν οι καπιταλιστές δεν βγάζουν τα κέρδη τους ο ένας από τον άλλο, τότε θα πρέπει να τα βγάζουν από αλλού. Αλλά από πού;

Ηδη 100 χρόνια πριν από τον Μαρξ, ο Ανταμ Σμιθ είχε προσπαθήσει να εξηγήσει την ύπαρξη του κέρδους αναμιγνύοντας τη θεωρία του για την εργασία ως πηγής της αξίας, με μια άλλη άποψη. Την άποψη που θεωρούσε ότι το κεφάλαιο προσθέτει στην αξία παράγοντας μια “πρόσοδο".

Κάποιες μορφές κεφαλαίου, όπως οι μηχανές, οι κτιριακές εγκαταστάσεις των εργοστασίων κ.λπ., όντως κάνουν την εργασία πιο παραγωγική απ' ό,τι θα ήταν χωρίς αυτά. Ακόμα και το πιο στοιχειώδες εργαλείο προσθέτει αφάνταστα στην ανθρώπινη παραγωγικότητα: ένας εργάτης μ' ένα καρότσι μπορεί να κινήσει πολύ μεγαλύτερο βάρος με πολύ λιγότερη προσπάθεια απ’ ό,τι κάποιος που κουβαλάει τα πράγματα στην πλάτη του. Ωστόσο, οι μηχανές και τα κτίρια δεν είναι πράγματα που υπάρχουν από μόνα τους. Είναι προϊόν προηγούμενης ανθρώπινης εργασίας. Το καρότσι που βοηθάει τη δουλειά του εργάτη είναι προϊόν της δουλειάς του μεταλλεργάτη. ΓΓ αυτό ο Μαρξ αποκαλούσε τα μέσα παραγωγής "νεκρή εργασία’ (σε αντίθεση με την τρέχουσα εργασία, που είναι η "ζωντανή εργασία").

Η αξία των αγαθών που πουλιούνται εξακολουθεί να βασίζεται στην ερ


γασία που χρειάζεται για τη δημιουργία τους, παρόλο που ένα μέρος αυτής της εργασίας έγινε στο παρελθόν και όχι στο παρόν. Αν ένας καπιταλιστής λέει, πώς πρέπει να αμειφθεί επειδή έκανε επένδυση σε κτίρια ή μηχανές, θα πρέπει κάποιος να τον ρωτήσει πώς βρέθηκαν στα δικά του χέρια τα κτίρια και οι μηχανές και όχι στα χέρια αυτών που τα κατασκεύασαν με την εργασία τους. Ακόμα περισσότερο, δεν υπάρχει τρόπος με τον οποίο μια μηχανή να μπορεί να προσθέσει κάτι στην αξία κάποιου πράγματος χωρίς η ζωντανή εργασία να δουλέψει πάνω σ' αυτή τη μηχανή. Μια μηχανή από μόνη της δεν κάνει τίποτα. Το ανθρώπινο ον που χειρίζεται τη μηχανή, αυτό είναι που την κάνει να παράγει νέα αγαθά, με αυξημένη αξία.

Το ανθρώπινο ον μπορεί να κάνει πράγματα χωρίς τη μηχανή. Η μηχανή δεν μπορεί να κάνει τίποτα, χωρίς ένα ανθρώπινο ον που θα τη βάλει να δουλέψει.

Το γεγονός ότι είναι η ανθρώπινη εργασία αυτή που τελικά καθορίζει την ανταλλακτική αξία των αντικειμένων, φαίνεται από το τι συμβαίνει με τη σύγχρονη τεχνολογική πρόοδο. Αντικείμενα που ήταν πολύ ακριβά πριν από 20 ή 30 χρόνια έχουν γίνει φτηνά, καθώς η τεχνολογική πρόοδος έχει μειώσει την αναγκαία ποσότητα εργασίας που απαιτείται για την παραγωγή τους, ακόμα και όταν οι μηχανές που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή τους είναι πιο πολύπλοκες και ακριβές. Μια ηλεκτρο-μηχανική μηχανή προσθέσεων κόστιζε 40 ή 50 λίρες στη δεκαετία του '60 (μια τιμή που ισοδύναμε! με 400 ή 500 σημερινές λίρες), ωστόσο σήμερα μπορείς να αγοράσεις έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή μεγαλύτερης δύναμης για μία ή δύο λίρες. Ομοια, ένας κο- μπιούτερ μέσης δύναμης κόστιζε τότε μισό εκατομμύριο λίρες. Τώρα βρίσκεις κάτι ανάλογο για 600 ή 700 λίρες.

Τα αγαθά που δεν έχουν φτηνύνει σύμφωνα με τα παραπάνω είναι εκείνα τα αγαθά που απαιτούν ακόμη και σήμερα σχεδόν τόση εργασία, όση και στο παρελθόν: τα αυτοκίνητα, τα τρόφιμα και τα ποτά, τα τούβλα και η λάσπη για χτίσιμο, καθώς και πολλά ρούχα.

Κέρδος και εκμετάλλευση

Η ιδέα ότι η εργασία είναι η πηγή κάθε αξίας, συμπεριλαμβανομένης και αυτής που πηγαίνει στον καπιταλιστή ως κέρδος, τόκος και γαιοπρόσοδος, έ- γινε όλο και πιο ενοχλητική για τους απολογητές του καπιταλισμού μετά τον


καιρό του Ανταμ Σμιθ. Η ιδέα αυτή υπονοούσε ότι οι καπιταλιστές ήταν εξίσου παράσιτα όσο και οι φεουδάρχες τους οποίους είχαν αντικαταστήσει. Αυτό οδήγησε τους οικονομολόγους-υποστηρικτές του καπιταλισμού να αναπτύξουν διαφορετικές θεωρίες βασισμένες στην ‘αποχή’ προκειμένου να εξηγήσουν το κέρδος. Τα κέρδη, ισχυρίζονταν τώρα, ήταν μια αμοιβή στον καπιταλιστή για το γεγονός ότι χρησιμοποιούσε τον πλούτο του για να απασχολήσει ανθρώπους παρά για δική του άμεση κατανάλωση.

Αλλά, όπως απέδειξε ο Μαρξ, αυτό είναι γελοίο. Απασχολώ ανθρώπους σημαίνει αγοράζω την εργασία τους. Αν ένας καπιταλιστής βγάζει κέρδος επειδή κάνει κάτι τέτοιο, τότε και οποιοσδήποτε άλλος αγοράζει κάτι, θα έ- πρεπε επίσης να βγάζει κέρδος. Ομως τότε γιατί οι εργάτες δεν βγάζουν κανένα κέρδος όταν αγοράζουν τα πράγματα που χρειάζονται για να ζή- σουν;

Η θεωρία της αποχής είναι καθαρός μύθος. Ο καπιταλιστής δεν θυσιάζει τον υπάρχοντα πλούτο του όταν επενδύει. Στην πραγματικότητα, η επένδυσή του διατηρεί την αξία της, ενώ το κέρδος είναι κάτι που παίρνει επιπλέον χωρίς να κάνει τίποτα γΓ αυτό.

Ετσι αν το πραγματικό ποσοστό κέρδους είναι 10% (ένα αρκετά χαμηλό ποσοστό από καπιταλιστική άποψη), κάποιος με ένα εκατομμύριο λίρες προς επένδυση μπορεί να ξοδεύει 100.000 λίρες το χρόνο (2.000 λίρες την εβδομάδα) σε προσωπικές απολαύσεις, δίχως καμιά αυτοσυγκράτηση, στο τέλος της χρονιάς να έχει ακέραιο το αρχικό ποσό και να βγάζει και άλλες 100.000 λίρες τον επόμενο χρόνο επειδή απλώς δεν κάνει τίποτα. Αντίθετα, ακόμα και αν κάποιος εργάτης που παίρνει το κανονικό ημερομίσθιο του '96 μπορούσε, ως εκ θαύματος, “να απέχει" εντελώς από τροφή, στέγη και ρουχισμό, θα του χρειάζονταν 80 χρόνια για κερδίσει αρκετά ώστε να κάνει μια τέτοια επένδυση.

Αυτό που πραγματικά συμβαίνει, επέμενε ο Μαρξ, είναι ότι ο καπιταλιστής κατορθώνει να βγάζει κέρδος αρπάζοντας ένα μέρος της εργασίας των εργατών του, όπως ο δουλοκτήτης μπορούσε να εξασφαλίζει μια ζωή απολαύσεων με το να εξαναγκάζει τους δούλους να δουλεύουν γΓ αυτόν και όπως ο φεουδάρχης γέμιζε το στομάχι του υποχρεώνοντας τον αγρότη να δουλεύει στα κτήματά του τζάμπα. Η μόνη διαφορά είναι ότι τότε δεν υπήρχε τίποτα που να κρύβει από τους δούλους ή τους μεσαιωνικούς αγρότες την αδυσώπητη πραγματικότητα ότι τους καρπούς των κόπων τους, τούς έπαιρνε κάποιος άλλος. Το ήξεραν επειδή από πάνω τους στεκόταν κάποιος με ένα

32 Η Οικονομία ίου Τρελοκομείο»

μαστίγιο ή με ένα ραβδί.Αντίθετα, στο παρόν σύστημα φαίνεται ότι υπάρχει μια ίση και τίμια α

νταλλαγή μεταξύ του εργάτη και του καπιταλιστή. Οι εργάτες πουλάνε την εργασία τους για ένα ποσό χρημάτων, δηλαδή για το μισθό τους. Και αυτό που παίρνουν εξαρτάται από την εκάστοτε “ταρίφα" για τη δουλειά, όπως ακριβώς αυτό που εισπράττει ο μπακάλης για τα αυγά εξαρτάται από την τρέ- χουσα τιμή τους. Φαίνεται, ότι έχουμε “μια δίκαιη αμοιβή για μια αντίστοιχη εργάσιμη μέρα'.

Αλλά αυτή η φαινομενικά “τίμια" συναλλαγή μεταξύ του εργάτη και του καπιταλιστή συγκαλύπτει μια θεμελιώδη ανισότητα που υπάρχει μεταξύ τους. Και οι δύο έχουν την δυνατότητα να δουλέψουν (αν και ο καπιταλιστής σχεδόν ποτέ δεν χρειάζεται να χρησιμοποιήσει αυτή τη δυνατότητα). Αλλά μόνο ένας απ’ αυτούς, ο καπιταλιστής, έχει τον έλεγχο των εργαλείων και των υλικών που απαιτούνται για να πάει μπροστά η δουλειά. Ομως, αν οι άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση στα εργαλεία ή στη γη, τότε βρίσκονται αντιμέτωποι με τη σκληρή επιλογή ή να πεινάσουν ή να δουλέψουν γι’ αυτούς που ελέγχουν τη γη ή τα εργαλεία.

Οπως τόνιζε ο Ανταμ Σμιθ:

Στην αρχική κατάσταση των πραγμάτων, που προηγείται και της ιδιοποίησης της γης και της συσσώρευσης ενός αποθέματος, ολόκληρο το προϊόν της εργασίας ανήκε στον εργάτη... Αλλά μόλις η γη γίνεται ατομική ιδιοκτησία, ο γαιοκτήμονας απαιτεί μερίδιο του προϊόντος...Το προϊόν κάθε εργασίας υφίσταται μια ανάλογη αφαίρεση με τη μορφή του κέρδους. Σε όλες τις βιομηχανίες οι περισσότεροι εργαζόμενοι έχουν την ανάγκη ενός αφεντικού που να τους εφοδιάζει με τα υλικά της εργασίας τους... Ετσι αυτός γίνεται “μέτοχος” του προϊόντος της εργασίας τους.

Αν αυτό ήταν αλήθεια την εποχή του Ανταμ Σμιθ, όταν πολλοί μικροί αγρότες και αυτοαπασχολούμενοι βιοτέχνες ακόμα κατείχαν τα μέσα ώστε να μπορούν να επιβιώνουν από μόνοι τους, ισχύει εκατό φορές περισσότερο σήμερα. Ολα τα μέσα παραγωγής πλούτου, τα εργοστάσια, οι μηχανές και η καλλιεργήσιμη γη είναι στα χέρια ενός πολύ μικρού αριθμού ανθρώπων. Στη Βρετανία 200 μεγάλες εταιρείες, που διοικούνται από μια αλληλοδιαπλεκό- μενη ομάδα 800 διευθυντών, ελέγχουν τα μέσα παραγωγής που παράγουν πάνω από το μισό εθνικό προϊόν. Το μεγαλύτερο μέρος από τα 24 εκατομμύρια εργαζόμενους της Βρετανίας δεν έχουν άλλη επιλογή παρά να προσπα

Οι οσιοί οικονομολόνοι και ο Μαρξ 33

θούν να μπουν στη δούλεψη τέτοιων ανθρώπων. Αυτό αφορά, όχι απλώς τους χειρώνακτες εργάτες που συνήθως θεωρούνται ως *η εργατική τάξη*. Αφορά και πάρα πολλούς υπάλληλους που βλέπουν τον εαυτό τους ως 'μεσαία τάξη'. Υπάλληλοι γραφείου, χειριστές κομπιούτερ, βοηθοί σύνταξης σε περιοδικά και εφημερίδες ή υπάλληλοι σε καταστήματα, είναι όλοι υποχρεωμένοι να πουλούν την εργατική τους δύναμη εξίσου με τους εργάτες της αυτοκινητοβιομηχανίας ή τους λιμενεργάτες.

Πολύ λίγοι άνθρωποι, που μόλις έχουν τελειώσει το σχολείο ή που μένουν άνεργοι, έχουν τα μέσα να στήσουν τη δική τους επιχείρηση. Η μόνη εναλλακτική λύση που έχουν, αν δεν θέλουν να πουλήσουν την εργασία τους στις εταιρείες που είναι ιδιοκτήτες των εργοστασίων και των γραφείων, είναι να προσπαθήσουν να ζουν με τα ψίχουλα που προσφέρει το σύστημα της κοινωνικής πρόνοιας. Ομως, ακόμα κι αυτό το πενιχρό ποσό σταδιακά περιορίζεται από τις διάφορες κυβερνήσεις που μιλούν για την ανάγκη να δοθεί στους ανθρώπους ένα “κίνητρο" για δουλειά.

Η σκληρή πραγματικότητα είναι ότι η μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού δεν μπορεί ούτε καν να ονειρευτεί ότι θα ζήσει μια στοιχειωδώς αξιοπρεπή ζωή, εκτός κι αν είναι διατεθειμένη να πουλάει την εργασία της σ’ αυτούς που ελέγχουν τα μέσα παραγωγής. Μπορεί οι άνθρωποι να είναι “ελεύθε- ροΓ, με την έννοια ότι δεν είναι υποχρεωμένοι να δουλεύουν για κάποιον συγκεκριμένο καπιταλιστή ή εταιρεία, αλλά δεν μπορούν να αποφύγουν το να δουλεύουν για κάποιον.

Ο Μαρξ έλεγε, ότι “ο εργάτης μπορεί να παρατήσει τον συγκεκριμένο καπιταλιστή στον οποίο νοικιάζει τον εαυτό του, όποτε θέλει... Αλλά ο εργάτης, που η μόνη του πηγή εξασφάλισης των απαραίτητων για την επιβίωση είναι η πώληση της εργασίας του, δεν μπορεί να εγκαταλείψει ολόκληρη την τάξη των αγοραστών, δηλαδή την καπιταλιστική τάξη, χωρίς να εγκαταλείψει την ίδια του την ύπαρξη. Ανήκει, όχι σε τούτο ή τον άλλο αστό, αλλά στην αστική τάξη'.

Ο εργάτης μπορεί να μην είναι σκλάβος, δηλαδή προσωπική ιδιοκτησία κάποιου καπιταλιστή. Αλλά είναι “μισθωτός σκλάβος", υποχρεωμένος να δουλεύει για κάποιο μέλος της τάξης των καπιταλιστών. Αυτό βάζει τον εργάτη σε μια θέση στην οποία είναι υποχρεωμένος να αποδεχτεί ένα μισθό μικρότερο από το συνολικό προϊόν της εργασίας του. Η αξία του μισθού του μέσα στον καπιταλισμό δεν είναι ποτέ τόσο μεγάλη όσο η αξία της εργασίας που πραγματικά κάνει.

34 Η Οικονομία του Τρελοκομείο»

Από πού προέρχεται το κέρδος;

Στην καθημερινή γλώσσα λέμε συχνά ότι οι εργάτες πληρώνονται “για την εργασία τους". Αλλά ο Μαρξ έδειξε ότι η φράση “η εργασία τους" σημαίνει δύο διαφορετικά πράγματα.

Σημαίνει την “εργασία που κάνουν", αλλά επίσης σημαίνει και την “ικανότητά τους να δουλεύουν". Την τελευταία την ονόμασε “εργατική δύναμη".

Η δύο αυτές έννοιες είναι πολύ διαφορετικές. Η ικανότητα των ανθρώπων να δουλεύουν εξαρτάται από το αν εξασφαλίζουν αρκετό φαγητό, στέγη, ρουχισμό και χρόνο ξεκούρασης έτσι ώστε να φτάνουν αρκετά φρέσκοι κάθε μέρα στη δουλειά για να μπορέσουν να καταβάλουν την απαιτούμενη προσπάθεια και για να μπορέσουν να συγκεντρώσουν την απαραίτητη προσοχή τους στα καθήκοντα που αντιμετωπίζουν. Θα είναι φυσικώς αδύνατο γΓ αυτούς να δουλέψουν αν δεν πληρωθούν ικανοποιητικά ώστε να μπορέσουν να αγοράσουν αυτά τα πράγματα. Οπως σημείωνε ο Ανταμ Σμιθ:

Υπάρχει ένα συγκεκριμένο μίνιμουμ πέρα από ίο οποίο είναι αδύνατο, iou?iáxh στον για κάποιο σημαντικό χρονικό διάστημα, να μειωθεί το κανονικό ημερομίσθιο, ακόμα και για τα κατώτερα είδη εργασίας. Ο άνθρωπος πρέπει πάντοτε να ζει από τη δουλειά του και ο μισθός του πρέπει να είναι αρκετός για να τον συντηρεί. Στις περισσότερες περιπτώσεις μάλιστα ο μισθός ιφέπει να είναι ακόμη μεγαλύτερος, αλλιώς θα του ήταν αδύνατο να θρέψει την οικογένειά του και ένα τέτοιο είδος εργαζομένων δεν θα άντεχε πέρα από την πρώτη γενιά.

Το τι είναι “αρκετό" για τους εργάτες εξαρτάται από τη δουλειά που κάνουν και τις γενικές συνθήκες της κοινωνίας μέσα στην οποία ζουν. Ετσι σήμερα, οι εργάτες στη Δυτική Ευρώπη, τις ΗΠΑ, την Ιαπωνία ή ακόμη και τη Ν.Κορέα, κανονικά προσδοκούν καλύτερη διατροφή, στέγη και ρουχισμό απ’ ό,τι οι εργάτες που συνάντησε ο Ενγκελς στο Μάντσεστερ της δεκαετίας του 1840, ή από πολλούς εργάτες στην Ινδία και την Αφρική σήμερα. Και ο διορατικός εργοδότης καμιά φορά αναγνωρίζει ότι πρέπει να εξασφαλίσει στους εργάτες του κάποιες μίνιμουμ συνθήκες, εάν θέλει αυτοί να αποδώσουν, όπως ακριβώς ο έξυπνος αγρότης ξέρει ότι πρέπει να δώσει στις αγελάδες του αρκετή ποσότητα σανού αν θέλει να του αποφέρουν περισσότερο γάλα. Ενα άρθρο στους Φαϊνάνσιαλ Τάιμς του Ιανουρίου 1995 ανέφερε πως “πολλοί μάνατζερ αντιλαμβάνονται... ότι, αν οι υφιστάμενοι τους δεν πηγαίνουν διακοπές και δεν έχουν μια ικανοποιητική ζωή εκτός δουλειάς,


δεν θα μπορούν να αντεπεξέρχονται αποτελεσματικά στα καθήκοντά τους. ‘Πάντα επιμένω οι υφιστάμενοί μου να πηγαίνουν διακοπές’, εξήγησε ένας μέτοχος μιας από τις κορυφαίες λογιστικές εταιρείες της Βρετανίας. ‘Αλλιώς γίνονται λιγότερο παραγωγικοί” .

Φυσικά πολλοί εργοδότες δεν το βλέπουν έτσι. Στενοχωριούνται για κάθε δεκάρα που ξοδεύουν σε μισθούς και για κάθε λεπτό που οι εργάτες δεν δουλεύουν γΓ αυτούς. Οι εργάτες σίγουρα δεν βλέπουν το μισθό τους ως ένα μέσο που απλώς τους επιτρέπει να δουλεύουν για τον εργοδότη τους. Τον βλέπουν ως ένα μέσο που τους δίνει τη δυνατότητα να αγοράσουν αυτά που θέλουν, είτε πρόκειται για μερικά ποτήρια μπίρα, είτε για ένα μεταχειρισμένο αυτοκίνητο, είτε για παιχνίδια για τα παιδιά, είτε για κανα-δυο βδομάδες διακοπές. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο υπάρχει πάντοτε μια συνεχής σύγκρουση μεταξύ εργατών και εργοδοτών: οι εργοδότες προσπαθούν να κατεβάσουν τους μισθούς κάτω από το μίνιμουμ που είναι αναγκαίο για να συντηρηθούν οι οικογένειες των εργατών και οι εργάτες προσπαθούν να ανεβάσουν τους μισθούς πάνω από το μίνιμουμ, για να έχουν λίγο παραπάνω 'ελεύθερο χρόνο” και μερικές “μικροανέσεις".

Ομως η πραγματικότητα στον καπιταλισμό σήμερα, όπως και στον καιρό του Μαρξ, είναι ότι η μάζα τόσο των χειρώνακτων όσο και των μη-χειρώνα- κτων εργατών βρίσκεται σε φυσική ή πνευματική εξάντληση όταν τελειώνει τη δουλειά. Και ξοδεύει τα χρήματά της σε πράγματα που απλώς θα την ξα- ναφέρουν σε κατάσταση ώστε να ξαναρχίσει τη δουλειά την επόμενη μέρα ή την επόμενη βδομάδα. Δεν θα δεις πολλούς χειρώνακτες ή υπάλληλους που να μην είναι κουρασμένοι όταν στριμώχνονται στα λεωφορεία ή στα τρένα πηγαίνοντας στη δουλειά το πρωί, ή όταν ξαναστριμώχνονται για γυρίσουν σπίτι το απόγευμα.

Το ημερομίσθιο ή ο μισθός που παίρνει ο εργάτης εξαρτάται από το κόστος της αποκατάστασης της ικανότητάς του προς εργασία, δηλαδή το κόστος της αναπλήρωσης της “εργατικής δύναμης". Αν οι μισθοί είναι πάρα πολύ χαμηλοί, οι εργάτες θα είναι υποσιτισμένοι και πολύ κουρασμένοι για να δουλέψουν αποτελεσματικά. Δεν θα θέλουν να εργαστούν και ο καπιταλιστής δεν θα βγάλει απ’ αυτούς την παραγωγή που θέλει. Αν, από την άλλη μεριά, ο μισθός είναι μεγαλύτερος από το κόστος αποκατάστασης της ικανότητας των εργατών για δουλειά, ο εργοδότης θα κάνει το παν για να τους αντικαταστήσει με άλλους εργάτες που μπορεί να βρει πιο φτηνά.

Οπως και κάθε άλλο αγαθό που πουλιέται και αγοράζεται, η αξία της ερ


γατικής δύναμης του εργάτη εξαρτάται από το πόση εργασία χρειάζεται για να την παράγει. Δηλαδή, εξαρτάται από το πόση εργασία απαιτείται για την παραγωγή των αναγκαίων για να κρατηθεί ο εργάτης υγιής, σε καλή φυσική κατάσταση και έτοιμος για δουλειά. Πόσο δηλαδή χρειάζεται για να εξασφαλιστούν τρία γεύματα την ημέρα, η μετάβαση και η επιστροφή από τη δουλειά, λίγη διασκέδαση τα βράδια και τα Σαββατοκύριακα, καθώς και η ανατροφή των παιδιών που θα αποτελέσουν την επόμενη γενιά εργατών. Αλλά η ποσότητα εργασίας που απαιτείται για να παραχθούν τα αγαθά που σε κρατούν υγιή και ικανό να δουλεύεις δεν είναι η ίδια με την ποσόστητα, εργασίας που κάνεις όταν πραγματικά δουλεύεις. Μπορεί να χρειάζονται μόνο τέσσερις ανθρωποώρες από τη συνολική εργασία της κοινωνίας για να παραχθεί η στέγη, η τροφή και ο ρουχισμός της οικογένειάς σου. Αλλά είσαι ικανός, κάτω από συγκεκριμένη πίεση και εξαναγκασμό, να καταβάλλεις οκτώ, δέκα ή και 12 ώρες δουλειάς την ημέρα. Αν αρνηθείς να κάνεις κάτι τέτοιο, ο καπιταλιστής δεν θα σου πληρώσει το μισθό σου.

Σου πληρώνει την κανονική “ταρίφα" για την εργατική σου δύναμη. Αλλά από σένα παίρνει "μιας ημέρας εργασία’ -και αυτό αξίζει πολύ περισσότερο από την ταρίφα για την “εργατική σου δύναμη μιας μέρας'.

Ετσι αν χρειάζονται τέσσερις ώρες για να παραχθούν τα αγαθά με τα οποία διαβιώνεις, αλλά εσύ εργάζεσαι οκτώ ώρες κάθε μέρα, τότε ο καπιταλιστής σού παίρνει τζάμπα, χωρίς κανένα αντάλλαγμα, τέσσερις ώρες δουλειάς τη μέρα.

Επειδή ελέγχει τα μέσα παραγωγής μπορεί να βάζει στην τσέπη του ένα υπερπροϊόν τεσσάρων ωρών εργασίας την ημέρα. Αυτό το υπερπροϊόν ο Μαρξ το αποκαλούσε “υπεραξία". Η υπεραξία αυτή είναι η πηγή του κέρδους, του τόκου και της γαιοπροσόδου.

Ο καπιταλιστής αρπάζει αυτή την αξία από τον εργάτη κάθε μέρα. Και καθώς το κάνει αυτό συνέχεια, βρίσκεται σε θέση να αρπάξει ακόμα παραπάνω υπεραξία. Γιατί η υπεραξία τού δίνει τη δυνατότητα να αποκτήσει κι άλλα μέσα παραγωγής και να αναγκάσει τους εργάτες να δουλεύουν γΓ αυτόν στο μέλλον.

Κι όμως, έπειτα απ' όλη αυτή τη διαδικασία, οι καπιταλιστές ισχυρίζονται ότι κάνουν χάρη στους εργάτες, ετπτρέποντάς τους να δουλεύουν. Ισχυρίζονται ότι “προσφέρουν εργασία", σα να μην μπορούσε να γίνει καμιά κοινωνική εργασία πριν από το ξεκίνημα της πρωταρχικής ληστείας τους. Και κάποιοι μέσα στο εργατικό κίνημα είναι αρκετά ανόητοι ώστε να αναφέρονται σ’


αυτούς ως "συνεταίρους στην παραγωγή", λες και ο δουλοκτήτης είναι ο "συνέταιρος" του δούλου ή ο φεουδάρχης ο "συνέταιρος" του δουλοπάροικου.

Στην πραγματικότητα, κάθε φορά που ο εργάτης δουλεύει, ενισχύει τον έλεγχο που ασκεί ο καπιταλιστής. Αυτό ισχύει ακόμα και αν οι συνθήκες είναι τέτοιες που να επιτρέπουν μια καλυτέρευση στο βιοτικό επίπεδο των εργατών. Οπως λέει ο Μαρξ στο Κεφάλαιο:

Ο καλύτερος ρουχισμός, π τροφή και η μεταχείριση περιορίζουν τόσο ελάχιστα την εκμετάλλευση του εργάτη, όσο περιορίζουν και την εκμετάλλευση του δούλου. Μια άνοδος στην τιμή της εργασίας το μόνο που σημαίνει είναι ότι το μήκος και το βάρος της χρυσής αλυσίδας, που ο μισθωτός εργάτης έχει ήδη σφυρηλατήσει για τον εαυτό του, του επιτρέπουν μια χαλάρωση των δεσμών της.

Αυτή η διαδικασία επιτρέπει στους καπιταλιστές να πάρουν στα χέρια τους όλα τα εργοστασιακά μηχανήματα και τις πρώτες ύλες που είναι απαραίτητες για την περαιτέρω παραγωγή. Μετά μπορούν να προσποιούνται ότι είναι "οι δημιουργοί του πλούτου", οι άνθρωποι που "προσφέρουν εργασία" σε άλλους. Στην πραγματικότητα αυτό που κάνουν είναι να κλέβουν το προϊόν της εργασίας των άλλων και μετά να απαγορεύουν τη χρήση του για περαιτέρω παραγωγή, εκτός αν τους επιτραπεί να ξανακλέψουν.

Η ληστεία και η άνοδος του καπιταλισμού

Σήμερα θεωρούμε δεδομένη την αγορά και την πώληση της εργατικής δύναμης. Φαίνεται τόσο "φυσικό" φαινόμενο όσο η ανατολή και η δύση του ήλιου. Ομως, ως πριν από λίγες εκατοντάδες χρόνια, σε όλες τις κοινωνίες, αυτή η συναλλαγή δεν ήταν παρά ένα επουσιώδες χαρακτηριστικό. Στην Ευρώπη του ύστερου μεσαίωνα ή στην Αφρική και την Ασία στην εποχή του ευρωπαϊκού αποικισμού κατά τον 18ο ή τον 19ο αιώνα, οι περισότεροι άνθρωποι είχαν κάποια άμεση πρόσβαση στα μέσα εξασφάλισης της επιβίωσης, ακόμα κι αν έπρεπε να δίνουν ένα κομμάτι απ' ό,τι παρήγαν σε κάποιον παρα- σιτικό γαιοκτήμονα. Οι αγρότες καλλιεργούσαν τροφή στη γη τους. Οι τεχνί


τες μπορούσαν να φτιάξουν αγαθά στα δικά τους μικρά εργαστήρια.Αυτό που άλλαξε την κατάσταση ήταν μια πρωταρχική πράξη αρπαγής

και ληστείας, δηλαδή η χρήση βίας με σκοπό να αποσπαστεί ο έλεγχος των μέσων παραγωγής από την πλειοψηφία του πληθυσμού. Η διαδικασία αυτή πραγματώθηκε από την κρατική εξουσία για λογαριασμό κάποιων από τις πλέον προνομιούχες ομάδες της κοινωνίας.

Ετσι στην Αγγλία και την Ουαλία, για παράδειγμα, η άνοδος του καπιταλισμού συνοδεύτηκε από τις “περιφράξεις", μια σειρά από νόμους του κοινοβουλίου που διά της βίας έδιωχναν τους αγρότες από τις κοινές γαίες που καλλιεργούσαν επί αιώνες. Μετά πέρασαν και άλλους νόμους κατά της “αλητείας”, με τους οποίους υποχρέωναν τους αγρότες που είχαν μείνει πια χωρίς γη να αναζητήσουν δουλειά με αντάλλαγμα οποιοδήποτε ημερομίσθιο κι αν έβρισκαν. Στη Σκοτία οι “εκκαθαρίσεις” είχαν το ίδιο αποτέλεσμα, καθώς οι ευγενείς έδιωξαν τους μικροκαλλιεργητές από τη γη για να τους αντικαταστήσουν πρώτα με πρόβατα και μετά με ελάφια.

Καθώς αυτοί που κυβερνούσαν την Βρετανία έφτιαξαν μια αυτοκρατορία σ' ολόκληρο τον υπόλοιπο κόσμο, πήραν και εκεί μέτρα για να πετύχουν τον ίδιο χωρισμό της μάζας των ανθρώπων από τα μέσα εξασφάλισης της επιβίωσης. Στην Ινδία απένειμαν το δικαίωμα της πλήρους ιδιοκτησίας της γης στην ήδη εξαιρετικά προνομιούχο τάξη των ζαμιντάρ. Στην Ανατολική και Νότια Αφρική συνήθως υποχρέωναν κάθε νοικοκυριό να πληρώνει ένα σταθερό ποσό χρημάτων, τον κεφαλικό φόρο, το οποίο μπορούσε να μαζευτεί μόνο αν κάποια από τα μέλη της οικογένειας πήγαιναν να δουλέψουν για τους Ευρωπαίους κτηματίες και επιχειρηματίες. Τέλος, στη Βόρειο Αμερική και την Καραϊβική, όταν κατάλαβαν ότι δεν μπορούσαν να αναγκάσουν ΐους ιθαγενείς να γίνουν “ελεύθεροι" μισθωτοί εργάτες, έκαναν εισαγωγή εκατομμυρίων δούλων τους οποίους απήγαγαν από τη Δυτική Αφρική, προκειμένου έτσι να εξασφαλίσουν τα κέρδη που ήθελαν.

Αυτή τη διαδικασία δημιουργίας των συνθηκών για την ανάπτυξη της καπιταλιστικής παραγωγής ο Μαρξ την αποκάλεσε “πρωταρχική συσσώρευση του κεφαλαίου". Περιλάμβανε δυο πράγματα: από τη μια τη συγκέντρωση τρομακτικού πλούτου στα χέρια της καπιταλιστικής τάξης και από την άλλη την "απελευθέρωση" της πλειοψηφίας του πληθυσμού από οποιαδήποτε άμεση πρόσβαση στα μέσα εξασφάλισης της επιβίωσης.

Από τη στιγμή που ο καπιταλισμός είχε πια εδραιωθεί, οι δικοί του οικονομικοί μηχανισμοί προώθησαν αυτές τις διαδικασίες ακόμα πιο πέρα. Ετσι,


στην Βρετανία στα τέλη του 18ου αιώνα υπήρχαν εκατοντάδες χιλιάδες υφαντές με χειροκίνητους αργαλειούς, που δούλευαν υφαίνοντας προκειμέ- νου να πουλήσουν το προϊόν τους. Μέσα σε 50 χρόνια είχαν όλοι συντρίβει από τις καπιταλιστικές εταιρείες που χρησιμοποιούσαν μηχανικούς αργαλειούς. Στην Ιρλανδία, στη δεκαετία του 1840, η τρομερή πείνα που προκλήθηκε από την απαίτηση να πληρώνουν οι πεινασμένοι αγρότες νοίκι στους -κυρίως Βρετανούς- γαιοκτήμονες, ακόμα και μετά την καταστροφή της σοδειάς πατάτας, οδήγησε ένα εκατομμύριο ανθρώπους στη λιμοκτονία και άλλους τόσους στην εγκατάλειψη της γης τους προς αναζήτηση εργασίας στις ΗΠΑ και στην Αγγλία.

Αυτή η ιστορία έχει επαναληφθεί πολλές φορές από τότε. Στην Αφρική, την Ασία και τη Λατινική Αμερική οι συνηθισμένες “οικονομικές” πιέσεις, στηριγμένες και από τη δράση της αστυνομίας ενάντια σ’ όσους δεν έχουν να πληρώσουν για το νοίκι της γης, έχουν υποχρεώσει εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους να εγκαταλείψουν τη γη τους και να αναζητήσουν δουλειά - συχνά χωρίς επιτυχία- στις παραγκουπόλεις των μεγαλουπόλεων. Εκεί δεν έχουν άλλη επιλογή από το να δουλεύουν με όποιο μεροκάματο βρουν. Μόλις ο καπιταλισμός εδραιωθεί πλήρως σε κάποιο μέρος του κόσμου, η ανάγκη του για άμεση βία, έτσι ώστε να αναγκαστούν οι ανθρώποι να δουλέψουν, μειώνεται. Με τον καιρό οι άνθρωποι ξεχνάνε ότι κάποτε μπορούσαν να ζουν χωρίς να δουλεύουν για κάποιον άλλον. Αρχίζουν να δέχονται ως δεδομένη τη σχέση μεταξύ αφεντικού και εργάτη. Και πολύ συχνά αποδέχονται το καπιταλιστικό κήρυγμα που συγκαλύπτει την πραγματικότητα της μισθωτής δουλείας πίσω από τη γνωστή φιλολογία περί καπιταλιστών που “προσφέρουν εργασία’.

Το γεγονός της εκμετάλλευσης, το ότι λίγοι δηλαδή άνθρωποι αρπάζουν την αξία που δημιουργούν οι πολλοί, αποκρύπτεται.

Ο Μαρξ χρησιμοποίησε τον όρο “φετιχισμός του εμπορεύματος", όταν α- ναφερόταν σ’ αυτή την κατάσταση. Εξηγούσε ότι οι άνθρωποι κάνουν το λάθος να κοιτούν μόνο την επιφάνεια αυτού που συμβαίνει στην καπιταλιστική αγορά, χωρίς να βλέπουν τις πραγματικές ανθρώπινες σχέσεις που βρίσκονται από κάτω. Το συμπέρασμα που προκύπτει από μια τέτοια θεώρηση είναι ότι κάθε άλλος τρόπος οργάνωσης των πραγμάτων, μοιάζει να είναι κυριολεκτικά αδύνατος.


Η δυναμική τον καπιταλισμού

Ο Τόνι Μπλερ, ο ηγέτης του Εργατικού Κόμματος, ισχυρίζεται ότι ο μαρξισμός είναι απηρχαιωμένος επειδή δεν καταλαβαίνει το ‘δυναμισμό" της ‘οικονομίας της αγοράς".

Αυτός ο ισχυρισμός δείχνει την άγνοια του Τόνι Μπλερ για τις ιδέες του Μαρξ. Ολη η ανάλυση του Μαρξ για τον καπιταλισμό βασιζόταν στην κατανόηση του δυναμισμού του συστήματος -της αδυναμίας του, δηλαδή, να μείνει ακίνητος- καθώς και των διαρκών μεταμορφώσεων που προκαλεΐ στην παραγωγή και στις ζωές των ανθρώπων που δουλεύουν μέσα σ' αυτό το σύστημα.

Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, το οποίο ο Μαρξ έγραψε μαζί με τον Φρ(· ντριχ Ενγκελς στις αρχές του 1848, επέμενε:

Η αστική τάξη, κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας της, που δεν ξεπερνά τα 100 χρόνια, έχει δημιουργήσει mo μαζικές και πιο κολοσσιαίες παραγωγικές δυνάμεις απ’ όλες τις προηγούμενες ανθρώπινες γενιές μαζί.

Εδινε έμφαση στη συνεχή μεταμόρφωση στην οποία υπόκειτο η βιομηχανία στις συνθήκες του καπιταλισμού:

Η αστική τάξη δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς να επαναστατικοποιεί συνέχεια τα μέσα παραγωγής... Οι συνεχείς επαναστάσεις στην παραγωγή... ξεχωρίζουν την αστική εποχή από όλες τις προηγούμενες.

Στο Κεφάλαιο ο Μαρξ θεωρεί τη συνεχή τάση για δημιουργία ακόμα μεγαλύτερης βιομηχανίας ως το χαρακτηριστικό γνώρισμα του καπιταλισμού:

Ο καπιταλιστής δοσμένος με φανατισμό στο να κάνει την αξία να αυτοεπεκτεΐ- νεται, υποχρεώνει αμείλικτα το ανθρώπινο είδος να παράγει για χάρη της παραγωγής. Συσσώρευση για τη συσσώρευση, παραγωγή για χάρη της παραγωγής!

Το Κεφάλαιο δείχνει πώς αυτή η βαθιά ριζωμένη έμμονη ιδέα για τη συσσώρευση γεννιέται από την ίδια τη φύση της καπιταλιστικής αγοράς. Ο πρώτος τόμος του έργου ξεκινά με την ανάλυση της παραγωγής για την αγορά (‘εμπορευματική παραγωγή"), μετά ασχολείται με το τι συμβαίνει όταν εμφανίζεται η μισθωτή εργασία και όταν η εργατική δύναμη γίνεται εμπόρευμα και καταλήγει δείχνοντας πώς η παραγωγή που χρησιμοποιεί μισθωτή εργασία δημιουργεί μια διαδικασία υποχρεωτικής συσσώρευσης που αγνοεί τις αν


θρώπινες ανάγκες και τις επιθυμίες των μεμονωμένων ατόμων.Η διαφωνία του Μαρξ με τον Τόνι Μπλερ και τους υπόλοιπους υποτιθέμε

νους άλλους ‘εκσυγχρονιστές* -αλλά στην πραγματικότητα πολύ ξεπερασμένους υπερασπιστές του καπιταλισμού- δεν βρίσκεται στο ότι ο πρώτος δεν μπορεί να διακρίνει το πόσο δυναμικό σύστημα είναι ο καπιταλισμός. Βρίσκεται στο γεγονός ότι ο Μαρξ, σε αντίθεση με τους δεύτερους, μπορεί να διακρίνει ότι αυτός ο δυναμισμός είναι αδιάσπαστα δεμένος με την απανθρωπιά και τον παραλογισμό του συστήματος.

Ο καπιταλισμός είναι βασισμένος σ' ένα σύστημα κοινωνικής παραγωγής που αφορά σήμερα μια παγκόσμια εργατική δύναμη περίπου 3 δισεκατομμυρίων ανθρώπων. Ωστόσο η οργάνωση της παραγωγής γίνεται από ξεχωριστές, ανταγωνιστικές εταιρείες (οι περισσότερες από τις οποίες είναι ιδιωτικές, ενώ κάποιες ανήκουν σε ανπμαχόμενα εθνικά κράτη) που το μόνο τους κίνητρο είναι η ανάγκη να βρίσκονται μπροστά απ' τις άλλες στην κούρσα του ανταγωνισμού. Το γεγονός ότι κάθε εταιρεία εκμεταλλεύεται μισθωτή εργασία σημαίνει ότι καμιά δε μπορεί να επαναπαυτεί στις δάφνες της. Οσο επιτυχημένη κι αν ήταν μια εταιρεία στο παρελθόν, ζει με το φόβο ότι μια αντίπαλη εταιρεία θα επενδύσει τα δικά της κέρδη σε νέα και πιο σύγχρονα κτίρια και μηχανές. Ετσι κάθε εταιρεία θα πρέπει διαρκώς να αγωνιά για το πώς τα κέρδη της θα ξεπερνάνε αυτά των αντιπάλων της. Και αυτό σημαίνει ότι κάθε εταιρεία προσπαθεί να υποχρεώσει τους εργάτες της να παράγουν όσο το δυνατόν περισσότερα με όσο το δυνατόν χαμηλότερους μισθούς. Κανένας καπιταλιστής δεν τολμά να μείνει αδρανής για κάποιο σημαντικό χρονικό διάστημα. Αυτό θα σήμαινε ότι θα έμενε πίσω από τους ανταγωνιστές του και ότι τελικά θα χρεωκοπούσε.

Ετσι εξηγείται ο δυναμισμός του καπιταλισμού. Η πίεση που δέχεται κάθε καπιταλιστής να βρίσκεται διαρκώς μπροστά από τους άλλους οδηγεί σε μια συνεχή αναβάθμιση των εγκαταστάσεων και των μηχανών, καθώς και σε μια συνεχή πίεση προς τους εργάτες, ώστε οι τελευταίοι να αποφέρουν εκείνα τα κέρδη που θα κάνουν την αναβάθμιση δυνατή. Αυτό είναι η λογική που καθιστά το σύστημα απάνθρωπο.

Σ' ένα λογικό κόσμο η εισαγωγή νέου εξοπλισμού που υποκαθιστά την εργασία θα οδηγούσε αυτόματα σε λιγότερες ώρες εργασίας και υψηλότερο βιοτικό επίπεδο. Οχι όμως στον καπιταλισμό, όπου κάθε εταιρεία πρέπει να μειώσει το κόστος της, ώστε να μη χρεωκοπήσει. Αυτό σημαίνει την προσπάθεια περικοπής του βιοτικού επιπέδου των εργατών.

42 Η Οικονομία too Τρελοκομείο»

Η απανθρωπιά και ο παραλογισμός της λήψης αποφάσεων στον καπιταλισμό είναι τέτοια που ακόμα και τα αφεντικά δεν είναι ελεύθερα να κάνουν ό,τι θέλουν. Μπορούν να επιλέξουν να εκμεταλλεύονται τους εργάτες τους με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο. Δεν μπορούν όμως να επιλέξουν να μην εκμεταλλεύονται τους εργάτες τους καθόλου, ή ακόμα και να τους εκμεταλλεύονται λιγότερο απ’ ό,τι κάνουν οι άλλοι καπιταλιστές. Εκτός, φυσικά, αν θέλουν να χρεωκοπήσουν. Και οι ίδιοι υπόκεινται στο σύστημα, που ακολουθεί την αμείλικτη πορεία του παρά τα οποιαδήποτε συναισθήματα των μεμονωμένων ατόμων. Ο καπιταλισμός είναι στην πραγματικότητα όπως οι σκου- ληκοδρομίες. Οποιος καπιταλιστής δεν παραμένει ένα άθλιο σκουλήκι, όποιος προσπαθεί να μεταχειρισθεί τους εργάτες του καλά, όποιος βάζει τις ανάγκες τους πάνω από την πίεση του ανταγωνισμού, δεν μένει για πολύ στο παιχνίδι.

Ακόμα χειρότερα, όμως, ο τυφλός ανταγωνισμός μεταξύ των καπιταλιστών αναπόφευκτα δημιουργεί συνθήκες που απειλούν να ρίξουν όλο το σύστημα στο χάος. Η παραγωγή των αντίπαλων εταιρειών συνδέεται μέσα από την αγορά. Κανείς καπιταλιστής δε μπορεί να συνεχίσει την παραγωγή αν δεν πουλήσει τα προϊόντα του. Αλλά η δυνατότητα να πουλήσει εξαρτάται από το τι δαπανούν οι άλλοι καπιταλιστές, από τις άμεσες δηλαδή δαπάνες τους για αγαθά (είτε πρόκειται για καταναλωτικά αγαθά πολυτελείας είτε για εγκαταστάσεις και μηχανήματα για τις εταιρείες τους), καθώς και από τους μισθούς.που πληρώνουν στους εργάτες (που με τη σειρά τους δαπανούν για τη συντήρησή τους). Αλλά αυτοί οι άλλοι καπιταλιστές δεν μπορούν να ξοδέψουν αν δεν έχουν πουλήσει τα δικά τους προϊόντα.

