C Y M B C Y M B - Εκδόσεις Ζήτη
17
Transcript of C Y M B C Y M B - Εκδόσεις Ζήτη
C Y M B
C Y M B2
Το βιβλο της Αικ. Κουμαριανο Η Νεωτερικ Γεωγραφα των Δημητριων – Βιννη 1791, το τταρτο στη σειρ Ταξδια με χρτες σε τπους και ουτοπες των Εκδσεων Ζτη, φωτοστοιχειοθετθηκε, εκτυπθηκε και βιβλιοδετθηκε στις εγκαταστσεις Π. ΖΗΤΗ & Σια ΟΕ, στο 18ο χλμ Θεσσαλονκης-Περαας, T.Θ. 4171, Περαα Θεσσαλον- κης, T.K. 570 19 (τηλ.: 23920-72.222 - fax: 23920-72.229, e-mail: [email protected]) τον Οκτ- βριο του 2011.
Η Μαρα Παζαρλ κανε την επιμλεια και τις τυπογραφικς διορθσεις στο κεμενο.
Η κεντρικ διθεση γνεται απ το βιβλιοπωλεο των EΚΔΟΣΕΩΝ ΖΗΤΗ, Aρμενοπολου 27, 546 35 Θεσσαλονκη (τηλ.: 2310-203.720, fax: 2310-211.305, e-mail: [email protected]). Aποθκη Αθηνν (χονδρικ πληση) Aσκληπιο 60, 114 71 Aθνα (τηλ.-fax: 210-3816.650, e-mail: [email protected]). Για on-line παραγγελες στο ηλεκτρονικ βιβλιοπωλεο www.ziti.gr.
Εικνα εξωφλλου: Abraham Ortelius, Theatri Orbis Terrarum Parergon sive Veteris Ge- ographiae Tabulae, 1624.
Ταξδια με χρτες σε τπους και ουτοπες Διεθυνση σειρς: Eυγγελος Λιβιερτος
Tο παρν ργο πνευματικς ιδιοκτησας προστατεεται κατ τις διατξεις του ελληνικο νμου (N.2121/1993 πως χει τροποποιηθε και ισχει σμερα) και τις διεθνες συμβ- σεις περ πνευματικς ιδιοκτησας. Aπαγορεεται απολτως η νευ γραπτς δειας του εκδτη κατ οποιοδποτε τρπο μσο αντιγραφ, φωτοανατπωση και εν γνει ανα- παραγωγ, εκμσθωση δανεισμς, μετφραση, διασκευ, αναμετδοση στο κοιν σε οποιαδποτε μορφ (ηλεκτρονικ, μηχανικ λλη) και η εν γνει εκμετλλευση του συνλου μρους του ργου
ISBN 978-960-456-295-4 © Copyright: Αικ. Κουμαριανο, Eκδσεις Zτη, Οκτβριος 2011, Θεσσαλονκη
C Y
Historiae oculus geographia. Abraham Ortelius, 1536
La Chronologie et la Géographie sont les deux rejettons et les deux soutiens de la science
dont nous parlons: l’une, pour ainsi dire, place les hommes dans le temps,
l’autre les distrubue sur notre globe. D’Αlembert, ca. 1780
μαθηματικς μου Ρωμις…πρπει ν κμ προττερ’ π’ λα τ δο μτια τς στορας,
τοι τ χρονολογα κα τ γεωγραφα, πιστμαις πο προηγουμνως μς χρειζουνται.
Δ. Καταρτζς, ca. 1790
Κα σοι πλιν τν Γωγραφαν μμα τς στορας κα λαμπτρα το Κσμου κλεσαν.
ΝΓ, σ. 7
Περιεχμενα
Το βιβλο / η τχη του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Η Νεωτερικτητα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Προλογικ σημεωμα 7
Ες μερικας χρταις τρψεως χριν τς ρσεως εναι ζωγραφισμνα ζα
πο ερσκονται ες τος τπους
Νεωτερικ Γεωγραφα, 61
Αγαποσα το μθημα της γεωγραφας απ τα χρνια του σχο- λεου. Στην αρχ, στις πρτες τξεις του Δημοτικο, ταν η
Πατριδογνωσα. Η γνωριμα με τις κοντινς μας περιοχς: η Αττικ, η Βοιωτα, η Αργολδα. Οι πλεις και τα χωρι, τα βουν και οι πεδι- δες, τα ποτμια, στε να γνωρσουμε τον τπο που εζοσαμε.
Αργτερα, στις μεγαλτερες τξεις, ταν η γεωγραφα της Ελλ- δος, με τις περιφρειες και τους νομος. Λιγτερο η ιστορα των πε- ριοχν, ιδως μως η γεωγραφα τους. Ο «φυσικς» και ο «πολιτικς» χρτης, καταπρσινος ο πρτος, πολχρωμος ο δετερος. Κθε νο- μς και διαφορετικ χρμα. Οι μεγλες οροσειρς της δυτικς Ελλ- δας, οι μεγλες και μικρς πολιτεες, τα νησι και η θλασσα, απ παντο. Ενας τπος τριγυρισμνος απ το νερ.
Και ββαια οι χρτες. Φιλοτεχνημνοι απ τα αββαια χρια μας, αλλ πντα με πεσμα και επιμον, στο μεγλο μπλοκ της γεωγραφ- ας. Χρησιμοποιοσαμε πολλ χρματα, διαφορετικ για τον κθε νομ. ντονα τα περιγρμματα, πιο αχν το εσωτερικ του κθε νο- μο. Δουλει δσκολη και αρκετ κουραστικ αλλ ικανοποιοσε, φθνοντας στο τλος, την παιδικ μας υπερηφνεια. Τους θυμομαι αυτος τους χρτες, με νοσταλγα.
«νομζουν φωτισμναις χρταις κεναις ες τας ποαις α δι- φοραις πικρτειαις διακρνονται μ διφορα χρματα, κα φτι-
8 Η «Νεωτερικ Γεωγραφα» των Δημητριων – Βιννη 1791
8
C Y M B
C Y M B
σταις, κεναις ες τας ποαις ξω π τ μελνι λλο χρμα δν εναι, κα τζι δσκολα διακρνονται ο διφοροι τποι π κθε να, μλιστα π τ μικρ παιδι.» (ΝΓ, 61)
ταν διβασα για πρτη φορ τη Νεωτερικ Γεωγραφα των δο εξαδλφων, του Δανιλ Φιλιππδη και του Γρηγορου Κωνσταντ, μεινα κθαμβη απ αυτ το σπνιο δεγμα νεοελληνικο λγου, νεοελληνικς γραφς.
Λγος πλοσιος και συνμα γνιμος, γεμτος σκψεις, κρσεις, ιδες. Και η γραφ, εξαρετο δεγμα πηγαας δημδους γλσσας, χωρς επιτδευση, χωρς την πρσμιξη ξνων λεκτικν ρων, με ευ- ρεα χρση της ελληνικς γλσσας στη διαχρονικ της παρουσα.
Βιβλο συναρπαστικ λοιπν, τσο για το περιεχμεν του σο και για το εκφραστικ μσον το οποο επλεξαν οι δο συγγραφες, νδρες με παιδεα και γνσεις, συμμτοχοι στην αναγεννητικ προ- σπθεια του γνους.
Δομημνο με γνση, με επιδωξη να εναι ωφλιμο, χρσιμο και χρηστικ, γραμμνο σε να ρωμαλο εκφραστικ μσο, με πλοτο σκψεων, κρσεων και ιδεν, συνιστ, σε τοτη την ρα της ζως του ελληνισμο, μοναδικ επτευγμα. Ανεξρτητα απ τις τχες την τχη του βιβλου στην εποχ του και αργτερα.
τσι γεννθηκε η επιθυμα να παρουσισω στο ελληνικ, το σγ- χρονο κοιν, τη Νεωτερικ Γεωγραφα. Το βιβλο που κυκλοφρησε το 1791, ταν ο ελληνισμς, ντας ακμη κτω απ την ξνη κυριαρ- χα, εχε τη δναμη να ενεργε και να πραγματοποιε αξιλογους στ- χους.
Πρτη προσγγιση στο περιοδικ Εποχς (1965, τχ. 32). Και ταν πργματι μια αποκλυψη η αναφορ σε να κεμενο το οποο για μακρ χρονικ διστημα εχε μενει στα αζτητα της ιστορας. Με την εξαρεση ολγων φωτεινν παραδειγμτων.
Το 1970 πρτεινα στον λκη Αγγλου να προχωρσουμε στην κδοση του κειμνου των Δημητριων στη σειρ Να Ελληνικ Βιβλι- οθκη των εκδσεων Ερμς. Δχθηκε την παρουσαση μως μνο του μρους του βιβλου που αναφερταν στην Ελλδα. τσι εκυκλοφρη- σε, το 1970, για πρτη φορ, εκατν ογδντα χρνια αργτερα, απ
9
Προλογικ σημεωμα 9
την πρτη εμφνιση, να μρος του βιβλου, το «Περ της Ελλ- δος».
Η καλ ρα για το κεμενο των δο εξαδλφων ρθε πλι με καθυ- στρηση, το τος 1988. Η πρτη επανκδοση εχε σχεδν εξαντληθε και αντιμετωπιζταν πλον μια καινοργια. Ττε μως επμεινα, χο- ντας συνεπκουρο τον Αλξη Πολτη, τι ταν πλον η ρα να παρα- δοθε στο ελληνικ κοιν ολκληρο το κεμενο της Νεωτερικς Γεω- γραφας, χωρς περικοπς. τσι και γινε. Η κδοση αυτ του 1988 ανατυπθηκε το 2002.
Το βιβλο, ολοκληρωμνο πλον, κνει την πορεα του, καλ πο- ρεα, κρνοντας απ τις επανεκδσεις που χουν δη πραγματοποιη- θε. Επιβεβαινεται τσι, ουσιαστικ, και η αξα την οποα αποκτον οι εργασες μας ταν επιλγουμε και υιοθετομε στην επεξεργασα του υλικο μας τη μθοδο των διαδοχικν προσεγγσεων.