Σε κάθε σημείο του συστήματος, η αγορά κάνει την παραγωγή να εξαρ- τάται απ’ οτιδήποτε συμβαίνει οπουδήποτε αλλού. Αν η αλυσίδα της αγοράς και πώλησης σπάσει σε οποιοδήποτε σημείο, όλο το σύστημα αρχίζει να μπλοκάρει. Τότε επέρχεται η οικονομική κρίση.

Οι κυκλικές κρίσεις του περασμένου αιώνα 43

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Οι κυκλικές κρίσεις

του περασμένου αιώνα

Ανθηση και ύφεση

Η ιστορία του βιομηχανικού καπιταλισμού είναι μια ιστορία άνθησης και ύφεσης, αυτού που οι οικονομολόγοι του κατεστημένου αποκαλούν “οικονομικό κύκλο". Επί δύο αιώνες τώρα έχουν υπάρξει διαστήματα ξέφρενης επέκτασης της παραγωγής, που διακόπτονται όμως από ξαφνικές καταρρεύσεις, στη διάρκεια των οποίων ολόκληροι τομείς της βιομηχανίας παύουν να λειτουργούν.

Τα τελευταία 20 χρόνια περάσαμε μέσα από τρεις τέτοιες υφέσεις και κάθε μια απ’ αυτές επιβάρυνε τους εργαζόμενους ακόμη περισσότερο απ' ό,τι η προηγούμενη. Οι ανθρώπινες ζωές ρημάχτηκαν καθώς ο κόσμος έχανε τη δουλειά του και μερικές φορές και το σπίτι του. Αυτές οι περιοδικές κρίσεις είναι εγγενείς στον τρόπο που λειτουργεί το σύστημα.

Κάθε επιχείρηση βγαίνει στην αγορά με σκοπό τη μεγιστοποίηση των κερδών της. Αν διαφαίνεται ότι τα κέρδη μπορούν εύκολα να πραγματοποιηθούν, τότε οι επιχειρήσεις σ’ όλο το πλάτος και μήκος του συστήματος αυξά-

44 Η Οικονομία too Τρελοκομείου

vouv την παραγωγή τους όσο το δυνατόν πιο γρήγορα. Ανοίγουν νέα εργοστάσια και γραφεία, αγοράζουν νέα μηχανήματα και προσλαμβάνουν υπαλλήλους, πιστεύοντας ότι θα τους είναι εύκολο να πουλήσουν τα αγαθά που θα παραχθούν. Οι κινήσεις τους προσφέρουν μια έτοιμη αγορά σε άλλες εταιρείες, που πουλούν εύκολα είτε εξοπλισμό και μηχανήματα στις αρχικές επιχειρήσεις, είτε καταναλωτικά αγαθά στους εργάτες που έχουν προσλη- φθεί. Ολη η οικονομία ανθεί, όλο και περισσότερα αγαθά παράγονται, ενώ η ανεργία πέφτει.

Αλλά αυτό δεν μπορεί να κρατήσει για πολύ. Μια ‘ελεύθερη’ αγορά σημαίνει ότι δεν υπάρχει κανένας συντονισμός μεταξύ των διάφορων ανταγω- νιζόμενων επιχειρήσεων. Ετσι, για παράδειγμα, οι ιδιοκτήτες των αυτοκινητοβιομηχανιών είναι δυνατόν να αποφασίσουν να αυξήσουν την παραγωγή τους, χωρίς όμως ταυτόχρονα να υπάρχει η αναγκαία επέκταση και από τις επιχειρήσεις που φτιάχνουν ατσάλι για τα αμαξώματα, ή από τις φυτείες στη Μαλαισία που παράγουν ελαστικό για τους τροχούς των αυτοκινήτων. Ανάλογα, οι επιχειρήσεις είναι δυνατόν να αρχίσουν να προσλαμβάνουν ειδικευμένους εργάτες, χωρίς κάποια απ' αυτές να δέχεται να αναλάβει την αναγκαία εκπαίδευση ώστε να αυξηθεί ο συνολικός αριθμός τέτοιων εργατών.

Το μόνο που μετράει γι’ αυτές τις επιχειρήσεις είναι το να βγάλουν όσο το δυνατόν περισσότερο κέρδος και όσο το δυνατόν πιο γρήγορα. Αλλά το τυφλό πάθος τους προς αυτή την κατεύθυνση εύκολα μπορεί να οδηγήσει στην εξάντληση των υπαρχόντων αποθεμάτων από πρώτες ύλες, πόρους, ειδικευμένη εργασία, καθώς και χρηματοδότηση για τη βιομηχανία.

Σε κάθε άνθηση που έχει γευτεί ο καπιταλισμός υπάρχει ένα σημείο στο οποίο ξαφνικά εμφανίζεται έλλειψη πρώτων υλών, πόρων, ειδικευμένης εργασίας και χρηματοδότησης. Οι τιμές και τα επιτόκια αρχίζουν να ανεβαίνουν κι αυτό με τη σειρά του σπρώχνει τους εργάτες να περάσουν στη δράση για να προστατεύσουν το βιοτικό τους επίπεδο.

Η άνθηση αναπόφευκτα καταλήγει στην εμφάνιση και την ενίσχυση του πληθωρισμού. Και, ακόμη χειρότερα για τους μεμονωμένους καπιταλιστές, το αυξανόμενο κόστος γρήγορα καταστρέφει τα κέρδη κάποιων επιχειρήσεων και τις σπρώχνει στα όρια της χρεωκοπίας. Ο μόνος τρόπος να προστατευτούν είναι να μειώσουν την παραγωγή, να απολύσουν τους εργάτες και να κλείσουν τα εργοστάσια. Κάνοντάς το αυτό καταστρέφουν τη ζήτηση για τα προϊόντα κι άλλων επιχειρήσεων. Η άνθηση γίνεται ύφεση.

Ξαφνικά εμφανίζεται “υπερπαραγωγή". Τα προϊόντα στοιβάζονται σε α


ποθήκες επειδή οι άνθρωποι δεν έχουν τα λεφτά να τα αγοράσουν. Εφόσον τα αγαθά δεν μπορούν να πουληθούν οι εργάτες που τα παρήγαγαν απολύονται. Αυτό σημαίνει άτι αυτοί οι εργάτες τώρα μπορούν να αγοράσουν λιγό- τερα αγαθά απ' ότι πριν και η 'υπερπαραγωγή· στο σύστημα ως σύνολο αυξάνει.

Η αυτοκινητοβιομηχανία δεν μπορεί να πουλήσει τόσα αυτοκίνητα όσα και στο παρελθόν κι έτσι αγοράζει λιγότερο χάλυβα. Ως αποτέλεσμα, διάφορα εργοστάσια παραγωγής χάλυβα κλείνουν και πολλοί εργάτες του κλάδου απολύονται. Αλλά οι απολυμένοι εργάτες της χαλυβουργίας δεν μπορούν να αγοράσουν αυτοκίνητα κι έτσι παράγονται λιγότερα αυτοκίνητα. Είναι η σειρά των εργατών στην αυτοκινητοβιομηχανία να απολυθούν, αλλά τότε αυτοί δεν μπορούν πλέον να αγοράσουν αγαθά όπως πλυντήρια ή ψυγεία που είναι φτιαγμένα από χάλυβα κι έτσι απαιτείται λιγότερος χάλυβας. Αποτέλεσμα; Κλείνουν περισσότερα εργοστάσια παραγωγής χάλυβα, απολύονται περισσότεροι εργάτες στη χαλυβουργία και αγοράζονται ακόμη λιγότε- ρα αυτοκίνητα. Πρόκειται για έναν φαύλο κύκλο στον οποίο κάθε επιχείρηση ισχυρίζεται ότι μόνη αυτή μπορεί να επιβιώσει με το να πιέζει προς τα κάτω τα μεροκάματα, να αυξάνει την παραγωγικότητα και να απολύει εργάτες. Αλλά κάθε φορά που συμβαίνει αυτό, έχουμε λιγότερες αγορές για άλλες εταιρείες, περισσότερες απολύσεις και περικοπές μισθών και τελικά μια μικρότερη αγορά για τα αγαθά της πρώτης εταιρείας.

Η στροφή από την άνθηση στην ύφεση αιφνιδιάζει πάντοτε τις μεγάλες επιχειρήσεις. Στα τέλη της δεκαετίας του ‘80 οι εκπρόσωποι του κατεστημένου κι από τις δυο πλευρές του Ατλαντικού ισχυρίζονταν διαρκώς ότι οι οικονομίες τους πήγαιναν θαυμάσια. Το 1990 ο δεξιός Βρετανός πρωθυπουργός, Τζον Μέιτζορ και ο υπουργός του των Οικονομικών Νόρμαν Λαμόντ διακήρυτταν επανειλημμένα ότι δεν θα υπάρξει ύφεση. Σχεδόν όλοι οι επαγγελ- ματίες οικονομικοί αναλυτές τούς στήριζαν. Τ α καλά νέα στην τελευταία Οικονομική Επιθεώρηση του Οργανισμού για την Οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη είναι ότι η οικονομική δραστηριότητα στον βιομηχανικό κόσμο έχει σταθεροποιηθεί σε ένα ρυθμό ανάπτυξης του 3%*, ανέφερε ο Πίτερ Νόρμαν στους Φαϊνάνσιαλ Τάιμς.

Τότε, σαν να έπεσε από τον ουρανό, ξέσπασε η κρίση. Ο ίδιος ο κύριος Πίτερ Νόρμαν μιλούσε τώρα για 'μια πληθώρα από άσχημα νέα για την οικονομία. Πρακτικά, όλοι οι δείκτες σχετικά με την παραγωγή που μειώνεται, τις λιανικές πωλήσεις που πέφτουν και την ανεργία που ανεβαίνει είναι χειρότε


ροι απ' ό,τι περίμενε κανείς’. Οι ίδιοι οι Φαϊνάνσιαλ Τάιμς είχαν περιέλθει σε βαθιά αμηχανία για το τι είχε συμβεί. “Είμαστε στο σκοτάδι", παραδέχονταν κάποιος από τους τακτικούς αρθρογράφους της εφημερίδας. Ο Λαμόντ μιλούσε τώρα για τις υφέσεις σαν να επρόκειτο για κάποιο φυσικό φαινόμενο όπως η παλίρροια και η άμπωτη. Ο προκάτοχός του, ο Νάιτζελ Λόσον, που πάντα μιλούσε με κομπασμό για το υποτιθέμενο “οικονομικό θαύμα" της δεκαετίας του 1980, τώρα υποστήριζε ότι “ο οικονομικός κύκλος είναι ένα αναντίρρητο γεγονός. Πάντοτε υπήρχαν και πάντοτε θα υπάρχουν αυτά τα πάνω και τα κάτω".

Οπως σημείωνε ο Μαρξ, οι επιχειρηματίες πάντοτε πιστεύουν ότι τα πάντα πηγαίνουν πολύ καλά ως τη στιγμή που θα ξεσπάσει η κρίση: “Οι επιχειρήσεις πάντοτε φαίνονται απόλυτα υγιείς ως τη στιγμή που έρχεται η κατάρρευση". Και η ύφεση πράγματι πάντοτε ξεσπάει. Και πάντοτε καταλήγει σε μαζική καταστροφή της ζωής των ανθρώπων και σε μαζική σπατάλη πόρων. Ωστόσο, πάντοτε η απάντηση των εργοδοτών και των κυβερνήσεων στην ύφεση είναι να λένε στον κόσμο ότι “δεν υπάρχουν αρκετά για όλους” και ότι όλοι πρέπει να “κάνουν θυσίες" και να “σφίξουν το ζωνάρι".

Στην ύφεση των αρχών της δεκαετίας του 1990 η βρετανική οικονομία παρήγαγε κάθε χρόνο τουλάχιστον 6% λιγότερο απ’ ό,τι μπορούσε να παράγει, γεγονός που οδήγησε σε ετήσια συνολική απώλεια 36 δισεκατομμύριων λιρών επί τρία περίπου χρόνια. Για να το πούμε αλλιώς, η απώλεια κάθε χρόνο ήταν ισοδύναμη σχεδόν με το κόστος του Εθνικού Συστήματος Υγείας. Η ύφεση ήταν λιγότερο σοβαρή στις ΗΠΑ απ’ ό,τι στη Βρετανία. Παρ' όλα αυτά η απώλεια στην παραγωγή ήταν πάνω από 50 δισ. δολάρια το χρόνο. Αν η παραγωγή είχε αυξηθεί κατά ένα μέτριο μόνο ποσοστό, θα είχαν παραχθεί επιπλέον 150 δισ. δολάρια το χρόνο, ένα ποσό ίσο με αυτό που διαθέτει το σύνολο του μαύρου πληθυσμού στην Αφρική νότια της Σαχάρας προκειμέ- νου να επιζήσει.

Τα παραπάνω δεν εξαντλούν σε καμία περίπτωση το σύνολο της σπατάλης στην οποία αναφερόμαστε. Γιατί αυτή η κρίση δεν ήταν η πρώτη, αλλά η τρίτη κρίση που έχει περάσει ο δυτικός κόσμος τα τελευταία δεκαέξι χρόνια. Αν οι δυτικές οικονομίες αναπτύσσονταν αυτά τα χρόνια με την ίδια μέση ταχύτητα των προηγούμενων 20 χρόνων, τότε το συνολικό προϊόν θα ήταν πάνω από 40% υψηλότερο απ’ ό,τι τελικά παρήχθηκε στην πραγματικότητα.

Η σπατάλη που προέρχεται, παγκόσμια, από τις οικονομικές κρίσεις είναι πολύ μεγαλύτερη απ’ αυτή που προκαλείται απ' όλες τις φυσικές καταστρο


φές, όλους τους σεισμούς, όλες τις ηφαιστειακές εκρήξεις, όλες τις πλημμύρες και όλες τις επιδημίες, μαζί. Αλλά οι οικονομικές κρίσεις δεν είναι φυσικές καταστροφές.

Τα μέσα με τα οποία παράγονται αναγκαία για τους ανθρώπους πράγματα, εξακολουθούν να υπάρχουν στη διάρκεια μιας οικονομικής κρίσης με τον ίδιο τρόπο που υπήρχαν και πιο πριν: από τη μια μεριά τα εργοστάσια, τα ορυχεία, τα ναυπηγεία, τα χωράφια κ.λπ. που μπορούν να αποφέρουν αγαθά και από την άλλη οι εργάτες, που μπορούν να δουλέψουν σ’ αυτά.

Δεν είναι κάποια φυσική θεομηνία αυτή που εμποδίζει τους άνεργους άντρες και τις άνεργες γυναίκες να δουλέψουν στα κλειστά εργοστάσια, αλλά είναι η οργάνωση του καπιταλισμού.

Η καπιταλιστική οικονομική θεωρία και η οικονομική κρίση

Παρά τη σπατάλη και το ρήμαγμα της ζωής των ανθρώπων που προκαλεί η καπιταλιστική κρίση, οι περισσότεροι επίσημοι οικονομολόγοι προσπαθούν να προσποιηθούν ότι όλα αυτά δεν συμβαίνουν πραγματικά. Ακολουθούν ένα “νόμο’ που ανέπτυξε ένας Γάλλος οικονομολόγος, ο Ζαν Μπατίστ Σαι, ο οποίος έζησε πριν από δύο αιώνες. Αυτός έλεγε ότι η κρίση είναι αδύνατη, γιατί κάθε φορά που ένα αγαθό πουλιέται από κάποιον, αγοράζεται από κάποιον άλλο. Αυτός ο νόμος είναι στην καρδιά της “οριακής’ ή της “νεοκλασικής" οικονομικής σχολής σήμερα.

Ισχυρίζεται ότι το “αόρατο χέρι” της αγοράς αυτόματα εξασφαλίζει ότι όσα αγαθά παραχθούν μπορούν και να αγοραστούν, ότι η “προσφορά" ισούται με τη “ζήτηση". Οι τιμές των προϊόντων, λέει, λειτουργούν ως σήματα που λένε στους καπιταλιστές τι να παράγουν. Αυτή η “θεωρία" βρίσκεται πίσω από τους ύμνους για την αγορά που είναι της μόδας σήμερα και τις ακούμε από τους πολιτικούς σ' όλο τον κόσμο. Είναι η δικαιολογία που χρησιμοποιούν για να καταργούν τους ελέγχους στην αγορά, να ιδιωτικοποιούν βιομηχανίες και να διακηρύσσουν ότι ο σοσιαλισμός είναι “ξεπερασμένος".

Η “θεωρία" όμως είναι διάτρητη.Τα “σήματα" των τιμών δεν μπορούν ποτέ να φέρουν σε επαφή το προϊ

4 8 Η Οικονομία τοο Τρελοκομείου

όν και τη ζήτηση, την πώληση και την αγορά, την παραγωγή και την κατανάλωση, με έναν ομαλό τρόπο. Η παραγωγή είναι πάντα μια διαδικασία που απαιτεί χρόνο. Τα 'σήματα των τιμών" δεν σου λένε ποτέ τι θα έχει ζήτηση όταν τελειώσει η παραγωγή, αλλά τι είχε ζήτηση πριν αρχίσει η παραγωγή.

Αυτός ο παράγοντας του χρόνου δημιουργεί τεράστια προβλήματα, ακόμα και με τις πιο απλές μορφές εμπορευματικής παραγωγής, όπως η καλλιέργεια σιταριού από πολλούς μικροκαλλιεργητές. Αν ο καιρός είναι άσχημος μια χρονιά και η σοδειά υποστεί ζημιές, τότε οι τιμές όντως ανεβαίνουν. Αυτή η εξέλιξη όμως, δεν μπορεί να αυξήσει την παραγωγή του σιταριού εκείνο το χρόνο. Στον πραγματικό κόσμο (σ’ αντίθεση με τον κόσμο των θεωρητικών της αγοράς) οι αγρότες πρέπει να περιμένουν ως την επόμενη άνοιξη για να σπείρουν την επόμενη σοδειά. Μπορεί η αντίδρασή τους στα ‘σήματα’ των τιμών, να είναι η σπορά μιας μεγαλύτερης έκτασης απ’ ό,τι προηγουμένως. Αλλά, εκτός κι αν -κατά τύχη- η κακοκαιρία επαναληφθεί και την επόμενη χρονιά, το μόνο αποτέλεσμα θα είναι να παράγουν περισσότερο σιτάρι απ’ αυτό που ζητούν οι καταναλωτές.

Το πιο γνωστό πρόβλημα αυτής της κατηγορίας ονομάζεται ‘ο κύκλος των χοίρων’ γιατί οι χοιροτρόφοι, συχνά ανακαλύπτουν ότι είτε η ζήτηση χοιρινού υπερβαίνει τον αριθμό των χοίρων που είναι έτοιμοι να πουλήσουν, ή ότι ο αριθμός των γουρουνιών που έχουν στη διάθεσή τους είναι πολύ μεγαλύτερος απ’ αυτόν που επιθυμούν να αγοράσουν οι άνθρωποι. Αλλά ανάλογα σκαμπανεβάσματα υπήρχαν πάντοτε σε κάθε είδους αγροτική παραγωγή-

Οι κύκλοι δεν εξαφανίζονται ούτε όταν μετακινηθούμε από τον κόσμο των μικρών καλλιεργητών προς τον κόσμο των γιγαντιαίων καπιταλιστικών εταιρειών. Στην πραγματικότητα γίνονται χειρότεροι.

Η βιομηχανική παραγωγή δεν αρχίζει μόνο μερικούς μήνες πριν από την τελική κατανάλωση. Εξαρτάται από μεγάλες επενδύσεις σε πάγιο κεφάλαιο και από το χτίσιμο κτιρίων για την εγκατάσταση μηχανών, στη διάρκεια αρκετών ετών. Εφόσον υπάρχει η ‘ελεύθερη αγορά’, δεν μπορεί να υπάρξει συντονισμός μεταξύ αντιπάλων εταιρειών. Ετσι οι εναλλαγές της ‘υπερπαραγωγής’ και ‘υπερβολικής ζήτησης’, της ύφεσης και της άνθησης είναι ακόμα πιο προδιαγεγραμμένες απ’ ό,τι σ’ ένα καθαρά αγροτικό σύστημα.

Ο μόνος τρόπος για την επίσημη άποψη να αντιμετωπίσει το πρόβλημα ήταν να το αγνοήσει. Αυτό έγινε παραδεκτό ανοικτά από έναν από τους ιδρυτές της ‘οριακής’ σχολής, τον Λέον Ουάλρας. "θα αντιμετωπίσουμε αυτή τη


δυσκολία" έγραφε, "απλά και μόνο με το να αγνοήσουμε το στοιχείο του χρόνου αυτή τη στιγμή". Ο Ρόι Ράντερ, ένας οικονομολόγος που προσπάθησε στα τέλη της δεκαετίας του ‘60 να αποδείξει μαθηματικά ότι η ανταγωνιστική οικονομία της αγοράς θα παρήγε ισορροπία (μια σταθερή σχέση μεταξύ αυτού που παραγόταν και αυτού που ζητιόταν), υποχρεώθηκε να συμπε- ράνει ότι αυτό ήταν αδύνατο. Γιατί προϋπέθετε ότι αυτοί που βρίσκονταν μέσα στο σύστημα θα έπρεπε να έχουν προετοιμαστεί από πριν για το πώς θα αντιδρούσαν σε όλες τις πιθανές περιπτώσεις που θα αντιμετώπιζαν οποτεδήποτε στο μέλλον. Το μοντέλο της τέλειας ισορροπίας, συμπέραινε, "καταρρέει πλήρως" μπροστά στην αδυναμία των ανθρώπων να κάνουν κάτι τέτοιο.

Στην πραγματικότητα, στον πραγματικό κόσμο, αν κάποτε ισοσκελιστούν η παραγωγή και η κατανάλωση, αυτό δεν γίνεται μέσω μιας ομαλής, αποτελεσματικής και ανώδυνης προσαρμογής της προσφοράς με τη ζήτηση, αλλά μ' ένα βίαιο σπασμό, δηλαδή με την κρίση.

Αυτό το έχουν αναγνωρίσει δύο φιλο-καπιταλιστικές οικονομικές σχολές.

Η μεγάλη κρίση της δεκαετίας του 1930 οδήγησε κάποιους οικονομολόγους, κυρίως τον Τζον Μέιναρντ Κέινς, να απορρίψουν τη χυδαία εκδοχή του νόμου του Σαι. Ο Κέινς ήταν υποστηρικτής του καπιταλισμού (έκανε μια ολόκληρη περιουσία τζογάροντας στο Χρηματιστήριο), αλλά ήθελε να τον σώσει από τον ίδιο του τον εαυτό. Αποδέχτηκε μεγάλο μέρος από το θεωρητικό πλαίσιο της "οριακής" οικονομικής θεωρίας. Αλλά υποστήριζε ότι αν το σύστημα αφηνόταν στον εαυτό του, θα επέρχονταν κρίσεις, κατά τις οποίες και η ζήτηση και η παραγωγή αγαθών θα μειώνονταν κι έτσι η "προσφορά" και η "ζήτηση" θα ισορροπούσαν μόνο και μόνο επειδή και οι δύο θα βρίσκονταν σε πολύ χαμηλό επίπεδο. Αυτό τον οδήγησε να απορρίψει τον "κοινό τόπο" της εποχής του -αλλά και της δικής μας εποχής 60 χρόνια μετά-, ότι δηλαδή η άνθηση της οικονομίας θα ερχόταν αυτόματα και ότι αρκούσε μόνο να σταματήσουν οι κυβερνήσεις να "χώνουν τη μύτη τους” στην οικονομία. Αντίθετα, ο Κέινς πίστευε ότι μόνο η κυβερνητική παρέμβαση μπορούσε να σταματήσει τις υφέσεις.

Στις δεκαετίες του 1940, του 1950 και του 1960 τέτοιες απόψεις ενσωματώθηκαν σε μια παραλλαγμένη εκδοχή των "οριακών" οικονομικών θεωριών, κι έγιναν η ορθοδοξία που αποδέχονται οι κυβερνήσεις όλων των αποχρώσεων και που διδάσκονταν οι φοιτητές των οικονομικών σχολών. Ο Τζον Σά-


μουελαον, ο γνωστός κάτοχος του βραβείου Νόμπελ οικονομίας και συγγραφέας του μηεστ σέλερ βιβλίου οικονομικών της εποχής, κόμπαζε ότι οι υφέσεις δεν θα ξανάρθουν ποτέ: Τ ο Εθνικό Γραφείο Οικονομικής Ερευνας κατάφερε να ξεμπερδέψει με μια απ’ τις πρώτες προτεραιότητες, δηλαδή τον οικονομικό κύκλο".

Αυτή η εμπιστοσύνη στην κυβερνητική παρέμβαση στο σύστημα δεν επέ- ζησε μετά τη μεγάλη ύφεση του 1974-76. Σχεδόν σε μια νύχτα οικονομολόγοι και πολιτικοί, που κήρυσσαν το κείνσιανό δόγμα για 30 χρόνια, άλλαξαν γνώμη. Οπως τόνισαν οι Αμερικάνοι οικονομολόγοι Μάνκιβ και Ρόμερ, η “κε- ϊνσιανή συναίνεση" αντικαταστάθηκε από την επιστροφή στην παλιά ιδέα ότι "οι αγορές πάντα ισορροπούν" και ότι “το αόρατο χέρι πάντα κατευθύνει την οικονομία σε αποτελεσματικό καταμερισμό των πόρων".

Οι οικονομολόγοι και οι πολιτικοί τώρα υιοθετούσαν, σε διαφορετικό βαθμό ο καθένας, ένα δόγμα που ονομάστηκε “μονεταρισμός". Αυτός υποστήριζε όχι απλώς ότι η κυβερνητική παρέμβαση δεν ήταν απαραίτητη, αλλά ότι αντίθετα οι κυβερνήσεις δεν έπρεπε να παρεμβαίνουν, εκτός από το να ελέγχουν τον συνολικό όγκο του χρήματος που κυκλοφορεί στην οικονομία και να εξαρθρώνουν τα “αφύσικα μονοπώλια", όπως αυτό το "μονοπώλιο" που υποτίθεται ότι δημιουργούσαν τα συνδικάτα όταν υπεράσπιζαν το βιοτικό επίπεδο των εργατών.

Η θριαμβευτική επιστροφή στην παλαιά “ορθοδοξία" στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και του 1980 συνοδεύτηκε από την επιστροφή της άποψης ότι η αγορά πάντοτε συνδέει τέλεια τη ζήτηση και την προσφορά. Αυτή η πεποίθηση εκφράστηκε με τον πιο πλήρη τρόπο από τη θατσερική πτέρυγα του Συντηρητικού Κόμματος στη Βρετανία και από αυτούς που υιοθέτησαν ανάλογες ιδέες στο πρώην ανατολικό μπλοκ και στον Τρίτο Κόσμο. Ομως, βρήκε ανταπόκριση και σε κάποιους οι οποίοι παλιότερα βρίσκονταν στην Αριστερά.

Αλλά υπήρχε μια αντίφαση μέσα στις ιδέες των ίδιων των θατσερικών, αντίφαση που πολύ λίγοι πρόσεξαν, επειδή επηρεάζονταν ιδιαίτερα από μια δεύτερη σχολή διαφωνούντων, τη λεγόμενη “αυστριακή σχολή", της οποίας πιο γνωστός εκπρόσωπος ήταν ο Φρίντριχ Χάγιεκ. Αυτός πάντοτε ήταν πολέμιος του κεϊνσιανισμού και της κρατικής παρέμβασης, επειδή υποτίθεται ότι προκαλούσαν “τυραννία" και υπονόμευαν το “δυναμισμό" της αγοράς. Αλλά ποτέ δεν είχε δεχτεί τη νεο-κλασική “οριακή" άποψη, που οδηγούσε στην άρνηση της κρίσης. Αναγνώριζε ότι το σύστημα ήταν αναπόφευκτα επιρρεπές σε καταστρεπτικά σκαμπανεβάσματα και αναφερόταν στην “ισορ


ροπία" λέγοντας ότι είναι "σχετικά ατυχής όρος".0 Χάγεκ επίσης δεχόταν ότι η αγορά συχνά παράγει το αντίθετο απ' αυ

τό που θέλουν οι άνθρωποι. Ό ανταγωνισμός έχει αξία μόνο εφόσον τα απο- τελέσματά του είναι απρόβλεπτα και συνολικά διαφέρουν απ' αυτά που οποιοσδήποτε έχει, ή μπορούσε να έχει, συνειδητά επιδιώξει. Η αυθόρμητη τάξη που παράγεται από την αγορά δεν εξασφαλίζει ότι οι κατά γενική ομολογία σημαντικότερες ανάγκες ικανοποιούνται πάντοτε πριν από τις λιγότερο σημαντικές”.

Ο Χάγιεκ, στις πιο ειλικρινείς του στιγμές υποστήριζε, ότι η αγορά δεν οδηγεί σε μια ομαλή εξισορρόπηση της προσφοράς και της ζήτησης, αλλά ότι αντίθετα η αγορά προχωρούσε μέσα απ’ αυτό που ο ομοϊδεάτης του “αυστριακός" Γιόζεφ Σούμπετερ αποκαλούσε “δημιουργική καταστροφή", η οποία είχε ως αποτέλεσμα όχι μια οικονομική ισορροπία αλλά μια οικονομική “τάξη".

Μια τέτοια, όμως, οικονομική θεωρία δεν είναι μια πολύ θελκτική για πολιτικούς που αναζητούν ψήφους ή για ιδεολόγους που ζητούν οπαδούς. Σε τελευταία ανάλυση, η “δημιουργική καταστροφή" αφορά τις θέσεις εργασίας, και μερικές φορές και τις ζωές, εκατομμυρίων ανθρώπων. Ετσι η εκδοχή των ιδεών του Χάγιεκ που συνήθως κηρύσσεται σήμερα, είναι ένα υβρίδιο, όπου η “νεο-κλασική" αντίληψη της ομαλής εξισορρόπησης αντικαθιστά την ιδέα της “δημιουργικής καταστροφής".

Η εικόνα που μας παρουσιάζουν λέει ότι αν ο κόσμος αγκαλιάσει την αγορά χωρίς αναστολές πρόκειται αυτόματα να επακολουθήσει ευημερία.

Αυτά υποσχέθηκαν στους λαούς του πρώην Ανατολικού μπλοκ, αφότου οι παλιές σταλινικές οικονομίες μπήκαν σε βαθιά κρίση στο τέλος της δεκαετίας του '80. Η αγορά, τους έλεγαν, θα έφερνε οικονομικά “θαύματα" ανάλογα μ’ αυτά που η Δυτική Γ ερμανία είχε γευθεί στη δεκαετία του 1950 και του 1960 και μάλιστα τώρα αυτά θα υλοποιούνταν "μέσα σε 400 ή 500 μέρες”.

Το ίδιο μήνυμα έχει σταλεί από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο σε κάπου 60 ή 70 χώρες του Τρίτου Κόσμου με τα “προγράμματα δομικής αναδιάρθρωσης". Και το κύριο μήνυμα της βρετανικής δεξιάς στις βουλευτικές εκλογές του 1992 δεν ήταν διαφορετικό. Η οικονομική ανάκαμψη θα άρχιζε, υποσχόταν, τη στιγμή που θα ξανάπαιρνε το χρίσμα, με το πρόγραμμά της για άπλωμα της αγοράς ακόμα πιο πλατιά.

Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις, η πραγματικότητα που ακολούθησε δεν ήταν η ισορροπία αλλά η καταστροφή. Στην περίπτωση των χωρών της


Ανατολικής Ευρώπης σήμαινε την καταστροφή του 20-40% της βιομηχανίας σε μια από τις χειρότερες υφέσεις που έχει γνωρίσει η ιστορία. Στις χώρες της Αφρικής υπήρξαν μαζικές περικοπές στο βιοτικό επίπεδο των ανθρώπων, καθώς μια ήπειρος που μπορούσε να ταϊσει όλο τον πληθυσμό της πριν από 20 χρόνια, τώρα φιλοξενούσε εκατομμύρια λιμοκτονούντες. Στην περίπτωση της Αγγλίας σήμαινε τη χειρότερη ύφεση από τη δεκαετία του 1930.

Πώς ξεσπάει η κρίσηΟ ενθουσιασμός για τις υποτιθέμενες θαυματουργές δυνάμεις της αγο

ράς είναι συνήθως μεγαλύτερος κατά τη διάρκεια της άνθησης της οικονομίας. Καθώς τα κέρδη μεγαλώνουν, οι καπιταλιστές κυριολεκτικά πέφτουν ο ένας πάνω στον άλλο, τρέχοντας για να παράγουν όλο και περισσότερα αγαθά. Ενα μέρος του πλούτου που βρίσκεται στον έλεγχο των πολύ πλούσιων γλιστράει στα χέρια αυτών που βρίσκονται αμέσως από κάτω. Οι εργολάβοι βγάζουν κέρδη με την ανέγερση νέων αποθηκών, εργοστασίων και γραφείων. Οι διαφημιστικές εταιρείες βρίσκουν μια εκ πρώτης όψεως αστείρευτη ζήτηση για τις υπηρεσίες τους. Οι μεσίτες ευημερούν καθώς οι ιδιοκτησίες αλλάζουν χέρια με μεγάλη ταχύτητα. Ολόκληρα κομμάτια της μεσαίας τάξης αισθάνονται ότι αρκεί να στήσουν τη δική τους επιχείρηση και θα ανοίξουν οι κρουνοί των ουρανών με ατέλειωτο χρήμα.

Ολες αυτές οι ομάδες αγοράζουν όλο και μεγαλύτερες ποσότητες προϊόντων οι ίδιες, και δημιουργούν έτσι μια αυξανόμενη ζήτηση για αγαθά πολυτελείας, από τη σαμπάνια και το χαβιάρι ως τις Πόρσε και τις πολυτελείς σουίτες. Συμβάλλουν επίσης στη ζήτηση για εργατικά χέρια, καθώς υπάρχουν πια περισσότερες θέσεις εργασίας σε γιαπιά και εκθέσεις αυτοκινήτων, μεσιτικά και ταξιδιωτικά γραφεία, τράπεζες και χρηματιστηριακά γραφεία, στο στήσιμο τηλεοπτικών διαφημίσεων και στην εκτύπωση διαφημιστικών εντύπων. Αυτοί οι νέοι εργάτες ανακαλύπτουν ότι μπορούν να αγοράζουν πράγματα που πριν δεν μπορούσαν, κι αυτό με τη σειρά του οδηγεί σε μεγαλύτερη ζήτηση για τα πράγματα που παράγει μια ολόκληρη γκάμα άλλους εργάτες: απ’ αυτούς που δουλεύουν στην αυτοκινητοβιομηχανία και την υφαντουργία έως αυτούς που απασχολούνται στις αλυσίδες των φαστ- φουντ και των επιπλάδικων.

Οι κυκλικές κρίσεις ίου περασμένου αιώνα 53

Τελικά, η ανεργία πέφτει, έστω κι αν -όπως συμβαίνει σήμερα- δεν είναι ακόμα τόσο χαμηλή όσο ήταν κάποτε. Οι εργοδότες αναγκάζονται να χρησιμοποιήσουν ειδικές κατηγορίες ειδικευμένων εργατών, μπαίνουν σε μια διαδικασία πλειοδοσίας μεταξύ τους, προκειμένου να αποκτήσουν αυτούς τους εργάτες. Ετσι τα ημερομίσθια ανεβαίνουν λίγο. Κάποιοι εργάτες, λιγότερο φοβισμένοι πια από τον κίνδυνο της απόλυσης, αρχίζουν να απαιτούν το μερίδιό τους από την ‘ευημερία” για την οποία ακούνε από τα μέσα ενημέρωσης και να ζητούν αυξήσεις για τις οποίες οι εργοδότες πολλές φορές αισθάνονται ότι πρέπει να συναινέσουν.

Στον πάτο της κοινωνίας οι περισσότεροι άνθρωποι ακόμα δεν παρατηρούν καμία πραγματική βελτίωση της κατάστασής τους. Ακόμα και εκείνοι οι εργάτες που κερδίζουν αυξήσεις ανακαλύπτουν ότι αυτές δεν αντισταθμίζουν τις τιμές, που επίσης ανεβαίνουν. Αλλά για μια σύντομη χρονική περίοδο, ο ισχυρισμός ότι η αγορά ταυτίζεται με την ευημερία, φαίνεται, αν δεν κοιτάξει κανείς κάτω από την επιφάνεια, να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

Ομως, όλοι οι παράγοντες που μεταστρέφουν την άνθηση σε κρίση ήδη λειτουργούν ακόμη κι όταν η άνθηση είναι στην κορύφωσή της: άνοδος τιμών, αυξανόμενη έλλειψη χρηματοδότησης για νέες επενδύσεις, ανοδική κίνηση των ημερομισθίων κάποιων ειδικευμένων εργατών. Αλλά όλα αυτά καλύπτονται κάτω από τον φρενήρη χαρακτήρα της άνθησης. Μάλιστα, καθώς αυτοί οι παράγοντες αρχίζουν να περιστέλλουν κάποια κέρδη, μπορεί να οδηγήσουν σε αύξηση της κερδοσκοπίας και σ’ ένα καινούργιο πυρετώδη αγώνα για την αρπαγή περισσότερου κέρδους. Οι καπιταλιστές, που εξακολουθούν να πιστεύουν ότι υπάρχουν ατελείωτες ευκαιρίες για κέρδος, μετακινούν τα χρήματά τους από τον ένα τομέα στον άλλο με μεγάλη ταχύτητα. Αγοράζουν πρώτες ύλες με τη σκέψη ότι θα μπορέσουν να τις πουλήσουν σε υψηλότερη τιμή, χρηματοδοτούν την οικοδόμηση συγκροτημάτων γραφείων αναμένοντας υψηλότερα ενοίκια, στηρίζουν τις διαφημιστικές εκστρατείες, ρίχνουν μεγάλα ποσά στο Χρηματιστήριο υποθέτοντας ότι οι τιμές των μετοχών δεν θα πέσουν ποτέ. Ακόμα και οι εργάτες σύρονται στο κερδοσκοπικό όργιο, καθώς χρεώνονται ως τον λαιμό προκειμένου να αγοράσουν σπίτια με την πεποίθηση ότι η τιμή τους θα ανέβει.

Απατεώνες και ταχυδακτυλουργοί όλων των ειδών ευημερούν σ’ αυτή την ατμόσφαιρα εύκολου πλουτισμού. Κάθε μικροαπατεώνας, που διαφημίζει μια επιχείρηση που υπόσχεται γρήγορο κέρδος όσο ανυπόληπτος κι αν είναι


ο σκοπός της, θα βρει κάποιους αγοραστές. Και ο μεγαλοκαπιταλιστής, που θέλει να γίνει ακόμα μεγαλύτερος κρατώντας διπλά βιβλία για να χρηματοδοτήσει την εξαγορά μιας άλλης εταιρείας, ανακαλύπτει ότι είναι εύκολο να το κάνει.

Σ' αυτή την απαστράπτουσα ατμόσφαιρα, καθώς το χρήμα κυριολεκτικά βρέχει πάνω σε εκείνες τις κοινωνικές τάξεις που πίνουν σαμπάνια, οποια- δήποτε σύνδεση μεταξύ της ένδοξης ιστορίας της συσσώρευσης κερδών και της σκοτεινής ιστορίας της εκμετάλλευσης στους τόπους δουλειάς φαίνεται να εμφανίζεται. Ετσι ήταν η κατάσταση, στη Βρετανία στα τέλη της δεκαετίας του 1980, καθώς κυριαρχούσαν οι Μέρντοκ και οι Μάξουελ, οι Χάνσον και οι αδελφοί Ράιχμαν. Αυτοί που είχαν αφιερώσει τη ζωή τους στο σύστημα του κέρδους πίστευαν ότι είχε έρθει η ώρα τους.

Ηταν τέτοια η δύναμη της τελευταίας καπιταλιστικής άνθησης που ακόμα και κάποιοι που στο παρελθόν ήταν ενάντια στο σύστημα, τώρα κερδήθηκαν από αυτό. Ο μαρξισμός καταδικαζόταν απ’ όλες τις πλευρές ως κάτι ανεπίκαιρο πλέον. Ακόμα και οι σελίδες ενός περιοδικού που αυτοαποκαλείτο Ο Μαρξισμός Σήμερα, ξεφάντωναν βυθισμένες στη μόδα της ανώτερης μεσαίας τάξης για ακριβά ρούχα και στις απολαύσεις των κοινωνικών επαφών με υπουργούς της δεξιάς κυβέρνησης. Βρισκόμασταν, έλεγαν, σ' έναν μετά- μαρξιστικό κόσμο, έναν κόσμο μετα-βιομηχανικό, μετά-μοντέρνο και μετα- κρισιακό.

Και τότε, εντελώς φυσιολογικά για όσους δεν ήταν “μετα-μαρξιστές", η κρίση χτύπησε. Το ένα μετά το άλλο τα μεγάλα ονόματα της δεκαετίας του 1980 χρεοκόπησαν: Κόλορολ, Κάναρι Ουάρφ, Χάμπιτατ, Μάξουελ και τελικά και το "μετά-μαρξιστικό" περιοδικό Ο Μαρξισμός Σήμερα.

Το τροπάρι των μέσων ενημέρωσης ξαφνικά άλλαξε. Αυτοί που χρησιμοποιούσαν τις οικονομικές σελίδες των στυλάτων εφημερίδων για να υμνήσουν την άνθηση, τώρα ξαφνικά ανακοίνωναν ότι το σύστημα ήταν “στην άκρη του γκρεμού", ότι πήγαινε προς τα κάτω και ότι κανένας δεν μπορούσε να δει πόσο βαθιά είναι ο πάτος.

Πάντα έτσι συνέβαινε όταν η άνθηση μετατρεπόταν σε ύφεση. Ετσι, για παράδειγμα, ο Αμερικανός μεγιστάνας του χάλυβα Αντριου Κάρνεγκι έγραφε στη δεκαετία του 1880:

Οι βιομήχανοι... βλέπουν χις αποταμιεύσεις πολλών χρόνων... να γίνονται ολοένα και λιγότερες, χωρίς καμιά ελπίδα αλλαγής της κατάστασης. Σ ’ ένα τέτοιο έδαφος, οτιδήποτε υπόσχεται ανακούφιση γίνεται ευπρόσδεκτο. Ο βίο-

Οι κυκλικές κρίσεις τοο περασμένου αιώνα 55

μήχανος είναι σαν τον ασθενή που έχει δοκιμάσει μάταια κάθε είδους γιατρό επί χρόνια.

0 Ιδιος τόνος επικρατούσε και στις αρχές της δεκαετίας του 1930, όταν η απελπισία ήταν σχεδόν γενικευμένη στη Γερμανία και τις ΗΠΑ.

Σ’ αυτές τις στιγμές οι οικονομολόγοι και οι δημοσιογράφοι, που πριν αποδέχονταν τα θαύματα του συστήματος της αγοράς, αγκαλιάζουν όλων των ειδών τις μαγικές ή ακόμη και μυστικιστικές αιτίες προκειμένου να εξηγήσουν το γιατί συμβαίνουν οι υφέσεις. Στον 19ο αιώνα, ένας από τους ιδρυτές της “οριακής οικονομικής θεωρίας", ο Τζέβονς, θεωρούσε ως υπεύθυνες για τις κρίσεις τις κηλίδες του ήλιου οι οποίες, όπως ισχυριζόταν, επηρέαζαν τον καιρό. Η κρίση του 1973-75 έφερε ξαφνικά στη μόδα θεωρίες που ισχυρίζονταν ότι ο κόσμος στέρευε από πετρέλαιο και ότι μάλιστα αντιμετώπιζε μια νέα εποχή παγετώνων. Η κρίση των αρχών της δεκαετίας του 1990 οδήγησε σε ακόμα πιο παράξενα συμπεράσματα, όπως αυτά του Ουίλιαμ Χιούστον, που, σύμφωνα με τους Φαϊνάνσιαλ Τάιμς, είναι “ένας από τους πιο αξιοσέβαστους αναλυτές του οικονομικού κύκλου στον κόσμο". Αυτός ισχυρίζεται ότι “κοσμικοί κύκλοι", για παράδειγμα οι θέσεις των πλανητών του Δία και του Κρόνου σε σχέση με τη Γη, μπορεί άμεσα να προκαλέσουν οικονομικές συμφορές. Την ίδια στιγμή, ο Ρόι Καλν, καθηγητής χειρουργικής στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, πιστεύει ότι απλώς υπάρχουν υπερβολικά πολλοί άνθρωποι στις αναπτυγμένες βιομηχανικά χώρες και έτσι δεν μπορεί να “εξασφαλιστεί η πλήρης απασχόληση". Ο κύριος Καλν πιστεύει ότι η μόνη δυνατή λύση είναι να περιοριστεί η τεκνοποιία μόνο σ’ όσους είναι άνω των 25 ετών και μπορούν να αποδείξουν ότι κατέχουν “ικανοποιητική ωριμότητα και οικονομικούς πόρους για να φροντίσουν κατάλληλα το παιδί".

Παράλληλα μ’ αυτές τις παρανοϊκές εξηγήσεις για την ύφεση, υπάρχουν και κάποιες που έχουν τουλάχιστον στοιχεία αλήθειας. Η πιο συνηθισμένη εξήγηση αυτής της κατηγορίας είναι εκείνη που ισχυρίζεται ότι για όλα φταίει η κερδοσκοπία και οι κερδοσκόποι. Αν αυτό το στοιχείο του καπιταλισμού μπορούσε να αποφευχθεί -λένε-, τότε οι κρίσεις δεν θα έρχονταν ποτέ.

Η κερδοσκοπία σίγουρα παίζει ένα ρόλο. Επιτρέπει σε κάποιους καπιταλιστές να πλουτίζουν, ενώ αυτοί αγνοούν τις πραγματικές διαδικασίες της δημιουργίας πλούτου. Οι κερδοσκόποι κάνουν τεράστιες περιουσίες σε κάθε άνθηση δανειζόμενοι για να ανεβάσουν τις τιμές και ανεβάζοντας τις τιμές για να δανείσουν. Το αποτέλεσμα είναι η συσσώρευση τεράστιων χρεών, η οποία, όταν έρχεται τελικά η ύφεση, μετατρέπει τη “ζαλάδα" σε αφόρητους


πονοκεφάλους. Η κερδοσκοπία επίσης αυξάνει τις δυσκολίες για τις καπιταλιστικές κυβερνήσεις, που προσπαθούν να διατηρήσουν κάποιον έλεγχο στην οικονομία, καθώς δισεκατομμύρια ή ακόμα και τρισεκατομμύρια δολάρια ή γιεν μετακινούνται καθημερινά από τη μια χώρα στην άλλη.