Ευχριστη και μαζ κοπιαστικ ενασχληση, κρως επωφελς και για τις δο συνιστσες. Για το αντικεμενο των μελετν μας χρη σε πολ πιο επμονες διερευνσεις, εφσον εκτενονται σε πολλαπλς, και πντως σε περισστερες πλευρς του θματος, πως προκπτουν χρη στην εξοικεωση με αυτ. Αλλ συνμα για τον διο τον μελετη- τ που χει τη δυναττητα να πλησιζει απ πολλς και διαφορετικς πλευρς το αντικεμενο της μελτης του, να αναστοχζεται τη μθοδο που ακολουθε, να ανανενει τις ζητσεις και τα εργαλεα του.
Και η ρα των ευχαριστιν. Να θυμηθ τον πρτο μου δσκαλο, τον κ. Σαλβνο (τσι τον αποκαλοσαν λοι), ο οποος με μαθε να αγαπ τη Γεωγραφα. Νομζω του το οφελω.
Θλω θερμ να ευχαριστσω τον αγαπητ φλο καθηγητ Ευγ- γελο Λιβιερτο που πρτεινε τη δημοσευση αυτν των κειμνων στη σειρ την οποα χει δημιουργσει «Ταξδια με χρτες σε τπους και ουτοπες». Χαρομαι που το πνημ μου θα βρσκεται με τσο καλ συντροφι.
Τον Γιργο Τλια, παλαι μου μαθητ και τρα πολ αγαπητ και εκλεκτ συνδελφο, ευχαριστ για την πντα ευχριστη και γνιμη συνεργασα.
10 Η «Νεωτερικ Γεωγραφα» των Δημητριων – Βιννη 1791
10
C Y M B
C Y M B
Στην κ. Δμητρα Ργκλη οφελω θερμς ευχαριστες για τη φρο- ντδα με την οποα επιμελθηκε το κεμενο, τοιμο για το τυπογρα- φεο.
Πολλς ευχαριστες επσης στην κ. Μαρα Παζαρλ για την τελικ επιμλεια του κειμνου και στις «Εκδσεις Ζτη» για την εξαρετη τυπογραφικ εργασα.
Αικατερνη Κουμαριανο
12
C Y M B
C Y M B
περ ες λγους εναι σμερον γνωστν κ τς πιγραφς, ες λιγστους δ’ ξ ναγνσεως, νεκα τς σπανιτητς του.
ντ. Μηλιαρκης, 1885
Εισαγωγικ 13
Στον Μιχαλ Θ. Λσκαρι
Τ ιμντας στα πρσφατα χρνια τη Νεωτερικ Γεωγραφα, μελε- τητς της ιστορας του ελληνικο διαφωτισμο την χαρακτηρ-
ζει «…κεμενο φωτειν, σχεδν ισξιο να συγκριθε με το Υπμνημα του Κορα, και σχεδν ιστιμο με τη Νομαρχα»1. Και οι τρεις συγ- γραφς εκφρζουν, σε διαφορετικ εππεδα, μσα σε μια περοδο δεκαπντε χρνων, την ακμαα αναγεννητικ προσπθεια του ελλη- νικο κσμου: στα 1791 ο Δανιλ Φιλιππδης και ο Γρηγριος Κων- σταντς συνεργζονται και εκδδουν τη Νεωτερικ Γεωγραφα· στα 1803 ο Κορας απαγγλλει στο Παρσι, σε συνεδρα της Societé des Observateurs de l’Homme το «Mémoire sur l’état actuel de la civilisa- tion dans la Grèce»· στα 1806 ο αννυμος συντκτης της χαρζει στο ελληνικ θνος την Ελληνικ Νομαρχα. Δημιουργματα του διαφω- τισμο, εν ξεκινον απ διαφορετικ το καθνα αφετηρα, τενουν προς κοινος στχους και κρυσταλλνουν στις σελδες τους τα αιτ- ματα και τις επιδιξεις του ελληνισμο, τον εθνικ του παλμ.
Στο πρτο εναι φανερ η προσπθεια να προσδιοριστε ο ελληνι- κς χρος σε συνρτηση με τον ιστορικ παργοντα· να λειτουργ- σει η ιστορικ μνμη αλλ και να καταγραφε η παροσα στιγμ· να προβληθον σχσεις πολιτισμικς, κοινωνικς, οικονομικς, να ζω- ντανψουν οι σγχρονοι ροι της ελληνικς ζως.
Το Υπμνημα του Κορα, διατυπωμνο με σοφα, αξιοπρπεια και απλυτη γνση των προβλημτων του ελληνισμο, θλει ν’ αποκα-
1. Κ. Θ. Δημαρς, Φροντσματα: Γρηγριος Κωνσταντς. 1962, σ. 92.
14 Η «Νεωτερικ Γεωγραφα» των Δημητριων – Βιννη 1791
14
C Y M B
C Y M B
ταστσει την ελληνικ παρουσα μσα στον δυτικ κσμο και να δι- εκδικσει για τον ελληνισμ θση ισοτιμας στην ευρωπακ κοιντη- τα. σο για την Ελληνικ Νομαρχα, η συγγραφ της, δεγμα προηγ- μνης εθνικς συνεδησης, αποβλπει να ισχυροποισει τον πθο της ελευθερας στους λληνες, να τους εμπνεσει την εκτμηση και τον σεβασμ στους νμους, να τους προετοιμσει σε οργανωμνο, ελε- θερο εθνικ βο· «…πσον εναι καλλιοτρα Νομαρχικ διοκησις π τς λοιπς, τι ες ατν μνον φυλττεται λευθερα το νθρπου…»2. Προσθτω τι εκτς απ το πμνημα που χει γρα- φε γαλλικ, τα λλα δο κεμενα εναι γραμμνα σε δημοτικ γλσ- σα, λογιτερη στη Νομαρχα, πηγαα και «ρθδοξη» στη Νεωτερικ Γεωγραφα.
Η Νεωτερικ Γεωγραφα εκδθηκε στα 1791 στη Βιννη απ τους δο συμπατριτες λγιους και ιερωμνους, τον Δανιλ Φιλιππδη και τον Γρηγριο Κωνσταντ. Το βιβλο αποτελεται απ τον πρτο τμο που περιλαμβνει την «Ερωπκη Τουρκα, ταλα, Σπνια, Πορτου- γαλλα κα Φρντζα». Δο λλοι τμοι χειργραφοι τους οποους εχε μαζ του ο Φιλιππδης σ’ να ταξδι του στην Πλη, κηκαν μαζ με τα υπρχοντ του, οικοσκευ, βιβλα, ργανα φυσικς και χημεας, στη φωτι που γινε λγον καιρ μετ την φιξ του –νοιξη του 1795– στην πατρδα του τις Μηλις, με συνπεια να μενει το ργο ασυμπλρωτο. Εναι ευτχημα ωστσο τι οι συγγραφες εχαν προ- τξει για κδοση την εντητα που περιγρφονται οι ελληνικο τποι και τσι η ελληνικ γραμματεα πλουτστηκε με να κεμενο μοναδικ και αναντικατστατο. Η ιδιοτυπα του, την οποα θα θελα αμσως να επισημνω, σε σγκριση με παλαιτερα ελληνικ γεωγραφικ κε- μενα, συνσταται αφενς στη μθοδο την οποα εφαρμζουν οι δο συγγραφες και αφετρου στο υλικ που προσφρουν ειδικ για την Ελλδα. Αντ δηλαδ να καταφγουν, σμφωνα με τη συνθεια που επικρατοσε, στην αντιγραφ, μμηση και μετφραση ξνων αρχα- ων γεωγραφικν βιβλων, επεδωξαν να γεωγραφσουν και να περι-
2. λληνικ Νομαρχα τοι Λγος περ λευθερας… παρ νωνμου το λληνος. κδ. Β, εισαγωγ-επιμλεια Ν. Β. Τωμαδκη. Το παρθεμα απ τον ττλο.
15
Εισαγωγικ 15
γρψουν τον ελληνικ χρο βασισμνοι στην προσωπικ τους γνση των τπων, που ταν κατορθωτ, σε πληροφορες τις οποες συν- λεγαν απ συμπατριτες τους για σες ελληνικς περιοχς δεν εχαν γνωρσει οι διοι. Δεν περιορστηκαν μως στην περιγραφικ παρ- θεση των γεωγραφικν γνσεων· θλησαν συνμα να αναζητσουν τους παργοντες και φορες που εκφρζουν τις σχσεις χρος- χρνος-νθρωπος, να ανιχνεσουν αιτες, να ερμηνεσουν τα φαιν- μενα. Συχν προσφρουν τις προσωπικς απψεις τους και λλοτε προτενουν λσεις στα ζητματα που απασχολοσαν τον ελληνισμ. Υλικ αντλον και απ τους αρχαους γεωγρφους, αποβλποντας σε πληρτητα των παρεχομνων στοιχεων και σε χρσιμες αναδρομς και συσχετσεις. Εγκαινιζουν τσι καινοργια μθοδο στη σνθεση γεωγραφικο βιβλου, μθοδο στην οποα προχει η συλλογ, συγκ- ντρωση και παρουσαση πρωττυπης γεωγραφικς λης που αφορ στη σγχρονη πραγματικτητα. Η παρλληλη χρησιμοποηση ξνων γεωγραφικν κειμνων συντελε στον εμπλουτισμ της Νεωτερικς Γεωγραφας, μλιστα στα κεφλαια εκενα τα οποα περιγρφουν τις υπλοιπες ευρωπακς χρες και σε σα αναφρονται στη θεωρα της γεωγραφας3.