Ωστόσο, οι κερδοσκόποι και η κερδοσκοπία δεν είναι η αιτία του κύκλου άνθηση-ύφεση. Η ρίζα του προβλήματος βρίσκεται στην καπιταλιστική οργάνωση της παραγωγής, στο ανταγωνισμό μεταξύ των βιομηχάνων καπιταλιστών για να βγάλουν κέρδη. Η κερδοσκοπία και οι κερδοσκόποι απλά ενισχύουν ανθήσεις και υφέσεις που θα συνέβαιναν ούτως ή άλλως. Δεν είναι τα κύρια παράσιτα που οδηγούν το σύστημα σε κρίση, αλλά μάλλον παράσιτα που ζουν από άλλα παράσιτα.

Μερικοί πολιτικοί και σχολιαστές του κατεστημένου ισχυρίζονται ότι όλα θα ήταν εντάξει αν μπορούσαμε μοναχά να εξαφανίσουμε τους κερδοσκό- πους. Αυτό είναι το συνηθισμένο επιχείρημα εκείνων που θέλουν μια μεταρρύθμιση του υπάρχοντος καπιταλιστικού συστήματος. Το 1964, για παράδειγμα, ο Βρετανός πρωθυπουργός του Εργατικού Κόμματος Χάρολντ Ουίλ- σον, ισχυριζόταν ότι ήταν “οι διάβολοι της Ζυρίχης" που τον υποχρέωσαν να εγκαταλείψει τις προεκλογικές του υποσχέσεις, ενώ στην πραγματικότητα αυτή η εγκατάλειψη οφειλόταν στην πίεση που άσκησαν οι κύριες πτέρυγες των Βρετανών καπιταλιστών. Σήμερα οικονομικοί σχολιαστές σαν τον Ουίλ Χάτον κατηγορούν για την κρίση τους “κοντόφθαλμους" χρηματιστικούς θεσμούς του Σίτι στο Λονδίνο, αγνοώντας ουσιαστικά το ρόλο των μεγαλοβιο- μηχάνων. Στην άκρα δεξιά, οι φασίστες και οι ναζί βρίσκουν πάντα βολικό να ουρλιάζουν για τους “χρηματιστές", ισχυριζόμενοι ότι είναι “ξένοι", “κοσμοπολίτες" ή “Εβραίοι", προκειμένου να στρέψουν έτσι τον θυμό του κόσμου μακριά από τους μεγαλοβιομήχανους καπιταλιστές. Στην πραγματικότητα, οι καπιταλιστές της βιομηχανίας και οι καπιταλιστές του χρηματιστικού κεφάλαιου σπάνια είναι δυο εντελώς διαφορετικές ομάδες ανθρώπων. Οι καπιταλιστές της βιομηχανίας προσπαθούν να ανεβάσουν τα κέρδη τους μέσω της κερδοσκοπίας, όταν αυτή η λύση φαίνεται εύκολη -λ.χ. τζογάροντας στις αγορές ξένου συναλλάγματος- ενώ οι καπιταλιστές του χρηματιστηριακού κεφάλαιου συχνά προσπαθούν να αύξήσουν τις περιουσίες τους αγοράζοντας βιομηχανικές επιχειρήσεις.

Ενα τελικό σημείο. Πολλοί συγχέουν συχνά τις υφέσεις με την “κατάρρευση" του καπιταλιστικού συστήματος, ή τουλάχιστον ισχυρίζονται ότι δεν μπορεί ποτέ να υπάρξει ανάκαμψη από την κρίση.


Ωστόσο, ακόμα και στη βαθύτερη ύφεση δεν χρεωκοπούν όλοι οι καπιταλιστές. Υπάρχουν πάντα κάποιοι που θα βρίσκουν τρόπους να βγάζουν κέρδος από τη φτώχεια των άλλων: από το να ανοίγουν ενεχυροδανειστήρια και να πουλούν φαγητό που η ημερομηνία λήξεώς του έχει εκπνεύσει, έως το να γίνονται εκκαθαριστές εταιρειών ή να παρέχουν σεκιούριτι για να προστατεύουν τους πλούσιους από τους φτωχούς. Και έτσι το σύστημα μπορεί να ε- πιζήσει ακόμα και μετά τη χειρότερη κρίση του, εκτός κι αν οι εργάτες καταφέρουν με τον αγώνα τους να το αντικαταστήσουν με μια καλύτερη μορφή κοινωνίας.

Αυτό σημαίνει ότι, παρότι οι κρίσεις δεν τελειώνουν αυτόματα και ομαλά όπως ισχυρίζονται οι υποστηρικτές του συστήματος, φτάνει τελικά κάποιο σημείο στο οποίο κάποιοι καπιταλιστές αισθάνονται αρκετή αυτοπεποίθηση -όσον αφορά τις δυνατότητες κέρδους -ώστε να αρχίσουν να επενδύουν ξανά. Στην πραγματικότητα, η ίδια η ύφεση επιτρέπει σε κάποιους καπιταλιστές να αυξήσουν την κερδοφορία τους και την παραγωγή τους εξαγοράζοντας σε εξευτελιστικές τιμές τις πρώτες ύλες και τον εξοπλισμό των εταιρειών που χρεωκόπησαν. Η κρίση συνήθως πιέζει το εργατικό κόστος προς τα κάτω, καθώς οι εργάτες, φοβούμενοι μήπως χάσουν τη δουλειά τους, αποδέχονται χειρότερες αμοιβές και συνθήκες εργασίας. Και, αν η κρίση εξακολουθεί να υπάρχει για κάποιο διάστημα, η αύξηση των επιτοκίων σταματά και αρχίζει μια καθοδική τάση, πράγμα που επιτρέπει στους καπιταλιστές να δανείζονται τπο εύκολα.

Ετσι, μετά από κάποια περίοδο μηνών ή ακόμα και χρόνων, υπάρχει κάποιο ανάκαμψη της παραγωγής, ενώ προσλαμβάνονται και κάποιοι εργάτες παραπάνω. Υπάρχουν λοιπόν περισσότερες αγορές και για άλλες εταιρείες που μπορούν και αυτές να αυξήσουν την παραγωγή, να προσλάβουν περισσότερους εργάτες κ.λπ. Ο καθοδικός φαύλος κύκλος της ύφεσης και της πτώσης μπορεί να ανοίξει το δρόμο στον ανερχόμενο “υγιή κύκλο" της “ανάκαμψης", ώσπου να φτάσουμε σε μια νέα άνθηση και απ’ αυτή σε μια νέα, σύντομη περίοδο υπεραισιοδοξίας ανάμεσα στους καπιταλιστές και τους διανοούμενους απολογητές τους. Γίνεται ξανά λόγος για “θαύματα" τη στιγμή ακριβώς που συσσωρεύονται όλα τα συστατικά για άλλη μια καταστροφική κρίση.


ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Η πτωτική τάση

του ποσοστού κέρδους

Χειρότερες κρίσειςΤο σχήμα της άνθησης-ύφεσης-άνθησης-ύφεσης, μπορούμε να το δούμε

καθαρά στις οικονομικές στατιστικές για το μεγαλύτερο μέρος του 19ου αιώνα κατά τη διάρκεια του οποίου έγραψε ο Μαρξ. Περίοδοι κατά τις οποίες η παραγωγή αυξάνονταν ραγδαία και η ανεργία έπεφτε περίπου στο 2% του εργατικού δυναμικού, εναλλάσσονταν με περιόδους κατά τις οποίες η παραγωγή μειωνόταν και η ανεργία ανέβαινε φτάνοντας γύρω στο 10%. Η εναλλαγή φαινόταν να ακολουθεί έναν κανονικό, φυσιολογικό ρυθμό όπως αυτόν του φεγγαριού ή των βιβλικών “εφτά καλών και εφτά κακών χρόνων". Αλλά υπήρχε επίσης και μια μακροχρόνια τάση, κατά τη διάρκεια αρκετών κύκλων, οι κρίσεις να γίνονται βαθύτερες και να κρατούν περισσότερο, ενώ οι ανθήσεις γίνονταν ρηχότερες και πιο σύντομες.

Ετσι, τα τέλη της δεκαετίας του 1870 και η δεκαετία του 1880, η εποχή από την οποία προέρχεται το σχόλιο του Κάρνεγκι, ονομάζονταν συχνά η “Μεγάλη Κρίση", με την έννοια ότι η καπιταλιστική οικονομία φαινόταν να

Η πτωτική τάση ίου ποσοστού κέρδους 59

βρίσκεται παγκόσμια στις μεγαλύτερες δυσκολίες που είχε βρεθεί μέχρι τότε. Σχεδόν 50 χρόνια μετά, η δεκαετία του 1930, όταν τα επίπεδα ανεργίας ήταν ακόμη υψηλότερα, ονομαζόταν επίσης η ‘Μεγάλη Κρίση".

Πώς μπορεί να εξηγηθεί αυτή η χειροτέρευση της καπιταλιστικής κρίσης; Μερικοί από τους πρώτους οικονομολόγους υποστηρικτές του καπιταλι

σμού, όπως ο Ντέιβιντ Ρικάρντο είχαν προσέξει ότι τα ποσοστά κέρδους μειώνονταν με το πέρασμα του χρόνου. Οταν έγραφε ο Ρικάρντο και άλλοι, αυτά τα ποσοστά ήταν πολύ χαμηλότερα απ' ό,τι ήταν 20 ή 30 χρόνια πριν. Αυτή η μείωση του ποσοστού κέρδους μπορούσε να εξηγήσει το βάθεμα των κρίσεων, γιατί με χαμηλότερο μέσο ποσοστό κέρδους η βιομηχανία θα χρειαζόταν περισσότερο χρόνο για να ανακάμψει έπειτα από κάθε κρίση. Αλλά πώς μπορούσε να εξηγηθεί η ίδια η μείωση στα ποσοστά κέρδους;

Ο Ρικάρντο την εξήγησε μ’ ένα φαινόμενο από την αγροτική παραγωγή, το "νόμο της φθίνουσας απόδοσης". Πέρα από κάποιο σημείο, η σοδειά ενός συγκεκριμένου χωραφιού δεν μεγαλώνει ανάλογα με το ποσό των σπόρων που σπέρνεις ή την προσπάθεια που βάζεις στην άρδευσή του, γιατί αρχίζεις να πλησιάζεις τα όρια της γονιμότητας του εδάφους. Το πρόβλημα μ’ αυτή τη θεωρία, που ακόμα διδάσκεται από τη “νεοκλασική" οικονομική σχολή σήμερα, είναι ότι δεν υπάρχει κανένας προφανής λόγος για τον οποίο θα έπρεπε να ισχύει και για την παραγωγή βιομηχανικών αγαθών. Συχνά είναι σχετικά φτηνότερο να κατασκευάζεις πράγματα στη μακροχρόνια περίοδο παραγωγής και όχι στη βραχυχρόνια. Αλλά αν αυτό συμβαίνει δεν υπάρχει λόγος για τον οποίο το ποσοστό κέρδους θα έπρεπε να πέφτει.

Κατά συνέπεια, το βάθεμα των κρίσεων και το ανερχόμενο επίπεδο ανεργίας είναι ένα πλήρες μυστήριο για τους σύγχρονους καπιταλιστές οικονομολόγους. Οπως λέει ένας απ' αυτούς, ο Αντριου Οσβαλντ από το London School of Economice:

Η άνοδος της ανεργίας σ’ όλα τα έθνη του δυτικού κόσμου φαίνεται ασταμάτητη... Η αλήθεια είναι ότι οι οικονομολόγοι δεν ξέρουν γιατί η ανεργία τείνει να ανεβαίνει.

Ο Μαρξ ωστόσο είχε μια εξήγηση για την πτωτική τάση του ποσοστού του κέρδους και κατά συνέπεια για το μακροπρόθεσμο βάθεμα των κρίσεων και για τα αυξανόμενα επίπεδα ανεργίας.

Ελεγε ότι οφειλόταν στην ίδια τη φύση της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Κάθε καπιταλιστής είναι σε ανταγωνισμό με κάθε άλλο καπιταλιστή. Ο


μόνος τρόπος να επιβιώσει σ’ αυτόν τον ανταγωνισμό είναι να εισάγει διαρ- κώς καινούργιες μηχανές, που ενσαρκώνουν όλο και μεγαλύτερα ποσά “νεκρής εργασίας".

Κάθε καπιταλιστής πρέπει να εγκαταστήσει όσο το δυνατό περισσότερα μηχανήματα που να εξοικονομούν ζωντανή εργασία. Και έτσι οι επενδύσεις μεγαλώνουν γρηγορότερα απ’ ό,τι το εργατικό δυναμικό.

Μπορεί κανείς να το δει αυτό σήμερα αν ρίξει μια ματιά στις επενδύσεις οποιοσδήποτε εταιρείας. Χωρίς καμία παραλλαγή θα δει παντού να συνοδεύονται από την "ορθολογικοποίηση", δηλαδή τη μείωση του αριθμού των εργατών που απαιτούνται για κάθε δουλειά. Αυτό δεν σημαίνει πάντα ότι το συνολικό εργατικό δυναμικό μειώνεται. Μερικές φορές μια μαζική άνοδος της παραγωγής επιτρέπει στο συνολικό εργατικό δυναμικό να αυξάνεται. Ωστόσο, πολύ σπάνια ακολουθεί το επίπεδο αύξησης της συνολικής παραγωγής ή της συνολικής αύξησης των επενδύσεων.

Η σχέση επένδυσης προς εργασία (την οποία ο Μαρξ αποκαλούσε “οργανική σύνθεση του κεφάλαιου") τείνει να αυξάνεται.

Υπάρχουν πολλές εμπειρικές μελέτες που δείχνουν ότι κάτι τέτοιο συμβαίνει στο τελευταίο τέταρτο του αιώνα. Ο αμερικανός οικονομολόγος Ν.Μ. Μπέλεϊ έδειξε στο έγκριτο Bookings Papers το 1981 ότι η σχέση κεφαλαίου προς εργασία στην αμερικάνικη βιομηχανία ήταν 1,43 την περίοδο 1957-68 και 2,24 την περίοδο 1972-75, ενώ ο στατιστικολόγος της Οξφόρδης, Κόλιν Κλαρκ έδειξε ότι στη Βρετανία υπήρξε μια αύξηση στη σχέση κεφάλαιου προς παραγωγή από 1,78 που ήταν το 1959-62 στο 2,19 το 1972-75. Ο σχολιαστής των Φαϊνάνσιαλ Τάιμς Σάμιουελ Μπρίταν παρατηρούσε με απορία το 1977:

Υπάρχει μια υποβόσκουσα μακροπρόθεσμη μείωση στο ποσό της παραγωγής κατά μονάδα κεφαλαίου στη βιομηχανία στις βιομηχανικές χώρες... Μπορεί κανείς να επινοήσει μια σχετικά πειστική εξήγηση γκι κάθε χώρα ξεχωριστά, αλλά όχι για ολόκληρο τον βιομηχανικό κόσμο ως σύνολο.

Ενα άρθρο στο Economic ReviewTT\q Τράπεζας Λόυντς (Ιούνιος 1989) έλεγε ότι: “Στο Ηνωμένο Βασίλειο, όπως και σε πολλές άλλες σύγχρονες βιομηχανικές χώρες, ο εργαζόμενος πληθυσμός τείνει να μένει στάσιμος, ενώ το απόθεμα κεφαλαίου αυξάνεται".

Η αύξηση του κλάσματος επένδυση προς εργασία δεν δημιουργεί πρόβλημα για κάθε ξεχωριστή εταιρεία. Το μόνο για το οποίο κάθε εταιρεία εν-

Η πτωτική χάση του ποσοστού κέρδους 61

διαφέρεται είναι να εξασφαλίσει πιο γρήγορα από τους ανταγωνιστές της τα μηχανήματα που εξοικονομούν εργασία, έτσι ώστε να παράγει και να πουλά πιο φτηνά απ’ αυτούς. Ετσι η κάθε μεμονωμένη εταιρεία θα κάνει τα πάντα για να εξασφαλίσει τον πιο σύγχρονο εξοπλισμό που θα χρησιμοποιεί το μικρότερο δυνατό ποσό εργασίας, γνωρίζοντας ότι αυτό θα της επιτρέψει να αρπάξει αγορές από τους αντιπάλους της και να αυξήσει τα κέρδη της σε βάρος τους.

Αλλά αυτό μπορεί να γίνει πρόβλημα για τον καπιταλισμό ως σύνολο. Γιατί αν κάθε εταιρεία εγκαθιστά εξοπλισμό εξοικονόμησης εργασίας, τότε η σχέση επένδυσης προς εργασία σ' όλο το σύστημα θα γίνει μεγαλύτερη.

Ομως, όπως έχουμε δει, η εργασία είναι αυτή που δημιουργεί αξία και όχι οι μηχανές. Οταν οι μηχανές αυξάνονται γρηγορότερα από την εργασία, τότε και η επένδυση αυξάνεται γρηγορότερα από την αξία. Και, αν το ποσοστό της αξίας που πηγαίνει στους εργοδότες ως υπεραξία είναι σταθερό, τότε η επένδυση αυξάνει γρηγορότερα από την υπεραξία, ή, όπως θα λέγαμε στην καθημερινή γλώσσα, η επένδυση αυξάνεται ταχύτερα από το κέρδος.

Αλλά, αν ισχύει αυτό, τότε το ποσοστό κέρδους, η σχέση κέρδους προς επένδυση, μειώνεται.

Με άλλα λόγια, όσο μεγαλύτερη είναι η επιτυχία των καπιταλιστών στο να συσσωρεύουν, τόσο μεγαλύτερη είναι η πίεση σε όλο το σύστημα για πτώση του ποσοστού κέρδους.

Είναι σημαντικό να προσέξει κανείς, ότι το όλο επιχείρημα στηρίζεται στο ότι μπορεί να διακρίνει ότι αυτό που είναι καλό για τον μεμονωμένο καπιταλιστή είναι κακό για το καπιταλιστικό σύστημα ως σύνολο. Ο μεμονωμένος καπιταλιστής επενδύει γιατί με πιο προηγμένη τεχνολογία εξοικονόμησης εργασίας μπορεί να ξεπεράσει τους ανταγωνιστές του και να αρπάξει κάποια από τα κέρδη που πριν πήγαιναν σ' αυτούς. Αλλά αν όλοι οι καπιταλιστές το κάνουν αυτό, το συνολικό ποσοστό κέρδους πέφτει ωσότου να τους χτυπήσει όλους. Το γεγονός αυτό με τη σειρά του αυξάνει την ανταγωνιστική πίεση στον καθένα καπιταλιστή και ενθαρρύνει για περαιτέρω επένδυση σε τεχνολογίες εξοικονόμησης εργασίας και σε περαιτέρω πτώση του ποσοστού κέρδους σ' όλο το σύστημα.

Μερικοί οικονομολόγοι ισχυρίζονται ότι ο Μαρξ πρέπει να είχε άδικο για την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους, γιατί κανείς καπιταλιστής δεν θα επένδυε ποτέ αν έτσι επρόκειτο να μειωθούν τα κέρδη του. Αυτό το επιχείρημα πρότεινε ο Γιαπωνέζος οικονομολόγος Οκίσιο και έγινε αποδεκτό από


πολλούς υποτιθέμενους αριστερούς κριτικούς του μαρξισμού, όπως ο Ιαν ΣτΙντμαν, στη δεκαετία του 1970 και του 1980. Αλλά είναι λανθασμένο το επιχείρημα γιατί δεν βλέπει ότι ο μεμονωμένος καπιταλιστής μπορεί να κάνει πράγματα για να αυξήσει τα κέρδη του, ενώ ταυτόχρονα, χωρίς να το θέλει, να μειώνει την κερδοφορία του συστήματος ως σύνολο.

Οι σοσιαλιστές που αποδέχτηκαν τα επιχειρήματα του Οκίσιο και του Στί- ντμαν βρέθηκαν στην παράξενη θέση στη δεκαετία του 1970 και του 1980 να λένε ότι δεν υπάρχει κάποια εγγενής καθοδική πίεση στα ποσοστά κέρδους και συνεπώς κανένας λόγος να υπάρχει όλο και μεγαλύτερη δυσχέρεια στην αντιμετώπιση των κρίσεων. Κι όμως, αυτή ακριβώς ήταν η περίοδος, όπου τα ποσοστά κέρδους έπεσαν κάτω από τα επίπεδα των προηγούμενων δεκαετιών και όπου τρεις μεγάλες κρίσεις τράνταξαν το σύστημα παγκόσμια.

Αυξάνοντας την εκμετάλλευσηΗ πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους δεν σημαίνει ότι πάντα αυτό πέ

φτει, όπως ακριβώς ο νόμος της βαρύτητας δεν εμποδίζει κάποια αντικείμενα (πυραύλους, αεροπλάνα) από το να πηγαίνουν προς τα πάνω. Στην πραγματικότητα δρα ως μια καθοδική πίεση στο κέρδος, την οποία οι καπιταλιστές ψάχνουν να βρουν τρόπους να αντιστρέφουν.

Ο πιο προφανής τρόπος για να αντιδράσουν σε αυτή την πίεση πάνω στα κέρδη είναι να κάνουν τους εργάτες να δουλεύουν περισσότερο και σκληρότερα για χαμηλότερους μισθούς. Ο Μαρξ περιέγραφε αυτή την αντίδραση ως την προσπάθεια των καπιταλιστών να αυξήσουν “το ποσοστό της εκμετάλλευσης’. Και έλεγε ότι υπάρχουν τρεις τρόποι για να το κάνουν αυτό.

α) “Απόλυτη υπεραξία’Πρώτον, ο καπιταλιστής μπορεί να κάνει τους εργάτες να δουλεύουν πε

ρισσότερο χωρίς ν’ αυξάνει ανάλογα και την πληρωμή τους. Το αποτέλεσμα είναι ο αριθμός των ωρών “υπερεργασίας" που ο εργάτης δίνει στον καπιταλιστή να αυξάνεται “απόλυτα" και γΓ αυτό το λόγο ο Μαρξ αναφέρεται σ' αυτή την περίπτωση με τον όρο “αύξηση της απόλυτης υπεραξίας".

Αυτή η μέθοδος ανεβάσματος των κερδών ήταν πολύ διαδεδομένη στις πρώτες μέρες του βιομηχανικού καπιταλισμού και το Κεφάλαιο του Μαρξ πα

Η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους 63

ρέχει πολλά παραδείγματα. Ομως, για το μεγαλύτερο μέρος αυτού του αιώνα φαινόταν να έχει μόνο ιστορική σημασία. Τουλάχιστον στις αναπτυγμένες βιομηχανικές χώρες, η αντίσταση των εργατών είχε υποχρεώσει τους καπιταλιστές να παραχωρήσουν μικρότερη εργάσιμη βδομάδα και πληρωμένες διακοπές. Οι 72 ώρες τη βδομάδα της βικτοριανής εποχής έγιναν 48 και αργότερα 44 ώρες. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης της δεκαετίας του 1930 το αμερικανικό Κογκρέσο έφτασε στη σημείο να ψηφίσει νόμο που θα μείωνε την εργάσιμη βδομάδα στις 30 ώρες. Και παρόλο που τελικά ο νόμος μπλοκαρίστηκε από την αντίδραση των μεγάλων εταιρειών, ο κοινός νους έλεγε ότι στο μέλλον οι εργάτες θα απολάμβαναν όλο και μεγαλύτερο χρόνο σχόλης.

Οπως λέει ο Μπ.Κ. Χάνικατ σε μια μελέτη των ωρών εργασίας στις ΗΠΑ, υπήρχαν βέβαιες προβλέψεις ότι:

οι ώρες εργασίας θα εξακολουθούσαν να μειώνονται, όπως συνέβαινε ήδη τα προηγούμενα εκατό χρόνια, και ότι πριν τελείωνε ο αιώνας ο μέσος εργάτης θα μπορούσε να δουλεύει λιγότερο από 660 ώρες το χρόνο, δηλαδή λιγότερο από 14 ώρες τη βδομάδα.

Ομως “στην πραγματικότητα, αυτή η μακροχρόνια τάση του αιώνα (για μείωση των ωρών εργασίας) έφτασε σ' ένα σημείο καμπής το 1933 και η όλη διαδικασία ξαφνικά αντιστράφηκε. Οι ώρες δουλειάς άρχισαν να αυξάνονται στην επόμενη δεκαετία’.

Στη δεκαετία του 1940 οι ώρες εργασίας στις ΗΠΑ σταθεροποιήθηκαν σε ένα νέο υψηλότερο επίπεδο. Αλλά έπειτα από την καινούργια περίοδο οικονομικής κρίσης μετά το 1973 αυξήθηκαν και πάλι. Οπως λέει ο Χάνικατ:

Η οργάνωση Λούις Χάρις έκανε μια σειρά σφυγμομετρήσεις τα τελευταία 15 χρόνια σχετικά με τη μέση εργάσιμη βδομάδα στις ΗΠΑ. Ανακάλυψαν ότι η μέση εργάσιμη βδομάδα αυξήθηκε κατά 20%, από 40,6 ώρες το 1973 σε 48,4 ώρες το 1985.

Στη Βρετανία η μέση εργάσιμη εβδομάδα σήμερα είναι μια ώρα μεγαλύτερη απ' ό,τι ήταν το 1983, με το μέσο άνδρα εργάτη να δουλεύει 45,1 ώρες την εβδομάδα μαζί με τις υπερωρίες. Στην Ιαπωνία το μέσο εργάσιμο έτος μειώνονταν μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970, αλλά μετά σταθεροποιή- θηκε. Στην Δυτική Ευρώπη η καθοδική τάση στις εργάσιμες ώρες συνεχίστηκε μέχρι τις αρχές της ύφεσης στη δεκαετία του 1990. Αλλά από τότε οι εργοδότες ασκούν όλο και μεγαλύτερη πίεση να αντιστρέψουν αυτήν την τά


ση, με το επιχείρημα ότι κάνει τις ευρωπαϊκές εταιρείες μη ανταγωνιστικές σε σχέση με την Ιαπωνία και τις ΗΠΑ. Το γερμανικό συνδικάτο μεταλλεργα- τών χρειάστηκε να προχωρήσει σε απεργιακές κινητοποιήσεις για να εμποδίσει τους εργοδότες να παραβιάσουν την υπόσχεσή τους σε σχέση με την καθιέρωση της 35ωρης βδομάδας.

β) ‘Σχετική υπεραξία’Δεύτερον, οι καπιταλιστές μπορούν να πιέσουν τους εργάτες να δουλέ

ψουν σκληρότερα. Ο Μαρξ έδειξε ότι, όταν οι καπιταλιστές ανακάλυψαν ότι δεν μπορούσαν να αυξήσουν περισσότερο την εργάσιμη εβδομάδα, στα μέσα του 19ου αιώνα, άρχισαν να επιβάλλουν στους εργάτες “αυξημένη κατανάλωση εργασίας σε δεδομένο χρόνο, ενταντικοποίηση της εργατικής δύναμης και περιορισμό των διαλειμμάτων στη διάρκεια της εργάσιμης μέρας...”

Η προσπάθεια για αυξημένη παραγωγικότητα έγινε έμμονη ιδέα για τις μεγάλες εταιρείες, όπως φάνηκε από το κίνημα για “επιστημονικό μάνατζμεντ", ιδρυτής του οποίου ήταν ο Αμερικανός Φ.Ο.Τέιλορ στη δεκαετία του1890.0 Τέιλορ πίστευε πως κάθε εργασία που γίνεται στη βιομηχανία μπο- ρεί να κατατεμαχιστεί στα συστατικά της στοιχεία και να χρονομετρηθεί, έτσι ώστε να ανακαλυφθεί το μάξιμουμ που μπορούν να επιτελέσουν οι εργάτες. Μ’ αυτό τον τρόπο, όλα τα εμπόδια στον ρυθμό της δουλειάς μπορούσαν να εξαλειφθούν και μάλιστα, ο Τέιλορ ισχυρίζονταν, ότι μπορούσε να αυξηθεί η ποσότητα της εργασίας που καταβάλονταν σε μια μέρα ακόμα και κατά 200%.

Ο τείλορισμός βρήκε την πληρέστερη έκφρασή του με την εισαγωγή της γραμμής παραγωγής στα εργοστάσια αυτοκινήτων του Χένρι Φορντ. Η ταχύτητα με την οποία δούλευαν τώρα οι άνθρωποι εξαρτιόταν από την ταχύτητα με την οποία κινούνταν η γραμμή παραγωγής και όχι από την προσωπική κίνηση του καθενός. Σ' άλλες βιομηχανίες, η ίδια πίεση στους εργάτες να δουλεύουν εξαντλητικά, επιτεύχθηκε με αυξημένη επίβλεψη από επόπτες, ή με την καθιέρωση μηχανικών καταμετρητών που ενσωματώνονταν πάνω στις μηχανές και έδειχναν την ποσότητα της εργασίας που έγινε. Και σήμερα μια αντίστοιχη τακτική επιχειρείται να εφαρμοσθεί σε μια πληθώρα υπαλληλικών εργασιών: αυξημένη χρήση ημερήσιου απολογισμού εργασίας, προσπάθεια καθιέρωσης της πληρωμής με το κομμάτι, αυτόματη καταμέτρηση των χτυπημάτων στα πλήκτρα των κομπιούτερ κ.λπ.

Η αύξηση της έντασης της δουλειάς έχει τρία πλεονεκτήματα για τους

Η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους 6 5

καπιταλιστές. 0 καπιταλιστής που κατορθώνει πρώτος να αυξήσει την ένταση της εργασίας των εργατών του, μπορεί να παράγει περισσότερα στον ίδιο χρόνο με τους αντιπάλους του και έτσι να τους ξεπεράσει στην αγορά. Χάνει όμως το πλεονέκτημα μόλις οι άλλοι καπιταλιστές τον ακολουθήσουν και αυξήσουν κι αυτοί την παραγωγικότητα των εργατών τους. Γ Γ αυτό η προσπάθεια αύξησης της παραγωγικότητας είναι ατέλειωτη και γΓ αυτό οι εργάτες κάνουν ένα τρομερό λάθος όταν δέχονται το επιχείρημα των καπιταλιστών ότι η αυξημένη παραγωγικότητα θα περισώσει θέσεις εργασίας, γιατί το μόνο που κάνει είναι να παγιδεύει τους εργάτες διαφορετικών εταιρειών σε μια ατέλειωτη και μάταιη μάχη για να δουλεύουν σκληρότερα ο ένας από τον άλλο.

Το δεύτερο πλεονέκτημα για τους καπιταλιστές είναι πιο μόνιμο. Αυξημένη παραγωγικότητα σημαίνει ότι οι εργάτες παράγουν το ισοδύναμο των δικών τους μέσων επιβίωσης σε συντομότερο χρόνο απ' ό,τι πριν. Ετσι αντί να απαιτούνται, ας πούμε, 4 ώρες για να παραχθούν τα αγαθά που είναι απαραίτητα για να ανανεώσουν οι εργάτες τη δυνατότητά τους να δουλεύουν (την εργατική τους δύναμη), μπορεί να αρκούν 3 ή και 2 ώρες. Αν η διάρκεια της εργάσιμης μέρας διατηρηθεί στα ίδια επίπεδα, το τμήμα της που πηγαίνει στον καπιταλιστή ως υπεραξία, αυξάνει.

Η υπεραξία αυξάνεται σε σχέση με την εργατική δύναμη, παρότι η συνολική εργάσιμη μέρα παραμένει σταθερή. Γ Γ αυτό το λόγο, ο Μαρξ αποκάλε- σε αυτό το φαινόμενο αύξηση της 'σχετικής υπεραξίας".

Η αύξηση της έντασης της παραγωγής έχει κι ένα τρίτο πλεονέκτημα για τους καπιταλιστές, ειδικά σε περιόδους ραγδαίων τεχνολογικών αλλαγών. Τους επιτρέπει να βγάλουν περισσότερη δουλειά από τα μηχανήματά τους πριν αυτά ξεπεραστσύν τεχνολογικά. Αυτή η διαδικασία γίνεται ιδιαίτερα πολύτιμη για τα αφεντικά αν η αυξημένη εντατικοποίηση της εργασίας συνδυάζεται με συστήματα βάρδιας και ευέλικτες εργάσιμες ώρες που τους επιτρέπει να δουλεύουν τα μηχανήματα όλες τις ώρες της μέρας και κάθε μέρα της βδομάδας.

Τόσο σημαντική είναι η αύξηση της έντασης της εργασίας που οι καπιταλιστές έχουν κάποιες φορές αποδεχτεί μικρότερη εργάσιμη μέρα με αντάλλαγμα την αυξημένη παραγωγικότητα. Ο Μαρξ έλεγε:

Οπου έχουμε εργασία, που δεν γίνεται σε άτακτα διαστήματα, αλλά επαναλαμβάνεται κάθε μέρα με αδιάλειπτη ομοιομορφία, πέρα από κάποιο σημείο η επέκταση της εργάσιμης μέρας και η εντατικοποίηση της εργασίας αλληλοαηο-


κλείονται, με τέτοιο τρόπο, ώστε η επιμήκυνση της εργάσιμης μέρας γίνεται συμβατή μόνο με χαμηλότερο βαθμό εντατικοποίησης και ο υψηλότερος βαθμός εντατικοποίησης μόνο με μείωση της εργάσιμης μέρας.

Ο Τέιλορ το διέκρινε ξεκάθαρα αυτό από την πλευρά των καπιταλιστών. Ενα από τα θεωρητικά του σχήματα για το ανέβασμα της έντασης της εργασίας εφαρμόστηκε σε μια ομάδα γυναικών που εργάζονταν στον έλεγχο προϊόντος. Η εργάσιμη μέρα που είχαν διαρκούσε 10,5 ώρες, αλλά ο Τέιλορ παρατήρησε ότι οι γυναίκες αυτές περνούσαν μέρος του χρόνου τους μιλώντας η μια στην άλλη. Αυτό που έκανε ήταν να μειώσει την εργάσιμη μέρα τους κατά δύο ώρες, αλλά ταυτόχρονα μετακίνησε τα καθίσματά τους αρκετά μακριά το ένα από το άλλο, ώστε να μην μπορούν να μιλούν η μια στην άλλη. Αυτή η κίνηση αύξησε την απόδοσή τους τρομακτικά, ωστόσο τις έκανε να κουράζονται πολύ περισσότερο και έτσι η προσοχή στη δουλειά τους μειώθηκε. Η αντίδραση του Τέιλορ τότε ήταν να τους επιτρέψει τέσσερα δεκάλεπτα διαλείμματα, στα οποία ενθαρρύνονταν να κάνουν μια βόλτα και να μιλούν η μια στην άλλη κι έτσι η προσοχή τους να αναλαμβάνει ξανά.

Μ’ έναν περίπου παρόμοιο τρόπο ο Χένρι Φορντ προσπάθησε να επιβάλει στους εργάτες του -εκτός από το να δουλεύουν εξαντλητικά- να έχουν καθορισμένα μικρά διαστήματα “σχόλης". Ταυτόχρονα προσπάθησε να έχει επιτήρηση ώστε να εμποδίσει τους εργάτες να σπαταλούν αυτά τα διαλείμματα σε πράγματα, όπως το αλκοόλ, που θα υπονόμευαν τη δυνατότητά τους να εργάζονται.

Οι ίδιες τάσεις υπάρχουν και σήμερα σε κάποιες εταιρείες. Η σελίδα μάνατζμεντ των Φαϊνάνσιαλ Τάιμς αναφέρει ότι στην Ιαπωνία “πολλές εταιρείες έχουν απαγορεύσει τις υπερβολικές ώρες... Η Oki Electric, μια εταιρεία που κατασκευάζει μηχανολογικό εξοπλισμό, ανέφερε ότι οι ερευνητές της θα αξιολογούνταν πλέον σύμφωνα με τα αποτελέσματα των ερευνών τους, παρά με τον αριθμό ωρών που δούλεψαν". Αναφέρει επίσης ότι στη Βρετανία υπάρχει “μια συζήτηση σχετικά με την υπερβολική εργασία", καθώς πολλοί μάνατζερ καταλαβαίνουν ότι, αν οι υπάλληλοί τους δεν πηγαίνουν διακοπές και αν δεν έχουν μια ζωή έξω από τη δουλειά, δεν θα μπορέσουν να είναι αποτελεσματικοί".

Στην πραγματικότητα, όλη αυτή η συζήτηση για παραχώρηση μικρότερης εργάσιμης βδομάδας σε αντάλλαγμα για αυξημένη ένταση της εργασίας σπάνια μεταφράζεται σε πράξεις σήμερα. Στην Ιαπωνία το εργάσιμο έτος έχει παραμείνει στις 2.100 ώρες για παραπάνω από μια δεκαετία, ενώ ο ένας


στους έξι άνδρες εργάτες δουλεύει παραπάνω από 3.100 ώρες. Στη Βρετανία, οι διευθυντές προτιμούν ακόμα να πιέζουν τους εργάτες να δουλεύουν περισσότερες ώρες, παρά να προσλαμβάνουν καινούργιους, έτσι ώστε ο μέσος χειρώνακτας εργάτης δουλεύει κατά μέσο όρο εννιά ώρες υπερωρία τη βδομάδα, ενώ σε τομείς όπως η μέση και η ανώτερη εκπαίδευση τα αφεντικά κάνουν το παν για να επιβάλουν στους εργαζόμενους μεγαλύτερη εργάσιμη βδομάδα και λιγότερες διακοπές. Στη Γερμανία οι εργοδότες, αφού ητ- τήθηκαν στην προσπάθειά τους να υπονομεύσουν τη συμφωνία για το 35ω- ρο, κάνουν ό,τι μπορούν για να επιβάλουν την εργασία τις Κυριακές. Οπως ανέφερε στους Φαϊνάνσιαλ Τάψς ο Ράινερ Χόφμαν, του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου των εργατικών συνδικάτων, “το κύριο μέλημα των Ευρωπαίων εργοδοτών είναι να μειώσουν το εργατικό κόστος ανά μονάδα στο ελάχιστο δυνατό για χάρη της ανταγωνιστικότητας". Αυτό έχει σημάνει την προσπάθεια να εξαναγκαστούν οι εργάτες να αποδεχτούν πιο “ευέλικτα" εργασιακά σχήματα, με περισσότερες βάρδιες, περισσότερα Σαββατοκύριακα εργασίας και μεγαλύτερη αποδοχή του συστήματος του “ετήσιου συνόλου ωρών" που υποχρεώνει τους εργάτες να δουλεύουν μια μεγαλύτερη απ' ό,τι συνήθως εργάσιμη βδομάδα, όποτε αυτό βολεύει τον εργοδότη.

Υπάρχει ένας απλός λόγος γιατί η τάση σήμερα είναι προς την επιμήκυνση και όχι προς τη μείωση των εργάσιμων ωρών. Ο Μαρξ τόνισε στο Κεφάλαιο ότι υπάρχουν όρια στις δυνατότητες που έχει η μέθοδος της αύξησης της έντασης της εργασίας στο να ανατρέπει την καθοδική πίεση στα ποσοστά κέρδους.

Αυτές οι πιέσεις δημιουργούνται, όπως είπαμε, επειδή το συνολικό ποσό απασχολούμενης εργατικής δύναμης μέσα σ' ολόκληρο το σύστημα δεν αυξάνεται τόσο γρήγορα όσο οι επενδύσεις. Αντίθετα, μάλιστα μπορεί να αρχίσει να πέφτει σε απόλυτους όρους. Αλλά, όσο σκληρά και αν υποχρεωθεί να δουλεύει μια μικρή ομάδα εργατών, δεν μπορεί να παράγει τόση υπεραξία όσο μια μεγάλη ομάδα.

Αυτό μπορεί να φανεί μέσα από ένα απλό παράδειγμα. Ας υποθέσουμε ότι υπάρχουν ένα εκατομμύριο εργάτες που απασχολούνται σε 8ωρη βάση. Εστω ότι τέσσερις ώρες απ' αυτές είναι αρκετές για να αποζημιώσουν τον εργοδότη για το κόστος του μισθού τους. Η καπιταλιστική τάξη θα βγάλει απ’ αυτούς το ισοδύναμο τεσσάρων εκατομμυρίων ωρών υπεραξίας την ημέρα.

Τι θα συμβεί αν το εργατικό δυναμικό περικοπεί και πέσει στις 100.000

6 8 Η Οικονομία τοο Τρελοκομείο»

ως αποτέλεσμα μιας νέας τεχνολογίας που δεκαπλασίασε την παραγωγικότητα;

Οι εργάτες τώρα μπορούν να καλύψουν το κόστος των μισθών τους στο ένα δέκατο των τεσσάρων ωρών, δηλαδή σε 24 λεπτά. Οι εργοδότες τώρα βγάζουν μια πελώρια ποσότητα 7 ωρών και 36 λεπτών υπεραξίας από κάθε εργάτη. Αλλά η συνολική υπεραξία από το εργατικό δυναμικό ως σύνολο δεν αυξάνεται. Στην πραγματικότητα πέφτει από τις 4 X 1 εκατομμύριο = 4 εκατομμύρια ώρες στις 100.000 X 7 ώρες και 36 λεπτά * 760.000 ώρες. Ακόμα κι αν ασκηθεί τρομερή πίεση στους εργάτες για να δουλεύουν δύο φορές πιο σκληρά, το ποσό της υπερεργασίας που ο καθένας προσφέρει θα ανέβει μόνο κατά 12 επιπλέον λεπτά ή κατά το πενιχρό ποσό των 12 λεπτών X100.000 = 20.000 ώρες σύνολο.

Ετσι, οι καπιταλιστές τελικά ανακαλύπτουν ότι υπάρχουν όρια στη δυνατότητά τους να αναπληρώσουν την πτώση στο ποσοστό του κέρδους αυξάνοντας την παραγωγικότητα ανά εργάτη. Και όταν αυτό συμβαίνει είναι μεγάλος ο πειρασμός να προσπαθήσουν να αυξήσουν τις εργάσιμες ώρες. Ούτως ή άλλως, στο παράδειγμά μας, κάθε παραπάνω ώρα που οι εργάτες υποχρεώνονται να προσφέρουν χωρίς άνοδο του μισθού προσθέτει 100.000 ώρες υπεραξίας, δηλαδή πέντε φορές περισσότερο από το να υποχρεωθούν να δουλέψουν δύο φορές πιο σκληρά.

Στην πράξη, βέβαια, οι καπιταλιστές σπάνια μπορούν να εξαναγκάσουν τους εργάτες να δουλεύουν περισσότερες ώρες χωρίς κανένα αντάλλαγμα. Συνήθως πληρώνουν υπερωρίες. Αλλά συχνά τις αντιμετωπίζουν ως πληρωμή για τους εαυτούς τους, καθώς πολλοί εργάτες δέχονται -κακώς- χαμηλές ωριαίες αμοιβές για τις υπερωρίες τους αρκεί να εξασφαλίζουν τόσες υπερωρίες ώστε τα συνολικά λεφτά που πληρώνονται γΓ αυτές να τους επιτρέπουν να τα βγάζουν πέρα.

γ) ‘Εξαθλίωση’Ο τρίτος τρόπος για τους καπιταλιστές να αυξήσουν τα ποσοστά κέρ

δους τους είναι η ωμή περικοπή μισθών, όπως έλεγε ο Μαρξ "η απόλυτη εξαθλίωση των εργατών’. Επειδή ο Μαρξ χρησιμοποίησε αυτή τη φράση έχουν γίνει διάφορες χοντροκομμένες επιθέσεις στην οικονομική του ανάλυση, επειδή τάχα έλεγε ότι το μόνο που μπορεί να συμβεί στους εργάτες μέσα στον καπιταλισμό είναι το να γίνονται όλο και πιο φτωχοί. Για παράδειγμα, ο Ουίλιαμ Κίγκαν, ο οικονομικός σχολιαστής της εφημερίδας Ομπζέρβερ, χρη

Η πτωτική χάση τοο ποσοστού κέρδους 69

σιμοποιεί αυτό το επιχείρημα για να στηρίξει την απόρριψη των ιδεών του Μαρξ στο βιβλίο του με τίτλο Το φάντασμα του καπιταλισμού.

Ωστόσο, ο Μαρξ δεν ισχυρίζεται ότι τα μεροκάματα μειώνονται πάντοτε στον καπιταλισμό. Είχε ζήσει στην Αγγλία της περιόδου 1850-1875 και μπορούσε να δει ότι αυτό σίγουρα δεν συνέβαινε. Γι’ αυτό και απέρριψε ρητά τον “σιδερένιο νόμο των μισθών" του Γερμανού σοσιαλιστή ηγέτη Λασάλ, που έλεγε ότι οι μισθοί δεν θα μπορούσαν ποτέ να αυξηθούν. Αντίθετα, ο Μαρξ υποστήριζε ότι οι καπιταλιστές θα προσπαθούσαν να αντιμετωπίσουν τη συμπίεση του ποσοστού κέρδους περιορίζοντας το τμήμα εκείνο του προϊόντος που πηγαίνει στους μισθούς. Οταν το συνολικό προϊόν αυξάνονταν αυτό ήταν απόλυτα συμβατό με μια περιορισμένη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των εργατών. Μπορούσε να υπάρχει “σχετική εξαθλίωση", καθώς το μερίδιο του συνολικού προϊόντος που πήγαινε στους εργάτες έπεφτε, χωρίς οι ίδιοι οι εργάτες να ζουν χειρότερα.

Στην πράξη οι καπιταλιστές συχνά προσπαθούν να εξασφαλίσουν από τους εργάτες αύξηση παραγωγικότητας με αντάλλαγμα κάποιες περιορισμένες αυξήσεις στους μισθούς. Ετσι, οι εργάτες στις μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες στη δεκαετία του 1970 και του 1980 είδαν μικρές βελτιώσεις στο βιοτικό τους επίπεδο ακόμα και κατά την περίοδο των κρίσεων. Αλλά πλήρωσαν γι’ αυτές τις βελτιώσεις με περισσότερες βάρδιες, αυξημένη κόπωση και περισσότερο στρες.

Ετσι μια έρευνα του 1978 που αφορούσε 26χρονους άνδρες στη Βρετανία ανέφερε ότι το 38% αισθανόταν ότι βρισκόταν υπό οξεία νευρική υπερένταση στη δουλειά. Μια έρευνα του 1982 αποκάλυψε ότι το 19% των αν- δρών και το 23% των γυναικών σε ημι-ειδικευμένες και ανειδίκευτες θέσεις εργασίας “αισθάνονταν ψυχολογική υπερένταση". Μια μελέτη της δεκαετίας του 1980 διαπίστωσε ότι οι εργάτες που ο ρυθμός εργασίας τους καθορίζονταν από το ρυθμό της μηχανής “διατηρούσαν υψηλά επίπεδα αδρεναλίνης κατά τη διάρκεια των ωρών εκτός εργασίας... Οι εργάτες παραπονιόντουσαν για αδυναμία να ηρεμήσουν και να χαλαρώσουν μετά το τέλος της εργάσιμης ημέρας. Επίσης ανάφεραν ότι ήταν πολύ κουρασμένοι για να ασχοληθούν με τη σύζυγο και τα παιδιά τους μετά την ολοήμερη εργασία".

Η εικόνα φαίνεται να χειροτερεύει σιγά σιγά. Ερευνες των σουηδικών εργατικών συνδικάτων δείχνουν ότι το ποσοστό των εργατών που αισθάνονταν ότι οι δουλειές τους οδηγούσαν σε “υψηλό βαθμό στρες ή πνευματικής υπερέντασης’ ανέβηκε από το 9%, που ήταν το 1970, στο 15% το 1980, ενώ


ο αριθμός αυτών που ανέφεραν ότι αισθάνονταν στρες “σε κάποιο βαθμό" ανέβηκε από το 22% στο 37%. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς θεωρούσαν υπεύθυνο τον “εντεινόμενο ρυθμό εργασίας". Το Σουηδικό Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών διαπίστωσε "μια σταθερή αύξηση στο ποσοστό του πληθυσμού που εργάζεται υπό συνθήκες στρες". Ιαπωνικές έρευνες έδειξαν ότι αντί να μειώνει τον φόρτο εργασίας “η αυξανόμενη χρήση των ρομπότ και των άλλων μικροηλεκτρονικών τεχνολογιών, καταλήγει σε περισσότερες υπερωρίες, λιγότερες άδειες και μεγαλύτερο διανοητικό στρες στα εργοστάσια και τους άλλους χώρους δουλειάς". Και στην Αγγλία μια πρόσφατη έρευνα για τους μάνατζερ, που έγινε από τον ψυχολόγο Ντέιβιντ Λιούις, δείχνει ότι “οι εργαζόμενοι στα γραφεία βρίσκονται υπό τρομερή πίεση και κινούνται προς μια ιαπωνικού τύπου εργάσιμη βδομάδα 12ωρων ημερών και απογευματινής βάρδιας, καθώς το προσωπικό δουλεύει σκληρότερα παρά ποτέ, με διαλείμματα για φαγητό που διαρκούν μόνο 20 λεπτά πλέον".

Μπορεί να φτάσουμε σε κάποιο σημείο, όπου οι καπιταλιστές Ισως χάσουν κάθε ελπίδα ότι μπορούν να αυξήσουν ικανοποιητικά τα κέρδη τους απλώς με τη μείωση της εργατικής μερίδας το προϊόντος και να αρχίσουν να ακολουθούν πολιτικές που αποσκοπούν στην απόλυτη μείωση των μισθών. Αυτό συμβαίνει στις ΗΠΑ τα τελευταία είκοσι χρόνια. Το μέσο ημερομίσθιο έχει πέσει καθώς οι εργοδότες έχουν επιβάλει “παραχωρήσεις”, οι οποίες περιλαμβάνουν περικοπές μισθών, ενώ επίσης έχουν ακολουθήσει τη στρατηγική “των μετακινούμενων εργοστάσιων", δηλαδή την αλλαγή της τοποθεσίας των εργοστάσιων από περιοχές με ισχυρά συνδικάτα σε περιοχές με αδύναμα συνδικάτα, μειώνοντας έτσι τους μισθούς κατά το ήμισυ.

Σήμερα, γίνονται προσπάθειες να επαναληφθεί αυτή η διαδικάσια στη Βρετανία, καθώς οι λεγόμενες “συμβάσεις με περιοριστικούς όρους" χρησιμοποιούνται για να υποχρεώσουν τους εργάτες να αποδεχτούν χαμηλότερους μισθούς αν θέλουν να κρατήσουν τις δουλειές τους σε τομείς όπως η καθαριότητα, ο επισιτισμός, σε κομμάτια των δημόσιων υπηρεσιών κ.λπ. Οταν τέτοιες μέθοδοι δεν αποδίδουν πλέον, οι εταιρείες απειλούν να μεταφέρουν την παραγωγή στο εξωτερικό, σε χώρες όπου οι εργάτες είναι λιγό- τερο καλά οργανωμένοι και τα μεροκάματα χαμηλότερα.

Η τάση να αυξηθεί η “απόλυτη υπεραξία', η “σχετική υπεραξία" και η “εξαθλίωση” δεν αποτελούν “νόμους της καπιταλιστικής οικονομίας", αν με αυτό εννοούμε εγγενείς τάσεις που δεν μπορούν να βρουν αντίσταση. Περισσότερο, αποτελούν μεθόδους στις οποίες στρέφονται οι καπιταλιστές όταν τα


ποσοστά κέρδους συμπιέζονται. Αλλά επίσης είναι μέθοδοι που πάντοτε προκαλούν την εργατική αντίσταση, οδηγώντας σε ενίσχυση του θυμού στην κοινωνία και κάνοντας πιο πιθανή μια γενίκευση της ταξικής πάλης.

Οι χυδαιότητες του μονεταρισμούΟι καπιταλιστές προσπαθούν να αυξήσουν το επίπεδο της εκμετάλλευ

σης για να αντιπαλέψουν την πτώση στο ποσοστό κέρδους και να προστατευτούν από την κρίση.

Ενα από τα αξιώματα της μονεταριστικής εκδοχής της νεοκλασικής οικονομικής θεωρίας λέει ότι η κρίση μπορεί να αποφευχθεί αν οι καπιταλιστές πετύχουν τον παραπάνω στόχο. Αν πέσουν αρκετά τα μεροκάματα, μας λέ· νε, θα φτάσει ένα σημείο στο οποίο “το οριακό κόστος παραγωγής" θα πέσει κάτω από τις τιμές, η κερδοφορία θα αποκατασταθεΙ, οι καπιταλιστές θα αρχίσουν ξανά να επενδύουν και οι αγορές για τα αγαθά θα διευρυνθούν μέ- χρις ότου υπάρξει πλήρης απασχόληση. Το κλειδί για την επίλυση της κρίσης, επιμένουν, είναι το σπάσιμο των ‘συνδικαλιστικών μονοπωλίων" πάνω στην εργασία που εμποδίζουν την πτώση των μισθών.

Αλλά η όλη ιστορία του καπιταλισμού δείχνει ότι η αύξηση του βαθμού εκμετάλλευσης μ' αυτό τον τρόπο δεν απομακρύνει τις κρίσεις. Οι κρίσεις έχουν εμφανιστεί, τόσο σε χώρες όπου τα συνδικάτα είναι αδύναμα ή ανύπαρκτα όσο και σε χώρες όπου είναι δυνατά. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 η αδυναμία των βρετανικών και αμερικανικών συνδικάτων -και η κυριολεκτική ανυπαρξία τους στη φασιστική Ιταλία- δεν μπόρεσε να σταματήσει την επερχόμενη κρίση. Στις δεκαετίες του 1980 και του 1990 η αποδυνάμω- ση των συνδικάτων στη Βρετανία της θάτσερ και στις ΗΠΑ του ΡΙγκαν δεν εμπόδισαν την ύφεση να είναι πολύ βαθύτερη απ’ ό,τι στις δεκαετίες του 1940, του 1950 και του 1960, όταν τα συνδικάτα ήταν πολύ ισχυρότερα.

Ενα από τα πιο ισχυρά επιχειρήματα των κεϊνσιανών οικονομολόγων στις δεκαετίες του 1930 και του 1940, ενάντια στην παλιά “ορθοδοξία", ήταν ότι η περικοπή των μισθών μπορούσε πιθανότατα να οδηγήσει σε πιο βαθιά κρίση και όχι στο τέλος της κρίσης.

Η ανεργία μεγαλώνει με την έλευση της κρίσης γιατί οι εταιρείες δεν μπορούν να πουλήσουν τα αγαθά που παράγουν. Η περικοπή μισθών στενεύ


ει τη συνολική αγορά για καταναλωτικά αγαθά και κατά συνέπεια σημαίνει άτι λιγότερο αγαθά μπορούν να πουληθούν. Το άμεσο αποτέλεσμα λοιπόν της περικοπής μισθών -ή της αύξησης της παραγωγικότητας χωρίς ανάλογες αυξήσεις των μισθών- είναι η διεύρυνση του χάσματος μεταξύ του τι παράγε- ται και του τι μπορεί να αγοραστεί. Είναι το βάθεμα της κρίσης.

Φυσικά, αυτό δεν θα είχε σημασία αν οι επενδύσεις αυξάνονταν αυτόματα και αναπλήρωναν έτσι τη μείωση της κατανάλωσης που οφείλεται στην περικοπή μισθών. Η ζήτηση για νέα βιομηχανικά κτίρια και μηχανές θα αντιστάθμιζαν τη μείωση της ζήτησης για καταναλωτικά αγαθά. Αλλά δεν υπάρχει μηχανισμός που να εξασφαλίζει ότι μια πτώση στην κατανάλωση εξισορροπείται αυτόματα από μια άνοδο των επενδύσεων. Αντίθετα, αν οι επιχειρήσεις αναμένουν πτώση της κατανάλωσης, το πιθανότερο είναι να φοβηθούν ότι η αγορά για τα προϊόντα τους θα συρρικνωθεί. Γι’ αυτό θα μειώσουν τις επενδύσεις τους για να μην καταλήξουν να έχουν στα χέρια τους εργοστάσια ικανά να παράγουν περισσότερα αγαθά απ’ ό,τι μπορούν να πουλήσουν.

Οι “ορθόδοξοι" νεοκλασικοί ποτέ δεν μπόρεσαν να απαντήσουν στην καταλυτική κείνσιανή κριτική των απόψεών τους. Το μόνο που κάνουν είναι να επαναλαμβάνουν ότι, αν οι κρίσεις δεν σταματούν από μόνες τους, αυτό ο- φείλεται στο ότι η εργατική αντίσταση στη μείωση των μισθών δεν έχει καμφθεί αρκετά.

Ωστόσο, υπήρχε πάντα μια αδυναμία στο κεϊνσιανό μοντέλο, μια αδυναμία που μπορούμε επίσης να εντοπίσουμε και σε κάποιους μαρξιστές που επηρεάστηκαν από τον κεϊνσιανισμό, όπως οι Αμερικανοί Πολ Μπάραν και Πολ Σουίζι. Δεν μπορούσαν να εξηγήσουν γιατί οι επενδύσεις παρέμεναν τόσο χαμηλές ώστε να οδηγούν σε βαθύτερες κρίσεις και πολύ σύντομες ανακάμψεις. Αυτό συνέβαινε επειδή οι κείνσιανοί αποδέχονταν μεγάλο μέρος της “ορθόδοξης" νεοκλασικής θεωρίας και έτσι δεν μπορούσαν να δουν ότι αναγκαστικά θα υπάρχει μια πτωτική πίεση στα ποσοστά κέρδους μακροχρόνια, μια πίεση που δεν μπορούσε να εμποδιστεί με περικοπές μισθών. Ο ίδιος ο Κέινς είχε μιλήσει για μια πτώση σ’ αυτό που αποκαλούσε “οριακή αποτε- λεσματικότητα του κεφαλαίου" και περιμένε ότι αυτή η τάση θα συνεχιζόταν στο μέλλον. Οι περισσότεροι από τους οπαδούς του εγκατέλειψαν αυτή την ιδέα και βασίστηκαν σε εκείνα τα γραπτά του όπου θεωρούσε υπεύθυνη για την κρίση την ψυχολογική κατάσταση των επιχειρηματιών, παρά κάποια εγγενή τάση στο καπιταλιστικό σύστημα. Αν οι εταιρείες έκαναν επενδύσεις, ισχυριζόταν σ’ αυτά τα γραπτά, ήταν λόγω ενός “ζωώδη ενθουσιασμού", λό-


γω ‘μιας αυθόρμητης τάσης για δράση παρά για απραξία'. Αλλά ‘αν ο ζωώδης ενθουσιασμός μειωθεί και η αυθόρμητη αισιοδοξία υποχωρήσει... η επιχειρηματικότητα θα σβήσει και θα πεθάνει, ενισχύοντας έτσι τον βαθμό των κρίσεων και των υφέσεων’.

Γ Γ αυτό οι κεϊνσιανοί υποστήριζαν ότι η τάση προς την κρίση μπορούσε να αναχαιτιστεί με μια περιορισμένη κυβερνητική παρέμβαση στην οικονομία, που θα είχε ως σκοπό να εμφυσήσει στους μεγαλοκαπιταλιστές αισθήματα αισιοδοξίας όσον αφορά το μέλλον. Σε μια κρίση, έλεγαν, η κυβέρνηση θα έπρεπε να ξοδεύει λεφτά και να αποθαρρύνει την περικοπή μισθών. Μ' αυτό τον τρόπο, θα δημιουργούσε μια αγορά για αγαθά, θα επέτρεπε στις εταιρείες να επεκτείνουν την παραγωγή τους και θα ενίσχυε τις επενδύσεις με το να δημιουργεί την προσδοκία ότι οι αγορές θα επεκτείνονταν περαιτέρω. Ο αυξημένος πλούτος που θα δημιουργούνταν καθώς η οικονομία θα ανέκαμπτε από την κρίση, έλεγαν ακόμα, θα επέτρεπε μια αύξηση τόσο στο εργατικό εισόδημα όσο και στα κέρδη.

Οι κεϊνσιανές ιδέες κυριάρχησαν στην επίσημη οικονομική σκέψη για τα είκοσι πέντε χρόνια μετά την οικονομική κρίση του 1930, όπως είδαμε πιο πριν. Αλλά έχασαν την επιρροή τους με την κρίση στα μέσα της δεκαετίας του 1970.0 μεγάλος βαθμός κυβερνητικής παρέμβασης στην οικονομία των σημανπκότερων χωρών δεν κατάφερε να σταματήσει αυτήν την κρίση και το μόνο ορατό αποτέλεσμα ήταν η προσθήκη ενός υψηλού επιπέδου πληθωρισμού στα αυξανόμενα επίπεδα ανεργίας. Σχεδόν παντού οι κυβερνήσεις και οι επιχειρηματίες επέστρεψαν στην παλιά ορθοδοξία, που έλεγε ότι η απάντηση στις κρίσεις βρισκόταν σε έναν συνδυασμό αντισυνδικαλιστικών νόμων και αυξημένης ανεργίας προκειμένου να πέσουν τα μεροκάματα.

Διάφοροι οικονομολόγοι επηρεασμένοι από τον κεϊνσιανισμό, όπως ο Γκάλμπρείθ στις ΗΠΑ και οι Ουίλιαμ Κίγκαν, Ουίλ Χάτον και Πολ Ορμεροντ στη Βρετανία έχουν καταφέρει να αποδείξουν πόσο διάτρυτη είναι αυτή η α- ναγεννημένη παλιά ορθόδοξη άποψη. Ομως, οι ίδιοι δεν μπορούν να μας δείξουν κάποιον σίγουρο τρόπο ώστε οι ολοένα και πιο βαθιές κρίσεις να πάρουν ένα τέλος. Η δική τους συνταγή για τις χαμηλές επενδύσεις συνίσταται στο να απευθύνουν εκκλήσεις στη Βρετανία και την Αμερική να μιμηθούν τις μεθόδους της γερμανικής και της ιαπωνικής οικονομίας, αν και αυτές οι οικονομίες επίσης περνούν σοβαρές κρίσεις. Και επιθυμούν την ίδια συγκράτηση μισθών με τους μονεταριστές, μόνο που θέλουν η κυβέρνηση να ασκεί εισοδηματική πολιτική και να μην επαφίεται στην αγορά όσον αφορά την εξα


θλίωση των εργατών.Ομως σε ένα πράγμα ο Κέινς είχε σίγουρα δίκιο. Η συγκράτηση της κατα

νάλωσης σε χαμηλά επίπεδα αυξάνει την έκταση και το βάθος κάθε κρίσης. Η συγκράτηση αυτή μεταφράζεται σε μια όλο και μεγαλύτερη δυσαναλογία μεταξύ του δυνητικού προϊόντος της οικονομίας και του επίπεδου κατανάλωσης της πλειοψηφίας των ανθρώπων. Οι επενδύσεις πρέπει να καλύψουν ένα ακόμη μεγαλύτερο χάσμα, αν θέλουμε να πουληθούν όλα τα αγαθά που πα- ράγονται. Η πιθανότητα να προκύψει μια κατάσταση όπου τα αγαθά δεν μπορούν να πουληθούν, μια κατάσταση δηλαδή “υπερπαραγωγής" γίνεται μεγαλύτερη.

Αν τα ποσοστά κέρδους δεν είναι αρκετά υψηλά για να προκαλέσουν αυτό το υψηλό επίπεδο επενδύσεων, τότε επέρχεται βαθιά κρίση. Οι καπιταλιστές βρίσκουν τον εαυτό τους σε μια κατάσταση αδιέξοδου. Αν αυξήσουν την εκμετάλλευση για να αυξήσουν τα κέρδη, τότε το χάσμα που πρέπει να καλυφθεί είναι ακόμα μεγαλύτερο. Αν μειώσουν την εκμετάλλευση προκειμένου να διευρύνουν τη ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά, πέφτουν τα ποσοστά κέρδους και οι επενδύσεις δεν είναι αρκετά υψηλές ώστε να σταματήσουν μια ύφεση που έτσι κι αλλιώς εξελίσσεται.

Το δίλημμα εμφανίζεται επειδή η συσσώρευση έχει προχωρήσει σε τέτοιο βαθμό, ώστε να υπάρχει μια μεγάλη διαφορά μεταξύ της κλίμακας της παραγωγής και του μεγέθους του εργατικού δυναμικού. Αυτή η αντίφαση βρίσκει την έκφρασή της μέσα από την αδυναμία του εργατικού δυναμικού να παράγει αρκετό κέρδος για να καλυφθεί το επίπεδο των αναγκαίων επενδύσεων, πράγμα που οδηγεί από την άλλη τους καπιταλιστές να μην επενδύουν και τις εταιρείες να αδυνατούν να πουλήσουν όλη τους την παραγωγή.

Σε μια λογική κοινωνία δεν θα υπήρχε τέτοιο δίλημμα. Γιατί πράγματι υπάρχει απόλυτη ανάγκη για τα αγαθά που παράγονται, αν προτεραιότητα της κοινωνίας ήταν η ευημερία της πλειοψηφίας του πληθυσμού. Αλλά η κινητήρια δύναμη του παρόντος συστήματος δεν είναι είναι η ευημερία των ανθρώπων. Αυτοί που ελέγχουν το κεφάλαιο συμπεριφέρονται όπως συμπερκρέρο- νται, προκειμένου να αυξήσουν τα κέρδη τους, να επεκτείνουν τον έλεγχο τους πάνω στο κεφάλαιο. Ακριβώς γΓ αυτό το λόγο ολόκληροι τομείς του παραγωγικού μηχανισμού του καπιταλισμού μπλοκάρουν και σταματούν.

Η εμφάνιση όλο και χειρότερων κρίσεων δεν είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης αδυναμίας ή κάποιας φυσικής καταστροφής. Είναι, μάλλον, ένα εγγενές ελάττωμα ενός συγκεκριμένου συστήματος, στο οποίο η ικανοποίηση

Η πτωτική τάση ίου ποσοστού κέρδους 75

των ανθρώπινων αναγκών μέσω της παραγωγικής εργασίας υποτάσσεται στην προσπάθεια των καπιταλιστών να συσσωρεύουν όλο και μεγαλύτερο πλούτο στα χέρια τους. Δείχνουν, σύμφωνα με τα λόγια του Μαρξ, ότι “ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής συναντά στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων ένα φραγμό που δεν έχει τίποτα να κάνει με την παραγωγή πλούτου σαν τέτοια", ότι “το πραγματικό εμπόδιο στην καπιταλιστική παραγωγή είναι το ίδιο το κεφάλαιο".

Γ Γ αυτό το λόγο οι όλο και βαθύτερες κρίσεις που κτυπούν προκαλούν τέτοια απορία στους πόσης φύσεως οικονομολόγους που είναι υποστηρι- κτές του καπιταλισμού. Ακόμα και εκείνοι οι οικονομολόγοι και πολιτικοί που θέλουν να μεταρρυθμίσουν το σύστημα παίρνουν τα βασικά χαρακτηριστικά του ως δεδομένα. Κι έτσι καταλήγουν να θεωρούν την αυξανόμενη ανεργία, τα ογκούμενα κύματα φτώχειας, “το τέλος της μόνιμης απασχόλησης", την αυξανόμενη ανασφάλεια και τις εντεινόμενες πιέσεις για σκληρότερη δουλειά, ως φυσικά φαινόμενα όπως είναι οι σεισμοί και οι θύελλες, τα οποία δεν μπορούμε να εμποδίσουμε και με τα οποία πρέπει να μάθουμε να ζούμε μαζί.

Πώς εξακολουθεί να διατηρείται το σύστημα;

Η συμβατική οικονομική θεωρία υποθέτει ότι ο καπιταλισμός θα συνεχίσει να υπάρχει και ότι η κρίση θα είναι απλά ένα ατύχημα το οποίο πού και πού θα συμβαίνει. Αντίθετα, η ανάλυση του Μαρξ δείχνει ότι οι ολοένα και βαθύτερες κρίσεις είναι ενδημικές στο σύστημα. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ο καπιταλισμός απλά καταρρέει από μόνος του ή ότι οι κρίσεις συνεχίζονται επ' άπειρον. Στα εκατόν είκοσι χρόνια που πέρασαν από τότε που ο Μαρξ τελείωσε το Κεφάλαιο, το σύστημα έχει γνωρίσει ανθήσεις (μερικές από τις οποίες κράτησαν για αρκετά μεγάλα χρονικά διαστήματα) και υφέσεις, ενώ έχουν υπάρξει περίοδοι στις οποίες το βιοτικό επίπεδο των εργατών έχει βελτιωθεί, όπως και περίοδοι στις οποίες έχει χειροτερέψει.

Ακόμα σημαντικότερο είναι ότι το σύστημα σαν σύνολο έχει γνωρίσει μια μακροχρόνια μαζική επέκταση. Οταν ο Μαρξ άρχισε τις έρευνές του στη δε


καετία του 1840, ο βιομηχανικός καπιταλισμός ήταν χαρακτηριστικό μονάχα της βόρειας Αγγλίας, περιοχών του Βελγίου και της βορειοανατολικής ακτής των ΗΠΑ, μαζί με μικρά κομμάτια της Γαλλίας και της Γερμανίας. Οταν πέθανε ο Μαρξ στη δεκαετία του 1880, ο βιομηχανικός καπιταλισμός κυριαρχούσε σε ολόκληρη τη βορειοδυτική Ευρώπη και τη βόρειο Αμερική, ενώ έκανε τα πρώτα του βήματα και στην Ιαπωνία. Σήμερα κάθε χώρα σε όλο τον κόσμο κυριαρχείται από αυτόν. Σήμερα, το συνολικό προϊόν της παγκόσμιας οικονομίας είναι τέσσερις ή πέντε φορές μεγαλύτερο απ’ ό,τι ήταν το 1945 και 20 ή 30 φορές μεγαλύτερο απ’ ό,τι ήταν το 1840.

Αν η ανάλυση του Μαρξ για τον καπιταλισμό απλά μιλούσε για τη στασιμότητα ή τη φθορά του καπιταλιστικού συστήματος, θα ήταν σίγουρα τόσο λανθασμένη όσο και οι “ορθόδοξες" οικονομικές σχολές που μιλούν μόνο για την επέκταση του συστήματος.

Στην πραγματικότητα, ο Μαρξ επέμενε ότι πλάι στην πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους υπάρχουν κάποιοι ‘αντισταθμιστικοί παράγοντες”.

Ποιοι ήταν αυτοί οι αντισταθμιστικοί παράγοντες; Κάποιους τους έχουμε ήδη δει: είναι τα διάφορα μέτρα που παίρνουν οι καπιταλιστές για να αυξήσουν τον βαθμό εκμετάλλευσης και έτσι να ανεβάσουν το ποσοστό κέρδους. Αλλά από μόνα τους αυτά τα μέτρα δεν μπορούν να προλάβουν την κρίση. Ούτε μπορούν να εμποδίσουν τη μακροχρόνια τάση για πτώση του ποσοστού κέρδους, καθώς, όπως επίσης έχουμε δει, μια μικρή ομάδα εργατών, έστω κι αν βρίσκεται υπό εντατική εκμετάλλευση, δεν μπορεί να παράγει τόση υπεραξία όση μια πολύ μεγαλύτερη ομάδα εργατών η οποία υφίσταται λιγότερο εντατική εκμετάλλευση.

Ενας άλλος παράγοντας που βοηθούσε ώστε να ανεβαίνουν τα ποσοστά κέρδους την εποχή του Μαρξ ήταν το εξωτερικό εμπόριο. Εκείνη την εποχή οι πλήρως καπιταλιστικές οικονομίες ήταν περιστοιχισμένες από τις κατά πολύ μεγαλύτερης έκτασης προκαπιταλισπκές κοινωνίες στην Ασία, την Αφρική, τη Λατινική Αμερική και την Ανατολική Ευρώπη. Οι καπιταλιστές χρησιμοποιούσαν τα πιο βάρβαρα μέσα (λεηλασία της Ινδίας, μετακίνηση εκατομμυρίων δούλων από την Αφρική στην Αμερική, υποχρέωση των Κινέζων να αγοράζουν όπιο, κατάκτηση της Αιγύτττου για λογαριασμό των τραπεζιτών) προ- κειμένου να αρπάξουν τον πλούτο αυτών των κοινωνιών πληρώνοντας ένα αντίτιμο πολύ χαμηλότερο από την αξία του κι έτσι να ανεβάσουν τα κέρδη τους.

Αυτή η μέθοδος δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για μεγάλο χρονικό διά

Η πτωτική χάση του ποσοστού κέρδους 77

στημα σήμερα, αφού όλος ο κόσμος είναι πια καπιταλιστικός. Οι καπιταλιστές μιας χώρας μπορούν να καλυτερέψουν τη θέση τους εξαναγκάζοντας τις κυρίαρχες τάξεις άλλων χωρών να τους πουλούν τα προϊόντα σε χαμηλή τιμή, όπως έγινε με το πετρέλαιο της Μέσης Ανατολής στη δεκαετία του 1960 και στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Αλλά αυτό συνεπάγεται μοναχά την ανακατανομή των κερδών ανάμεσα σε καπιταλιστικές χώρες κι όχι την αύξηση των κερδών σ’ όλο τον καπιταλιστικό κόσμο.

Για τον Μαρξ, υπήρχε ένας τρίτος “αντισταθμιστικός" παράγοντας που ήταν καίριος και παραμένει καίριος και σήμερα. Πρόκειται για τον τρόπο με τον οποίο κάθε κρίση επιδρά στις μακροχρόνιες τάσεις μέσα στο σύστημα.

Οι κρίσεις είναι καταστροφικές για τον καπιταλισμό. Δημιουργούν πανικό στις άρχουσες τάξεις και εξαθλίωση στην πλειοψηφία του πληθυσμού. Αλλά για τους καπιταλιστές που δεν χρεωκοπούν έχουν πλεονεκτήματα. Αυτοί οι καπιταλιστές διαπιστώνουν ότι μπορούν να εξαγοράσουν πολύ φτηνά το κεφάλαιο (εργοστάσια, μηχανήματα, πρώτες ύλες, κ.λπ.) των άλλων καπιταλιστών και ότι μπορούν να χρησιμοποιήσουν προς όφελό τους τα υψηλά επίπεδα ανεργίας για να πιέσουν τους μισθούς προς τα κάτω.

Ετσι κατά τη διάρκεια του μεγάλου κραχ της Γουόλ Στριτ το 1929 κάποιοι καπιταλιστές είχαν τα περιθώρια να περιμένουν στο πλάι ωσότου οι τιμές των μετοχών έφτασαν στα πιο χαμηλά επίπεδα της ιστορίας τους. Μετά όρ- μησαν και αγόρασαν ολόκληρες εταιρείες σε πραγματικά εξευτελιστικές τιμές. Στην πιο πρόσφατη ύφεση των αρχών της δεκαετίας του 1990, το συγκρότημα γραφείων της Κάναρι Ουάρφ στο Ιστ Εντ του Λονδίνου, του οποίου η κατασκευή είχε κοστίσει 2 δισεκατομμύρια λίρες, έφτασε να κοστίζει μόλις 60 εκατομμύρια. Αυτό κατέστρεψε τους αρχικούς ιδιοκτήτες, τους αδελφούς Ράιχμαν, που πετάχθηκαν έξω από το σύστημα. Αλλά ήταν θεόσταλτο δώρο για τις εταιρείες που στον πλειστηριασμό αγόρασαν το κτίριο στην τιμή εκκίνησης.

Οι καπιταλιστικές εταιρείες κατορθώνουν να επιζήσουν στη διάρκεια της κρίσης μέσω του κανιβαλισμού: κάποιες εταιρείες καταβροχθίζουν κάποιες άλλες. Οι επιζώντες αρπάζουν τα μέσα παραγωγής σε μια τιμή πολύ χαμηλότερη από την παλιά τους αξία. Ανακαλύπτουν ότι μπορούν να αρχίσουν να επεκτείνουν την παραγωγή χρησιμοποιώντας τον πιο σύγχρονο εξοπλισμό και και τα πιο μοντέρνα μηχανήματα χωρίς να πληρώσουν το αληθινό κόστος γΓ αυτά. Η επένδυση μπορεί να μεγαλώσει σε έκταση χωρίς να μεγαλώνει το κόστος της. Αυτό εμποδίζει το κόστος της επένδυσης να αυξάνει πολύ πιο


γρήγορα από το συνολικό εργατικό δυναμικό και έτσι μειώνει την πίεση στο ποσοστό κέρδους.

Η κρίση επιβάλλει μια “αναδιάρθρωση" του καπιταλισμού στην οποία πολλές εταιρείες βουλιάζουν, επιτρέποντας όμως σ’ αυτές που επιζούν να ανακτήσουν τα κέρδη τους σε βάρος των υπολοίπων. Και επειδή “παραγράφεται” τόσο πολύ κεφάλαιο κατά τη διάρκεια της κρίσης, η αύξηση των επενδύσεων μακροχρόνια σε σχέση με το εργατικό δυναμικό δεν είναι τόσο χτυπητή όσο θα ήταν αλλιώς. Ετσι η ύφεση έχει το παράδοξο αποτέλεσμα να επιτρέπει στα ποσοστά κέρδους και στη βιομηχανική επέκταση να ανακάμπτουν.

Οπως σημειώνεται σε μια επισκόπηση των σύγχρονων οικονομικών κρίσεων, όταν το 1884 οι ΗΠΑ μπήκαν με ταχείς ρυθμούς σε ύφεση “οι χρεω- κοπίες ακολούθησαν η μια την άλλη, η ανεργία αυξήθηκε και τα μεροκάματα έπεσαν κατά 25%-30% στην υφαντουργία και κατά 15%-22% στη βιομηχανία σίδηρου και χάλυβα". Αλλά, μερικές επιχειρήσεις, το τραστ Κάρνεγκι για παράδειγμα, είχαν αποκτήσει μεγάλα κέρδη στην προηγούμενη άνθηση και “έτσι μπόρεσαν κατά τη διάρκεια της κρίσης να εξαγοράσουν φτηνά τις ανταγωνιστικές βιομηχανίες. Υπήρξε μια γενική βελτίωση στο οικονομικό κλίμα σπς αρχές του 1886...".

Μ' έναν ανάλογο τρόπο, η ανάκαμψη από την ύφεση στη Βρετανία, στις αρχές της δεκαετίας του 1890, συνδέθηκε μ' ένα κύμα εξαγορών από 5 μεγάλες τράπεζες (Μπάρκλείς, Λόιντς, Μίντλαντ, Νάσιοναλ, Προβίνσιαλ και Ουέστμινστερ) οι οποίες έτσι απέκτησαν ουσιαστικά το μονοπώλιο. Παράλληλα μ’ αυτό υπήρξε μια συγκέντρωση ιδιοκτησίας στην υφαντουργία και στη μεταλλουργία, ευρύτατος “εκσυγχρονισμός" σε όλες τις βιομηχανίες, εισαγωγή νέων τεχνολογιών στη υποδηματοποιία και στον κλάδο της τυπογραφίας και αρκετά μεγάλα λοκ-άουτ που υποχρέωσαν τους εργάτεςΓνα δεχτούν χαμηλότερα ημερομίσθια και χειρότερες συνθήκες.

Οι κρίσεις μπορούσαν να αμβλύνουν την τάση των επενδύσεων να αυξάνονται ταχύτερα από το εργατικό δυναμικό σ' όλο το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Αλλά δεν εξαφάνισαν αυτή την τάση πλήρως. Σύμφωνα με μια εκτίμηση, η αναλογία επενδύσεων προς εργασία στις ΗΠΑ διπλασιάστηκε μεταξύ 1880 και 1912, σύμφωνα με μια άλλη αυξήθηκε κατά 25% μεταξύ του 1900 και του 1918, ενώ μια τρίτη ανάλυση εκτιμά ότι η σχέση επενδύσεων προς προϊόν ανέβηκε από το 2,02 που ήταν στην περίοδο 1855-64 στο 2,16 την περίοδο 1875-83.

Οπως έχει παρατηρήσει μια σημαντική μελέτη του Γκίλμαν, η σχέση των


επενδύσεων προς την εργασία στις ΗΠΑ "δείχνει μια αρκετά επίμονη τάση να ανεβαίνει" σ' αυτή την περίοδο, αν και "ήταν αρκετά αργή σε σχέση με το υποθετικό παράδειγμα του Μαρξ". Το αποτέλεσμα στο τέλος του αιώνα ήταν αυτό που τόνισε ο ιστορικός Ερικ Χόμπσμπομ:

Και οι παλιές και οι νέες βιομηχανικές οικονομίες αντιμετώπισαν προβλήματα στενότητας αγορών και ορίων κέρδους... Καθώς τα τιτάνεια κέρδη των πρωτοπόρων της βιομηχανίας μειώνονταν, οι επιχειρηματίες έψαχναν απελπισμένα για κάποια διέξοδο.

Κάτι το ανάλογο συνέβη και στη Βρετανία της δεκαετίας του 1980. Η ύφεση του 1980-90 οδήγησε στο κλείσιμο σχεδόν του ενός τρίτου της βιομηχανίας, αν και οι εταιρείες έφτασαν το 1987 να παράγουν σχεδόν τα ίδια με αυτά που παράγονταν πριν αρχίσουν τα κλεισίματα. Αυτό επιβράδυνε αρκετά την αύξηση των επενδύσεων σε σχέση με την εργασία. Οπως έλεγε το άρθρο του LLoyds Bank Reviewcno οποίο αναφερθήκαμε πιο πριν:

Το απόθεμα κεφαλαίου αυξάνεται, αλλά με μειούμενο ρυθμό. Αυξανόταν με ρυθμό 4% το 1970, αλλά αυτό το ποσοστό έπεσε στο 2% το 1982....

Υπό αυτές τις συνθήκες, η αυξημένη εκμετάλλευση των εργατών -που δέχτηκαν μικρές περικοπές μισθού και χειρότερες συνθήκες εργασίας κάτω από το φόβο της ανεργίας- μπορούσε πραγματικά να ανεβάσει λίγο το ποσοστό κέρδους. Αλλά ξανά, όπως και έναν αιώνα πριν, η ανάκαμψη των ποσοστών κέρδους ήταν μόνο μια μερική ανάκαμψη, καθώς αυτά ξεπέρασαν μεν το επίπεδο των αρχών της δεκαετίας του 1980, αλλά παρέμειναν αρκετά χαμηλότερα από αυτά της δεκαετίας του 1950, του 1960 και των αρχών της δεκαετίας του 1970. Αυτό αποδείχθηκε με καταστροφικό τρόπο όταν η άνθηση ξαφνικά έγινε ύφεση πρώτα στη Βρετανία και τις ΗΠΑ και μετά στη Γαλλία, τη Γερμανία και την Ιαπωνία στις αρχές της δεκαετίας του 1990.


ΚΕΦΑΛΑΙΟ 40 μονοπωλιακός

καπιταλισμός και η κρίση

του Μεσοπόλεμου

Η συγκέντρωση του κεφάλαιου

Ο τρόπος με τον οποίο η ύφεση μπορεί να ελαφρύνει κάποια από τα μακροχρόνια προβλήματα του καπιταλισμού οδήγησε κάποιους υποστηριχτές του συστήματος να ισχυριστούν ότι δεν υπάρχουν καν τέτοια μακροχρόνια προβλήματα. Ανθρωποι σαν τον πρώην υπουργό Οικονομικών της δεξιάς, Νάιτζελ Λόσον λένε ότι οι επαναλαμβανόμενες κρίσεις δεν πρέπει να μας ανησυχούν, εφόσον οι υφέσεις πάντα ακολουθούνται από ανακάμψεις. Οι εκπρόσωποι της αυστριακής οικονομικής σχολής, συμπεριλαμβανομένου και του Χάγιεκ, είναι ενθουσιασμένοι με την "καταστροφή” που προκαλούν οι υφέσεις, εφόσον, όπως λένε, είναι “δημιουργική", ανοίγοντας το δρόμο για την παραγωγή ακόμα περισσότερου πλούτου.

Μια παραλλαγή αυτού του επιχειρήματος χρησιμοποιείται κι από ανθρώπους που επηρεάζονται από τον μαρξισμό. Η αναδιάρθρωση του συστήματος

Ο μονοπωλιακός καπιταλισμός και η κρίση του Μεσοπόλεμου_________81

και η “απαξίωση" του κεφάλαιου που επέρχεται σε μια ύφεση, λένε, επιτρέπει στο σύστημα να απαλλαγεί απ’ όλες τις καθοδικές πιέσεις στο ποσοστό κέρδους. Ως αποτέλεσμα, δεν πρέπει να αναμένουμε οι υφέσεις να γίνονται μακροχρόνια χειρότερες ή οι ανθήσεις να γίνονται ρηχότερες και συντομότερες. Η εναλλαγή άνθησης-κρίσης, μπορεί να έχει τρομερά αποτελέσματα για τους εργάτες, αλλά δεν φαίνεται να υπάρχει λόγος γιατί το σύστημα να μην μπορεί να συνεχίσει έτσι αιώνια. Ούτε υπάρχει κανένας λόγος, προσθέτουν, γιατί μια κυβέρνηση των Εργατικών, να μην μπορεί να καλυτερεύσει την κατάσταση των εργατών μέσα σ’ αυτό το σύστημα.

Αλλά, οποιοδήποτε τέτοιο επιχείρημα αγνοεί έναν άλλο συντελεστή που παρουσιάζεται καθώς το σύστημα γερνάει. Ο αριθμός των ανταγωνιζόμενων εταιρειών τείνει να μειωθεί, ενώ μια χούφτα από πολύ μεγάλες εταιρείες φτάνουν να κυριαρχήσουν σ' ολόκληρες βιομηχανίες και ολόκληρες οικονομίες, μια διαδικασία που ο Μαρξ αποκαλούσε “συγκέντρωση και συγκεντρο- ποίηση του κεφαλαίου”.

Αν κάποια απ’ αυτές τις γιγάντιες εταιρείες χρεωκοπήσει, συνεπάγεται τρομερή ζημιά στην υπόλοιπη οικονομία. Οι τράπεζες που της έχουν δανείσει χρήματα δέχονται φοβερά χτυπήματα. Το ίδιο συμβαίνει και με άλλες βιομηχανικές εταιρείες που περιμένουν να της πουλήσουν μηχανήματα και πρώτες ύλες ή που περιμένουν να πουλήσουν καταναλωτικά αγαθά στους εργάτες της χρεωκοπημένη εταιρείας. Ξαφνικά τα κέρδη τους μετατρέπο- νται σε ζημιές. Τέτοια είναι η κλίμακα της ζημιάς ώστε η δυνατότητα των άλλων εταιρειών να αγοράσουν μηχανές και πρώτες ύλες φτηνά, ούτε καν αρχίζει να την αντισταθμίζει. Αντί η καταστροφή κάποιων εταιρειών να ωφελεί άλλες, αυτό που απειλεί να συμβεί είναι μια οικονομική μαύρη τρύπα που ρουφάει μέσα κερδοφόρες και ζημιογόνες εταιρείες μαζί.

Το αποτέλεσμα είναι ότι, άπαξ και το σύστημα κυριαρχηθεί από μια χούφτα γιγαντιαίες εταιρείες, οι κρίσεις δεν επιλύονται αυτομάτως. Αντίθετα, γίνονται χειρότερες καθώς κάθε γίγαντας που καταρρέει παρασέρνει μαζί κι άλλους, σαν ένα παιχνίδι ντόμινο.

Πολλοί απολογητές του καπιταλισμού προσπαθούν να αρνηθούν ότι υπάρχει η τάση να κυριαρχείται το σύστημα από μια χούφτα μεγάλων εταιρειών μ’ αυτό τον τρόπο. Ετσι οι θατσερικοΐ στην Αγγλία, οι ρεπουμπλικάνοι στις ΗΠΑ, ακόμα και σι ισλαμιστές στην Αλγερία μιλούν για τη σημασία των μικρών ή μεσαίων επιχειρήσεων, ισχυριζόμενοι ότι αυτές είναι τα δυναμικά κέντρα της οικονομίας. Αλλά αυτή η άποψη αγνοεί τον τρόπο με τον οποίο


κάθε κρίση οδηγεί κάποιες εταιρείες στο να καταβροχθίζουν άλλες, συγκεντρώνοντας το κεφάλαιο σε λιγότερα χέρια. Φυσικά, κανούργιες εταιρείες είναι δυνατόν να εμφανίζονται καθώς διάφορα άτομα, λόγω τύχης, σωστής κρίσης ή απάτης, βρίσκονται σε μια κατάσταση που τους επιτρέπει να γίνονται καπιταλιστές. Κι όπως τόνιζε ο Μαρξ, αυτές οι νέες εταιρείες λόγω της φοβερής επιθυμίας τους να γίνουν οι κορυφαίες του κλάδου, μερικές φορές αποδεικνύονται πολύ πιο ευρηματικές και ανταγωνιστικές από τους μεγάλους αντιπάλους τους. Ετσι, για παράδειγμα, στη δεκαετία του 1970 και του 1980, μεγάλο μέρος από την πρόοδο στα κομπιούτερ, ιδιαίτερα σχετικά με το software, έγινε από μεσαίες και μικρές εταιρείες. Αλλά η μεγάλη πλειοψη- φία αυτών των εταιρειών δεν επέζησε για πολύ και σύντομα καταβροχθίστηκε από τους γίγαντες, είτε προϋπάρχοντες, είτε καινούργιους. Στη δεκαετία του 1990, ήταν τρεις ή τέσσερις πελώριες εταιρείες που κυριαρχούσαν διεθνώς στον κλάδο. Μιλώντας ακόμα πιο γενικά, οι Financial Times ανάφεραν το φθινόπωρο του 1992 ότι “η νέα γενιά επιχειρηματιών που μεσουρανούσε στην άνθηση της δεκαετίας του 1980 τώρα σαρώνεται συστηματικά".

Το αποτέλεσμα αυτού του σαρώματος των μικρών εταιρειών σ' όλες τις υφέσεις του τελευταίου ενάμιση αιώνα είναι η αυξανόμενη κυριαρχία των γιγάντων. Οπως λέει ο Χόμπσμπομ, ήδη εδώ και έναν αιώνα:

π δημιουργία τραστ και καρτέλ χαρακτήριζε τη Γερμανία και τις ΗΠΑ στη δεκαετία του 1880... Το 1897 υπήρχαν 82 βιομηχανικές συγχωνεύσεις που αντιστοιχούσαν σε ένα κεφάλαιο της τάξης του ενός δισεκατομμυρίου δολαρίων, στα τρία χρόνια 1898-1900 έγιναν έντεκα μεγάλες συγχωνεύσεις της τάξης των 1,14 δισεκατομμυρίων δολαρίων και η μεγαλύτερη συγχώνευση όλων, η U.S. Steel, εμφανίστηκε το 1901 μ’ ένα κεφάλαιο 1,4 δισεκατομμυρίων δολαρίων.

Η διαδικασία επιταχύνθηκε ακόμα περισσότερο στα χρόνια του μεσοπολέμου, όταν σε κάθε χώρα μια χούφτα εταιρειών κυριάρχησε σε κάθε βιομηχανικό κλάδο. Για παράδειγμα η Φορντ, η Τζένεραλ Μότορς και η Κράισλερ στην αμερικάνικη αυτοκινητοβιομηχανία, η ICI στην βρετανική χημική βιομηχανία και η Κρουπς και η Τίσεν στην γερμανική βαριά βιομηχανία. Στη δεκαετία του 1970 ο βαθμός της οικονομικής συγκέντρωσης ήταν τέτοιος που στις ΗΠΑ οι εκατό μεγαλύτερες εταιρείες κατείχαν το 48,4% του κεφαλαίου στη βιομηχανία και στους περισσότερες κλάδους υπήρχαν το πολύ δύο ή τρεις μεγάλοι ανταγωνιστές. Την ίδια στιγμή στη Βρετανία οι εκατό μεγαλύτερες

Ο μονοπωλιακός καπιταλισμός και η κρίση του Μεσοπόλεμου________ 83

εταιρείες παρήγαν 49% του συνολικού προϊόντος και σε πολλούς κλάδους, όπως η βιομηχανία χημικών, τροφίμων, απορρυπαντικών, ηλεκτρονικών υπολογιστών και ανταλλακτικών αυτοκινήτων υπήρχαν το πολύ δυο ανταγωνιστές.