Αυτονητο εναι πως η Γεωγραφα των Δημητριων αποτελε κε- μενο οριακ για την ελληνικ γραμματεα: οι συγγραφες, απαλλαγ- μνοι απ την παλαι αντληψη για τη σνθεση γεωγραφικν βιβλ- ων, σπζοντας την σχολαστικ παρδοση που την ακολουθοσαν ως ττε οι περισστεροι λληνες συγγραφες γεωγραφιν, προσπ- θησαν να αξιοποισουν τα διδγματα της νετερης γεωγραφικς
3. Η Νεωτερικ Γεωγραφα, πρωττυπη, στο μεγαλτερο ποσοστ, ως προς το μρος που αναφρεται στην Ελλδα, εναι ερανισμνη για την θεωρα της γεωγραφας και για τις λλες ευρωπακς χρες. Τα ξνα κεμενα που χρησιμοποησαν οι Δημητριες εναι η Encyclopédie Méthodique του Panckoucke, στο γεωγραφικ της τμμα, και το βιβλο του γλλου γεωγρφου Nicolle de la Croix, Nouvelle méthode pour aprendre la géographie universele… Lyon, 1705. Δεν σημανει μως τι ο ερανιστικς χαρακτρας μεινει την αξα και αποστερε τη ΝΓ απ αρετς πως η ζωντνια του φους και η πρωτοτυπα. Τα ξνα κεμενα, σα χουν αυτοσια χρησιμοποιηθε, ενσωματθηκαν φυσιολογικ στο κεμενο των Δημητριων και δεν ταρζουν την τξη του βιβλου. Βλ. περισστερα εδ, κεφ. Η Νεωτερικτητα, σ. 111 κ.εξ.
16 Η «Νεωτερικ Γεωγραφα» των Δημητριων – Βιννη 1791
16
C Y M B
C Y M B
επιστμης τη στιγμ που πγαινε να διαμορφωθε με τη σγχρονη ννοια της ανθρωπογεωγραφας και της ιστορικς γεωγραφας, και να τα εφαρμσουν στη συγγραφ τους4.
Ο Δανιλ Φιλιππδης και ο Γρηγριος Κωνσταντς δεν ταν μνο συμπατριτες και συγγενες· στα νεανικ και κατπιν στα χρνια της πρτης ωριμτητας οι οικογενειακο δεσμο τους ενισχθηκαν απ κοινς επιδιξεις και κοινς ελπδες. Συνομληκοι περπου, γεννημ- νοι και οι δο στη δεκαετα ανμεσα στα χρνια 1750 και 1760, στις Μηλις του Πηλου, ακολοθησαν για αρκετ χρνια δρμους μοι- ους. Αφιερθηκαν πολ νοι στην εκκλησα, εφοτησαν σε γνωστ ελληνικ σχολεα, ταξδεψαν μαζ, συνεργστηκαν στη συγγραφ του πρτου βιβλου τους. Το αναγεννητικ κνημα του ελληνισμο, μνιμος ξονας των επιδιξεν τους, στθηκε ο συνεκτικς δεσμς τους σε χρνια οπο η απομκρυνση, η ηλικα, διαφορετικς βιοτικς συνθκες, ταν δυνατ να αλλοισουν τον εσωτερικ πυρνα της φιλας τους. Θυμζω συγκεκριμνα μεταγενστερο στχο, το σχολεο στις Μηλις5.
4. Απ τους λληνες που επεσμαναν πριν απ τους Δημητριες την «εχρησταν» της Γεωγραφας και την αξα της σγχρονης μαρτυρας στις γεωγραφικς συγγραφς, αναφρω τον Γεργιο Φατζα και τον Ισηπο Μοισιδακα. Ο πρτος στο βιβλο του Γραμματικ Γεωγραφικ –μετφραση απ πρτυπο αγγλικ–, που το ετπωσε στα 1760 στη Βενετα, εχε παρεμβλει στο ξνο κεμενο πληροφορες απ τη σγχρονη ελληνικ ζω. Χρησιμο- ποησε επσης ο Φατζας τον ρο «Νεωτερικ Γεωγραφα». Λγα χρνια αργτερα στα 1781 ο Μοισιδακας λγιος συνδεδεμνος με τον Δ. Καταρτζ, στο βιβλο του «Θεωρα της γεωγραφας», επκρινε την αδιαφορα των «πεπαιδευμνων» προς μιαν «τν ναγκαι- οττων πιστημν» υπογραμμζοντας τι «…ο Νεωτερικο οτινες περαιτρω δν σκιαμα- χοσι πρς τος κενοσπουδας, πντες νασχολονται ν ατ…» (σ. VI-VII).
5. Επιβεβαωση και επισφργιση της φιλας τους και πραν απ τα εγκσμια μπορε να θεωρηθε η νεκρολογα την οποα γραψε ο Κωνσταντς, στα 1833, για τον Φιλιπ- πδη, ταν φθασε στην Αγινα απ τη Βεσσαραβα το γγελμα του θαντου του εξα- δλφου του. Στο κεμενο αυτ, μαζ με την κφραση της λπης, υπρχει φανερ η εκτμησ του για την αρετ και το ργο του παλαιο του συνεργτη. Και ο παινος εναι αξιτερος καθς προρχεται απ τον τραχ και αδκαστο Κωνσταντ του οπο- ου την ευθυκρισα δσκολα επηραζαν δεσμο φιλας και συγγνειας. Παρδειγμα χαρακτηριστικ οι κρσεις του για τον λλο του εξδελφο και συνεργτη, τον νθιμο Γαζ, τον οποο με ασυνθιστη δριμτητα επετμησε στη διαθκη του. Για τον πρτο βλ., θην, Β, 1833, αρ. 121, 14 Ιουνου, σ. 486-7. – Τη διαθκη του Κωνσταντ βλ. στο δημοσευμα του Θ. Κ. Σπερντσα, Γρηγριος Κωνσταντς ς φορος τς παι-
17
Εισαγωγικ 17
Στα 1780, μετ απ παραμον και σπουδς στον θω, τη Χο, την Πλη, οι δο νοι Θεσσαλο φθασαν στις Παραδουνβιες Ηγεμον- ες: συνηθισμνο τρμα μιας πορεας που την ακολουθοσαν συχν οι φιλομαθες και φιλοπροδοι λληνες, γιατ στις Ηγεμονες βρισκαν πρσφορες συνθκες σπουδν και εργασας. Τη δεκαετα μεταξ 1780-1790 οι Δημητριες την πρασαν λλοτε στο Ισιο και λλοτε στο Βουκουρστι, σπουδζοντας στην αρχ, διδσκοντας αργτερα στα σχολεα των δο πλεων.
Εδ εχαν την τχη να σχετισθον με ναν κκλο νων που εχαν ανλογα με τα δικ τους ενδιαφροντα –ανμεσ τους και ο Ργας– και να γνωρσουν, τλειο εκπρσωπο του διαφωτισμνου δεσποτι- σμο, τον Δημητρκη Καταρτζ που τους εμησε σε καινοργιο κ- σμο γνσεων και τους φερε σε επαφ με τη γαλλικ παιδεα. Αυτς στθηκε, σμφωνα με πολλς πιθαντητες, και ο εμπνευστς της Νεωτερικς Γεωγραφας, ο οδηγς και διδσκαλος των Δημητριων στην πραγματοποηση του ργου.
Τα χρνια λλωστε που ζησαν κοντ του ο Κωνσταντς και ο Φιλιππδης συμππτουν με την εποχ οπο η δημιουργικ, ανακαινι- στικ του προσπθεια βρσκεται στη μεγλη της νταση. ταν φυ- σικ λοιπν οι νετεροι να δεχθον την επδραση της ισχυρς του προσωπικτητας και την παρακνησ του να συμβλουν και αυτο στο κνημα του ελληνικο διαφωτισμο. Τα κεμεν του μπορον να βοηθσουν στη συγκεκριμνη περπτωση τσο στα μρη που εξα- ρει τη χρησιμτητα της γεωγραφας αποκαλντας τη, μαζ με τη χρονολογα, «…τ δο μτια τς στορας…», σο και εκε οπο αναφρεται ειδικτερα στη μθοδο την οποα θα πρπει να ακολου- θον οι γεωγρφοι: «…θεν γεωγρφος μου φιλσοφος Ρωμης ς διαιρση τ γεωγραφα σ δο, τν ρχαα κα τ να, καθς εναι κ’ στορα· στν παλαι ς π γι τ θνη, τς πολιτεαις, τς χ- ραις, κενο πο ταν· κα στ να κενο πο εναι…»· και αλλο: «…βνωντας θναις (γεωγραφα να), ς πον σα μπορον γι
δεας ν τς Κυκλδας. Αντυπο απ την Επετηρδα της Εταιρεας Κυκλαδικν Με- λετν, Α, 1960, σ. 87-91.
18 Η «Νεωτερικ Γεωγραφα» των Δημητριων – Βιννη 1791
18
C Y M B
C Y M B
τς τωρινας θναις, κα δν τ βρσκει κανες ποποτες γραμμ- να…»6.
Επιβεβαωση της συμβολς του Καταρτζ στη Νεωτερικ Γεωγρα- φα αποτελε ο τρπος με τον οποο διαμορφθηκε το βιβλο, το υλικ που προσφρει, πολλς απ τις ιδες που εισγει, η γλσσα &sigm
C Y M B2
Το βιβλο της Αικ. Κουμαριανο Η Νεωτερικ Γεωγραφα των Δημητριων – Βιννη 1791, το τταρτο στη σειρ Ταξδια με χρτες σε τπους και ουτοπες των Εκδσεων Ζτη, φωτοστοιχειοθετθηκε, εκτυπθηκε και βιβλιοδετθηκε στις εγκαταστσεις Π. ΖΗΤΗ & Σια ΟΕ, στο 18ο χλμ Θεσσαλονκης-Περαας, T.Θ. 4171, Περαα Θεσσαλον- κης, T.K. 570 19 (τηλ.: 23920-72.222 - fax: 23920-72.229, e-mail: [email protected]) τον Οκτ- βριο του 2011.
Η Μαρα Παζαρλ κανε την επιμλεια και τις τυπογραφικς διορθσεις στο κεμενο.
Η κεντρικ διθεση γνεται απ το βιβλιοπωλεο των EΚΔΟΣΕΩΝ ΖΗΤΗ, Aρμενοπολου 27, 546 35 Θεσσαλονκη (τηλ.: 2310-203.720, fax: 2310-211.305, e-mail: [email protected]). Aποθκη Αθηνν (χονδρικ πληση) Aσκληπιο 60, 114 71 Aθνα (τηλ.-fax: 210-3816.650, e-mail: [email protected]). Για on-line παραγγελες στο ηλεκτρονικ βιβλιοπωλεο www.ziti.gr.