Οι υφέσεις των τελευταίων 20 ετών έχουν οδηγήσει σε ακόμα μεγαλύτερη συγκέντρωση, με μια σειρά συγχωνεύσεων και συμμαχιών μεταξύ εταιρειών που διαπερνούν τα εθνικά σύνορα, έτσι ώστε μια εταιρεία που εμπορεύεται υπό ένα αμερικάνικο όνομα μπορεί να είναι βρετανικής ή γαλλικής ιδιοκτησίας και μια άλλη που εμπορεύεται υπό ένα βρετανικό όνομα να είναι ιαπωνικής ιδιοκτησίας. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στο χρηματιστικό τομέα και στις μεγάλες βιομηχανίες: τις τηλεπικοινωνίες, τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, την αεροναυπηγική, τη μηχανουργία, τη χημική βιομηχανία, την επεξεργασία τροφίμων, τη φαρμακοβιομηχανία. Και ισχύει ολοένα και περισσότερο και για τις τράπεζες, καθώς επίσης και για μια μεγάλη γκάμα “υπηρεσιών", από την ιδιωτική ασφάλεια μέχρι την παραγωγή κινηματογραφικών ταινιών.

Σήμερα οι υπολογισμοί λένε ότι οι 500 μεγαλύτερες πολυεθνικές επιχειρήσεις ελέγχουν τα 2/3 του παγκόσμιου εμπορίου, ενώ οι 15 μεγαλύτερες - όπου συμπεριλαμβάνονται εταιρείες όπως η Τζένεραλ Μότορς, η Εξον, η IBM και η Σελ- έχουν ένα συνολικό εισόδημα ανώτερο από αυτό τουλάχιστον 120 χωρών.

Αν κάποιος απ' αυτούς τους γίγαντες καταρρεύσει, αντί να βοηθήσει στην “κάθαρση" του συστήματος, κάνει τα προβλήματα χειρότερα. Το αποτέλεσμα είναι, ότι παρόλα όσα λένε οι κυβερνήσεις για τα θαύματα της “ελεύθερης αγοράς", οι ίδιες πανικοβάλλονται όταν η αγορά απειλεί το μέλλον ο- ποιουδήποτε απ' αυτούς τους γίγαντες και κάνουν ό,τι μπορούν για να δια- σώσουν αυτές τις εταιρίες.

Αυτό είχε ήδη φανεί πριν από έναν αιώνα, όταν οι βρετανικές αρχές, οι τόσο αφοσιωμένες στην αγορά και το “ελεύθερο εμπόριο", έσπευσαν να στηρίξουν την Τράπεζα Μπάρινγκς την πρώτη φορά που ήταν στα όρια της κατάρρευσης. Το ίδιο πράγμα φάνηκε σε ευρύτερη κλίμακα στα χρόνια του μεσοπολέμου, όταν στη μια χώρα μετά την άλλη οι δεξιές κυβερνήσεις παρενέ- βαιναν, ακόμη και κρατικοποιώντας εταιρείες αν ήταν ανάγκη, για να σταματήσουν την κατάρρευση των μεγάλων τραπεζών και των σημαντικών βιομηχανιών. Φάνηκε ξανά στη δεκαετία του 1980, όταν η κυβέρνηση Μπους στις ΗΠΑ παρενέβη για να διασώσει τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα Saving and Loan και όταν η κυβέρνηση θάτσερ οργάνωσε επιχείρηση “διάσωσης" της


Τράπεζας Τζόνσον Μάθι.Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 υπήρξαν περισσότερο εξόφθαλμες

χρεωκοπίες, απ’ ό,τι στις υφέσεις των μέσων της δεκαετίας του 1970 ή των αρχών της δεκαετίας του 1980, τουλάχιστον στις ΗΠΑ και τη Βρετανία. Τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα Saving and Loan στηρίχτηκαν, αλλά αρκετές μεγάλες εταιρείες και στις δυο πλευρές του Ατλαντικού βρέθηκαν με την πλάτη κολλημένη στον τοίχο -η γιγαντιαία PanAm, η κολοσσιαία Τράπεζα BCCI, το τραστ Πόλιπεκ, ο κτηματομεσιτικός γίγαντας Ολίμπια και Γιορκ, ο μεγαλύτερος εκδοτικός όμιλος στον κόσμο, η Maxwell Communications Corporation.

Ομως, το ζήτημα δεν τελειώνει εδώ. Οι χρεωκοπίες δεν έχουν πάνω στο υπόλοιπο σύστημα τα θετικά αποτελέσματα που κάποτε είχαν. Γιατί το μεγαλύτερο μέρος του κεφάλαιου τέτοιων οικονομικών γιγάντων δεν ανήκει σε μεμονωμένους μετόχους που θα επωμιστούν το βάρος των ζημιών απ' αυτές τις καταρρεύσεις και που θα αφήσουν τις άλλες μεγάλες εταιρείες να επω- φεληθούν. Αντίθετα, οι κύριοι μέτοχοι είναι τράπεζες και άλλα χρηματιστικά ιδρύματα και αυτοί πρέπει προσπαθήσουν να καλύψουν τις ζημιές τους από τους εναπομείναντες κερδοφόρους τομείς του συστήματος. Ετσι, οι τράπεζες ήταν εκείνες που έπρεπε να πληρώσουν μεγάλο μέρος του κόστους για την κατάρρευση του Maxwell, της PanAm, της Ολίμπια και Γ ιορκ, της Πόλυ- πεκ κ.λπ. Μπροστά σ' αυτή την κατάσταση οι τράπεζες προσπάθησαν να αντισταθμίσουν τη ζημιά τους ανεβάζοντας τα επιτόκια δανεισμού, επιβαρύνοντας έτσι άλλους δανειζόμενους ανάμεσα στους οποίους ήταν και άλλες μεγάλες τράπεζες.

Οταν υποφέρουν μεμονωμένοι μέτοχοι (ή στην περίπτωση του Maxwell μεμονωμένοι συνταξιούχοι), αυτό είναι ευνοϊκό για το σύστημα ως σύνολο, αφού του επιτρέπει να ευημερεί, καθώς οι μέτοχοι και τα κεφάλαιά τους ‘παραγράφονται". Αλλά, όταν υποφέρουν οι γιγάντιοι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί, τότε η κατάσταση είναι πολύ διαφορετική. Τις ζημιές που τυχόν προκύπτουν πρέπει να τις επωμισθούν αυτοί οι οργανισμοί και έτσι συμβάλλουν στη μείωση της κερδοφορίας σ’ ολόκληρο το υπόλοιπο σύστημα. Αυτό εντείνει μάλλον παρά μειώνει την τάση του για κρίση.

Η πιο καθαρή απόδειξη γΓ αυτό ήταν τα υψηλά επίπεδα των μακροπρόθεσμων επιτοκίων, που συνεχίζονταν καθ' όλη τη διάρκεια της ύφεσης. Τα επιτόκια αυτά ήταν γενικά δύο φορές πιο υψηλά απ' ό,τι στη διάρκεια της δεκαετίας του 1960 και μάλιστα αυτό ήταν σε χτυπητή αντίθεση μ' εκείνο που έγι- νε στην ύφεση των αρχών της δεκαετίας του 1980, όταν τα πραγματικά επι

Ο μονοπωλιακός καπιταλισμός κοι η κρίση ίου Μεσοπόλεμου________ 8 5

τόκια ήταν αρνητικά.Αντί ν’ ανοίγει χώρος για το υπόλοιπο σύστημα ώστε να ξαναρχίσει την

κερδοφόρο ανάπτυξη, οι χρεωκοπίες των σύγχρονων πολυεθνικών το επιβαρύνουν ακόμη περισσότερο.

Ιμπεριαλισμός και πόλεμοςΤα μακροχρόνια προβλήματα του καπιταλισμού ήταν ήδη ορατά τουλάχι

στον ένα αιώνα πριν. Φάνηκαν κατά τη διάρκεια της “Μεγάλης Υφεσης" της δεκαετίας του 1880, όταν ο Κάρνεγκι διαμαρτυρόταν για την αδυναμία αντιμετώπισης των κρίσεων. Ηταν ορατά και πάλι στη δεκαετία του 1930, όταν κάποιοι σχολιαστές μιλούσαν για την “τελική κρίση” του καπιταλισμού. Και στις δυο περιπτώσεις καπιταλιστές και εργάτες βρέθηκαν να περιμένουν μια ανάκαμψη που φαινόταν ότι δεν θα ερχόταν ποτέ.

Κι όμως. Ο καπιταλισμός όχι μόνο ανέκαμψε και στις δυο περιπτώσεις, αλλά στην περίοδο που ακολούθησε την ύφεση αποδείχτηκε πιο δυναμικός από πολλές άλλες περιόδους στην ιστορία του. Αυτό ήταν ιδιαίτερα φανερό με την επέκταση που έγινε από τη δεκαετία του 1940 ως τις αρχές της δεκαετίας του 1970. Ηταν η λεγόμενη “μακρά άνθηση” που σήμανε τη μεγαλύτερη και πιο έντονη περίοδο επέκτασης στην ιστορία του συστήματος.

Αυτές οι εμπειρίες οδήγησαν διάφορους, τόσο στις αρχές του αιώνα όσο και στη δεκαετία του 1960, να ισχυριστούν ότι ο καπιταλισμός σταδιακά παραχωρούσε τη θέση του σε μια καλύτερη μορφή κοινωνίας, που δεν βρισκόταν στα όρια της κατάρρευσης, που δεν χρειαζόταν να περνάει από περιοδικές κρίσεις και που δεν θα οδηγούσε σε πιο οξείες ταξικές αντιπαραθέσεις.

Στην πραγματικότητα και στις δυο περιπτώσεις ο καπιταλισμός ανακάλυψε νέους μηχανισμούς για να αντισταθμίσει την τάση που έχουν οι κρίσεις να γίνονται βαθύτερες. Αλλά αυτά ήταν προσωρινά μέτρα και, όταν τα απο- τελέσματά τους ξεθώριασαν, οι κρίσεις επανεμφανίστηκαν πιο έντονα απ’ ό,τι ποτέ πριν.

Ο κύριος μηχανισμός που υιοθετήθηκε από τον καπιταλισμό στο τέλος του περασμένου αιώνα ήταν η επέκταση πέρα από τα αρχικά κέντρα του συστήματος στη Δυτική Ευρώπη και στη Βόρειο Αμερική, μια διαδικασία που έμεινε γνωστή με τον όρο “ιμπεριαλισμός”.


Στις δεκαετίες του 1870 και του 1880 οι κύριες καπιταλιστικές δυνάμεις άρχισαν να εξαπλώνουν και να σταθεροποιούν τον έλεγχό τους στον υπόλοιπο κόσμο. Οι βρετανικές κυβερνήσεις επέκτειναν την παλιά βρετανική αυτοκρατορία έτσι ώστε να προσαρτήσουν το ένα τρίτο περίπου της επιφάνειας της γης, συμπεριλαμβάνοντας τη μισή Αφρική, όλη την ινδική ήπειρο και μεγάλο κομμάτι της Μέσης Ανατολής. Οι γαλλικές κυβερνήσεις άρπαξαν την Ινδοκίνα και το μεγαλύτερο μέρος της υπόλοιπης Αφρικής, ενώ άρχισαν να κυριαρχούν και στο Λίβανο (παρότι αυτός ήταν ακόμη τυπικά υπό τουρκικό έλεγχο). Οι ΗΠΑ άρπαξαν τις Φιλιππίνες από την Ισπανία και πήραν υπό τον έλεγχό τους τις τυπικά ανεξάρτητες χώρες της Κούβας και της Κεντρικής Αμερικής. Η Ολλανδία απλώθηκε από τη βάση της στην Ιάβα για να αρπάξει όλη τη σημερινή Ινδονησία. Το Βέλγιο πήρε το Κονγκό (το σημερινό Ζαΐρ). Η Ιταλία άρπαξε την Τρίπολη (τη σημερινή Λιβύη) και τη Σομαλία. Η Γερμανία άρχισε να ονειρεύεται μια δική της αποικιακή αυτοκρατορία αποικίζοντας την Ταγκανίκα (τη σημερινή Τανζανία) και τη Νοτιοδυτική Αφρική (σήμερα Ναμίμπια) και προσπάθησε να αποκτήσει βάση στη Βόρειο Αφρική. Ολες οι κύριες ευρωπαϊκές δυνάμεις απέκτησαν ζώνες επιρροής στην Κίνα, διαιρώντας ουσιαστικά τη χώρα μεταξύ τους. Το 1914 η μόνη χώρα στην Αφρική που παρέμενε ανεξάρτητη ήταν η Αιθιοπία, ενώ στην Ασία, εκτός από τη διαιρεμένη Κίνα, μόνο το Αφγανιστάν και η Ταϊλάνδη δεν κυβερνούνταν απευθείας από την Ευρώπη.

Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις δημιούργησαν αυτές τις αυτοκρατορίες γιατί οι τραπεζίτες και οι βιομήχανοί τους πίστευαν ότι εκεί θα έβρισκαν μια πηγή τεράστιων κερδών, θεώρησαν τον έλεγχο ολόκληρων γεωγραφικών περιοχών σαν το κλειδί για να αποκτήσουν φτηνές πρώτες ύλες και για να κερδίσουν έτσι πλεονέκτημα έναντι των άλλων καπιταλιστικών χωρών.

Η διεθνής διπλωματία επικεντρώθηκε στον αγώνα μεταξύ μεγάλων δυνάμεων να εγκαθιδρύσουν αποικίες στην Αφρική και την Ασία και για να ασκήσουν επιρροή πάνω σε τυπικά ανεξάρτητες κυβερνήσεις στη Μέση Ανατολή, τη Λατινική Αμερική και την Ανατολική Ευρώπη. Αυτές οι δυνάμεις που είχαν αυτοκρατορίες επιδίωξαν να τις ισχυροποιήσουν χτίζοντας στρατιωτικές δυνάμεις. Αυτές που δεν είχαν αυτοκρατορίες επιδίωξαν να αποσπάσουν αποικίες και επιρροή απ' αυτές που είχαν. Και, όταν ήρθε η κρίσιμη στιγμή, δεν δίστασαν να διεξάγουν παγκόσμιο πόλεμο μεταξύ τους: η Βρετανία, η Γαλλία και η Ρωσία από τη μια και η Γ ερμανία και η Αυστροουγγαρία από την άλλη.

Ο μονοπωλιακός καπιταλισμός και η κρίση ίου Μεσοπόλεμου_________87

Μερικοί επίσημοι ιστορικοί ισχυρίζονται ότι ο αγώνας δρόμου για την απόκτηση αποικιών προκλήθηκε από μη οικονομικά κίνητρα. Αλλά αυτη η άποψη αγνοεί το γεγονός ότι από τη δεκαετία του 1880 και μετά, ανάμεσα στους πιο ενθουσιώδεις οπαδούς της αποικιοκρατικής πολιτικής ήταν ακριβώς εκείνοι οι βιομήχανοι και τραπεζίτες που παλιότερα αμφέβαλλαν για την αξία τους. Από τη δεκαετία του 1890 κιόλας οι μισές βρετανικές επενδύσεις πήγαιναν στο εξωτερικό. Εταιρείες των οποίων τα κέρδη εξαρτώνταν από την Αυτοκρατορία κυριάρχησαν στις οικονομίες της Βρετανίας (με τράπεζες σαν την Μπάρινγκς, βιομηχανικά τραστ σαν την Γιουνιλέβερ και εταιρείες πετρελαίου, σαν την Αγγλο-Ιρανική, -τώρα ΒΡ- και τη Shell). Της Γαλλίας (Εταιρεία της Διώρυγας του Σουέζ) και του Βελγίου (η γιγαντιαία Union Miniere). Στη Γερμανία η βαριά βιομηχανία ασκούσε αυξανόμενη πίεση στην κυβέρνηση για να εξασφαλίσει μια “σφαίρα επιρροής" στα Βαλκάνια και στα απομεινάρια της Τουρκικής Αυτοκρατορίας.

Οπως έχει πολύ σωστά τονίσει ο Ερικ Χόμπσμπομ:

Οι ιστορικοί της πολιτικής ισχυρίζονται ότι δεν βρίσκουν οικονομικές αιτίες για τη διαίρεση του κόσμου ανάμεσα σε μια χούφτα ευρωπαϊκές δυνάμεις (και τις ΗΠΑ) στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Οι οικονομικοί ιστορικοί δεν έχουν τέτοια δυσκολία.

Οι υπερπόντιες επενδύσεις γίνονταν γιατί οι βιομήχανοι και οι τραπεζίτες επεδίωκαν ασφαλή κέρδη και φτηνές πρώτες ύλες. Αλλά είχαν ένα πολύ σημαντικό έμμεσο αποτέλεσμα στο σύστημα ως σύνολο. Αν οι μισές επενδύσεις πήγαιναν στο εξωτερικό, τότε υπήρχε μια κατά 50% μείωση στους πόρους που διατίθονταν για επενδύσεις στη μητρόπολη. Οι εταιρείες ανησυχούσαν τώρα λιγότερο ότι οι εγχώριοι ανταγωνιστές τους θα ξεκινούσαν επενδύσεις εξοικονόμησης εργασίας, αν οι ίδιες δεν το έκαναν πρώτες. Ετσι οι συνολικές επενδύσεις δεν αυξάνονταν πλέον γρηγορότερα από το απασχολούμενο εργατικό δυναμικό, μάλιστα η σχέση επένδυσης προς προϊόν έπεσε στη Βρετανία από το 2,16 το 1875-1883 στο 1,82 το 1891 -1901. Το ποσοστό κέρδους ανέβηκε και η μακριά περίοδος καπιταλιστικής απαισιοδοξίας της δεκαετίας του 1880 έδωσε τη θέση της σε νέα περίοδο αισιοδοξίας και άνθησης.

Η ανεργία που είχε ανέβει πάνω από το 13% ή 14% στα χρόνια της “Μεγάλης Υφεσης’ ήταν λιγότερο από 10% από το 1895 ως το 1912.

Δεν είναι περίεργο που οι κυρίαρχες ιδέες στο νεοίδρυθέν τότε Εργατικό


Κόμμα στη Βρετανία ήταν οι ιδέες της “σταδιακής" μεταρρύθμισης. Επίσης δεν είναι περίεργο ότι οι “αναθεωρητικές" και “σταδιακές" ιδέες αποκτούσαν όλο και περισσότερη επιρροή στο υποτιθέμενο “μαρξιστικό" Γερμανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα. Για ένα διάστημα φαινόταν, σε όποιους παρατηρούσαν μόνο την επιφάνεια, ότι ο καπιταλισμός είναι δυνατόν να εξασφαλίσει ασφάλεια και αυξημένο βιοτικό επίπεδο στους εργάτες.

Αλλά η περίοδος της καπιταλιστικής "ευημερίας" δεν διήρκεσε πολύ. Ο ιμπεριαλισμός μπόρεσε αντιμετωπίσει τη φθίνουσα κερδοφορία για μια-δυο δεκαετίες. Οι ευκαιρίες για υπερπόντιες επενδύσεις τελικά άρχισαν να εξαφανίζονται και τα κέρδη που πραγματοποιήθηκαν από τις υπάρχουσες επενδύσεις άρχισαν να ρέουν πάλι πίσω στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Ως το τέλος της πρώτης δεκαετίας αυτού του αιώνα το ποσό των κεφαλαίων που αναζητούσαν κέρδη μέσα στη Βρετανία ανέβηκε και πάλι στο επίπεδο που ήταν πριν από 20 χρόνια: η σχέση των επενδύσεων προς την εργασία στη βιομηχανία ανέβηκε, σύμφωνα με ένα υπολογισμό, από το 1,92 το 1891-92 στο 2,19 το 1908-13, έφτασε δηλαδή σ’ ένα επίπεδο σχετικά υψηλότερο απ’ ό,τι ήταν στην παραμονή της “Μεγάλης Υφεσης" του τέλους της δεκαετίας του 1870 και των αρχών της δεκαετίας του 1880. Δεν ήταν έτσι καθόλου περίεργο ότι άρχισαν να υπάρχουν νέα σημάδια καθοδικής πίεσης στα ποσοστά κέρδους και ότι οι κρίσεις έγιναν πιο σοβαρές, με την ανεργία να φτάνει πάλι στο 15% το 1913-14.

Ταυτόχρονα, η πίεση πάνω στα καπιταλιστικά κράτη που έλεγχαν μικρές αυτοκρατορίες να πάρουν ένα μεγαλύτερο μερίδιο, οδήγησε σε επανειλημμένες συγκρούσεις με τους ήδη κυρίαρχους ιμπεριαλισμούς. Το αποτέλεσμα ήταν ο πόλεμος μεταξύ ΗΠΑ και Ισπανίας για τις Φιλιππίνες και την Κούβα, ο πόλεμος μεταξύ Ιαπωνίας και Ρωσίας για την κυριαρχία στη Βόρειο Κίνα και την Κορέα το 1904-05, η σύγκρουση μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας για σφαίρες επιρροής στο Μαρόκο, ο ανταγωνισμός ναυτικών εξοπλισμών μεταξύ Βρετανίας και Γερμανίας και τελικά η σύγκρουση μεταξύ Ρωσίας και Αυστροουγγαρίας για σφαίρες επιρροής στη νοτιοανατολική Ευρώπη. Μια σύγκρουση που επέσπευσε το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκόσμιου Πόλεμου.

Ο ιμπεριαλισμός είχε απαλύνει την τάση του συστήματος για μεγαλύτερες οικονομικές κρίσεις, αλλά μόνο για μια περίοδο και μάλιστα με το τίμημα /α το οδηγήσει στη φρίκη και τη σπατάλη του παγκόσμιου πολέμου. Ωστόσο μετά τον πόλεμο, οι οικονομικές κρίσεις επανεμφανίστηκαν σε μια κλίμακα μεγαλύτερη και πιο καταστρεπτική από οποτεδήποτε πριν στην ιστορία του συστήματος.


Μιλιταρισμός και κρατικός καπιταλισμός

Η κρίση που άρχισε το 1929 ήταν η χειρότερη που είχε γνωρίσει ποτέ το σύστημα, καθώς η ανεργία στις δυο μεγαλύτερες βιομηχανικές χώρες, τις ΗΠΑ και τη Γερμανία, έφτασε σχεδόν στο 1/3 του εργατικού δυναμικού. Ακόμα περισσότερο, η κρίση δεν έδειχνε καθόλου ότι μπορούσε να τελειώσει από μόνη της.

Χρειάστηκε η κυβερνητική παρέμβαση για να αρχίσει να εμφανίζεται μια περιορισμένη οικονομική ανάκαμψη και στις δυο οικονομίες: το 1933-34 με το “Νιου Ντιλ" του Ρούζβελτ στις ΗΠΑ και με τα δημόσια έργα από τη ναζι- στική κυβέρνηση στη Γερμανία. Αλλά τίποτα απ' αυτά δεν προχώρησε πέρα από την επιφάνεια της κρίσης. Το 1934 η βιομηχανική παραγωγή στη Γερμανία ήταν μόνο τα 4/5 αυτής του 1929, ενώ στις ΗΠΑ ένας στους εφτά εργάτες ήταν ακόμα άνεργος το 1937, όταν άρχισε μια νέα φάση οικονομικής καθόδου, την οποία ένας ιστορικός τη περιέγραψε ως “την mo απότομη οικονομική καταβύθιση στην ιστορία των ΗΠΑ".

Η πραγματική ανάκαμψη από την κρίση δεν άρχισε παρά μόνο τη στιγμή που οι κυβερνήσεις ξεκίνησαν μαζικές προετοιμασίες για πόλεμο. Στην Γερμανία αυτό άρχισε το 1935 με τη δημιουργία μιας οικονομίας πολεμικής 'ε τοιμότητας" που βασίστηκε στον μαζικό επανεξοπλισμό. Η ανάκαμψη δεν ε- πήλθε στις ΗΠΑ παρά μόνο το 1941, όταν η χώρα μπήκε στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Οπως τόνισε ο Τζόρτζ Γκάλμπρειθ: “Η μεγάλη ύφεση της δεκαετίας του 1930 ποτέ δεν τελείωσε. Απλά εξαφανίστηκε μέσα στη μεγάλη κινητοποίηση της δεκαετίας του 1940".

Η ετοιμασία για πόλεμο είχε κάποια οφέλη για τον καπιταλισμό, όπως είχε και ο ιμπεριαλισμός του οποίου ο πόλεμος ήταν η λογική κατάληξη. Πρό- σφερε σε γιγάντιες εταιρείες τη δυνατότητα να αρπάξουν τον έλεγχο πρώτων υλών και βιομηχανικών εγκαταστάσεων από τους αντιπάλους τους σε άλλες χώρες, όπως με την περίπτωση των μεγάλων γερμανικών εταιρειών που πήραν τον έλεγχο των οικονομιών της Τσεχοσλοβακίας και της Πολωνίας και άρχισαν να συγκρούονται με τις βρετανικές μεγάλες εταιρείες για το πετρέλαιο της Μέσης Ανατολής, με τον “πόλεμο της ερήμου’ στη βόρεια Αφρική ή όπως με την περίπτωση των μεγάλων ιαπωνικών εταιρειών που άρπαξαν τις φυτείες που πριν ανήκαν σε βρετανικές, γαλλικές και ολλανδι


κές εταιρείες στο Βιετνάμ, στην Ινδονησία και στη Μαλαισία.Ακόμα περισσότερο, η προετοιμασία για πόλεμο εξασφάλισε στις εται

ρείες μια κρατικά εγγυημένη αγορά για τα προϊόντα τους, η οποία δεν επηρεαζόταν από τις διακυμάνσεις στην υπόλοιπη οικονομία. Η ζήτηση για τρόφιμα και καταναλωτικά αγαθά ανεβοκατέβαινε με τις ανθήσεις και τις κρίσεις. Το ίδιο και η ζήτηση για τα εργοστάσια που παρασκεύαζαν αυτά τα πράγματα, καθώς και για τα πλοία και τα φορτηγά που τα μετέφεραν. Αλλά η ζήτηση για τανκς, πολεμικά πλοία και στρατιωτικά αεροπλάνα ανέβαινε για όσο διάστημα οι κυβερνήσεις συνέχιζαν να εξοπλίζονται.

Στην πραγματικότητα το κράτος δεν παράγγελνε απλώς όπλα από τον ιδιωτικό τομέα. Ολο και περισσότερο σχεδίαζε το ίδιο ολόκληρη την οικονομία, εν ανάγκη κρατικοποιώντας ιδιωτικές εταιρείες, για να εξασφαλίσει ότι τα όπλα παράγονταν έγκαιρα και στις σωστές ποσότητες.

Στη ναζιστική Γερμανία από το 1935 και μετά το κράτος πήρε υπό τον έλεγχό του το μεγαλύτερο μέρος του τραπεζικού συστήματος για να εξασφαλίσει ότι οι καταθέσεις θα χρησιμοποιούνταν για να χρηματοδοτήσουν την προσπάθεια επανεξοπλισμού. Τα βιομηχανικά τραστ υποχρεώνονταν διά νόμου να καταθέτουν όλα τα κέρδη πάνω από ένα ορισμένο επίπεδο στο κράτος γι’ αυτό τον σκοπό. Με το τετραετές οικονομικό πλάνο του 1936 ο Γκέ- ρινγκ έγινε “οικονομικός δικτάτορας". Ο σκοπός του ήταν να προωθήσει ένα επενδυτικό πρόγραμμα 6-8 δισεκατομμυρίων μάρκων -ανεξάρτητα αν ήταν κερδοφόρο ή όχι- χρησιμοποιώντας κάθε μέθοδο, επενδυτικές επιδοτήσεις, φοροαπαλλαγές, εγγυημένες τιμές, παραγγελίες και κέρδη. Οταν ο επικεφαλής μιας γιγάντιας εταιρείας, ο Τίσεν, αρνήθηκε να υπακούσει, ο Γκέρινγκ α- παλλοτρίωσε την περιουσία του και τον ανάγκασε να καταφύγει στην εξορία.

Με τον ίδιο τρόπο, άπαξ και οι ΗΠΑ μπήκαν στον πόλεμο, το κράτος άρχισε να ελέγχει όχι μόνο τον εξοπλιστικό τομέα της οικονομίας, ο οποίος αντιπροσώπευε περίπου το μισό εθνικό προϊόν, αλλά επίσης αποφάσιζε και τι καταναλωτικά αγαθά θα έπρεπε να παραχθούν. Πραγματοποίησε το 90% των συνολικών επενδύσεων και ξόδεψε πελώρια ποσά χτίζοντας νέα εργοστάσια όπλων, των οποίων τη διεύθυνση παρέδιδε μετά σε ιδιωτικές εταιρείες.

Ουσιαστικά, η κίνηση προς τον πόλεμο οδήγησε το κράτος να πετάξει στην άκρη τους παλιούς μηχανισμούς της αγοράς και να εξουδετερώσει τις αντιδράσεις σ’ αυτή την κίνησή του εκ μέρους των μεγάλων εταιρειών. Η οικονομική ανάπτυξη των χρόνων του πολέμου μέσα στη ναζιστική Γερμανία ή

Ο μονοπωλιακός καπιταλισμός και η κρίση του Μεσοπόλεμου_________91

την Αμερική δεν εξαρτιώταν πλέον από την “ελεύθερη’ ροή πόρων στους mo κερδοφόρους τομείς της οικονομίας. Αντίθετα, το κράτος αποφάσιζε τι έ- πρεπε να παραχθεί και έστρεφε τη ροή των πόρων στους ανάλογους τομείς, είτε με το να δίνει απευθείας παραγγελίες στις εταιρείες, είτε χειριζόμενο με τέτοιο τρόπο την αγορά ώστε να κάνει αυτούς τους τομείς κερδοφόρους.

Αλλά δεν ήταν μόνο το παραμέρισμα των μηχανισμών της αγοράς εκ μέρους του κράτους εκείνο που έκανε την πολεμική βιομηχανία να δουλέψει. Η ίδια η σπατάλη της παραγωγής όπλων και η βάρβαρη καταστρετττικότητα του πολέμου έπαιξαν το ρόλο τους. Είχαν το ίδιο αποτέλεσμα πάνω στο σύστημα που έχει και η καταστροφή του κεφαλαίου, η οποία επέρχεται κατά τη διάρκεια μιας κρίσης. Μείωναν τους διαθέσιμους πόρους για επενδύσεις στην παραγωγική βιομηχανία και μ’ αυτούς μείωναν και την τάση των επενδύσεων να μεγαλώνουν γρηγορότερα από το εργατικό δυναμικό.

Αυτό το γεγονός παρατηρήθηκε για πρώτη φορά από τον Γερμανό μαρξιστή Γκρόσμαν, ο οποίος έγραφε στη δεκαετία του 1920:

Οι καταστροφές και απαξιώσεις που προκαλεΙ ο πόλεμος είναι ένα μέσο για να απομακρυνθεί π άμεση κατάρρευση (του καπιταλισμού), ένα μέσο για τη δημιουργία ενός διαλείμματος προκειμένου να πάρει κάποιες ανάσες η συσσώρευση του κεφαλαίου... Ο πόλεμος και η καταστροφή των κεφαλαίων που αυτός συνεπάγεται, αμβλύνουν την κατάρρευση του (καπιταλισμού) και αναγκαστικά δίνουν μια νέα ώθηση στη συσσώρευση του κεφαλαίου.

Παρότι οι πόλεμοι επιτρέπουν σε κάποιους από τους μεμονωμένους με- γαλοκαπιταλιστές να επεκτείνουν εντυπωσιακά το κεφάλαιο που έχουν στον έλεγχό τους, το αποτέλεσμα στο σύστημα ως σύνολο, εξηγούσε ο Γκρόσμαν, είναι να “κονιορτοποιούνται αξίες" και “να επιβραδύνεται τη συσσώρευση”, έτσι ώστε οι επενδύσεις να μην μεγαλώνουν γρηγορότερα από το απασχολούμενο εργατικό δυναμικό. Αυτό με τη σειρά του σταματά την πτώση του ποσοστού του κέρδους.

Το (διο επιχείρημα αναπτύχθηκε και επεκτάθηκε στη δεκαετία του 1940, του ‘50 και του ‘60 από ένα αμερικανό μαρξιστή που υπέγραφε με τα ονόματα Οουκς και Βανς και από τον βρετανό μαρξιστή Μάικ Κίντρον. Αυτοί έδειξαν ότι, ενώ η παραγωγή όπλων μείωνε την ταχύτητα με την οποία γινόταν η καπιταλιστική συσσώρευση, της επέτρεπε παρ’ όλα αυτά να προχωρά ομαλά, χωρίς να μπλοκάρει σε μια διαδικασία επαναλαμβανόμενων κρίσεων. Η πολεμική οικονομία συγκρινόμενη με την ειρηνική οικονομία ήταν μάλλον σαν


τη χελώνα συγκρινόμενη με το λαγό στο μύθο του Αισώπου. Στην αρχή η συσσώρευση σε μια πολεμική οικονομία προχωράει πιο σιγά απ' ό,τι σε μια ειρηνική οικονομία, αφού τόσο πολλοί πόροι που θα μπορούσαν να επενδυ- θούν παραγωγικά σπαταλιούνται σε όπλα. Αλλά η πολεμική οικονομία, γι' αυτόν ακριβώς το λόγο, δεν είναι υποχρεωμένη να σταματήσει να “πάρει μια ανάσα" μέσω μιας κρίσης. Ετσι ξεπερνάει την ειρηνική οικονομία.

Αυτό φάνηκε δραματικά στη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πόλεμου. Η μισή σχεδόν παραγωγή της αμερικάνικης οικονομίας το 1943 πήγαινε στα πολεμικά προγράμματα. Κι όμως, ακόμα και με αυτή την σπατάλη, η παραγωγή των καταναλωτικών αγαθών ήταν μεγαλύτερη απ’ ό,τι ήταν στην παγωμένη από την κρίση ειρηνική οικονομία του τέλους της δεκαετίας του 1930. Ακόμη και μετά την καταβολή των φόρων -προκειμένου να πληρώσουν για κάποια απ’ αυτά τα όπλα- οι αμερικάνικες εταιρείες είχαν στα χρόνια του πολέμου πάνω από διπλάσια κέρδη απ’ ό,τι είχαν το 1938.

Το ίδιο πράγμα φάνηκε ξανά στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, ανάμεσα στο τέλος της δεκαετίας του 1940 και στα μέσα της δεκαετίας του 1970. Οι περισσότεροι οικονομικοί παρατηρητές περίμεναν ότι ο κόσμος μετά τον Β ’ Παγκόσμιο Πόλεμο θα ξαναζούσε τη μεγάλη κρίση του μεσοπολέμου. Αυτό δεν συνέβη επειδή οι στρατιωτικές δαπάνες παρέμειναν σ’ ένα επίπεδο πολύ υψηλότερο από οποιαδήποτε άλλη περίοδο “ειρήνης". Ενώ αποτελούσαν λι- γότερο από το 1% της αμερικάνικης παραγωγής στη δεκαετία του 1930, έ- φτασαν γύρω στο 15% στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Ακόμα και στη δεκαετία του 1960, όταν έπεσαν στο επίπεδο του 8%-9%, ήταν ακόμα ίσες με τις συνολικές επενδύσεις στη μη πολεμική βιομηχανία.

Ο καπιταλισμός πέρασε αυτό που κάποιοι αποκάλεσαν “τη χρυσή εποχή του", μεταξύ της δεκαετίας του 1940 και του 1970. Ολες οι χώρες είχαν την εμπειρία μιας ανεπανάληπτης οικονομικής άνθησης. Το μέγεθος της αμερικάνικης οικονομίας τριπλασιάστηκε, της γερμανικής πενταπλασιάστηκε, της γαλλικής τετραπλασιάστηκε. Ακόμα και η μίζερη, για καιρό παρακμάζουσα, βρετανική οικονομία παρήγαγε δύο φορές περισσότερα στη δεκαετία του 1970 απ’ ό,τι στη δεκαετία το 1940.

Ο καπιταλισμός ευημερούσε όπως ποτέ πριν. Και η ζωή για τους περισσότερους εργάτες έγινε επίσης καλύτερη. Η ανεργία σχεδόν εξαφανίστηκε στις περισσότερες αναπτυγμένες βιομηχανικές χώρες, πέφτοντας σχεδόν στο 1% στη Βρετανία, τη Γερμανία και τη Σκανδιναβία. Οχι μόνο ξαναχτίστηκαν οι μεγάλες πόλεις μετά την ερήμωση που προξένησε ο πόλεμος, αλλά

Ο μονοπωλιακός καπιταλισμός και η κρίση του Μεσοπόλεμου________ 9 3

νέα κτιριακά συγκροτήματα αντικατέστησαν τις τρώγλες που υπήρχαν από το 1830 και το 1840. Τα δωρεάν συστήματα υγείας βοήθησαν τον κόσμο να ζει περισσότερο, ενώ οι βελτιώσεις σπς συντάξεις επέτρεψαν σε πολλούς, για πρώτη φορά, να είναι σίγουροι για τα γηρατειά τους.

Η φτώχεια δεν εξαφανίστηκε. Εξακολούθησε να υπάρχει στις “υποβαθμισμένες περιοχές", εκείνες που παλιότερα βασίζονταν σε βιομηχανίες που δεν συμμετείχαν στην τωρινή άνθηση. Επίσης χτυπούσε τους χρόνια άρρωστους, τις μονογονικές οικογένειες και κάποιους από τους ηλικιωμένους. Αλλά στις αναπτυγμένες χώρες η φτώχεια ήταν συνήθως κρυμμένη. Οι άνεργοι δεν στέκονταν άσκοπα στους δρόμους, όπως στη δεκαετία του 1930, και οι ζητιάνοι είχαν εξαφανιστεί.

Η άνθηση ήταν μια άνθηση των αναπτυγμένων βιομηχανικά χωρών. Αλλά δεν άφησε τον υπόλοιπο κόσμο ανέγγιχτο. Χώρες όπως η Ιταλία, η Ισπανία, η Πορτογαλία, η Ν. Κορέα και η Σιγκαπούρη άρχισαν να φτάνουν - και σε μερικές περιπτώσεις να ξεπερνούν- παλιές καθιερωμένες βιομηχανικές χώρες όπως η Βρετανία. Αλλού, στις μεγάλες χώρες του “Τρίτου Κόσμου", όπως στην Ινδία, την Κίνα, τη Βραζιλία και το Μεξικό, υπήρξε ραγδαία ανάπτυξη βιομηχανικών θυλάκων, ακόμα και αν η μάζα του πληθυσμού συνέχιζε να ζει σε απόλυτη εξαθλίωση στην ύπαιθρο και σε ατέλειωτες παρα- γκουπόλεις που ξεφύτρωναν παντού γύρω από τις αστικές περιοχές. Η ανάπτυξη επέτρεπε ακόμα και στους φτωχούς να πιστέψουν ότι ήταν θέμα χρόνου τα πράγματα να γίνουν καλύτερα.

Αυτή η μακρά περίοδος ανάπτυξης γέννησε παρόμοιες ιδέες μ’ αυτές που αναπτύχθηκαν στη δεκαετία του 1890. Οι επιφανειακοί παρατηρητές θεώρησαν ότι ο καπιταλισμός είχε λύσει όλα του τα προβλήματα. Μάλιστα, κάποιοι συγγραφείς έφτασαν στο σημείο να συμπεράνουν ότι δεν επρόκειτο πλέον για τον καπιταλισμό, αλλά για κάποια ανώτερη μορφή οικονομικής οργάνωσης.

Ομως όλη αυτή η επέκταση του συστήματος δεν θα συνέβαινε σε κανένα βαθμό χωρίς τη φρίκη του Β ’ Παγκοσμίου Πολέμου, χωρίς την τρομερή σπατάλη της μεταπολεμικής οικονομίας των όπλων και χωρίς την άμεση απειλή που σήμαινε ο ανταγωνισμός των πυρηνικών εξοπλισμών για ολόκληρη την ανθρωπότητα. Οι δόξες της “χρυσής εποχής" βασίζονταν στη βαρβαρότητα της πυρηνικής βόμβας.


Κρατικός καπιταλισμός, Σταλινισμός και Τρίτος Κόσμος

Ο στρατιωτικοποιημένος κρατικός καπιταλισμός δεν ήταν ένα φαινόμενο που περιοριζόταν στα αναπτυγμένα δυτικά κράτη. Για σαράντα χρόνια περίπου ήταν το μοντέλο καπιταλιστικής ανάπτυξης σ’ όλο τον κόσμο. Μάλιστα, αυτή που κινήθηκε πρώτη και συνολικά προς τον κρατικό καπιταλισμό ήταν η οικονομία μιας σχετικά καθυστερημένης χώρας, της Ρωσίας του Στάλιν, στα τέλη της δεκαετίας του 1920. Αυτοαποκαλούνταν σοσιαλιστική. Αλλά στο τέλος της δεκαετίας του 1920, η Ρωσία απείχε ήδη πολύ από τον πραγματικό σρσιαλισμό που είχε εμπνεύσει την επανάσταση του 1917. Αυτή η επανάσταση είχε ως στόχο τη δημιουργία μιας κοινωνίας όπου οι εργάτες συνειδητά θα καθόριζαν κάθε τι που θα συνέβαινε. Αλλά η αντεπίθεση της παλιάς άρχουσας τάξης, το ξέσπασμα του εμφύλιου πόλεμου και η στρατιωτική επέμβαση απ' όλες τις δυτικές δυνάμεις στραγγάλισαν την επανάσταση. Υπήρξε απερίγραπτη οικονομική καταστροφή, σχεδόν ολόκληρη η ρώσικη βιομηχανία έκλεισε και η εργατική τάξη που είχε κάνει την επανάσταση ουσιαστικά καταστράφηκε. Χωρίς την εργατική τάξη δεν μπορούσε να υπάρχει εργατική δημοκρατία.

Οι επαναστάτες που είχαν καθοδηγήσει την επανάσταση είχαν παραμεί- νει στην εξουσία στις αρχές της δεκαετίας του 1920. Αλλά η εξουσία τους βασιζόταν όλο και περισσότερο σε μια γραφειοκρατία που αποτελούνταν από αρκετούς αξιωματούχους της παλιάς τσαρικής αυτοκρατορίας μαζί μ’ ένα νέο στρώμα επαγγελματικών κομματικών στελεχών με επικεφαλής τον Ιωσήφ Στάλιν. Αυτοί οι γραφειοκράτες διατήρησαν κάποια από τη φρασεολογία της επανάστασης, αλλά όλο και περισσότερο κυβερνούσαν για δικό τους λογαριασμό, διώχνοντας τους επαναστάτες του 1917 έξω από το κυβερνών κόμμα. Το πρόσωπο ενός στραγγαλισμένου πτώματος μπορεί να μοιάζει μ’ αυτό του ζωντανού ανθρώπου. Ετσι, οπτικά η Ρωσία του 1927 έμοιαζε με τη Ρωσία του 1917. Αλλά στην πραγματικότητα ήταν ριζικά διαφορετική.

Γ ια ένα διάστημα οι νέοι ηγέτες της Ρωσίας δεν είχαν πρόβλημα να αφή- σουν τη γη και κάποιους τομείς της βιομηχανίας και του εμπόριου σε ιδιωτικά χέρια, επιδιώκοντας έτσι την υποστήριξη των προνομιούχων ιδιοκτητών (που ήταν γνωστοί ως Νέπμαν) προκειμένου να απομακρύνουν εκείνους, που, όπως ο Τρότσκι, ήθελαν να παραμείνουν πιστοί στις επαναστατικές αρχές του


1917. Αλλά αυτή η πολιτική οδήγησε σε μια μεγάλη οικονομική κρίση το 1927-28, τη στιγμή μάλιστα που εμφανίστηκε καινούργια απειλή δυτικής επέμβασης. Οι νέοι κυβερνώντες έκαναν τότε μια μεγάλη στροφή 180 μοιρών και υιοθέτησαν τη δική τους εκδοχή του στρατιωτικού κρατικού καπιταλισμού.

Μπροστά στις ξένες απειλές έψαχναν απελπισμένα για κάποιο μέσο προκειμένου να υπερασπίσουν τον έλεγχό τους πάνω στη Ρωσία. Κατέληξαν ότι η απάντηση βρισκόταν στο χτίσιμο μιας βιομηχανίας, όσο το δυνατόν πιο γρήγορα. Αυτή μόνο θα τους επέτρεπε να παράγουν τανκς, θωρηκτά, αεροπλάνα και πολυβόλα στην ίδια κλίμακα με τα δυτικά κράτη. Οπως έλεγε ο Στάλιν:

Μείωση του ρυθμού εκβιομηχάνισης σημαίνει να μείνουμε πίσω και όσοι μένουν πίσω νικιούνται... Είμαστε 50 ή 100 χρόνια πίσω από τις αναπτυγμένες χώρες. Πρέπει να καλύψουμε αυτό το χάσμα σε δέκα χρόνια ή, αλλιώς, θα μας τσακίσουν.

Η λογική του Στάλιν ήταν όμοια με αυτή του οποιουδήποτε μικρού καπιταλιστή που αντιμετωπίζει ανταγωνιστική πίεση από κάποιον ισχυρότερο αντίπαλο, κι έτσι λέει στους εργάτες του να κάνουν κάθε δυνατή “θυσία’ για να προφτάσει τον αντίπαλό του.

Για τον Στάλιν, ο τρόπος για να “φτάσει τη Δύση" ήταν να αντιγράψει στο εσωτερικό της Ρωσίας όλες τις μεθόδους της “πρωταρχικής συσσώρευσης" που χρησιμοποιήθηκαν αλλού. Η βρετανική βιομηχανική επανάσταση είχε βασιστεί στην εκδίωξη των αγροτών από τη γη μέσω των “περιφράξεων" και των “εκκαθαρίσεων". Ο Στάλιν τσάκισε τον αγροτικό έλεγχο της γης μέσω της "κολλεκτιβοποίησης", η οποία υποχρέωσε εκατομμύρια ανθρώπους να μεταναστεύσουν στις πόλεις. Ο βρετανικός καπιταλισμός είχε συσσωρεύσει πλούτο μέσω της χρήσης των δούλων στην Καραϊβική και στη Βόρειο Αμερική. Ο Στάλιν μάντρωσε εκατομμύρια ανθρώπους στα στρατόπεδα κατα- ναγκαστικής εργασίας, στα γκούλαγκ. Η Βρετανία είχε λεηλατήσει την Ιρλανδία, την Ινδία και την Αφρική. Ο Στάλιν στέρησε από τα δικαιώματά τους τις μη ρώσικες δημοκρατίες της ΕΣΣΔ και εξόρισε ολόκληρους λαούς χιλιάδες μίλια μακριά από τα σπίτια τους. Η βρετανική βιομηχανική επανάσταση συνεπάγονταν την άρνηση στους εργάτες των πιο στοιχειωδών δικαιωμάτων, καθώς και την υποχρέωση ανδρών, γυναικών και παιδιών να δουλεύουν ακόμη και 16 ώρες την ημέρα. Ο Στάλιν πάτησε ακριβώς στα ίδια


χνάρια, καταργώντας την ανεξαρτησία των συνδικάτων, τουφεκίζοντας απεργούς και κόβοντας τα πραγματικά ημερομίσθια κατά 50%.

Η μόνη σημαντική διαφορά μεταξύ των μεθόδων του Στάλιν και αυτών του δυτικού καπιταλισμού στην παιδική του ηλικία ήταν ότι, ενώ ο δυτικός καπιταλισμός χρειάστηκε εκατοντάδες χρόνια για να συμπληρώσει την πρωταρχική του συσσώρευση, ο Στάλιν προσπάθησε να το πετύχει σε μια-δυο δεκαετίες. Η βαρβαρότητα και η κτηνωδία ήταν λοιπόν πολύ πιο συγκεντρωμένες χρονικά.

Η σταλινική γραφειοκρατία δεν μπορούσε να “προφτάσει τη Δύση" αντιγράφοντας τον μικρής κλίμακας καπιταλισμό της “αγοράς” που υπήρξε την Αγγλία κατά τη διάρκεια της βιομηχανικής επανάστασης. Η Ρωσία μπορούσε να πετύχει στρατιωτικά μόνο αν οι βιομηχανίες της ήταν όμοιες σε μέγεθος μ' αυτές της Δύσης. Αλλά δεν υπήρχε χρόνος για να μεγαλώσουν κάποιες ιδιωτικές εταιρείες μέσα από μια διαδικασία όπου η μία θα κατάπινε την άλλη. Το κράτος έπρεπε να παρέμβει για να εξασφαλίσει την αναγκαία κλίμακα παραγωγής.

Τα κρατικοκαπιταλιστικά μονοπώλια και όχι οι μικρές ιδιωτικές εταιρείες, θα ήταν οι φορείς της συσσώρευσης. Και το κράτος έπρεπε να συντονίσει όλη την οικονομία, υποτάσσοντας την παραγωγή κάθε πράγματος σ’ αυτή τη συσσώρευση.

Ο περισσότερος κόσμος θεωρούσε εκείνη την κοινωνία ως σοσιαλισμό (και πολλοί εξακολουθούν να τη θεωρούν ακόμη και τώρα). Και αυτό επειδή ο σταλινισμός όντως τσάκισε τον ιδιωτικό καπιταλισμό στη Ρωσία και αργότερα στην Ανατολική Ευρώπη, στην Κίνα κ.λπ. Αλλά οι μέθοδοί του ήταν πολύ όμοιες μ’ αυτές των δυτικών πολεμικών οικονομιών. Τα πλάνα του, όπως και τα πλάνα των δυτικών πολεμικών οικονομιών, στόχευαν στην περικοπή της κατανάλωσης της μάζας του πληθυσμού, τη στιγμή που θα χτιζόταν βαριά βιομηχανία και θα στηνόταν η παραγωγή των εξοπλισμών.

Οπως σημειώνει ο Μίκαελ Κάζερ, ένας από τους σημαντικότερους δυτικούς συγγραφείς σε σχέση με τις ανατολικοευρωπαϊκές οικονομίες, οι νέοι “σοσιαλιστές σχεδιαστές" της περιοχής μετά το 1945, συχνά, απλώς υιοθέτησαν τις μεθόδους που είχαν καθιερωθεί στη διάρκεια της γερμανικής στρατιωτικής κατοχής: “Πολλοί θεσμοί της αγοράς που είχαν ουσιαστικά εξαφανι- σθεί κάτω από το καθεστώς του ελέγχου των τιμών και των ποσοτήτων μεταξύ 1939-45, δεν ξαναεμφανίστηκαν".

Ενας από τους πιο γνωστούς Πολωνούς οικονομικούς σχεδιαστές, ο


Οσκαρ Λάνγκε, σημείωνε:

Οι μέθοδοι ενός αυστηρά συγκεντροποιημένου διοικητικού σχεδιασμού και μιας διοίκησης που χρησιμοποιεί πλατιά τον καταναγκασμό, δεν είναι χαρακτηριστικά στοιχεία του σοσιαλισμού, αλλά μάλλον μια τεχνική της πολεμικής οικονομίας.

Ενα τέτοιο μοντέλο κρατικής παρέμβασης και "σχεδιασμού" ήταν ελκυστικό για τους κυβερνώντες πολλών αδύναμων καπιταλιστικών χωρών στη δεκαετία του 1930, του 1940, του 1950 και του 1960. Η Ιταλία του Μουσολί- νι απάντησε στην κρίση της δεκαετίας του 1930 με τη δημιουργία δύο πελώριων κρατικών εταιρειών, της IRI και της ΕΝΙ, για την κατασκευή νέων βιομηχανιών. Στη Βραζιλία και την Αργεντινή αυταρχικές κυβερνήσεις έβαλαν τις κρατικές βιομηχανίες επικεφαλής της εθνικής οικονομίας. Οι ηγέτες πρώην αποικιακών χωρών, όπως η Ινδία, η Αίγυπτος, η Συρία, το Ιράκ και η Αλγερία πρόσβλεπαν σε ένα εξαιρετικά υψηλό επίπεδο κρατικής ιδιοκτησίας και στα πενταετή οικονομικά πλάνα, προκειμένου να πετύχουν την εκβιομηχάνιση. Το ίδιο ίσχυσε για το Κουομιντάγκ στην Ταϊβάν, καθώς και για τις στρατιωτικές δικτατορίες της Νότιας Κορέας. Οι δεξιές γαλλικές κυβερνήσεις υιοθέτησαν μια προσέγγιση γνωστή ως "ενδεικτικός σχεδιασμός", ενώ το 1966 ακόμα και η Βρετανία έφτιαξε για λίγο ένα μακροχρόνιο σχέδιο (που δεν μπήκε ποτέ σε εφαρμογή).

Τα κίνητρα ήταν παντού τα ίδια μ’ αυτά του Στάλιν. Οι ηγέτες των λιγότε- ρο ανταγωνιστικών καπιταλιστικών χωρών χρειάζονταν το κράτος, γιατί αυτό μπορούσε από τη μια να συγκεντρώνει τους πόρους της οικονομίας και από την άλλη να παρέχει προστασία ενάντια στις άμεσες συνέπειες που θα είχε η έκθεση στις διακυμάνσεις της παγκόσμιας αγοράς. Αλλιώς δεν θα μπορούσαν ποτέ να αντιμετωπίσουν τις βιομηχανίες των μεγαλύτερων και πιο ανταγωνιστικών αντιπάλων τους.

Ως αποτέλεσμα, για σχεδόν μισό αιώνα η "ορθοδοξία" στην καπιταλιστική οικονομική θεωρία έλεγε ότι επιβαλλόταν η κρατική παρέμβαση και ότι ο "σχεδιασμός" ήταν καλό πράγμα.

Ο Τζον Μέιναρντ Κέινς ήταν ο απόστολος αυτής της προσέγγισης στη Δύση, ο Ιωσήφ Στάλιν στη Ρωσία. Υπήρξαν πολύ διαφορετικές προσωπικότητες, καθώς ο ένας ήταν φιλελεύθερος πανεπιστημιακός και δημόσιος υπάλληλος που είχε κερδίσει εκατομμύρια στο Χρηματιστήριο, ενώ ο άλλος ήταν αδίστακτος δικτάτορας. Οι υποστηριχτές του ενός συνήθως ανήκαν στα Σο-


αιαλδημοκρατικά κόμματα ή στους Εργατικούς, ενώ του άλλου στους άσπονδους αντιπάλους τους, στα σταλινικά κόμματα. Ωστόσο, συμμερίζονταν από κοινού μια σημαντική ιδέα: και οι μεν και οι δε πίστευαν ότι η κατάληψη του υπάρχοντος κράτους και η χρησιμοποίησή του για να διευθύνει την εθνική οικονομία μπορούσε να προλάβει τις κρίσεις και να εξασφαλίσει τη συνεχή βιομηχανική πρόοδο.

Το τέλος μιας ψευδαίσθησηςΥπήρξαν, όπως είδαμε, τεράστιες αλλαγές στην πορεία του καπιταλιστι

κού συστήματος στην τριακονταετία 1932-1962.Το 1932 όλες οι προβλέψεις που είχε κάνει ο Μαρξ για το σύστημα φαί

νονταν να εκπληρώνονται. Είχε χτυπήσει η πιο καταστροφική κρίση της ιστορίας. Το ένα τρίτο του πληθυσμού ήταν χωρίς δουλειά στις δύο μεγαλύτερες βιομηχανικές οικονομίες, στη Γ ερμανία και τις ΗΠΑ. Εκατομμύρια άνθρωποι από τη μεσαία τάξη βρέθηκαν στην ίδια απελπιστική θέση με την πλειοψηφία των εργατών, ακόμη και στις προηγμένες χώρες. Στις αποικιακές χώρες η κατάρρευση των τιμών των πρώτων υλών έριξε έναν απίστευτο αριθμό ανθρώπων σε φρικτή φτώχεια. Το ίδιο το βάθος της κρίσης γεννούσε τις πιο βάρβαρες δικτατορίες στην ιστορία, όπως την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία. Δεν φαινόταν να υπάρχει πουθενά καμιά ελπίδα εκτός από την πλήρη ρήξη με τον καπιταλισμό.

Το 1956 ένα ηγετικό στέλεχος της δεξιάς πτέρυγας του Εργατικού Κόμματος, ο Αντονι Κρόσλαντ, περιέγραφε ως εξής την ατμόσφαιρα που επικρατούσε στη νεότητά του:

Η διάχυτη επιρροή της μαρξιστικής ανάλυσης στη δεκαετία του 1930 ήταν μια αντανάκλαση μιας πνευματικής ζύμωσης που δεν είχε ανάλογό της στην ιστορία του βρετανικού εργατικού κινήματος. Ολο και περισσότεροι άνθρωποι αισθάνονταν ότι χρειάζονταν μια συνολική ανάλυση για να εξηγήσουν την καταστροφή που φαινόταν να αγκαλιάζει τον καπιταλισμό παγκόσμια....

Τα πράγματα φαίνονταν πολύ διαφορετικά είκοσι πέντε χρόνια αργότερα. Υπήρχε πλήρης απασχόληση σε όλες τις βιομηχανικές χώρες. Η παραγωγή φαινόταν να επεκτείνεται αδυσώπητα στα πλαίσια της μακρύτερης άν


θησης που είχε γνωρίσει ποτέ το σύστημα. Οι πραγματικοί μισθοί ανέβαιναν χρόνο με τον χρόνο, ενώ ακόμα και δεξιές κυβερνήσεις έστηναν κράτη πρόνοιας, που φρόντιζαν για τους φτωχούς, τους άρρωστους και τους γέρους. Ο ναζισμός φαινόταν μόνο σαν ενας εφιάλτης από το παρελθόν καθώς η κοινοβουλευτική δημοκρατία σταθεροποιούνταν στις προηγμένες χώρες και άρχιζε να διεισδύει στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες της νότιας Ευρώπης.

Με φόντο αυτές τις εξελίξεις, πολλοί διανοούμενοι που κάποτε κήρυσσαν την πίστη τους στον μαρξισμό, τώρα επέμεναν ότι αυτός δεν ίσχυε πια. Αποδέχτηκαν το κυρίαρχο δόγμα της εποχής, ότι οι κρίσεις ήταν ένα γεγονός του παρελθόντος και ότι η ταξική πάλη σιγά σιγά θα εξαφανιζόταν. Ο καπιταλισμός, ισχυρίζονταν, σιγά σιγά μεταμορφωνόταν σε μια μετα-καπιταλι- στική “ευημερούσα κοινωνία", στην οποία το μόνο θέμα ήταν πώς να διανεμηθούν τα οφέλη που προέκυπταν από τον άπειρο πλούτο και τον όλο και περισσότερο ελεύθερο χρόνο.

Ο Κρόσλαντ έθετε το όλο ζήτημα σε ενα βιβλίο του που τότε άσκησε μεγάλη επιρροή και που είχε τον τίτλο Το μέλλον του σοσιαλισμοί

Η πεποίθηση ότι οι “εσωτερικές αντιφάσεις” τοο καπιταλισμού θα οδηγούσαν πρώτα σε μια σταδιακή εξαθλίωση των μαζών και τελικά στην κατάρρευση του όλου συστήματος, έχει μάλλον τώρα πια αποδειχτεί προφανώς λανθασμένη... Η πλήρης απασχόληση έχει αντικαταστήσει την ύφεση, η αστάθεια είναι σχεδόν ανύπαρκτη και ο ρυθμός ανάπτυξης χειροπιαστά μεγαλύτερος.. Ο τωρινός ρυθμός ανάπτυξης θα συνεχίσει, και το μέλλον είναι πιο πιθανό να χαρακτηρίζεται από τον πληθωρισμό παρά από την ανεργία... Σχεδόν όλα τα βασικά χαρακτηριστικά του παραδοσιακού καπιταλισμού πριν το 1914, είτε έχουν τροποποιηθεί σε μεγάλο βαθμό είτε έχουν μεταμορφωθεί πλήρως.

Αυτό συνέβαινε, επειδή, όπως ισχυριζόταν, το κράτος είχε πετύχει να πάρει τις οικονομικές αποφάσεις-κλειδιά από τα χέρια των παλαιού τύπου καπιταλιστών που ενδιαφέρονταν μόνο για κέρδη:

Η τάξη των καπιταλιστών επιχειρηματιών έχει χάσει την κυριαρχική θέση της... Οι πηγές των αποφάσεων και οι μοχλοί της οικονομικής εξουσίας έχουν μετα- φερθεί από τον ιδιωτικό έλεγχο σε άλλα χέρια... Δρώντας κυρίως μέσω του προϋπολογισμού, αλλά και με τη βοήθεια και άλλων οργάνων, η κυβέρνηση μπορεί να ασκήσει όποια επιρροή θέλει στη διανομή του εισοδήματος, ενώ μπορεί επίσης να καθορίσει, μέσα σε κάποια πλατιά όρια, την κατανομή του συνολικού προϊόντος μεταξύ κατανάλωσης, επενδύσεων, εξαγωγών και κοινω


νικών δαπανών.. Η οικονομική δύναμη ως αγοράς κεφαλαίου και των χρηματι- στικών οίκων, και κατά συνέπεια ο χρηματιστικός έλεγχος των καπιταλιστών πάνω στη βιομηχανία είναι πολύ αδύναμα πράγματα. Σήμερα, αυτές οι αλλαγές κάνουν αστεία οποιαδήποτε συζήτηση για καπιταλιστική άρχουσα τάξη τώρα.

Αυτά ήταν τα επιχειρήματα που οδήγησαν την ηγεσία του βρετανικού Εργατικού Κόμματος να κάνει την πρώτη της συντονισμένη προσπάθεια, το 1959, να εγκαταλείψει τη 40χρονη δέσμευση του κόμματος ότι έχει στους στόχους του “την κοινή ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, διανομής και ανταλλαγής’. Παρότι η ηγεσία τελικά έκανε πίσω σε σχέση μ’ αυτή την αλλαγή, τα επιχειρήματά της βρήκαν απήχηση σε πολλούς εργάτες, που δεν θεωρούσαν πλέον την πολιτική δράση για την ανατροπή του συστήματος ως προτεραιότητα.

Είκοσι χρόνια αργότερα τα πράγματα είχαν ολοκληρώσει τον κύκλο τους, καθώς η μεγάλη μεταπολεμική άνθηση τελείωσε με την ύφεση του 1974-76. Ξαφνικά, οι κεϊνσιανές μέθοδοι, στις οποίες άνθρωποι σαν τον Κρόσλαντ είχαν πιστέψει, δεν φαίνονταν να δουλεύουν.

Ο ίδιος ο Κρόσλαντ τώρα παραδεχόταν ότι η προηγούμενη άποψή του ήταν φαφλατάδικη, αν και προσπαθούσε να υπερασπίσει την ουσία της. Το 1974 έγραφε ότι “οι ακραίες ταξικές ανισότητες παραμένουν, η φτώχεια δεν έχει εξαφανιστεί, η οικονομία είναι σε μια κατάσταση ημι-μόνιμης κρίσης και ο πληθωρισμός καλπάζει. Η βρετανική κοινωνία, αργοκίνητη, άκαμπτη, και ταξική όπως ήταν, αποδείχθηκε ότι είναι πολύ δυσκολότερο ν’ αλλάξει απ’ ό,τι νόμιζαν πολλοί... Τα πρώτα αναθεωρητικά γραπτά ήταν πολύ αυτάρεσκα στον τόνο τους...".

Στα επόμενα δυο χρόνια, καθώς η αδυναμία των κεϊνσιανών μεθόδων να αντιμετωπίσουν την κρίση ήταν προφανής, κυριολεκτικά εκατοντάδες οικονομολόγοι και οικονομικοί δημοσιογράφοι που ήταν πεπεισμένοι κείνσιανοί ξαφνικά στράφηκαν στις “μονεταριστικές" αρχές των δογμάτων που κυριαρχούσαν πριν από το 1930. Οι πολιτικοί έκαναν γρήγορα το ίδιο. Στη Βρετανία, ο τότε πρωθυπουργός των Εργατικών, ο Τζέιμς Κάλαχαν, υιοθέτησε δημόσια την πίστη στο νέο δόγμα, κατά τη διάρκεια της συνδιάσκεψης του κόμματος το 1976:

Πιστεύαμε ότι μπορούσαμε να βγούμε από μια ύφεση περικόπτοντας τους φόρους και αυξάνοντας τον κρατικό δανεισμό... Αυτή η δυνατότητα δεν υπάρχει πια. Και αν κάποτε υπήρχε, λειτουργούσε με το να εμβολιάζει με πληθωρισμό

Ο μονοπωλιακός καπιταλισμός και η κρίση του Μεσοπόλεμου_______ 101

την οικονομία. Και κάθε φορά που αυτό συνέβαινε, το μέσο επίπεδο ανεργίαςανέβαινε.

Η “εναλλακτική" λύση της κυβέρνησης απέναντι στον κεϊνσιανισμό ήταν να επιτρέψει να υπερδιπλασιαστεί η ανεργία, ενώ επέβαλε κι ένα πρόγραμμα του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου που περιέκοπτε κατά 8 δισεκατομμύρια λίρες (ισοδύναμες με 200 δισ. σημερινές λίρες) τα κονδύλια για τις κοινωνικές δαπάνες.

Ακόμα και στη δεξιά πτέρυγα του Εργατικού Κόμματος υπήρξαν κάποιες ηγετικές μορφές που σοκαρίστηκαν απ’ ό,τι συνέβαινε. Ο Κρόσλαντ, ο άνθρωπος που το 1956 επέμενε ότι η Βρετανία δεν ήταν πλέον καπιταλιστική, έλεγε τώρα στους έκπληκτους αξιωματούχους του Υπουργείου Εξωτερικών ότι “το ΔΝΤ είναι ένας καπιταλιστικός οργανισμός, γΓ αυτό είναι απαράδεκτο να δεχτεί μια σοσιαλιστική κυβέρνηση να της επιβληθεί η φιλοσοφία του".

Ομως άνθρωποι σαν τον Κρόσλαντ ανακάλυψαν ότι ήταν αδύνατο να με- ταπείσουν και την υπόλοιπη κυβέρνηση. Η μόνη εναλλακτική λύση που μπορούσαν να σκεφτούν ως προς το πρόγραμμα του ΔΝΤ ήταν η επιβολή ελέγχου στις εισαγωγές, όπως είχαν κάνει οι κυβερνήσεις σ’ όλο τον κόσμο στη δεκαετία του 1930. Αλλά οι συνάδελφοι και οι σύμβουλοί τους επέμεναν ότι αυτό δεν θα έφερνε αποτελέσματα. Ετσι κατέληξαν να βυθιστούν ακριβώς στις ίδιες πολιτικές ανεργίας και περικοπών στις κοινωνικές δαπάνες, πολιτικές για τις οποίες οι κείνσιανοί κάποτε έλεγαν ότι δεν θα ήταν ποτέ πια αναγκαίες.

Η εμπειρία της βρετανικής κυβέρνησης των Εργατικών δεν ήταν μια απομονωμένη περίπτωση. Επαναλήφθηκε στη δεκαετία του 1980 στη Γαλλία, όταν η κυβέρνηση του Σοσιαλιστικού Κόμματος του Μιτεράν εγκατέλειψε τις κεϊνσιανές προσπάθειες “τόνωσης της οικονομίας" για να υιοθετήσει πολιτικές που κατέληξαν σε σχεδόν τέσσερα εκατομμύρια ανέργους. Στη Σουηδία μια σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση ακολούθησε πολιτικές που άφησαν την ονειρική σοσιαλδημοκρατική-χώρα-πρότυπο να υποφέρει από μια ανεργία της τάξης του 14%.

Η σκληρή πραγματικότητα ήταν ότι ο κεϊνσιανισμός δεν δούλευε.Γ ια ένα διάστημα σπς αρχές της δεκαετίας του 1980 έγινε μια τελευταία

προσπάθεια από την αριστερά του βρετανικού Εργατικού Κόμματος να αναβιώσει την κεϊνσιανή πολιτική. Επεξεργάστηκαν μια ‘εναλλακτική οικονομική στρατηγική", την οποία αποκαλούσαν ‘σοσιαλιστική". Στην πραγματικότητα, βασίζονταν στην παλιά πεποίθηση του Κέϊνς και του Κρόσλαντ ότι ένας υψη


λός βαθμός κρατικού ελέγχου, που θα συμπεριλάμβανε και τον περιορισμό στις εισαγωγές, θα οδηγούσε τον ιδιωτικό καπιταλιστικό τομέα της οικονομίας να ξεπεράσει την κρίση. Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση, στα τέλη της δεκαετίας του 1980 πολλοί απ’ τους πιο γνωστούς κήρυκες αυτής της πολιτικής την είχαν πλέον εγκαταλείψει. Πρώην ηγετικά στελέχη της αριστερός, όπως ο Ρόμπιν Κουκ, ο Ντέιβιντ Μπλάνκετ και η Κλερ Σορτ, επρόκειτο σύντομα να υποστηρίξουν το νέο Αρθρο 4 του Καταστατικού του Εργατικού Κόμματος και την αποδοχή που αυτό επέβαλε "στην παντοδυναμία της αγοράς".

Θανάσιμα ελαττώματαΗ αποτυχία της "κείνσιανής" κρατικής παρέμβασης να σταματήσει την κα

πιταλιστική κρίση στη Δύση συνδυάστηκε με το γεγονός ότι και οι σταλινικές οικονομίες της Ανατολής βούλιαξαν και αυτές στην κρίση. Αυτό αύξησε τη σύγχυση όλων εκείνων που προσπαθούσαν στη Δύση και τον “Τρίτο Κόσμο" να ξεπεράσουν τους παραλογισμούς του καπιταλισμού μέσω του κράτους. Οσο οι ανατολικές οικονομίες φαίνονταν να ισχυροποιούνται, το παράδειγμά τους χρησιμοποιούνταν στη Δύση προκειμένου να δικαιολογήσει μια πολιτική που θα προωθούσε τις επενδύσεις και την ανταγωνιστικότητα μέσω του κρατικού ελέγχου. Αν ο σταλινισμός μπορούσε να συνδυαστεί με τον κοινοβουλευτισμό, ισχυριζόταν μεγάλο μέρος της Αριστερός, τότε υπήρχε ένας τρόπος διεξόδου από την κρίση μέσω ενός προγράμματος μεταρρυθμίσεων.

Αλλά μια τέτοια άποψη δεν μπορούσε να επιβιώσει μετά τα γεγονότα της δεκαετίας του 1980, όταν έγινε σαφές ότι τα ανατολικά κράτη άρχιζαν να καταρρέουν οικονομικά. Η Πολωνία πέρασε από έναν χαρακτηριστικό κύκλο άνθησης-ύφεσης στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και μέσα από τη διαδικασία αυτή αναδύθηκε το μαζικό εργατικό κίνημα της Αλληλεγγύης, αλλά και η συντριβή του από την στρατιωτική εξουσία. Από το 1986 και μετά, ο ηγέτης της ΕΣΣΔ, Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, αποκάλυπτε ότι η οικονομία της χώρας υπέφερε από "στασιμότητα", ωσότου ο ίδιος έχασε την εξουσία, καθώς η στασιμότητα μετατράπηκε σε μια ύφεση τόσο μεγάλη όσο αυτή που είχε χτυπήσει τη Δύση στα χρόνια του μεσοπολέμου.


Καθώς το Τείχος του Βερολίνου έπεφτε και η ΕΣΣΔ διαλυόταν, πολλοί απ’ αυτούς που έβλεπαν το σοσιαλισμό σαν ένα μίγμα του Στάλιν και του Κέινς, τώρα ισχυρίζονταν ότι ο καπιταλισμός είχε αποδείξει την ανωτερότη- τά του έναντι του σοσιαλισμού.

Στην πραγματικότητα, αυτό που απέτυχε δεν ήταν ο σοσιαλισμός, αλλά η προσπάθεια υπερνίκησης των παλιών κρίσεων του καπιταλισμού της αγοράς, μέσω του κρατικού καπιταλισμού. Αυτό άφησε τους ηγέτες και τους λαούς εξίσου ανήμπορους μπρος στις επερχόμενες κρίσεις, όπως φάνηκε στη Δύση με τη βαθιά ύφεση που άρχισε το 1990 και στην Ανατολή με την αποτυχία τόσο των ιδιωτικοποιήσεων όσο και της αγοράς να σταματήσουν την κρίση.

Υπήρξε μια φάση στην ιστορία του καπιταλισμού στην οποία οι μέθοδοι του στρατιωτικού κρατικού καπιταλισμού μπορούσαν να απομακρύνουν τις κρίσεις. Αλλά η φάση αυτή είχε περάσει. Μετά, τίποτα απ' όσα έκαναν οι κυβερνήσεις δεν μπορούσε να ξανάισιώσει τα πράγματα.

Αυτό είχε προβλεφθεί από τις πρωτοπόρες μαρξιστικές αναλύσεις πάνω στον στρατιωτικό κρατικό καπιταλισμό/που έγιναν στο κορύφωμα της μεταπολεμικής άνθησης από ανθρώπους όπως ο Βανς και ο ΚΙντρον. Αυτοί είχαν επισημάνει ήδη από τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 ότι ο στρατιωτικός κρατικός καπιταλισμός περιείχε εσωτερικές αδυναμίες που είχαν αγνοηθεί τόσο από τους κεϊνσιανούς όσο και από τους απολογητές του σταλινισμού.

Πρώτον, ο ανταγωνισμός ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις οδηγούσε αυτές τις χώρες στο να αναλαμβάνουν μορφές στρατιωτικής παραγωγής που συνεπάγονταν ολοένα και μεγαλύτερα ποσά κεφαλαιουχικής επένδυσης ανά εργάτη. Χαρακτηριστικά η παραγωγή βομβαρδιστικών υποκαταστάθηκε από την παραγωγή πυραύλων, η παραγωγή θωρηκτών από την παραγωγή πυρηνικών υποβρυχίων. Εργοστάσια, όπως αυτό της Μπόινγκ στο Σιάτλ, που κάποτε απασχολούσαν 120.000 ανθρώπους, σύντομα θα απασχολούσαν λιγότε- ρους από τους μισούς. Κατά συνέπεια, ένα επίπεδο εξοπλιστικών δαπανών που εξασφάλιζε πλήρη απασχόληση σ’ όλη την οικονομία στις αρχές της δεκαετίας του 1950 δεν θα μπορούσε να κάνει το ίδιο στις αρχές της δεκαετίας του 1970.

Δεύτερον, οι εξοπλιστικές δαπάνες από τις μεγάλες δυνάμεις εξασφάλιζαν μια αγορά για πολλές μικρότερες χώρες που οι ίδιες δεν ξόδευαν σημαντικά ποσά σε εξοπλισμούς. Ετσι οι ΗΠΑ, που ξόδευαν πάνω από το 8% του Ακαθάριστου Εθνικού τους Προϊόντος (ΑΕΠ) σε εξοπλισμούς, αγόραζαν τηλεοράσεις, αυτοκίνητα και ατσάλι που είχαν παραχθεί στην Ιαπωνία, η ο

104 Η Οικονομία ίου Τρελοκομείου

ποία, ξοδεύοντας λιγότερο από το 0,5% του ΑΕΠ σε εξοπλισμούς, ήταν ικανή να αφιερώσει τεράστια ποσότητα πόρων στον εκσυγχρονισμό των μη στρατιωτικών βιομηχανιών.

Οι βιομηχανίες των χωρών που παρήγαν λίγα όπλα, αναπτύσσονταν πιο γρήγορα απ' αυτές των χωρών που παρήγαν περισσότερα και άρχισαν να αποτελούν πλέον ένα πολύ μεγαλύτερο κομμάτι του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος απ’ ό,τι πριν από δύο ή τρεις δεκαετίες. Ταυτόχρονα οι χώρες- παραγωγοί όπλων βρέθηκαν κάτω από την πίεση να ανταγωνιστούν τις μη στρατιωτικές βιομηχανίες των άλλων χωρών και έτσι απέσπασαν πόρους από τους εξοπλισμούς προς αυτή την κατεύθυνση: στις ΗΠΑ το ποσοστό του ΑΕΠ που πήγαινε στους εξοπλισμούς έπεσε από το 12% που ήταν στις αρχές της δεκαετίας του 1950 στο 7% το 1970.

Αλλά μια μείωση του συνολικού ποσοστού των επενδύσιμων πόρων του παγκόσμιου συστήματος που πήγαιναν στην παραγωγή όπλων ξαναζωντάνευε όλες τις παλιές δυνάμεις που δημιουργούσαν οικονομική αστάθεια σ’ όλο το σύστημα. Ετσι στη δεκαετία του 1970 είδαμε τις πρώτες υφέσεις μετά τη δεκαετία του 1930 να χτυπούν όλες τις κύριες δυτικές οικονομίες ταυτόχρονα. Σ’ αυτά τα χρόνια υπήρξε επίσης μια τεράστιας κλίμακας αναβίωση των παλιών τάσεων που είχε παρατηρήσει ο Μαρξ: της τάσης να αυξάνονται οι επενδύσεις σ' όλο το σύστημα πολύ πιο γρήγορα από το απασχολούμενο εργατικό δυναμικό και της τάσης να πέφτει το ποσοστό του κέρδους.

Τέλος, μια τρίτη τάση που αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ανθησης υπονόμευσε θανάσιμα την ικανότητα των εθνικών κυβερνήσεων να αντιμετωπίσουν τις κρίσεις.

Η μαζική επέκταση του συστήματος είχε συνοδευτεί από τη μαζική ανάπτυξη του παγκόσμιου εμπορίου, με περίπου διπλάσια ταχύτητα απ’ αυτή της επέκτασης του παγκόσμιου οικονομικού προϊόντος. Τα ποσά που μετακινούνταν ανάμεσα σε τράπεζες σε διαφορετικές χώρες σε μια κανονική μέρα κατέληξαν να ξεπεράσουν κατά πολύ τα αποθέματα ξένου συναλλάγματος των εθνικών κυβερνήσεων. Αυτό σήμαινε ότι οι κυβερνήσεις δυσκολεύονταν όλο και περισσότερο να ελέγχουν το τι έκαναν οι καπιταλιστές με τους πόρους τους. Στη δεκαετία του 1950 οι περισσότερες κυβερνήσεις υπέθεταν ότι μπορούσαν, λόγου χάρη, να εξασφαλίσουν μια σταθερή συναλλαγματική ισοτιμία για τα νομίσματά τους. Στο τέλος της δεκαετίας του 1980 πολλές αισθάνονταν ανίκανες να κάνουν κάτι τέτοιο.

Η ανάπτυξη του εμπόριου συνοδευόταν από μια διεθνοποίηση του χρη-


ματιστικού τομέα και της παραγωγής, καθώς μόνο οι εταιρείες που δρούσαν πέρα από τα εθνικά σύνορα μπορούσαν να επενδύσουν στις πιο προηγμένες μορφές τεχνολογίας. Μια χούφτα πολυεθνικών γιγάντων κατέληξαν να κυριαρχούν στην αεροναυπηγική βιομηχανία, στις βιομηχανίες κομπιούτερ και software, στη βιομηχανία αυτοκινήτων, στις τηλεπικοινωνίες και στη ναυπηγική βιομηχανία.

Οσες καπιταλιστικές κυβερνήσεις εμπόδιζαν τις δικές τους εθνικές βιομηχανίες να συνεργαστούν μ’ αυτούς τους κολοσσούς, διακινδύνευαν να χάσουν την πρόσβαση στις mo σύγχρονες τεχνικές. Αλλά κι όσες επέλεγαν τη συνεργασία, παρέδιδαν τον έλεγχο τομέων-κλειδιών της βιομηχανίας σε πολυεθνικούς καπιταλιστές που το μόνο που τους απασχολούσε ήταν τα διεθνή κέρδη και όχι η εθνική καπιταλιστική σταθερότητα.

Οι κυβερνήσεις ανακάλυπταν ότι ήταν όλο και πιο αδύναμες, καθώς οι κρίσεις εκρήγνονταν σε κλίμακα άγνωστη για μισό αιώνα. Η βρετανική κυβέρνηση το 1976-77 και η γαλλική κυβέρνηση το 1981-82 χτυπήθηκαν άγρια από "φυγή συναλλάγματος" τη στιγμή που οι ίδιες ακολουθούσαν ακόμα και τις πιο απλές “κεϊνσιανές μεθόδους".

Οι πολιτικοί ηγέτες μια πλειάδας "τριτοκοσμικών" και “νέων βιομηχανικών" χωρών πήραν το ίδιο μάθημα με σκληρό τρόπο στη διάρκεια της δεκαετίας του 1980. Καθώς οι οικονομίες τους άρχισαν να δείχνουν σημάδια κρίσης, όρμησαν να αγκαλιάσουν την αγορά και τα προγράμματα "δομικής αναδιάρθρωσης" του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας, με τη μάταιη ελπίδα ότι ο καπιταλισμός της “ελεύθερης αγοράς" θα πετύχαινε εκεί όπου ο κρατικός καπιταλισμός απέτυχε.

Τα πράγματα δεν ήταν πολύ διαφορετικά στα ανατολικά κράτη. Αυτά διαπίστωσαν ότι οι ρυθμοί ανάπτυξής τους μειώνονταν και ότι οι οικονομίες τους γονάτιζαν από την προσπάθεια να ανταγωνιστούν μέσα από στενά εθνικά σύνορα τις μεγαλύτερες δυτικές οικονομίες. Ακόμα και η μεγαλύτερη από τις ανατολικές οικονομίες, η ΕΣΣΔ, είχε μέγεθος μικρότερο από το μισό της οικονομίας των ΗΠΑ, την παραγωγή εξοπλισμών της οποίας προσπαθούσε να παρακολουθήσει. Οταν οι ΗΠΑ ξεκίνησαν ένα νέο γύρο εξοπλιστικών δαπανών με τον “δεύτερο ψυχρό πόλεμο" της δεκαετίας του 1980, οι ηγέτες της ΕΣΣΔ ξαφνικά διαπίστωσαν ότι δεν άντεχαν άλλο.

Η μόνη διέξοδος απ' αυτή την κατάσταση φαινόταν να είναι η εγκατάλειψη της κεντρικά διευθυνόμενης οικονομίας του στρατιωτικού κρατικού καπιταλισμού και η στροφή στο ελεύθερο παιχνίδι της ανεξέλεγκτης παγκόσμιας


αγοράς, με τις απρόβλεπτες ανόδους και καθόδους της.Ετσι εξηγείται η ξαφνική ανακάλυψη από τους ηγέτες όλων των χωρών

του ανατολικού μπλοκ, από την Ουγγαρία και την Πολωνία μέχρι την Κίνα και το Βιετνάμ ότι ο “σοσιαλισμός" δεν λειτουργούσε. Μια ανακάλυψη που διάλυσε την αυτοπεποίθηση όλων των δυτικών και ‘τριτοκοσμικών" θαυμαστών του παλιού κρατικού καπιταλισμού. Ετσι επίσης εξηγείται και το εντυπωσιακό θέαμα πολλών ανθρώπων στη Δύση και στον “Τρίτο Κόσμο" που, ενώ ήταν σοσιαλιστές σε όλη τους τη ζωή, ανακάλυψαν ξαφνικά τις χαρές της οικονομίας της αγοράς το 1989-90, ακριβώς δηλαδή τη στιγμή που αυτή η οικονομία επρόκειτο να μπει σε μια νέα καταστροφική ύφεση που έδειχνε πόσο λίγο είχε αλλάξει στην ουσία της από τότε που ο Μαρξ είχε ξετινάξει όλα τα φτασιδώματά της.

Η κρίση σήμερα 107

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Η κρίση σήμερα

Μια νέα φάσηΟ καπιταλισμός στα μέσα της δεκαετίας του 1990 φαίνεται τόσο διαφο

ρετικός από τον καπιταλισμό της δεκαετίας του 1950, όσο διέφερε και ο τελευταίος από τον καπιταλισμό της δεκαετίας του 1930. Για άλλη μια φορά αντιμετωπίζουμε υψηλά επίπεδα ανεργίας, επανειλημμένες υφέσεις και τεράστιες δεξαμενές φτώχειας. Η υπερπαραγωγή συνδυάζεται με περικοπές των κοινωνικών δαπανών και με μια καθοδική πίεση στους μισθούς, πράγμα που μειώνει ακόμα περισσότερο τη ζήτηση για ό,τι παράγεται. Γ ια άλλη μια φορά κυριαρχεί η απελπισία ακόμα και ανάμεσα στους υποστηρικτές του παρόντος συστήματος, σε σχέση με τις προοπτικές του. Ο Ουίλ Χάτον εκφράζει μια πολύ διαδεδομένη αντίληψη όταν μιλάει για τη Βρετανία:

Υπάρχει μια ενχεινόμενπ και πολύ λογική αίσθηση κρίσης που απλώνεται σ’ όλες τις τάξεις σε σχέση με τον χαρακτήρα και τις διαθέσιμες θέσεις εργασίας, καθώς και σε σχέση με τις συνέπειες για κάθε τομέα της κοινωνίας, από τη φροντίδα των παιδιών μας μέχρι την αυξανόμενη εγκατάλειψη των πόλεών μας... Ανασφάλεια, χαμηλά μεροκάματα και χαμένα ταλέντα είναι κοινός τόπος και το πρόβλημα αγγίζει επαγγέλματα και εργασίες που κάποτε φαίνονταν α-


δυνατό να θίγουν.Στη χώρα μας ένας στους τέσσερις άνδρες, που είναι σε ηλικία να εργαστούν, είναι τώρα άνεργος... Ο αριθμός αυτών που ζουν στη φτώχεια έχει ανέβει σε τρομακτικά επίπεδα και τα σημάδια της κοινωνικής έντασης, από τη διάλυση των οικογενειών ως την αύξηση της εγκληματικότητας, ανεβαίνουν σχεδόν καθημερινά. Ενα στα τρία παιδιά μεγαλώνει μέσα στη φτώχεια.Η χώρα φαίνεται να είναι όλο και περισσότερο διαιρεμένη στα δύο, με μια αλα- ζονική διοικούσα τάξη εμφανώς αδιάφορη απέναντι σ’ αυτούς που διοικεί. Αυτή η προνομιούχα τάξη έχει μόρφωση, δουλειά, σπίτι και σύνταξη. Στην άλλη άκρη της κλίμακας όλο και περισσότεροι άνθρωποι ανακαλύπτουν ότι αποτελούν τους νέους φτωχούς εργαζόμενους ή ότι ζουν σε μια κατάσταση ημι-φτώ- χειας. Στη μέση βρίσκεται ένας όλο και μεγαλύτερος αριθμός ανθρώπων που είναι ανασφαλείς, που φοβούνται για το μέλλον τους σε μια εποχή μόνιμης “μείωσης της κλίμακας" των θέσεων εργασίας, “περιστολής των δαπανών” και “ελαστικότητας” και που ανησυχούν ακόμα περισσότερο για τη δυνατότητά τους να διατηρήσουν ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης.

Γ ια όλα αυτά ο Χάτον κατηγορεί όχι τις γενικές τάσεις του καπιταλισμού, αλλά τις ιδιαιτερότητες της βρετανικής εκδοχής του, για την οποία ισχυρίζεται ότι διαστρεβλώνεται από τον ρόλο των χρηματιστηριακών θεσμών του Σί- τι του Λονδίνου. Ωστόσο παραδέχεται ότι

Αυτό που συμβαίνει στη Βρετανία είναι μόνο μια ακραία εκδοχή του τι συμβαίνει αλλού. Δεν υπάρχει ούτε μια δυτική χώρα που να μην ακολουθεί τα ίδια χνάρια με τη Βρετανία. Στις ΗΠΑ η ανασφάλεια στην εργασία είναι ενδημική, και τα μεροκάματα του φτωχότερου 10% του εργατικού δυναμικού είναι γύρω στο 25% χαμηλότερα απ' ό,τι του αντίστοιχου 10% στην Αγγλία. Στις ΗΠΑ, σχεδόν μια στις πέντε θέσεις εργασίας δεν προσφέρει ικανό εισόδημα για να στηρίξει μια τετραμελή οικογένεια.

Ενας από τους πιο διάσημους θεωρητικούς της “ευημερούσας κοινωνίας’ του 1950 και του 1960 ήταν ο Τζ. Κ. Γκάλμπρείθ. Η εικόνα που δίνει για τις ΗΠΑ σήμερα είναι σχεδόν το ίδιο καταδικαστική όσο και του Χάτον για τη Βρετανία:

Το 1988 το πλουσιότερο 1% των οικογενειών είχαν ετήσια εισοδήματα που έφταναν κατά μέσο όρο στα 617.000 δολάρια (περίπου 8.000 δολάρια τη βδομάδα) και έλεγχαν το 13,5% του συνολικού εισοδήματος πρν από τους φόρους. Το πλουσιότερο 20% του πληθυσμού ζούσε με άνεση και με εισοδήμα


τα που ξεπερνούσαν τα 50.000 δολάρια το χρόνο (700 δολάρια τη βδομάδα). Σ ’ αυτούς πήγαινε το 51,8% του συνολικού εισοδήματος πρν από τους φόρους. .. Η άνεση και η οικονομική τους ευμάρεια στηρίζεται και ενισχύεται από την παρουσία στη σύγχρονη οικονομία μιας μεγάλης, ιδιαίτερα χρήσιμης -θα έλεγα απαραίτητης- τάξης, η οποία δεν μετέχει στην ευχάριστη ζωή της ευνοούμενης κοινότητας... Αυτή η τάξη είναι δομικό μέρος μιας ευρύτερης οικονομικής διαδικασίας και υπηρετεί την άνεση και το βιοτικό επίπεδο της ευνοούμενης κοινότητας. Αυτοί που διαβιούν μέσα σε οικονομική ευμάρεια είναι βαθύτατα εξαρτημένοι από την ύπαρξη αυτής της τάξης... Οι φτωχοί είναι απαραίτητοι στην οικονομία μας για να κάνουν τη δουλειά που οι πιο ευνοημένοι από την τύχη δεν κάνουν, και που θα την εύρισκαν ιδιαίτερα δυσάρεστη, ακόμα και κα- ταθλιπτική.

Ο Γκάλμπρεϊθ δημιουργεί κάποια σύγχυση μιλώντας για μια ‘ικανοποιημένη πλειοψηφία των δυο τρίτων του πληθυσμού", ωστόσο εννοεί τα 2/3 όσων πηγαίνουν να ψηφίσουν στις εκλογές (δηλαδή του μισού εκλογικού σώματος) και όχι τα 2/3 του ενήλικου πληθυσμού. Στην πραγματικότητα, παρατηρεί, οι συνθήκες για τη μεγάλη πλειοψηφία των αμερικάνικου πληθυσμού χειροτερεύουν τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια, καθώς τα 4/5 των οικογενειών βλέπουν τα εισοδήματά τους να μειώνονται. Για παράδειγμα, η μείωση για τους εργάτες που παίρνουν τον μέσο μισθό κυμαίνεται στο 5% περίπου.

Επιμένει επίσης, για την "εγγενή τάση του καπιταλισμού προς την αστάθεια, την ύφεση και την κρίση", για την ‘ ισχυρή τάση του συστήματος να στρέφεται με καταστρεπτικό τρόπο όχι μόνο ενάντια στους καταναλωτές, τους εργάτες ή το κοινό γενικά, αλλά και ενάντια στον εαυτό του με έναν εντελώς αμείλικτο τρόπο". Λέει ότι *η ύφεση και η κρίση χειροτερεύουν εξαι- τίας της μακροχρόνιας οικονομικής αχρησίας, εξαιτίας του κίνδυνου που ενυπάρχει στην αυτονομημένη στρατιωτική εξουσία και εξαιτίας των αυξανόμενων ταραχών στους φτωχομαχαλάδες των πόλεων που προκαλείται από την όλο και μεγαλύτερη στέρηση και απελπισία".

Ακόμα κάνει μια σύγκριση μεταξύ των ΗΠΑ σήμερα και της ΕΣΣΔ στα τελευταία χρόνια πριν καταρρεύσει η δεύτερη:

Λίγα πράγματα φαίνονταν τόσο παράλογα όσο η πιθανότητα ότι τα εκρηκτικά γεγονότα της Ανατολικής Ευρώπης θα μπορούσαν να επαναληφτούν στις ΗΠΑ ή στη Βρετανία. Ο κομμουνισμός είχε αποτύχει, ο καπιταλισμός θριάμβευε. Ηταν δυνατόν να υπάρχει κάποιος τόσο απαισιόδοξος ώστε να διακρίνει όη μέ


σα στο πετυχημένο σύστημα έρπουν σοβαρά και ανάλογα συγκαλυμένα ελαττώματα; Δυστυχώς αυτά τα ελαττώματα υπάρχουν.