Εικνα εξωφλλου: Abraham Ortelius, Theatri Orbis Terrarum Parergon sive Veteris Ge- ographiae Tabulae, 1624.
Ταξδια με χρτες σε τπους και ουτοπες Διεθυνση σειρς: Eυγγελος Λιβιερτος
Tο παρν ργο πνευματικς ιδιοκτησας προστατεεται κατ τις διατξεις του ελληνικο νμου (N.2121/1993 πως χει τροποποιηθε και ισχει σμερα) και τις διεθνες συμβ- σεις περ πνευματικς ιδιοκτησας. Aπαγορεεται απολτως η νευ γραπτς δειας του εκδτη κατ οποιοδποτε τρπο μσο αντιγραφ, φωτοανατπωση και εν γνει ανα- παραγωγ, εκμσθωση δανεισμς, μετφραση, διασκευ, αναμετδοση στο κοιν σε οποιαδποτε μορφ (ηλεκτρονικ, μηχανικ λλη) και η εν γνει εκμετλλευση του συνλου μρους του ργου
ISBN 978-960-456-295-4 © Copyright: Αικ. Κουμαριανο, Eκδσεις Zτη, Οκτβριος 2011, Θεσσαλονκη
C Y
Historiae oculus geographia. Abraham Ortelius, 1536
La Chronologie et la Géographie sont les deux rejettons et les deux soutiens de la science
dont nous parlons: l’une, pour ainsi dire, place les hommes dans le temps,
l’autre les distrubue sur notre globe. D’Αlembert, ca. 1780
μαθηματικς μου Ρωμις…πρπει ν κμ προττερ’ π’ λα τ δο μτια τς στορας,
τοι τ χρονολογα κα τ γεωγραφα, πιστμαις πο προηγουμνως μς χρειζουνται.
Δ. Καταρτζς, ca. 1790
Κα σοι πλιν τν Γωγραφαν μμα τς στορας κα λαμπτρα το Κσμου κλεσαν.
ΝΓ, σ. 7
Περιεχμενα
Το βιβλο / η τχη του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Η Νεωτερικτητα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Προλογικ σημεωμα 7
Ες μερικας χρταις τρψεως χριν τς ρσεως εναι ζωγραφισμνα ζα
πο ερσκονται ες τος τπους
Νεωτερικ Γεωγραφα, 61
Αγαποσα το μθημα της γεωγραφας απ τα χρνια του σχο- λεου. Στην αρχ, στις πρτες τξεις του Δημοτικο, ταν η
Πατριδογνωσα. Η γνωριμα με τις κοντινς μας περιοχς: η Αττικ, η Βοιωτα, η Αργολδα. Οι πλεις και τα χωρι, τα βουν και οι πεδι- δες, τα ποτμια, στε να γνωρσουμε τον τπο που εζοσαμε.
Αργτερα, στις μεγαλτερες τξεις, ταν η γεωγραφα της Ελλ- δος, με τις περιφρειες και τους νομος. Λιγτερο η ιστορα των πε- ριοχν, ιδως μως η γεωγραφα τους. Ο «φυσικς» και ο «πολιτικς» χρτης, καταπρσινος ο πρτος, πολχρωμος ο δετερος. Κθε νο- μς και διαφορετικ χρμα. Οι μεγλες οροσειρς της δυτικς Ελλ- δας, οι μεγλες και μικρς πολιτεες, τα νησι και η θλασσα, απ παντο. Ενας τπος τριγυρισμνος απ το νερ.
Και ββαια οι χρτες. Φιλοτεχνημνοι απ τα αββαια χρια μας, αλλ πντα με πεσμα και επιμον, στο μεγλο μπλοκ της γεωγραφ- ας. Χρησιμοποιοσαμε πολλ χρματα, διαφορετικ για τον κθε νομ. ντονα τα περιγρμματα, πιο αχν το εσωτερικ του κθε νο- μο. Δουλει δσκολη και αρκετ κουραστικ αλλ ικανοποιοσε, φθνοντας στο τλος, την παιδικ μας υπερηφνεια. Τους θυμομαι αυτος τους χρτες, με νοσταλγα.
«νομζουν φωτισμναις χρταις κεναις ες τας ποαις α δι- φοραις πικρτειαις διακρνονται μ διφορα χρματα, κα φτι-
8 Η «Νεωτερικ Γεωγραφα» των Δημητριων – Βιννη 1791
8
C Y M B
C Y M B
σταις, κεναις ες τας ποαις ξω π τ μελνι λλο χρμα δν εναι, κα τζι δσκολα διακρνονται ο διφοροι τποι π κθε να, μλιστα π τ μικρ παιδι.» (ΝΓ, 61)
ταν διβασα για πρτη φορ τη Νεωτερικ Γεωγραφα των δο εξαδλφων, του Δανιλ Φιλιππδη και του Γρηγορου Κωνσταντ, μεινα κθαμβη απ αυτ το σπνιο δεγμα νεοελληνικο λγου, νεοελληνικς γραφς.