Στα γραπτά των οικονομολόγων της συντηρητικής δεξιάς δεν μπορεί, βέβαια, κανείς να βρει τέτοιες σκληρές καταγγελίες για αυτά που συμβαίνουν. Αυτοί ακόμα προσπαθούν να γιορτάσουν την κατάρρευση των κρατικά ελεγχόμενων οικονομιών της ΕΣΣΔ και της Ανατολικής Ευρώπης. Αλλά ακόμα κι αυτοί αναγκάζονται να δεχτούν ότι το σύστημα λειτουργεί μ’ έναν πολύ πιο καταστρεπτικό τρόπο απ’ ό,τι οι ίδιοι ισχυρίζονταν στη δεκαετία του 1950 ή ακόμα και στα μέσα της δεκαετίας του 1980.

Ο πρώην υπουργός Οικονομικών της δεξιάς, ο Νάιτζελ Λόσον, επιτίθεται στον διάδοχό του Κλαρκ, επειδή ο τελευταίος δεν μπορεί να διακρίνει το αναπόφευκτο του “οικονομικού κύκλου" άνθησης-ύφεσης. Ο πρώην ενθουσιώδης οπαδός του μονεταρισμού, ο Σάμιουελ ΜπρΙτοντων Φαϊνάνσιαλ Τάψς, παρατηρεί με απορία τους “βαθιά ριζωμένους παράγοντες όπως η τάση απομάκρυνσης από την μόνιμη απασχόληση που συμβαίνει σε όλες τις χώρες και που δημιουργεί τρομερή ανασφάλεια εργασίας". Οι συντηρητικές εφημερίδες καθρεφτίζουν την όλο και μεγαλύτερη πίεση που ασκείται σε όσους έχουν εργασία με τίτλους όπως “υπερβολική δουλειά: η επιδημία της μεσαίας τάξης”, ενώ βέβαια εξακολουθούν να σπρώχνουν στην κατεύθυνση της ακόμα μεγαλύτερης εντατικοποίησης της δουλειάς με καλέσματα του τύπου “να εξοικονομήσουμε εργασία” και διατριβές εναντίον των "παλιών ισπανικών πρακτικών". Ταυτόχρονα η “νέα δεξιά’ παραδέχεται με ένα αντεστραμένο τρόπο την ανικανότητα του συστήματος να προσφέρει ελπίδα στους ανθρώπους που ζουν μέσα σ’ αυτό, με κραυγές για περικοπές στις κοινωνικές παροχές. Αυτό ισχύει ακόμα και στην περίπτωση του Νιουτ Γκίνγκριχ στις ΗΠΑ, ο οποίος εξυμνεί τις αρετές των “άσυλων για φτωχούς" του 19ου αιώνα ως μέσο αντιμετώπισης της “νέας τάξης των φτωχών".

Ενα τέτοιο μήνυμα απέχει πολύ από τη δεκαετία του 1950, όταν ακόμα και συντηρητικοί πολιτικοί σαν τον Αϊζενχάουερ στις ΗΠΑ και τον Μακμίλαν στη Βρετανία, υπόσχονταν σε όλους μια καλύτερη ζωή, όταν το “αμερικανικό όνειρο" σήμαινε όχι μόνο επιτυχία γΓ αυτούς που ήταν στην κορυφή αλλά επίσης και ασφάλεια γι* αυτούς που βρίσκονταν πιο κάτω, και όταν η βρετανική δεξιά κέρδιζε τις εκλογές με συνθήματα όπως “τώρα είμαστε όλοι εργατική τάξη’ ή “ποτέ δεν περνάγατε τόσο καλά". Επίσης απέχει πολύ και από τη δεκαετία του 1980, όταν ο Ρίγκαν στις ΗΠΑ και η θάτσερ στη Βρετανία υπόσχονταν “λαϊκό καπιταλισμό" με τον πλούτο να “κατρακυλάει" από τους


πλούσιους προς τους φτωχούς.Με τον τρόπο τους και η κεντροαριστερά και η δεξιά αναγνωρίζουν ότι

το σύστημα έχει μπει σε νέα φάση στο τελευταίο τέταρτο του 20ου αιώνα, μια φάση εντυπωσιακά όμοια, αλλά πολύ μεγαλύτερη σε κλίμακα, μ' αυτή του πρώτου τέταρτου του αιώνα.

Οι ωμές στατιστικές το αποδεικνύουν. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 και μετά οι ρυθμοί οικονομικής ανάπτυξης σ’ όλες τις ανεπτυγμένες χώρες και σχεδόν σε όλες τις τριτοκοσμικές και τις “νέες βιομηχανικές" χώρες -εκτός από αυτές της Απω Ανατολής- είναι χαμηλότεροι απ' ό,τι ήταν στα προηγούμενα 25 χρόνια. Σ’ αυτή την περίοδο τα ποσοστά ανεργίας έχουν ανέβει, κατά μέσο όρο. Στις αναπτυγμένες χώρες είναι συνηθισμένα επίπεδα ανεργίας, της τάξης του 8%, του 10% ή ακόμα (στην περίπτωση της Ισπανίας και της Ιρλανδίας) του 20%. Συνολικά στον κόσμο, ο ΟΗΕ υπολογίζει ότι υπάρχουν ένα δισεκατομμύριο άνεργοι. Ακόμα και στο κομμάτι της παγκόσμιας οικονομίας που αναπτύσσεται πιο ταχύρυθμα, στο λεγόμενο “κινέζικο οικονομικό χώρο" (Κίνα, Χονγκ Κονγκ, Ταϊβάν, Σιγκαπούρη) η ανάπτυξη συγκεντρώνεται σε ορισμένες περιοχές, ενώ στην πελώρια κινεζική ενδο- χώρα εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι θέλουν με κάθε τρόπο να ξεφύ- γουν από την αγροτική ένδεια, αλλά δεν μπορούν να βρουν δουλειά στις πόλεις.

Μέσο ποσοστό αύξησης ίου πραγματικού ΑΕΠ ανά απασχολούμενο εργαζόμενο:

1960-68 1979-88ΗΠΑ 2,6 0,9Ιαπωνία 8,8 3,1Δ. Γερμανία 4,2 1,9Γαλλία 4,9 2,4Ηνωμένο Βασίλειο 2,7 2,6Ιταλία 6,3 1,6

Η μείωση των ρυθμών ανάπτυξης καθρεφτίζει μια πτώση στα μέσα ποσοστά κέρδους, παρ’ όλη την προσπάθεια να εντατικοποιηθεί η δουλειά και να συμπιεσθούν οι μισθοί. Τα μέσο ποσοστό κέρδους τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρωπαϊκή Ενωση στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ήταν γύρω στο


60% του επιπέδου του 1950 και του 1960.Οι εταιρείες απάντησαν στην πίεση που δέχονταν τα κέρδη τους με τον

Ιδιο τρόπο που απαντούσαν και στο παρελθόν: η κάθε μια προσπαθούσε να ανακτήσει τη θέση της με παραπέρα περικοπές του εργατικού δυναμικού και με περισσότερες επενδύσεις “εντάσεως κεφαλαίου".

Η σχέση κεφαλαίου προς εργασία έχει μεγαλώσει σ’ όλο τον κόσμο. Μεγάλωνε κατά 2,4% το χρόνο στην αμερικάνικη "παραγωγική βιομηχανία” μεταξύ των ετών 1977 και 1987. Ανέβηκε κατά 2% το χρόνο στη βρετανική οικονομία συνολικά, στη δεκαετία του 1980. Διπλασιάστηκε στην κινέζικη βιομηχανία μεταξύ του 1985 και του 1990, ενώ στη Λατινική Αμερική η επένδυση ανά εργάτη αυξήθηκε κατά 2.000 δολάρια στη δεκαετία του 1980. Αλλά αυτό σημαίνει ότι οι νέες επενδύσεις εξασφαλίζουν ολοένα και λιγότερες νέες θέσεις εργασίας. Οι άνθρωποι απολύονται από τους παλιούς, 'μη ανταγωνιστικούς" τομείς της βιομηχανίας, χωρίς να τους προσφέρονται θέσεις εργασίας στους νέους, τεχνολογικά προηγμένους τομείς.

Η επέκταση της παραγωγής που χρησιμοποιεί όλο και λιγότερη εργασία, θα μπορούσε να οδηγήσει στην πραγματοποίηση όλων των ουτοπικών ονείρων της ανθρωπότητας στα τελευταία 5.000 χρόνια. Σ’ ένα κόσμο που δεν θα υπήρχαν η εξοντωτικές ελλείψεις, αλλά που θα υπήρχε ελευθερία από την πίεση της δουλειάς και ελεύθερος χρόνος για να αναπτυχθεί η πραγματική δημιουργικότητα. Ωστόσο, στο υπάρχον σύστημα αυτή η διαδικασία, αντίθετα, προκαλεί δυο καταστροφικές αντιφάσεις. Από τη μια υπάρχει μια αυξανόμενη ανισορροπία μεταξύ του επιπέδου των επενδύσεων και του επιπέδου του κέρδους που απαιτείται για να διατηρηθεί αυτή η επένδυση. Από την άλλη υπάρχει ένα αυξανόμενο χάσμα ανάμεσα στο δυνητικό προϊόν της οικονομίας και στην ικανότητα των μισθών να εξασφαλίσουν “αποτελεσματική ζήτηση".

Η συσσώρευση παραγωγικού κεφαλαίου γίνεται με συνεχή μπρος-πίσω: ξαφνικά ορμάει μπροστά καταστρέφοντας παλιές θέσεις εργασίας, και μετά, από φόβο μήπως δεν βγάλει κέρδος, ξαφνικά πάλι σταματά και εμποδίζει τη δημιουργία καινούργιων θέσεων εργασίας. Οι εταιρείες περικόπτουν το εργατικό δυναμικό για να μείνουν μπροστά από τους αντιπάλους τους και λένε στους εργάτες που απομένουν ότι πρέπει δουλέψουν ακόμα σκληρότερα για να μη απολυθούν. Καθώς ο ανταγωνισμός γίνεται ολένα και πιο έντονος, οι εταιρείες αφιερώνουν ολοένα και μεγαλύτερους πόρους σε αντιπαραγωγι- κές μορφές ανταγωνισμού, σε έξοδα για μάρκετινγκ, για διαφημίσεις, για


προώθηση προϊόντος, για συσκευασία. Και καθώς τα μέσα ποσοστά κέρδους στη βιομηχανία πέφτουν, τόσο περισσότερο υπάρχει μια όλο και πιο ξέφρενη αναζήτηση για κέρδος σε κερδοσκοπικές δραστηριότητες: στα παγκόσμια χρηματιστήρια, στην κερδοσκοπία πάνω στη γη, στα χρηματιστήρια εμπορευμάτων, στην αγορά συναλλάγματος. Τρισεκατομμύρια δολάρια πηγαίνουν στο παγκόσμιο χρηματιστικό σύστημα των κερδοσκοπικών ομολόγων και των παράγωγων κεφάλαιων, πράγματα φαινομενικά αποκομμένα από την πραγματική δημιουργία του πλούτου μέσω της δουλειάς και των μηχανών.

Το σύστημα μπορεί να μπήκε σε νέα φάση. Αλλά ο τρόπος που λειτουργεί δεν είναι καινούργιος. Στα βασικά του σημεία είναι ακριβώς ο ίδιος που περιέγραψε ο Μαρξ.

Η μοναδική έννοια με την οποία ο Μαρξ είναι “ξεπερασμένος" δεν είναι ότι το σύστημα είναι πιο λογικό απ’ ό,τι ο ίδιος πίστευε, αλλά αντίθετα ότι η εικόνα που είχε υποτιμούσε την καταστρεπτικότητα του συστήματος. Οι καπιταλιστές δεν συγκρούονται μεταξύ τους μόνο στις αγορές. Χρησιμοποιούν το κράτος για να υποχρεώσουν τους αντίπαλους καπιταλιστές να αποδεχτούν τις επιθυμίες τους, ενισχύοντας έτσι τον οικονομικό ανταγωνισμό με επιδείξεις στρατιωτικής ισχύος. Ο αμερικανικός καπιταλισμός προσπαθεί να πείσει τον ευρωπαϊκό και τον ιαπωνικό καπιταλισμό να αποδεχτούν τις επιθυμίες του, αποδεικνύοντας ότι μόνο αυτός έχει τη δύναμη να κάνει πόλεμο στις ζωτικές και πλούσιες σε πετρέλαιο περιοχές της Μέσης Ανατολής. Οι Ιρανοί και οι Τούρκοι καπιταλιστές βασίζονται στη βοήθεια των κρατών τους, καθώς ανταγωνίζονται μεταξύ τους για ζώνες επιρροής και συμφωνίες στη νότια ζώνη της πρώην ΕΣΣΔ. Οι Τούρκοι και οι Ελληνες καπιταλιστές απογειώνουν τον ανταγωνισμό εξοπλισμών, καθώς ο καθένας προσπαθεί να εξασφαλίσει ένα κυρίαρχο ρόλο σπς βαλκανικές χώρες που κάποτε ελέγχονταν από τη Ρωσία. Στους φρικτούς πολέμους της πρώην Γιουγκοσλαβίας η Γερ- μανία στηρίζει την Κροατία, οι ΗΠΑ τους Βόσνιους Μουσουλμάνους και η Ελλάδα τους Σέρβους. Οι Ρώσοι στρατιωτικοί κάνουν άγριους πολέμους για να διατηρήσουν τόσο τον έλεγχο στους ζωτικούς αγωγούς πετρελαίου που περνούν μέσα από την Τσετσενία, όσο και την επιρροή τους στο Τατζικιστάν στα σύνορα με το Αφγανιστάν. Η Κίνα, οι Φιλιππίνες, η Μαλαισία και το Βιετνάμ συγκρούονται για τον έλεγχο των αποθεμάτων πετρελαίου που εικάζεται ότι βρίσκονται κοντά σε ακατοίκητα νησιά στη θάλασσα της Κίνας. Το Ισραήλ προσπαθεί να αποκόψει την Αίγυπτο από κάθε οικονομική επιρ

1 14 Η Οικονομία τοο Τρελοκομείου

ροή στην Αραβική Χερσόνησο.Το αποτέλεσμα είναι ότι ανά πάσα στιγμή γίνονται πόλεμοι (ή εμφύλιοι

πόλεμοι), στο ένα ή στο άλλο μέρος του πλανήτη, στους οποίους χρησιμοποιούνται οι πιο τρομακτικές μορφές ‘συμβατικού* οπλισμού.

Πλάι στη σφαγή και την ερήμωση που χτυπούν όλο και πιο πλατιά κομμάτια της ανθρωπότητας υπάρχει μια άλλη απειλή που δεν ήταν καν ορατή τον καιρό του Μαρξ, η απειλή της καταστροφής του περιβάλλοντος πάνω στο οποίο βασιζόμαστε για να επιζήσουμε. Ο Μαρξ και ο Ενγκελς γνώριζαν ότι το τρελό κυνηγητό της συσσώρευσης του κεφάλαιου οδηγούσε στη μόλυνση: στη δηλητηρίαση του εδάφους και του αέρα, στη νόθευση των τροφίμων και στο άπλωμα φρικτών επιδημιών. Ο Ενγκελς μάλιστα περιέγραφε πολύ ζωντανά όλα αυτά τα πράγματα στο βιβλίο του με τον τίτλο Αντι-Ντύριν- γκ. Αλλά ζούσαν σε μια εποχή όπου η καπιταλιστική βιομηχανία ήταν περιορισμένη σε σχετικά μικρές περιοχές του πλανήτη και η καταστροφή ήταν τοπική καταστροφή, που είχε συνέπειες κυρίως πάνω τους εργάτες που απασχολούνταν σε ένα συγκεκριμένο εργοστάσιο, υφαντήριο ή χωριό ανθρακωρύχων. Σήμερα η καπιταλιστική βιομηχανία δρα σε παγκόσμια κλίμακα και οι συνέπειές της αφορούν το παγκόσμιο περιβάλλον, όπως φάνηκε από τον τρόπο με τον οποίο τα ραδιενεργά σύννεφα του Τσερνομπίλ απλώθηκαν σε όλη την Ευρώπη, από τον τρόπο με τον οποίο οι θάλασσες “στερεύουν" από ψάρια εξαιτίας της βιομηχανοποίησης της αλιείας, ή από τη ζημιά που προξενούν τα αέρια των σπρέι και των ψυγείων στο στρώμα του όζοντος. Πάνω απ’ όλα υπάρχει η απειλή από τα αέρια του "θερμοκηπίου" που μπορούν να αποσταθεροποιήσουν όλο το κλίμα του πλανήτη, πλημμυρίζοντας χώρες που βρίσκονται κοντά στις ακτές και μετατρέποντας εύφορες περιοχές σε ερήμους.

Αυτή είναι η κατάσταση, την οποία οι υποστηρικτές του καπιταλισμού της αγοράς μάς ζητούν να χειροκροτήσουμε.

Δεν έχουν πια απαντήσειςΟι προοπτικές είναι φρικτές για το υπάρχον σύστημα και για τα 5 δισεκα

τομμύρια ανθρώπων που το υφίστανται. Αυτό μπορούν να το διακρίνουν οι πιο οξυδερκείς από εκείνους που πιστεύουν στη μεταρρύθμισή του. “Αν ο δυ


τικός καπιταλισμός γενικά και ο βρετανικός καπιταλισμός ειδικότερα, δεν δεχτούν ότι έχουν ευθύνες απέναντι στον κοινωνικό και πολιτικό κόσμο μέσα στον οποίο βρίσκονται", προειδοποιεί ο ΟυΙλ Χάτον, “τότε βαδίζουν προς τον όλεθρο".

Ομως οι προσπάθειες μεταρρύθμισης του συστήματος είναι πολύ λιγότε- ρο αποτελεσματικές απ' ό,τι φαίνονταν να είναι στη δεκαετία του 1950 ή ακόμα και του 1890.

Ο Ιδιος ο Χάτον παρατηρεί ότι στη Σουηδία, που κάποτε θεωρούνταν ως το λαμπρότερο παράδειγμα σοσιαλδημοκρατικής διαχείρισης του καπιταλισμού, "οι πρώτες επιθέσεις στο κράτος πρόνοιας από την εποχή της δεκαετίας του 1930" προήλθαν από μια σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση που “περιέ- κοψε την άνοδο του δημόσιου δανεισμού", ενώ στη Γαλλία η κυβέρνηση του Σοσιαλιστικού Κόμματος επέβαλε στα τέλη της δεκαετίας του 1980 μια πολιτική "ανταγωνιστικού αποπληθωρισμού και οικονομικής αυστηρότητας", που οδήγησαν “την ανεργία των νέων σε επίπεδα υψηλότερα ακόμη και απ’ αυτά της Βρετανίας". Όι Ισπανοί σοσιαλιστές και το Νεοζηλανδικό Εργατικό Κόμμα είναι εξίσου ενθουσιώδεις υποστηρικτές των περικοπών στον προϋπολογισμό, των ιδιωτικοποιήσεων και της αναδιάρθρωσης του κράτους πρόνοιας, με τους Καναδούς Συντηρητικούς. Παντού η ιδεολογική αιχμή του πολιτικού ανταγωνισμού έχε( αμβλυνθεί. Διαφορετικά πολιτικά κόμματα, άπαξ και βρεθούν στην κυβέρνηση, προσφέρουν όμοια προγράμματα".

Στη Βρετανία, ο Γκόρντον Μπράουν, ο εκπρόσωπος των Εργατικών σε οικονομικά ζητήματα, σε μια διάσκεψη για τις “αλλαγές στην παγκόσμια οικονομία" το 1994, άσκησε κριτική σπς παλιότερες απόπειρες μεταρρύθμισης: “Στο παρελθόν το Εργατικό Κόμμα προσπάθησε να ανπμετωπίσει τις αδικίες και την αποτυχία των δυνάμεων της ελεύθερης αγοράς υποκαθιστώντας την τελευταία με την κυβέρνηση και χρησιμοποίησε συχνά μια πολιτική φόρων, δαπανών και δανεισμού θεωρώντας τον απομονωτισμό ως την εύκολη απάντηση στην εθνική παρακμή". Ο κυριακάτικος Ιντιπέντεντπον συμμερίζεται πολλές από τις ιδέες του Μπράουν συνόψισε το λόγο του με τον τίτλο: “Ο Μπράουν εγκαταλείπει τον Κέινς".

Ο Μπράουν δικαιολόγησε τη στάση του λέγοντας ότι η “διεθνοποίηση" του καπιταλισμού, δηλαδή το άπλωμα της πολυεθνικής παραγωγής, της χρηματοδότησης καθώς και του μάρκετινγκ, αποκλείει τις παλιού τύπου κεϊνσια- νές προσπάθειες των εθνικών κρατών να οχυρωθούν ενάντια στις παραξενιές της παγκόσμιας οικονομίας. Η άποψη αυτή έχει εκφραστεί πληρέστερα

116 Η Οικονομία ίου Τρελοκομείο»

και πιο τίμια από έναν από τους πρώην συμβούλους του Μπράουν. Ο καθηγητής Μεγκάντ Ντεσάι από το London School of Economics, σε μια σειρά άρθρων στην εφημερίδα Tribune έλεγε:

Δεν είναι πλέον δυνατό να ακολουθηθούν αριστερές κεϊνσιανές πολιτικές στα όρια μιας χώρας. Παρατηρούμε τώρα, στη δεκαετία του 1990, μια επιστροφή στο είδος του κόσμου που γνώριζαν οι σοσιαλιστές του 19ου αιώνα όπου τα κεφάλαια κινούνται σε παγκόσμιο επίπεδο και το κράτος είναι ανίκανο να ασκήσει σοβαρό έλεγχο στην οικονομία.

Ή αποτυχία των Σοσιαλιστικών και των Εργατικών κυβερνήσεων", υποστήριζε, δεν οφείλεται “σε αποτυχία της θέλησης, ή σε ολιγωρία της ηγεσίας. Το πρόβλημα είναι η αναγέννηση του καπιταλισμού... Εναν αιώνα μετά τον Μαρξ και τον Ενγκελς συνεχίζει να αυτοαναπαράγεται". Αυτό σημαίνει ότι ακόμα και "η δημόσια ιδιοκτησία της οικονομίας δεν εγγυάται τον έλεγχο της αγοράς...".

Τέτοια επιχειρήματα οδήγησαν την ηγεσία του Εργατικού Κόμματος να εγκαταλείψει το παλιό Αρθρο 4 του καταστατικού του, όπου υπήρχε η δέσμευση για “κοινή ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, διανομής και ανταλλαγής". Τα επιχειρήματά τους, όπως και αυτά των "αναθεωρητών" του 1890 και του 1950, είναι ότι τέτοιες διατυπώσεις είναι “απαρχαιωμένες" και ότι αγνοούν “ριζικές αλλαγές" στον καπιταλισμό. Σ’ αυτό το σημείο έχουν τη στήριξη από υποτιθέμενους “κεντροαριστερούς" οικονομολόγους, όπως ο Χάτον και ο Ντεσάι.

Ομως υπάρχει μια βασική διαφορά μεταξύ των επιχειρημάτων της ηγεσίας του Εργατικού Κόμματος σήμερα και αυτών που χρησιμοποιούσαν οι “αναθεωρητές" τύπου Μπερνστάιν στη δεκαετία του 1890 και τύπου Κρόσλαντ στη δεκαετία του 1950.0 Μπερνστάιν και ο Κρόσλαντ υποστήριζαν ότι το σύστημα δεν απαιτούσε επαναστατικό και συθέμελο μετασχηματισμό γιατί άλλαζε από μόνο του στην κατεύθυνση της λογικής και της ανθρωπιάς. Ετσι ο Μπερνστάιν υποστήριζε ότι

σε όλες τις αναπτυγμένες χώρες βλέπουμε τα προνόμια της καπιταλιστικής αστικής τάξης να παραχωρούνται βήμα προς βήμα στις δημοκρατικές οργανώσεις... Το κοινό συμφέρον ενισχύεται ολοένα και περισσότερο σε σχέση με το ιδιωτικό συμφέρον και η πιο στοιχειώδης επιρροή των οικονομικών δυνάμεων παύει να υπάρχει... Μεμονωμένα άτομα ή ακόμη και ολόκληρα έθνη αποσύρουν από τη ζωή τους την επίδραση της αναγκαιότητας...


Η αυξανόμενη διεθνοποίηση του συστήματος σήμαινε ότι οι μεγάλες κρίσεις ανήκαν στο παρελθόν. Ή πελώρια επέκταση της παγκόσμιας αγοράς έχει... αυξήσει τη δυνατότητα ρύθμισης των διακυμάνσεων... Οι γενικές εμπορικές κρίσεις, όπως αυτές που συνέβαιναν παλιότερα, πρέπει να θεωρούνται απίθανες". Ακόμα και “τα κερδοσκοπικά κίνητρα παύουν να παίζουν αποφασιστικό ρόλο" στους κύριους τομείς της παραγωγής.

Ο Κρόσλαντ, όπως είδαμε, επέκτεινε το επιχείρημα, ισχυριζόμενος ότι η κυβέρνηση μπορούσε “να ασκήσει οποιαδήποτε επίδραση ήθελε στη διανομή του εισοδήματος και να καθορίσει, μέσα σε κάποια πλατιά όρια, την κατανομή του συνολικού προϊόντος μεταξύ κατανάλωσης, επενδύσεων, εξαγωγών και κοινωνικών δαπανών". Ο Κρόσλαντ έλεγε ότι αυτό επέτρεπε στην κυβέρνηση να εγγυηθεί την πλήρη απασχόληση, να μειώσει τη φτώχεια, να αυξήσει τα δικαιώματα των εργατών και να δημιουργήσει συνθήκες για “ισότητα".

Αυτή η δυνατότητα καθιστούσε "μη απαραίτητη" τη σοσιαλιστική κατοχή των ιδιωτικών μέσων παραγωγής.

Σε αντίθεση, ο Μπλερ, ο Μπράουν και οι άλλοι λένε ότι ο στόχος της κοινωνικής ιδιοκτησίας πρέπει να εγκαταλειφθεί γιατί δεν υπάρχει τρόπος να σταματήσει να κυριαρχεί ο οικονομικός εξαναγκασμός της αγοράς πάνω στους ανθρώπους. Ο “δυναμισμός της αγοράς και η πειθαρχία του ανταγωνισμού" καλωσορίζονται στο καινούργιο τους Αρθρο 4, αν και, όπως θα τους έλεγε κάθε οπαδός του Χάγιεκ, ο “δυναμισμός της αγοράς" είναι η ‘δημιουργική καταστροφή" ολόκληρων τομέων της βιομηχανίας καθώς και της δυνατότητας επιβίωσης όσων δουλεύουν μέσα σ’ αυτούς, ενώ η "πειθαρχία του ανταγωνισμού" σημαίνει την πίεση να δουλεύει κανείς σκληρότερα και περισσότερο για όλο και λιγότερα χρήματα.

Οι ηγέτες των Εργατικών μπορεί να μην χρησιμοποιούν οι ίδιοι τέτοιους χαγιεκικούς όρους, ωστόσο δέχονται τη λογική του επιχειρήματος. Ηχούν σαν δεξιοί πολιτικοί όταν λένε ότι ο κόσμος πρέπει να εγκαταλείψει την ιδέα της "μόνιμης απασχόλησης", όταν υιοθετούν την απαίτηση των εργοδοτών για ένα “ευέλικτο εργατικό δυναμικό" και όταν αρνούνται να υποσχεθούν “πλήρη απασχόληση". Μάλιστα, έχουν επεξεργαστεί ένα ολόκληρο επιχείρημα, που υποστηρίζει ότι οι προηγούμενες κυβερνήσεις των Εργατικών αποτύγχαναν επειδή υπόσχονταν πράγματα που δεν “μπορούσαν να πραγματοποιήσουν". Ο μόνος τρόπος, λένε, για να αποφευχθεί κάτι τέτοιο στο μέλλον είναι να μην δώσουν ουσιαστικά καμιά υπόσχεση. Αυτό το οποίο προσφέρουν δεν είναι οι υποσχέσεις του Μπερνστάιν και του Κρόσλαντ για α


περιόριστες μεταρρυθμίσεις ως εναλλακτική λύση απέναντι στην επανάσταση, αλλά έναν ρεφορμισμό χωρίς μεταρρυθμίσεις.

Η τελευταία εφόρμηση του ρεφορμισμού

“Να λέμε αυτό που εννοούμε και να εννοούμε αυτό που λέμε" είναι το αγαπημένο σλόγκαν της ηγεσίας του Εργατικού Κόμματος. Ωστόσο είναι δύσκολο να παραδεχτούν ανοιχτά ότι δεν μπορούν να προσφέρουν μεταρρυθμίσεις στους ανθρώπους που τους υποστηρίζουν. Ετσι ακροβατούν ανάμεσα σε διάφορες απόψεις και βασίζονται σε κεντροαριστερούς οικονομολόγους και δημοσιογράφους σαν τον Ουίλ Χάτον και τον Ουίλιαμ Κίγκαν που αναλαμβάνουν να τις παρουσιάσουν. Αυτοί οι τελευταίοι υποστηρίζουν ότι υπάρχουν εναλλακτικά μοντέλα καπιταλισμού, που λειτουργούν πολύ καλύτερα απ’ αυτό που απέτυχε στην Αγγλία. Οι μορφές της "κοινωνικής αγοράς" που υπάρχουν στη Γ ερμανία και την Ιαπωνία προβάλλονται σαν παραδείγματα. Τέτοια μοντέλα, ισχυρίζονται, δίνουν στους εργάτες μεγαλύτερη ασφάλεια και πετυχαίνουν έτσι μεγαλύτερη συναίνεση απ' αυτούς. Αυτό επιτρέπει στις εταιρείες να έχουν υψηλότερα κέρδη, ενώ ταυτόχρονα εξασφαλίζει μια καλύτερη κατάσταση για τους εργάτες. Ακόμη καλύτερα, η υποταγή του χρη- ματισπκού κεφαλαίου στο βιομηχανικό κεφάλαιο επιτρέπει στους καπιταλιστές αυτών των χωρών να ξεφεύγουν ευκολότερα από τις κρίσεις. Το αποτέλεσμα, ισχυρίζεται ο Χάτον, είναι ότι στη Γερμανία:

Τα συνδικάτα “εγκαταλείπουν" το δικαίωμά τους να απεργούν και να υπερασπίζουν ιδιοτελώς το συμφέρον τους αν αυτό δεν συνάδει με την κατάσταση της εταιρείας. Αλλά και η διεύθυνση εγκαταλείπει το δικαίωμα να διευθύνει την εταιρεία αυταρχικά προς όφελος, δηλαδή, των στενών συμφερόντων των μετόχων. Αντίθετα υπάρχει ένας συμβιβασμός, μια συντονισμένη και συναινετική συμπεριφορά με σκοπό να ανεβάσει την παραγωγή και τις επενδύσεις... Οι γερμανικές τράπεζες υποστηρίζουν σταθερά τη γερμανική βιομηχανία και είναι μακροχρόνιοι μέτοχοί της... Αυτή η σταθερότητα της ιδιοκτησίας και της οικονομικής στήριξης συνδυάζεται μ’ ένα σύστημα κοινωνικής πρόνοιας που προσφέρει ένα υψηλό βαθμό κοινωνικής προστασίας, δηλαδή την ορατή έκφραση


της κοινωνικής αλληλεγγύης.Οι καπιταλιστικές δομές της Απω Ανατολής και ιδιαίτερα της Ιαπωνίας δίνουν έμφαση στην εμπιστοσύνη, στη συνέχεια, στο “καλό όνομα” και στη συνεργασία στις οικονομικές σχέσεις... Η εταιρεία είναι η μονάδα-πυρήνας της κοινωνίας και τα άτομα είναι περισσότερο μέλη αυτής της μονάδας παρά απλώς εργάτες. Η εισοδηματική ανισότητα είναι στα κατώτερα επίπεδα της διεθνούς κλίμακας... Το κράτος προσπαθεί να εξασφαλίσει συναίνεση και καθοδηγεί τις εταιρείες και το χρηματοπιστωτικό σύστημα στην κατεύθυνση που καθορίζεται από τη συναίνεση.

Η λογική των επιχειρημάτων του Χάτον, αλλά και του Κίγκαν (με μικρές διαφορές), είναι ότι μια μεταρρυθμιστική κυβέρνηση θα μετασχηματίσει τον βρετανικό καπιταλισμό προς σ’ αυτή την κατεύθυνση.

Ωστόσο, δεν είναι μόνο το βρετανικό μοντέλο καπιταλισμού που βρίσκεται σε κρίση στη δεκαετία του 1990, αλλά επίσης και το γερμανικό και το ιαπωνικό μοντέλο. Την ώρα που γράφεται αυτό το βιβλίο, η Γερμανία βγαίνει από μια σοβαρή ύφεση: στο δυτικό μέρος της χώρας το σημερινό επίπεδο ανεργίας είναι πάνω από 8% τη στιγμή που ήταν μόλις 2% πριν από 25 χρόνια. Το πραγματικό βιοτικό επίπεδο των εργατών έχει περικοπεί εξαιτίας του “φόρου ενοποίησης”, που είχε σκοπό την κάλυψη του κόστους της απορρόφησης της ανατολικογερμανικής οικονομίας από τον δυτικογερμανικό καπιταλισμό. Οι εργοδότες έχουν προβοκάρει απεργίες στην καρδιά της βιομηχανίας, στη μεταλλουργία, με την -αποτυχημένη- τους προσπάθεια να κρατήσουν τους μισθούς κάτω από τον πληθωρισμό και να καθυστερήσουν την καθιέρωση του 35ωρου. Υπάρχει, τέλος, μια συντονισμένη εκστρατεία από μια υποτιθέμενη “κοινωνικά ευσυνείδητη" τάξη εργοδοτών να περικοπούν οι συντάξεις και οι άλλες κοινωνικές παροχές.

Οπως παραδέχεται ο ίδιος ο Χάτον, το μοντέλο του δεν είναι καθόλου σταθερό:

Υπό την πίεση της “διεθνοποίησης” και του έντονου ανταγωνισμού για την περικοπή του κόστους οι Mittelstand (εταιρείες μεσαίου μεγέθους) έχουν αρχίσει να χάνουν έδαφος και υπάρχουν φόβοι ότι οι μεγάλες γερμανικές εταιρείες αναγκάζονται να βρουν προμηθευτές σε χώρες με χαμηλό κόστος, ενώ κάποιοι αλλοδαποί παραγωγοί κερδίζουν έδαφος στην καρδιά των Mittelstand. Οι γερμανικές τράπεζες, κάτω από τις ίδιες πιέσεις, λέγεται ότι περιορίζουν τους ορί- ζονιές τους. Κάποιες μεγάλες εταιρείες, αποφασισμένες να μιμηθούν του Ιάπω


νες και να συγκροτήσουν το κόστος τους μέσω της χρήσης ίων υπεργολάβων και μέσω της επιμονής στην “έγκαιρη παράδοση του προϊόντος” , ζητούν από τους προμηθευτές τους να γίνουν πιο ευέλικτοι.

Οσο για το μοντέλο της Απω Ανατολής, ο Χάτον παραδέχεται ότι πάντοτε συνεπαγόταν “πολλές ώρες εργασίας που συχνά γίνονταν κάτω από ταπεινωτικές συνθήκες". Ακόμα χειρότερα, αυτό το μοντέλο στις περισσότερες περιπτώσεις έχει επιβληθεί από μονοκομματικά κράτη (όπως η Ταϊβάν, η Κίνα, η Σιγκαπούρη και ουσιαστικά η Ιαπωνία για 40 χρόνια) ή από στρατιωτικές δικτατορίες (Κορέα).

Η μεγαλύτερη οικονομία της Απω Ανατολής, η Ιαπωνία, αντιμετωπίζει τώρα πολλά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν η Βρετανία, οι ΗΠΑ και η ηπειρωτική Ευρώπη. Μπήκε σε βαθιά κρίση στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Η φερεγγυότητα των μεγάλων τραπεζών απειλείται. Οι Φαίνάνσιαλ Τάιμς αναφέρουν “μια σταθερή μετακίνηση της παραγωγής προς στο εξωτερικό" έτσι ώστε το ένα έκτο της βιομηχανίας βρίσκεται έξω από τη χώρα. Την ίδια στιγμή “πολλές ιαπωνικές βιομηχανίες βαρύνονται από υπερβάλου- σα παραγωγική ικανότητα στο εσωτερικό και αντιμετωπίζουν αυξανόμενες απειλές στο εξωτερικό". Το 1994 η ανεργία ανέβηκε στο υψηλότερο επίπεδο των τελευταίων 40 ετών, καθώς υπήρχαν μόνο 64 θέσεις εργασίας διαθέσιμες για κάθε 100 ανθρώπους που αναζητούσαν εργασία. Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς γιατί οι παραπαίοντες καπιταλισμοί της Ιαπωνίας και της Γερμανίας μπορούν να προσφέρουν ένα μοντέλο για πιο αδύναμους καπιταλισμούς όπως αυτόν της Βρετανίας.

Η κουβέντα για το “ευρωπαϊκό” ή το “ανατολικοασιατικό" μοντέλο καπιταλισμού συχνά συνδέεται μ’ ένα επιχείρημα για τη σημασία του "ανθρώπινου κεφάλαιου", δηλαδή τις επιδεξιότητες που είναι ενσωματωμένες στο υψηλά εκπαιδευμένο εργατικό δυναμικό. Ο Γκόρντον Μπράουν, λόγου χάρη, ισχυρίζεται ότι αυτό είναι το κλειδί στην καπιταλιστική ανάπτυξη σήμερα και όχι τα μέσα παραγωγής. Ακόμα ο Μπράουν ισχυρίζεται ότι αυτό καθιστά ανεπίκαιρα τα “παλιά επιχειρήματα" σε σχέση με το ζήτημα της ιδιοκτησίας και κατοχής της βιομηχανίας.

Ο τρόπος για τον βρετανικό καπιταλισμό να ξεπεράσει τις αδυναμίες του, λέει ο Μπράουν, είναι να αναπτύξει τις “επενδύσεις σε ανθρώπινο κεφάλαιο" δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στην εκπαίδευση ενός ειδικευμένου εργατικού δυναμικού. Το αποτέλεσμα μπορεί να είναι υψηλότερο βιοτικό επίπεδο και καλύτερες κοινωνικές υπηρεσίες, οι οποίες θα καλύπτονται από την υ


ψηλότερη παραγωγικότητα, καθώς η οικονομία μπαίνει σ' ένα κύκλο ανόδου της παραγωγής, τη λεγόμενη “ενδογενή ανάπτυξη".

Τα επιχείρημα περιέχει τρία στοιχειώδη λάθη. Πρώτο, ακόμα και η πιο ειδικευμένη εργασία σήμερα δεν γίνεται από μόνη της, χωρίς προηγμένα μέσα παραγωγής. Στην πραγματικότητα, εξαρτάται περισσότερο παρά ποτέ απ' αυτά, κι αυτός είναι ο λόγος που η σχέση επένδυσης προς εργασία συνεχίζει να ανεβαίνει σ' όλο τον κόσμο.

Δεύτερον, δεν υπάρχει κανένας λόγος γιατί μια χώρα θα μπορούσε να μονοπωλήσει την προσφορά ειδικευμένης εργασίας. Ακόμα και χώρες καθυστερημένες βιομηχανικά, όπως η Ινδία και η Κίνα έχουν στη διάθεσή τους πολλά εκατομμύρια υψηλά εκπαιδευμένων ανθρώπων, με όλες τις δεξιότητες που απαιτούνται για πολύ ειδικευμένα και πολύπλοκα επαγγέλματα, όπως πολιτικός μηχανικός, μηχανικός ηλεκτρονικών υπολογιστών, αναλυτής- προγραμματιστής κ.λπ. (για να μη μιλήσουμε για λιγότερο απαιτητικές εργασίες όπως χειριστής κομπιούτερ ή χειριστής επεξεργαστών κειμένου). Μπορεί αυτές τις δεξιότητες να τις έχει μόνο ένα πολύ μικρό ποσοστό του συνολικού πληθυσμού, ωστόσο ο συνολικός πληθυσμός αυτών των χωρών είναι τόσο μεγάλος, ώστε κι αυτό ακόμη το μικρό ποσοστό να μπορεί να προσφέρει στο διεθνή καπιταλισμό μια ποσότητα ειδικευμένης εργασίας ανάλογη με αυτή πολλών αναπτυγμένων χωρών. Ταυτόχρονα, η πρόοδος στην τεχνολογία των επικοινωνιών κάνει δυνατή την παραγωγή υψηλής ποιότητας σχεδιασμού και άλλων εργασιών πάνω σε κομπιούτερ σε λιγότερο αναπτυγμένες χώρες και την εν συνεχεία μετάδοσή τους σε αναπτυγμένες χώρες.

Υπ' αυτές τις συνθήκες, οι καπιταλιστές θα χρησιμοποιήσουν την απειλή μετακίνησης π.χ. των εργασιών παραγωγής software, σε κάποιο μέρος σαν το Μπάνγκαλορ της Ινδίας, σαν μοχλό για να περικοπούν οι μισθοί και να χειροτερέψουν οι συνθήκες εργασίας των εργαζόμενων στη Βρετανία. Τότε, καμία από τις προτάσεις του Μπράουν ή του Χάτον δεν θα τους σταματήσει.

Τρίτον, ακόμα και αν το “ανθρώπινο κεφάλαιο" είχε τέτοια σημασία, αυτό δεν θα σταμάταγε τη συνολική κίνηση προς τις βαθύτερες κρίσεις, τόσο του παγκόσμιου συστήματος όσο και του “βρετανικού τομέα του". Οι πιέσεις θα εξακολουθούσαν να υπάρχουν πάνω στους εργοδότες για να μειώσουν την απασχόληση. Ετσι, λόγου χάρη, η νέα τεχνολογία επικοινωνιών -γνωστή ως “τελεμάτικς"- η οποία βασίζεται στη “σύγκλιση μεταξύ τηλεπικοινωνιών και κομπιούτερς", αντί να αυξάνει την απασχόληση, καταστρέφει περισσότερες


θέσεις εργασίας απ’ όσες δημιουργεί, σύμφωνα με μια μελέτη του καθηγητή Τζον Γκόνταρντ από το πανεπιστήμιο του Νιούκαστλ. Και τίποτα δεν σταματάει την καταστροφή που προκαλεΐται από την περιοδική "υπερπαραγωγή*, μια καταστροφή που με τον καιρό θα γίνεται ολοένα και χειρότερη λόγω της καθοδικής πίεσης πάνω στο ποσοστό κέρδους.

Η αύξηση του επιπέδου των δεξιοτήτων και της εξειδίκευσης σε μια εθνική οικονομία δεν μπορεί να απομακρύνει τις τάσεις του καπιταλισμού προς την κρίση, την οποία είχε παρατηρήσει όχι μόνο ο Μαρξ στα μέσα του 19ου αιώνα, αλλά και ο Κέινς στα μεσοπολεμικά χρόνια. Επειδή, για να χρησιμοποιήσουμε τη διάλεκτο των οικονομολόγων, το θέμα των δεξιοτήτων αφορά την "πλευρά της προσφοράς" μιας οικονομίας και όχι την “πλευρά της ζήτησης". Ετσι δεν μπορεί να κάνει τίποτα για την “υπερπαραγωγή" και την ανεργία που ο κεϊνσιανισμός ισχυριζόταν ότι μπορούσε να αντιμετωπίσει. Εγκα- ταλείποντας αυτόν τον ισχυρισμό οι σύγχρονοι ρεφορμιστές παραδέχονται ότι δεν έχουν απαντήσεις στα κεντρικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η πλειοψηφία των ανθρώπων σήμερα: αυξανόμενη ανεργία, ανασφάλεια σε σχέση με την εργασία διεθνώς, αυξανόμενος φόρτος εργασίας και πίεση να αποδεχτούν χαμηλότερο βιοτικό επίπεδο.

Ο Χάτον παραδέχεται το πόσο περιορισμένες είναι οι δυνατότητες για το εθνικό κράτος σήμερα:

Το 1/4 ίων βρετανικών μετοχών, ομολόγων και τραπεζικών καταθέσεων ελέγχεται από ξένους. Το βέτο των φορέων της αγοράς κεφαλαίου είναι ιδιαίτερα ισχυρό και κάθε βρετανική κυβέρνηση θα είναι αιχμάλωτη των απαιτήσεών τους για νομισματική και δημοσιονομική προστασία.

Το συμπεράσμα που καταλήγει, όμως, δεν είναι να παραδεχτεί ότι, υπ’ αυτές τις συνθήκες, ο κεϊνσιανός ρεφορμισμός είναι μια ουτοπική φαντασίωση, αλλά αντίθετα να ισχυριστεί ότι ο ευρωπαϊκής κλίμακας κεϊνσιανισμός μπορεί να αποδώσει εκεί όπου ο εθνικός κεϊνσιανισμός δεν μπορεί:

Η Βρετανία έχει ένα ειδικό συμφέρον για τη δημιουργία μιας πιο σταθερής διεθνούς τάξης. Αλλά η χώρα δεν μπορεί να δράσει από μόνη της και εδώ είναι όπου γίνεται καθοριστική η Ευρωπαϊκή Ενωση και η δυνατότητά της για οργάνωση συντονισμένης δράσης. Οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης μαζί έχουν τη δυνατότητα να ρυθμίσουν ης χρηματιστικές αγορές και να ελέγξουν τη ροή των κεφαλαίων. Μπορούν επίσης να παίξουν ένα ρόλο στο να υποχρεώσουν τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία να ρυθμίσουν τις σχέσεις τους καλύτερα σαν κομμάτι ε


νός παγκόσμιου συμβιβασμού. Εχουν τη δυνατότητα να ρυθμίσουν τη ζήτηση, ενισχύοντας ή μειώνοντάς τη όταν αυτό είναι απαραίτητο, χωρίς η πολιτική τους να κινδυνεύει να ανατραπεί από τις αγορές κεφαλαίων. Αν η Ευρώπη θέλει να υπερασπίσει την αντίληψη που έχει για το κράτος πρόνοιας... θα πρέπει να το κάνει ενωμένη.

Ομως, οποιαδήποτε προσεκτική εξέταση αυτού που λέγεται 'ευρωκεϊν- σιανός" ρεφορμισμός αποδεικνύει ότι ο τελευταίος είναι εξίσου κούφιος όσο και ο ρεφορμισμός του "ανθρώπινου κεφάλαιου". Υποθέτει αφηρημένα ότι οι διαφορετικές ευρωπαϊκές καπιταλιστικές δυνάμεις μπορούν απλά να εξαφανίσουν τις διαφορές τους και να συνεργαστούν οικονομικά, όταν ως τώρα έχουν αποτύχει να συνεργαστούν για τη διατήρηση των νομισματικών ισοτιμιών μέσα στην Ευρωπαϊκή Νομισματική Ενωση, ή ακόμα όταν έχουν αποτύ- χει να συντονίσουν την εξωτερική πολιτική τους προκειμένου να αντιμετωπίσουν έναν πόλεμο που γίνεται μόλις δίπλα στα σύνορα της Ενωσης, δηλαδή στην πρώην Γιουγκοσλαβία.

Στην πραγματικότητα, σε κάθε χώρα της Ενωσης, μεγάλες εθνικές εταιρείες έχουν στενές σχέσεις με το εθνικό κράτος και ασκούν πίεση σ' αυτό για να προστατεύσει τα συμφέροντά τους ενάντια σε άλλες εταιρείες και άλλες χώρες.

Ακόμα περισσότερο, η διεθνοποίηση του συστήματος σημαίνει ότι το πεδίο δράσης που έχουν οι κυβερνήσεις ακόμη και των μεγαλύτερων οικονομιών του κόσμου, όπως οι ΗΠΑ και η Ιαπωνία, όλο και περιορίζεται λόγω των πιέσεων του παγκόσμιου ανταγωνισμού. Μια ενωμένη καπιταλιστική Ευρώπη θα δεχόταν ακριβώς τις Ιδιες πιέσεις. Η απάντηση των μεγάλων εταιρειών θα ήταν να αυξήσουν τις πιέσεις τους στις κυβερνήσεις για να επιτεθούν οι τελευταίες στο βιοτικό επίπεδο των εργατών. Ετσι ένα ένθετο των Φαϊνάν- σιαλ Τάιμς με τίτλο Μπορεί η Ευρώπη να γίνει ανταγωνιστική; που δημοσιεύτηκε σπς αρχές του 1994 ισχυριζόταν ότι οι εναλλακτικές λύσεις ήταν ή ‘μεγαλύτερη ανταγωνιστικότητα, ελαστικότητα στην αγορά εργασίας και ριζική μεταρρύθμιση του δημόσιου τομέα" ή "ευρωσκλήρυνση" που θα έκανε την Ευρωπαϊκή Ενωση ‘ένα καθυστερημέμο κομμάτι της παγκόσμιας οικονομίας".

Τελικά, κι αυτό είναι το πιο σημαντικό, οι ευρωκεϊνσιανοί αγνοούν το γεγονός ότι η μακρά μεταπολεμική άνθηση δεν ήταν αποτέλεσμα των κείνσια- νών μεθόδων. Οσο το πρωινό ξύπνημα προκαλεί την ανατολή του ήλιου άλλο τόσο και ο Κέινς προκάλεσε την μακρά άνθηση. Μάλλον, τόνισε κάτι που

124 Η Οικονομία iou Τρελοκομείο»

έτσι κι αλλιώς συνέβαινε, το ότι οι κυβερνήσεις στράφηκαν σε ένα υψηλό επίπεδο στρατιωτικών δαπανών και μαζί μ' αυτό σε μαζική παρέμβαση στην οικονομία. Μάλιστα, οι δικές του συνταγές για τη διατήρηση της ανάκαμψης σπάνια χρησιμοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια της “χρυσής εποχής". Οσο παράξενο κι αν φαίνεται, ο Χάτον, ένας από τους πιο ενθουσιώδεις ύστερους κε- ϊνσιανούς, το έχει αναγνωρίσει σε ένα άρθρο του για στην εφημερίδα Γκάρ- ντιαν, όπου έκανε λόγο “για την απόδειξη που έδωσε ο Ρόμπιν Μάθιους ήδη από το 196Θ, ότι το ποσοστό χρήσης των κεϊνσιανών μεθόδων για ρύθμιση της ζήτησης στις δεκαετίες του 1950 και του 1960 ήταν συγκριτικά μικρό και δεν μπορούσε να είναι υπεύθυνο για τη μακρά περίοδο της οικονομικής επέκτασης". Οταν αυτή η περίοδος τελείωσε στα μέσα της δεκαετίας του 1970, οι προσπάθειες να χρησιμοποιηθούν κεϊνσιανές μέθοδοι σ' όλες τις αναπτυγμένες χώρες εγκαταλείφθηκαν τελικά παντού γιατί δεν απέδωσαν.

Ανθρωποι σαν τον Χάτον βρίσκονται έξω από την πραγματικότητα όταν ισχυρίζονται ότι τέτοιες πολιτικές μπορούν να δουλέψουν, αν χρησιμοποιηθούν σε ευρωπαϊκή κλίμακα, είκοσι χρόνια αργότερα.

Χωρίς αμφιβολία, ακριβώς επειδή κατανοούν περισσότερο αυτή την κατάσταση, πολιτικοί σαν τον Μπλερ και τον Μπράουν και οι όμοιοί τους στη Γ αλλία, τη Γ ερμανία, την Ιταλία, την Ισπανία, την Ελλάδα και τη Σκανδιναβία αρνούνται να υποσχεθούν βελτιώσεις στα επιδόματα της πρόνοιας, στα επίπεδα ανεργίας ή στις συνθήκες εργασίας. Αλλά έτσι η οικονομική τους πολιτική μόλις που ξεχωρίζει απ’ αυτήν των Συνπιρητικών αντιπάλων τους.

Ο Χάτον κάποιες φορές αναγκάζεται να το παραδεχτεί αυτό, όπως όταν κάνει κριτική μέσα από τις στήλες της Γκάρντιαν ενάντια στον ‘ηγέτη του Εργατικού Κόμματος", επειδή ο τελευταίος έκανε μια ομιλία “που θα μπορούσε να την κάνει ο Εντι Τζορτζ, ο διοικητής της Τράπεζας της Αγγλίας ή ο Μάικλ Κάμντεσους του ΔΝΤ... Αυτή είναι μια θέση που βγαίνει απευθείας από την επανάσταση της Νέας Δεξιάς της δεκαετίας του 1970, της οποίας πνευματικοί πατέρες είναι ο Μίλτον Φρίντμαν και ο Φρίντριχ Χάγιεκ".

Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα“Επανάληψη στις αρχές του 21ου αιώνα των συνθηκών που επικράτησαν

στην αρχή αυτού του αιώνα". Αυτός είναι ο κίνδυνος που επικρέμεται πάνω


από τον κόσμο, αν δεν μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε την παρούσα κρίση, συμπεραίνει ο Ουίλ Χάτον στο βιβλίο του με τίτλο Η κατάσταση όπου βρισκόμαστε. Αυτές οι "συνθήκες" περιλαμβάνουν δυο παγκόσμιους πολέμους, την άνοδο του ναζισμού, την κατάρρευση της δημοκρατίας σχεδόν σ' όλη την Ευρώπη, τη νίκη του σταλινισμού, τα στρατόπεδα θανάτου και τα γκου- λάγκ. Αν αυτά τα πράγματα επρόκειτο να επαναληφθούν σε μερικά χρόνια, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα τα γευόμασταν σε πολύ πιο τρομακτική κλίμακα. θα αντιμετωπίζαμε φασιστικά καθεστώτα εξοπλισμένα με πυρηνικά όπλα, εξοπλισμένα με καταστροφή και θάνατο σε κλίμακα που ούτε ο Χίτλερ δεν θα μπορούσε να φανταστεί. Θα αντιμετωπίζαμε πραγματικά ένα μέλλον βαρβαρότητας, αν όχι την τελική καταστροφή όλης της ανθρωπότητας.

Οι προειδοποιήσεις για ένα τέτοιο μέλλον δεν πρέπει να προσπερνιού- νται ελαφρά τη καρδία. Ηδη η κρίση της δεκαετίας του 1990 έχει αρχίσει να απελευθερώνει τις ίδιες βαρβαρικές δυνάμεις που είδαμε στη δεκαετία του 1930. Στη μια χώρα μετά την άλλη, πολιτικοί τυχοδιώκτες που στηρίζουν το υπάρχον σύστημα κάνουν καριέρα προσπαθώντας να χρησιμοποιήσουν ως εξιλαστήρια θύματα εθνικές ή θρησκευτικές μειονότητες. Στη Ρωσία ο θαυμαστής του Χίτλερ, ρατσιστής και υποστηρικτής του πυρηνικού πολέμου Ζιρι- νόφσκι πήρε 24% των ψήφων σπς εκλογές του Νοέμβρη του 1993. Στην Ινδική Βομβάη ένας άλλος θαυμαστής του Χίτλερ, ο Μπαλ Θακερέι, που βρίσκεται επικεφαλής της κυβέρνησης της πολιτείας, απειλεί να εξαπολύσει πόλεμο ενάντια στη μουσουλμανική μειονότητα. Στην Τουρκία η κυβέρνηση και οι στρατιωτικοί κάνουν πόλεμο ενάντια στους Κούρδους, που αποτελούν το ένα πέμπτο του πληθυσμού, ενώ οι φασίστες προσπαθούν να σπρώξουν τους σουνίτες μουσουλμάνους σε δολοφονίες αλεβιτών μουσουλμάνων. Στη Ρουάντα ο πρώην δικτάτορας εξαπέλυσε μια τρομερή σφαγή των Τούτοι από τους Χούτου, ενώ στο γειτονικό Μπουρούντι υπάρχει η απειλή μιας σφαγής των Χούτου από τους Τούτοι.

Ολη αυτή η φρίκη έχει τις ρίζες της στην αποτυχία του καπιταλισμού της αγοράς να εξασφαλίσει ακόμα και στοιχειωδώς ικανοποιητική διαβίωση για τη μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων. Αντίθετα αφήνει το ένα πέμπτο του παγκόσμιου πληθυσμού να υποσιτίζεται και τους περισσότερους από τους υπόλοιπους ανθρώπους να αμφιβάλλουν για το αν θα μπορούν αύριο να απολαμβάνουν τις μικρές ανέσεις που τους επιτρέπονται σήμερα.

Τόσο οι ακραιφνείς υποστηριχτές της εξουσίας της άρχουσας τάξης όσο και οι δειλοί και φοβισμένοι σύγχρονοι ρεφορμιστές μάς λένε ότι δεν υπάρ


χει εναλλακτική λύση απέναντι σ’ αυτό το σύστημα. Αλλά αν αυτό ισχύει, τότε δεν υπάρχει ελπίδα για την ανθρωπότητα. Η πολιτική θα ασχολεΐται πλέον μόνο με την μετακίνηση των πολυθρόνων στο κατάστρωμα του Τιτανικού, και με το να εξασφαλίζει ότι κανένας δεν θα ενοχλήσει τους πλούσιους και τους προνομιούχους που δειπνούν στο τραπέζι του καπετάνιου.

Ωστόσο, υπάρχει λύση. Ολόκληρο το παρανοϊκό σύστημα της αλλοτριωμένης εργασίας εξαρτάται από τη δική μας δράση. Ως ανθρώπινα όντα έχουμε τη δύναμη να πάρουμε τον έλεγχο των τρόπων της δημιουργίας πλούτου και να τους υποτάξουμε στις δικές μας αποφάσεις, στις δικές μας αξίες. Δεν χρειάζεται να τους αφήσουμε στα καπρίτσια μιας τυφλής αγοράς, στο τρελό κυνηγητό των αντίπαλων ιδιοκτητών πλούτου, καθώς ο ένας προσπαθεί να ξεπεράσει τον άλλο. Οι νέες τεχνολογίες που είναι διαθέσιμες σήμερα, αντί να κάνουν τη ζωή μας χειρότερη, έχουν τη δυνατότητα να κάνουν αυτό τον έλεγχο ευκολότερο. Οι αυτοματοποιημένες διαδικασίες παραγωγής μπορούν να μας προσφέρουν περισσότερη σχόλη, περισσότερο χρόνο για δημιουργικότητα και περισσότερες δυνατότητες για να σκεφτούμε προς τα πού βαδίζει ο κόσμος. Οι κομπιούτερ μπορούν να μας δώσουν ένα ανυπολόγιστο πλήθος πληροφοριών σε σχέση με τους διαθέσιμους πόρους που μπορούν να ικανοποιήσουν τις ανάγκες μας, καθώς και σε σχέση με την καλύτερη δυνατή χρησιμοποίησή τους.

Αλλά αυτή η λύση δεν θα έρθει δουλεύοντας μέσα στη λογική του συστήματος. Δεν θα έρθει αν αποδεχόμαστε την παρανοϊκή λογική της αγοράς, της ανταγωνιστικής συσσώρευσης, του να δουλεύει κανείς σκληρότερα, αναγκάζοντας κάποιον άλλο να δουλεύει ακόμη σκληρότερα για να μην χάσει τη δουλειά του. Η λύση μπορεί να έρθει μόνο πολεμώντας ενάντια στο σύστημα και το καταστρεπτικό αποτέλεσμα που έχει η λογική του πάνω στις ζωές της πλειοψηφίας του κόσμου.

Οι ρεφορμιστές λένε ότι ένας τέτοιος αγώνας δεν μπορεί να πετύχει λό- γω της “διεθνοποίησης” του συστήματος. Η διεθνοποίηση είναι μια έκφραση για να δείξουμε ότι το σύστημα όλο και περισσότερο κυριαρχείται από σχετικά λίγους γιγάντιους βιομηχανικούς και χρηματιστικούς θεσμικούς οργανισμούς, καθ’ ένας εκ των οποίων εξορμά από την εθνική βάση της χώρας του για να κυριαρχήσει στις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων σε δεκάδες χώρες. Η ισχύς αυτών που διευθύνουν αυτούς τους θεσμούς είναι μεγαλύτερη παρά ποτέ, όταν πρόκειται να “ανακαλέσουν στην τάξη” -ή και να ανατρέψουν- κυβερνήσεις που προσπαθούν να ελέγξουν τις δραστηριότητές τους.


Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι εμείς που θέλουμε μια ανθρώπινη κοινωνία χρειάζεται να πολεμήσουμε λιγότερο απ' ό,τι κάναμε στο παρελθόν ενάνπα σ’ αυτούς τους θεσμούς και το σύστημα που απαρτίζουν. Το αντίθετο. Σημαίνει ότι πρέπει να πολεμήσουμε σκληρότερα, μ’ έναν πιο αποφασιστικό τρόπο. Σημαίνει ότι η εκδίκηση των αφεντικών θα είναι αμείλικτη αν πολεμήσουμε με μισή καρδιά, αν δεν δούμε αυτόν τον αγώνα, σαν αγώνα ζωής και θανάτου. Ο Βρετανός κοινωνικός μεταρρυθμιστής Ρ.Χ. Τόρνεί κάποτε είχε τονίσει, σε μια από τις πιο ριζοσπαστικές του στιγμές, ότι "μπορείς να ξεφλουδίσεις ένα κρεμμύδι φλούδα-φλούδα, αλλά δεν μπορείς να γδάρεις ένα τίγρη νύχι-νύχι". Με τα όσα λένε για τη 'διεθνοποίηση", οι σημερινοί ρεφορ- μιστές είναι σαν να αναγνωρίζουν ότι το σύστημα είναι ένας τίγρης, όχι ένα ήρεμο λαχανικά που απλά περιμένει κοινοβουλευτικό ξεφλούδισμα όπως υπονοούσε ο Κρόσλαντ και οι όμοιοι του σαράντα χρόνια πριν. Αλλά, παρότι το θεωρούν τίγρη, το συμπέρασμα των σημερινών ρεφορμιστών είναι ν' αφή- σουν το κτήνος ελεύθερο. Αυτό είναι ένα μάλλον παράλογο συμπέρασμα για κάποιον που δεν θέλει να φαγωθεί ζωντανός.

Η διεθνοποίηση δεν αποκλείει ένα σοβαρό αγώνα ενάντια στο σύστημα. Γιατί είναι η ίδια δίκοπο μαχαίρι. Οι γιγάντιες εταιρείες είναι δυνατές μόνο όσο τα εκατομμύρια των εργατών που δουλεύουν σ' αυτές σ’ όλο τον κόσμο ανέχονται τις δραστηριότητές τους. Μπορούν όμως να παραλύσουν τη στιγμή που θα αρχίσει ένας σοβαρός αγώνας εναντίον τους. Η ίδια η διαπλοκή των διεθνών τους δραστηριοτήτων τις κάνει πιο ευάλωτες από τη δράση των εργατών σ’ οποιοδήποτε από τα εθνικά “υποκαταστήματά" τους. Ακόμη περισσότερο, η επίγνωση του πολυεθνικού χαρακτήρα του εργοδότη τους μπο- ρεί να κάνει τους εργάτες σε πάμπολλες χώρες να δουν πιο συγκεκριμένα παρά ποτέ τα κοινά συμφέροντα τους, καθώς υποτάσσονται στην ίδια πειθαρχία, υπακούουν στους ίδιους διευθυντές, είναι υποχρεωμένοι να φορούν το σήμα της ίδιας εταιρείας, ακόμη και να τραγουδούν το ίδιο τραγούδι της εταιρείας.

Τέλος, η διεθνοποίηση των επικοινωνιών σημαίνει ότι οι εργάτες σ’ ένα μέρος του κόσμου γνωρίζουν πολύ καλύτερα παρά ποτέ τι κάνουν οι εργάτες αλλού. Κάθε εξέγερση που ξεσπάει μπορεί ξαφνικά να εμπνεύσει ανθρώπους ακόμη και σε μακρινές ηπείρους. Αυτό συνέβη το 1968 με τον εθνικοα- πελευθερωτικό αγώνα στο Βιετνάμ και τον Γαλλικό Μάη. Συνέβη το 1980 με την ξαφνική άνοδο της Αλληλεγγύης στην Πολωνία. Συνέβη στα μέσα της δεκαετίας του 1980 με την ξαφνική αναζωπύρωση του αγώνα κατά του α-


παρχάϊντ στην Νότια Αφρική. Συνέβη ξανά το 1994 με την εξέγερση των Τσιάπας στο Μεξικό. Και θα συμβεί και την επόμενη φορά που κάποια μεγάλη εργατική εξέγερση θα ξεσπάσει κάπου.

Η διεθνής φύση του καπιταλιστικού συστήματος εμποδίζει οποιαδήποτε εθνική κυβέρνηση, όσο ριζοσπαστική κι αν είναι κι όση υποστήριξη και αν έχει από την πλειοψηφία του πληθυσμού, από το να σπάσει πλήρως από τις πιέσεις που πηγάζουν από το σύστημα. Αυτό όμως δεν είναι νέο φαινόμενο. Ο Μαρξ και ο Ενγκελς τόνιζαν τον διεθνή χαρακτήρα του αγώνα κατά του καπιταλισμού πριν από ενάμιση αιώνα. Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο επέμενε ότι “οι εργάτες δεν έχουν πατρίδα” και κατέληγε με το σύνθημα: “Εργάτες όλου του κόσμου ενωθείτε". Ογδόντα χρόνια πριν, την εποχή του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου, οι ηγέτες της εργατικής επανάστασης στη Ρωσία ίδρυσαν την “Κομμουνιστική Διεθνή" σαν πρόδρομο των “Κομμουνιστικών Ηνωμένων Πολιτειών του Κόσμου", ακριβώς επειδή αναγνώριζαν ότι καμιά χώρα από μόνη της -λιγότερο απ’ όλες μια χώρα τόσο καθυστερημένη όσο ήταν η Ρωσία της εποχής εκείνης- δεν μπορούσε να δημιουργήσει μια κοινωνία αφθονίας αν αποκοβόταν από τους πόρους και την τεχνική πρόοδο που υπήρχε έξω από τα σύνορά της. Εβδομήντα χρόνια πριν, ο Λέον Τρότσκι ε- πανέλαβε το επιχείρημα αυτό κατά του Στάλιν, επιμένοντας ότι η συζήτηση για τον “σοσιαλισμό σε μια χώρα’ ήταν μια “αντιδραστική ουτοπία”, εφόσον η απόπειρα να ξαναχτιστεί η κοινωνία στην ολότητά της, χωρίς πρόσβαση στον πλούτο που υπήρχε μέσα στο παγκόσμιο σύστημα του καπιταλισμού, αναπόφευκτα θα αποτύγχανε.

Αλλά αυτά τα επιχειρήματα ποτέ δε σήμαιναν ότι θα πρέπει να περιμένουμε μέχρι να ξεσπάσει μια ταυτόχρονη παγκόσμια επαναστατική έκρηξη. Κάθε διαδικασία πρέπει να αρχίσει από κάποιο σημείο, και η διαδικασία σύγκρουσης με την αλλοτρίωση, τη μιζέρια και τη βαρβαρότητα του καπιταλισμού δεν αποτελεί εξαίρεση. Μπορεί να αρχίσει σε οποιοδήποτε μέρος υπάρχει καπιταλισμός -και σήμερα αυτό συμβαίνει πρακτικά παντού στον κόσμο. Αλλά δεν μπορεί να έχει οριστική επιτυχία σ’ ένα μόνο μέρος. Η ίδια η επιβίωση μιας εξέγερσης που συγκρούεται με το σύστημα -ειδικά σε μια χώρα σαν τη Βρετανία που εξαρτάται από εισαγωγές τροφών, πρώτων υλών και πολλών άλλων αγαθών για πάνω από δύο αιώνες- εξαρτάται από το αν θα κερδίσει την υποστήριξη αυτών που εμπνέονται από την εξέγερση έξω από τα σύνορά της. Η μακροχρόνια επιτυχία στην προσπάθεια αναμόρφωσης της κοινωνίας εξαρτάται από το άπλωμα της εξέγερσης. Μια μεμονωμένη χώρα


που ανατρέπει τον καπιταλισμό δεν μπορεί να επιβιώσει από μόνη της. Αλλά μπορεί να είναι το προγεφύρωμα που θα ενθαρρύνει την επιτυχημένη εξέγερση σε πολύ ευρύτερα κομμάτια του παγκόσμιου συστήματος.

Οι αντίπαλοι του σοσιαλισμού λένε ότι ακόμα και με ένα τεράστιο άπλωμα του σοσιαλισμού σε μεγάλα κομμάτια του κόσμου, οι προσπάθειες διαφυγής από τις επιταγές της αγοράς είναι καταδικασμένες να αποτύχουν. Ισχυρίζονται ότι η προσπάθεια να οργανωθεί κάθε τομέας παραγωγής, έτσι ώστε να ικανοποιηθούν τα εκατομμύρια των ανθρώπινων αναγκών, είναι μια επιχείρηση πέραν των δυνατοτήτων οποιουδήποτε. Το μόνο που μπορεί να συμ- βεί, προφητεύουν, είναι ότι θα εμφανιστεί μια νέα άρχουσα τάξη που θα καθορίζει το πού θα δουλεύει ο καθένας και το τι θα καταναλώνει.

Ομως, όταν ο Μαρξ, ο Ενγκελς, ο Λένιν και ο Τρότσκι, μιλούσαν για τη μετάβαση στο σοσιαλισμό δεν εννοούσαν πώς το κράτος θα αναλάμβανε όλες τις οικονομικές αποφάσεις σε μια νύχτα. Αυτό που τόνιζαν είναι ότι αυτοί που δημιούργησαν τον πλούτο έπρεπε, μέσω των δημοκρατικών τους οργανώσεων, να παίρνουν τις καίριες αποφάσεις, δηλαδή τις αποφάσεις που θα έθεταν τα όρια μέσα στα οποία θα λειτουργούσε η οικονομία. Την επόμενη μέρα μετά τη σοσιαλιστική επανάσταση, όπως και την προηγούμενη μέρα, η μεγάλη μάζα του λαού θα πάει στη δουλειά της στα εργοστάσια και στα γραφεία και θα πληρωθεί σε χρήμα γΓ αυτό που κάνει, θα εξακολουθήσει να ξοδεύει αυτά τα χρήματα όπως νομίζει, προκειμένου να ικανοποιήσει τις καταναλωτικές της ανάγκες. Αυτό που θα αλλάξει όμως, είναι ότι οι αντιπρόσωποι των 'συνασπισμένων παραγωγών’, οι αντιπρόσωποι από τα εργοστάσια και τα γραφεία, τα οικιστικά συγκροτήματα, τις ομάδες συνταξιούχων κ.λπ., θα παίρνουν αποφάσεις σε σχέση με τις καίριες οικονομικές προτεραιότητες. Ειδικότερα, οι κύριοι τομείς της κοινωνικής επένδυσης δεν θα απο- φασίζονται πλέον στη βάση του τυφλού ανταγωνισμού μεταξύ αντιπάλων εταιρειών, αλλά στη βάση των συλλογικών αποφάσεων.

Οι παραπάνω θεωρητικοί του μαρξισμού αναγνώριζαν ότι κάθε μεγάλη αλλαγή στην κοινωνία από τον ένα τρόπο παραγωγής των μέσων διαβίωσης σε έναν άλλο τρόπο παραγωγής τους, χρειαζόταν πάντοτε τόσο τη σταδιακή αλλαγή (εξέλιξη) όσο και την απότομη αλλαγή (επανάσταση). Ετσι η μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό από τη μια σήμαινε μία αργή οικονομική εξέλιξη για αρκετούς αιώνες, καθώς η καπιταλιστική παραγωγή για την αγορά αντικαθιστούσε τη φεουδαρχική παραγωγή που γινόταν στο σχεδόν αυτάρκες χωριό του τσιφλικιού, αλλά και από την άλλη σήμαινε ξαφ


νικές επαναστατικές πολιτικές αλλαγές, καθώς η ανερχόμενη καπιταλιστική τάξη πέταγε την παλιά φεουδαρχική άρχουσα τάξη έξω από τις καίριες θέσεις εξουσίας. Το θέμα ήταν ότι χωρίς την επαναστατική αλλαγή, η εξελικτική αλλαγή θα είχε σταματήσει απότομα και η κοινωνία θα πήγαινε μάλλον προς τα πίσω παρά προς τα μπρος, όπως έγινε όταν η οικονομική εξέλιξη δεν συνοδεύτηκε από πολιτική επανάσταση πρώτα απ' όλα σ’ όλη στην Ευρώπη του 14ου αιώνα και μετά στην κεντρική Ευρώπη τον 17ο αιώνα.

Με τον ίδιο τρόπο, η αντικατάσταση του καπιταλισμού από έναν νέο οικονομικό μηχανισμό βασισμένο στην ανθρώπινη συνεργασία δεν μπορεί να γίνει μέσα σε μια νύχτα. Στην πραγματικότητα θα περάσουν πολλές δεκαετίες μέχρις ότου μάθουν οι άνθρωποι να ελέγχουν συνειδητά το τεράστιο πλήθος των παραγωγικών διαδικασιών που λαμβάνουν χώρα σε μια σύγχρονη κοινωνία και στο μεταξύ δεν θα έχουν άλλη επιλογή παρά να συνεχίσουν να ανέχονται τους παλιούς μηχανισμούς της αγοράς. Αλλά κατακτώντας την πολιτική εξουσία και αναλαμβάνοντας τον έλεγχο των κύριων βιομηχανιών, μπορούν να αρχίσουν να παίρνουν τις κεντρικές αποφάσεις, που μετά θα ασκήσουν τρομακτική επίδραση σε οτιδήποτε άλλο συμβεί. Θα μπορούσαν για παράδειγμα, να σταματήσουν τις αντίπαλες εταιρείες από το να σπαταλούν τεράστιους πόρους στην κατασκευή βιομηχανικών εγκαταστάσεων σε ανταγωνισμό μεταξύ τους και μετά να λένε στους εργάτες τους ότι πρέπει να δεχτούν χαμηλότερους μισθούς και σκληρότερη δουλειά προκειμένου να πληρώσουν γι’ αυτά. Θα μπορούσαν να σταματήσουν την τεράστια σπατάλη που σημαίνει τόσο η διαφήμιση όσο και η αποστολή ομοίων προϊόντων σε αντίθετες κατευθύνσεις σ’ όλο τον κόσμο. Θα μπορούσαν να μετατρέψουν τις επαύλεις πολυτελείας των πλούσιων σε εγκαταστάσεις στέγασης τόσο πολύ απαραίτητες για τους φτωχούς σήμερα. Γ ενικά μπορούν να αρχίσουν να αντικαθιστούν την αναρχία με τις συνειδητές ανθρώπινες αποφάσεις.

Οταν θα το κάνουν αυτό, οι περισσότερες αποφάσεις που θα έχουν να πάρουν δεν θα είναι πιο δύσκολες απ' αυτές που παίρνει σήμερα η χούφτα των διευθυντών που κυριαρχεί σε κάθε μεγάλη βιομηχανία. Στη Βρετανία, για παράδειγμα, τα 4/5 της παρασκευής και της διανομής τροφίμων είναι στα χέρια πέντε εταιρειών. Κάθε μια από τις εταιρείες έχει να συντονίσει, μ' ένα σχεδιασμένο τρόπο, την παραγωγή και τη διανομή χιλιάδων ειδών, προσπαθώντας να τις ταιριάξει με τα γούστα 50 εκατομμυρίων διαφορετικών αν- δρών, γυναικών και παιδιών. Μπορούν και κάνουν κάτι τέτοιο, όχι επειδή αυτοί οι διευθυντές είναι μεγαλοφυϊες -στην πραγματικότητα πολλοί απ’ αυ


τούς είναι τυπικοί ηλίθιοι της άρχουσας τάξης- αλλά γιατί ο πλούτος τους τους επιτρέπει να απασχολούν μεγάλο αριθμό ανθρώπων που έχουν συγκεκριμένες δεξιότητες και που χρησιμοποιούν την πιο σύγχρονη τεχνολογία. Αλλά ένα μεγάλο μέρος αυτής της προσπάθειας της ειδικευμένης εργασίας χάνεται. Οι άνθρωποι με τις δεξιότητες υπόκεινται στον ανταγωνισμό μεταξύ των αντιπάλων εταιρειών κι έτσι δεν μπορούν να συνεργαστούν ούτε μεταξύ τους, ούτε με τους ανθρώπους που δουλεύουν στην παραγωγή τροφίμων ούτε μ’ αυτούς που καταναλώνουν τα τρόφιμα. Αντίθετα, τεράστιο μέρος της προσπάθειάς τους πηγαίνει στη στήριξη της εκμετάλλευσης των εργατών από τη μια, και στη διαμόρφωση του γούστου των καταναλωτών με ανθυγιεινούς τρόπους από την άλλη. Η ιδιοκτησία και ο έλεγχος αυτών των μεγάλων εταιρειών από ένα δημοκρατικό εργατικό κράτος, που θα βασιζόταν στη συγκέντρωση των πρωτοβουλιών από τα κάτω μ’ ένα συνεργατικό τρόπο, θα έκανε τελικά τον συντονισμό της παραγωγής όχι μόνο απλούστερη διαδικασία (εφόσον δεν θα υπήρχε πλέον ο διπλός κόπος που προκαλεί η δράση των αντίπαλων εταιρειών), αλλά και μια διαδικασία που ανταποκρίνε- ται περισσότερο σπς ανάγκες των καταναλωτών.

Αυτό δεν σημαίνει ότι μια σοσιαλιστική οργάνωση των κύριων τομέων της παραγωγής δεν θα αντιμετώπιζε προβλήματα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα γίνονταν λάθη, με υπερεκτίμηση αυτού που θα ήθελαν οι άνθρωποι σε μία σφαίρα και με υποτίμηση σε μια άλλη. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα γίνονταν ατελείωτες συζητήσεις για το πώς ακριβώς θα προχωρήσει η διαδικασία. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα υπήρχε δυσαρέσκεια όπως θα υπήρχε και ικανοποίηση. Αλλά αυτά θα συνέβαιναν ως σποραδικά περιστατικά και όχι ως κάτι ριζωμένο στο μηχανισμό του συστήματος. Γιατί, αυτή τη στιγμή, κανένας αριθμός συζητήσεων στη γη δεν μπορεί να διορθώσει την τάση προς υπερπαραγωγή από τη μια και την έλλειψη των αναγκαίων αγαθών από την άλλη. Ο λόγος είναι ότι το σύστημα δεν βασίζεται σε λογικές αποφάσεις που λαμβάνονται ως αποτέλεσμα λογικής συζήτησης από την πλειοψηφία του πληθυσμού, αλλά στις προσπάθειες μικρών ομάδων πλουσίων να υποτάξουν τα πάντα στον μεταξύ τους ανταγωνισμό για να συσσωρεύσουν περισσότερα πλούτη.

Αυτός ο τυφλός ανταγωνισμός είναι που παράγει κρίσεις και ανθήσεις, αυξανόμενη ανεργία και ταυτόχρονα πίεση για περισσότερες ώρες εργασίας, υπερπαραγωγή αγαθών και περικοπές στην κοινωνική πρόνοια, όλο και πιο φρικαλέους “τοπικούς’ πολέμους και άγριες εκρήξεις εθνικού και θρη


σκευτικού μίσους.Ο Μαρξ απέδειξε ότι όποτε οι μορφές της ταξικής κυριαρχίας έχουν έρ

θει σε σύγκρουση με αλλαγές στον τρόπο παραγωγής, δύο αποτελέσματα ήταν δυνατά: η νίκη μιας νέας τάξης ως αποτέλεσμα σκληρών αγώνων ή το τπσωγύρισμα της κοινωνίας μέσω της ‘αμοιβαίας καταστροφής των συγκρου- όμενων τάξεων'. Η Γερμανοπολωνίδα επαναστάτρια Ρόζα Λούξεμπουργκ, έθεσε το θέμα ακόμα πιο ρητά. Η επιλογή στον καπιταλισμό, έλεγε, ήταν 'σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα'.

Αν κοιτάξουμε τον τρόπο με τον οποίο εξελίσσεται η κοινωνία σήμερα σε πολλά μέρη της υφηλίου, θα δούμε πολύ καθαρά το πρόσωπο της βαρβαρότητας. Αλλά επίσης μπορούμε θα δούμε αγώνες ενάντια στο σύστημα, οι οποίοι κατ’ επανάληψη φέρνουν στο προσκήνιο ιδέες πραγματικής προόδου, βασισμένες στην αλληλεγγύη, τη συνεργασία, τη φροντίδα των ανθρώπων μεταξύ τους καθώς συνειδητά και συλλογικά οργανώνουν το μέλλον τους. Αυτοί που κηρύσσουν, με μισή καρδιά, τη μεταρρύθμιση του υπάρχοντος συστήματος κηρύσσουν τη συνθηκολόγηση με τη βαρβαρότητα. Οσοι από εμάς προσβλέπουμε στην επανάσταση βλέπουμε σ’ αυτούς τους αγώνες τη δυνατότητα να πάμε μπροστά και όχι πίσω. Εχουμε ακόμα, όπως έγραψαν ο Μαρξ και ο Ενγκελς στο τέλος του Κομμουνιστικού Μανιφέστου 'ένα ολόκληρο κόσμο να κερδίσουμε*.

Επίλογος 133

Επίλογος

Εξι χρόνια χωρίζουν τη σημερινή δεύτερη έκδοση της «Οικονομίας του Τρελοκομείου» από την πρώτη. Μέσα σε αυτά τα χρόνια η πορεία του καπιταλισμού έχει επιβεβαιώσει, με δραματικό τρόπο, κάθε λέξη αυτού του βιβλίου.

Την περασμένη χρονιά η παγκόσμια οικονομία βουλίαξε στη χειρότερη κρίση της μεταπολεμικής της ιστορίας. Γ ια πρώτη φορά μετά τη δεκαετία του ’30 οι τρεις μεγαλύτερες οικονομίες του κόσμου, οι ΗΠΑ, η Ιαπωνία και η Γερμανία, βυθίστηκαν ταυτόχρονα στην ύφεση.

Στις ΗΠΑ, το «υπόδειγμα» των απολογητών του καπιταλισμού μέχρι πριν από λίγο, η «νέα οικονομία» ξεφούσκωσε απότομα, οι άλλοτε περιζήτητες μετοχές της «υψηλής τεχνολογίας» κατακρημνίστηκαν (ο δείκτης Nasdaq έχει χάσει τα δυο τρίτα της αξίας του), χιλιάδες επιχειρήσεις χρεοκόπησαν και εκατοντάδες χιλιάδες εργαζόμενοι πετάχτηκαν στο δρόμο. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, μόνο τους τελευταίους έξι μήνες, έχουν χαθεί πάνω από ένα εκατομμύριο θέσεις εργασίας.

Γιγάνπες εταιρείες σαν την Enron -τον «δυναμικό» ενεργειακό κολοσσό, την Bethlehem Steel -τη δεύτερη μεγαλύτερη καθετοποιημένη χαλυβουργία της Αμερικής ή την Kmart -μια αλυσίδα σουπερμάρκετ που απασχολεί 240 χιλιάδες υπαλλήλους, κατάρρευσαν σαν τραπουλόχαρτα. Η βιομηχανία υπολειτουργεί και οι επενδύσεις έχουν φρακάρει: οι κατασκευές εργοστασίων και μηχανών μειώνονται συνεχώς εδώ και 15 μήνες!

Το μοναδικό φωτεινό σημάδι στον ορίζοντα προέρχεται από τη λιανική


κατανάλωση, που μέχρι τώρα δεν έχει σταματήσει να ανεβαίνει. Αλλά για πόσο ακόμα; Τα μεροκάματα πέφτουν, η ανεργία φουντώνει και τα χρέη των νοικοκυριών από καταναλωτικά δάνεια και πιστωτικές κάρτες έχουν ξε- περάσει κάθε ρεκόρ.

Η Ιαπωνία, η δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου βρίσκεται εδώ και μια δεκαετία διαρκώς στο χείλος του γκρεμού. Η παραγωγή πέφτει συνεχώς, χωρίς σημάδια ανάκαμψης στον ορίζοντα. Η πτώση στη βιομηχανική παραγωγή πλησίασε την περασμένη χρονιά το 12%! Το τραπεζικό σύστημα, παρά τις απανωτές «ενέσεις» τρισεκατομμυρίων γιεν από την κυβέρνηση, εξακολουθεί να βρίσκεται στα πρόθυρα της κατάρρευσης. Τον περασμένο Σεπτέμβρη το περιοδικό Economist υπολόγιζε ότι τα πραγματικά ίδια κεφάλαια των Ιαπωνικών τραπεζών (μετά την αφαίρεση των ζημιών από το χρηματιστήριο, την κερδοσκοπία στη γη κλπ) δεν ξεπερνούν τα 5 τρισεκατομμύρια γιεν «δίνοντας έτσι έναν λόγο κεφαλαιακής επάρκειας μόλις 1,4%» - πολύ κάτω δηλαδή από το 8% που απαιτούν οι διεθνείς συνθήκες. Ακόμα και οι πιο αισιόδοξοι οικονομικοί αναλυτές προβλέπουν ότι η ιαπωνική οικονομία θα συνεχίσει να συρρικνώνεται τους επόμενους μήνες.

Στη Γερμανία του καγκελάριου Γκέρχαρντ Σρέντερ, που μόλις πριν από λίγα χρόνια υποσχόταν εκατοντάδες χιλιάδες νέες θέσεις εργασίας, οι άνεργοι ξεπέρασαν τα 3,9 εκατομμύρια. Και η εικόνα στις υπόλοιπες βιομηχανικές χώρες δεν είναι διαφορετική. Το 2000 η ανάπτυξη στις 30 χώρες του ΟΑ- ΣΑ πλησίασε το 3,6%. Το 2001 έπεσε κάτω από το 1%. «Με όποιο τρόπο και να το υπολογίσει κανείς» έγραφε τον Αύγουστο κιόλας το περιοδικό Economist, η «παγκόσμια οικονομία έχει πλησιάσει επικίνδυνα στην ύφεση».

Εξω από τον κύκλο των «αναπτυγμένων» οικονομιών της Ευρώπης, της Βόρειας Αμερικής και της Ιαπωνίας η κρίση έχει πάρει δραματικές διαστάσεις. Οι εικόνες από την Λατινική Αμερική ή την Νοτιοανατολική Ασία -τις ελπιδοφόρες, «αναδυόμενες» οικονομίες των προηγούμενων χρόνων- μοιάζουν σαν να έχουν έρθει κατευθείαν από τη δεκαετία του 1930. Στην Αργεντινή, το καμάρι των θιασωτών της «απελευθέρωσης της αγοράς», η ανεργία εκτοξεύτηκε στα τέλη του 2001 πάνω από το 20%, οι τράπεζες ξέμειναν από λεφτά και κατέβασαν τα ρολά, τα καταστήματα ερήμωσαν από πελάτες και το 40% του πληθυσμού βυθίστηκε κάτω από το επίσημο όριο φτώχιας. Το περασμένο φθινόπωρο η Αργεντινή, πρακτικά, χρεοκόπησε.

Η Αργεντινή δεν ήταν παρά μόνο το πιο πρόσφατο θύμα της κρίσης που ξεκίνησε το φθινόπωρο του 1997 από την Νοτιοανατολική Ασία και απλώθη

Επίλογος 135

κε από εκεί στη Ρωσία και σιγά-σιγά σε όλο τον υπόλοιπο πλανήτη. Οι απολογητές του καπιταλισμού εκείνη την εποχή, θαμπωμένοι από την άνθηση της Γουόλ Στριτ και των άλλων χρηματιστηρίων της Ευρώπης, προσπαθούσαν να μας πείσουν ότι η κρίση είχε τις ρίζες της σε κάποια «ιδιαίτερα» προβλήματα της Νοτιοανατολικής Ασίας. Οι «Τίγρεις του Ειρηνικού» βαφτίστηκαν μέσα σε μια νύχτα «καπιταλισμός των ημετέρων». Η Ρωσία δεν είχε συνελθεί ακόμα από το «κομμουνιστικό» της παρελθόν.

Το ίδιο προσπαθούν να κάνουν και σήμερα. Οι εφημερίδες κάνουν λόγο για τις συνέπειες του «τρομοκρατικού χτυπήματος της 11 Σεπτέμβρη» -παρόλο που η ύφεση είχε εκδηλωθεί πολύ νωρίτερα.

Η σημερινή κρίση -όπως και της δεκαετίας του 1930- δεν είναι «εξωτερική». Είναι μια κλασσική καπιταλιστική κρίση, μια κρίση που προέρχεται από τις ίδιες της εσωτερικές αντιφάσεις του καπιταλισμού, μια κρίση που προέρχεται από αυτό που ο Μαρξ ονόμαζε «πτωτική τάση του μέσου ποσοστού κέρδους».

Σήμερα ακόμα και οι αστοί οικονομολόγοι αναγκάζονται να παραδεχτούν ότι οι ρίζες της σημερινής παγκόσμιας ύφεσης βρίσκονται στην χαμηλή κερδοφορία των επενδύσεων.

«Η πτώση των κερδών κατά 22% ... ήταν η μεγαλύτερη από τη δεκαετία του 1930» παραδέχεται το περιοδικό Economist.

Τα επιτελεία των καπιταλιστών έχουν σηκώσει τα χέρια ψηλά. Κανένας δεν ξέρει τι πρέπει να γίνει. «Οι εγκέφαλοι της Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ», έγραφαν οι Financial Times στις 10/5/2002, «συμφώνησαν ότι η ανάκαμψη των επενδύσεων... ήταν το κλειδί για την οικονομική ανάπτυξη των ΗΠΑ. Όμως εμφανίστηκαν αβέβαιοι για τους τρόπους με τους οποίους μια τέτοια ανάπτυξη μπορεί να εκτυλιχθεί...»

Οι καπιταλιστές είναι ανίκανοι πια να κυβερνήσουν. Το σύστημά τους είναι σάπιο. Είναι μια άρχουσα τάξη «ξοφλημένη». Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι οι καπιταλιστές θα παραιτηθούν. Μέσα στους επόμενους μήνες και τα επόμενα χρόνια θα προσπαθήσουν να φορτώσουν τα σπασμένα της κρίσης τους ο ένας στον άλλο και όλοι μαζί στην εργατική τάξη.

Το μόνο που έχουν να μας προσφέρουν είναι τον ανταγωνισμό της εξαθλίωσης και της καταστροφής -των τιμών, των ανταγωνιστικών υποτιμήσεων, των εμπορικών πολέμων, ακόμα και των όπλων. «Αν κοιτάξουμε τον τρόπο με τον οποίο εξελίσσεται η κοινωνία σήμερα σε πολλά μέρη της υφη- λίου» γράφει ο Κρις Χάρμαν στην τελευταία παράγραφο αυτού του βιβλίου, «θα δούμε πολύ καθαρά το πρόσωπο της βαρβαρότητας. Αλλά θα δούμε, ε


πίσης, αγώνες ενάντια στο σύστημα...».Οι εικόνες που μας έρχονται από την Αργενπνή δεν είναι μόνο οι εικόνες

της οικονομικής κατάρρευσης. Είναι σι εικόνες της εξέγερσης, των εκατομμυρίων εργατών και εργατριών που κατακλύζουν τους δρόμους, των απεργιών και των καταλήψεων που έριξαν πέντε προέδρους μέσα σε δυο βδομάδες. Η σημερινή οικονομική κρίση δεν έχει απέναντι της μια εργατική τάξη ηπημένη και απογοητευμένη. Εχει απέναντι της τη γενιά του Σιατλ και της Γένοβας: μια νέα γενιά εργατών και εργατριών αποφασισμένων να μην αφή- σουν αυτή τη φορά τους καπιταλιστές να οδηγήσουν ξανά τον πλανήτη πίσω στα «μεσάνυχτα της ιστορίας», όπως έκαναν στη δεκαετία του ‘30. Ε χουμε έναν ολόκληρο κόσμο να κερδίσουμε -και θα τον κερδίσουμε.

Σωτήρης Κοντογιάννης Μάης 2002

Chris Harman Η Οικονομία Του Τρελοκομείου 2002

Documents

Transcript of Chris Harman Η Οικονομία Του Τρελοκομείου 2002