Λγος πλοσιος και συνμα γνιμος, γεμτος σκψεις, κρσεις, ιδες. Και η γραφ, εξαρετο δεγμα πηγαας δημδους γλσσας, χωρς επιτδευση, χωρς την πρσμιξη ξνων λεκτικν ρων, με ευ- ρεα χρση της ελληνικς γλσσας στη διαχρονικ της παρουσα.
Βιβλο συναρπαστικ λοιπν, τσο για το περιεχμεν του σο και για το εκφραστικ μσον το οποο επλεξαν οι δο συγγραφες, νδρες με παιδεα και γνσεις, συμμτοχοι στην αναγεννητικ προ- σπθεια του γνους.
Δομημνο με γνση, με επιδωξη να εναι ωφλιμο, χρσιμο και χρηστικ, γραμμνο σε να ρωμαλο εκφραστικ μσο, με πλοτο σκψεων, κρσεων και ιδεν, συνιστ, σε τοτη την ρα της ζως του ελληνισμο, μοναδικ επτευγμα. Ανεξρτητα απ τις τχες την τχη του βιβλου στην εποχ του και αργτερα.
τσι γεννθηκε η επιθυμα να παρουσισω στο ελληνικ, το σγ- χρονο κοιν, τη Νεωτερικ Γεωγραφα. Το βιβλο που κυκλοφρησε το 1791, ταν ο ελληνισμς, ντας ακμη κτω απ την ξνη κυριαρ- χα, εχε τη δναμη να ενεργε και να πραγματοποιε αξιλογους στ- χους.
Πρτη προσγγιση στο περιοδικ Εποχς (1965, τχ. 32). Και ταν πργματι μια αποκλυψη η αναφορ σε να κεμενο το οποο για μακρ χρονικ διστημα εχε μενει στα αζτητα της ιστορας. Με την εξαρεση ολγων φωτεινν παραδειγμτων.
Το 1970 πρτεινα στον λκη Αγγλου να προχωρσουμε στην κδοση του κειμνου των Δημητριων στη σειρ Να Ελληνικ Βιβλι- οθκη των εκδσεων Ερμς. Δχθηκε την παρουσαση μως μνο του μρους του βιβλου που αναφερταν στην Ελλδα. τσι εκυκλοφρη- σε, το 1970, για πρτη φορ, εκατν ογδντα χρνια αργτερα, απ
9
Προλογικ σημεωμα 9
την πρτη εμφνιση, να μρος του βιβλου, το «Περ της Ελλ- δος».
Η καλ ρα για το κεμενο των δο εξαδλφων ρθε πλι με καθυ- στρηση, το τος 1988. Η πρτη επανκδοση εχε σχεδν εξαντληθε και αντιμετωπιζταν πλον μια καινοργια. Ττε μως επμεινα, χο- ντας συνεπκουρο τον Αλξη Πολτη, τι ταν πλον η ρα να παρα- δοθε στο ελληνικ κοιν ολκληρο το κεμενο της Νεωτερικς Γεω- γραφας, χωρς περικοπς. τσι και γινε. Η κδοση αυτ του 1988 ανατυπθηκε το 2002.
Το βιβλο, ολοκληρωμνο πλον, κνει την πορεα του, καλ πο- ρεα, κρνοντας απ τις επανεκδσεις που χουν δη πραγματοποιη- θε. Επιβεβαινεται τσι, ουσιαστικ, και η αξα την οποα αποκτον οι εργασες μας ταν επιλγουμε και υιοθετομε στην επεξεργασα του υλικο μας τη μθοδο των διαδοχικν προσεγγσεων.
Ευχριστη και μαζ κοπιαστικ ενασχληση, κρως επωφελς και για τις δο συνιστσες. Για το αντικεμενο των μελετν μας χρη σε πολ πιο επμονες διερευνσεις, εφσον εκτενονται σε πολλαπλς, και πντως σε περισστερες πλευρς του θματος, πως προκπτουν χρη στην εξοικεωση με αυτ. Αλλ συνμα για τον διο τον μελετη- τ που χει τη δυναττητα να πλησιζει απ πολλς και διαφορετικς πλευρς το αντικεμενο της μελτης του, να αναστοχζεται τη μθοδο που ακολουθε, να ανανενει τις ζητσεις και τα εργαλεα του.
Και η ρα των ευχαριστιν. Να θυμηθ τον πρτο μου δσκαλο, τον κ. Σαλβνο (τσι τον αποκαλοσαν λοι), ο οποος με μαθε να αγαπ τη Γεωγραφα. Νομζω του το οφελω.
Θλω θερμ να ευχαριστσω τον αγαπητ φλο καθηγητ Ευγ- γελο Λιβιερτο που πρτεινε τη δημοσευση αυτν των κειμνων στη σειρ την οποα χει δημιουργσει «Ταξδια με χρτες σε τπους και ουτοπες». Χαρομαι που το πνημ μου θα βρσκεται με τσο καλ συντροφι.
Τον Γιργο Τλια, παλαι μου μαθητ και τρα πολ αγαπητ και εκλεκτ συνδελφο, ευχαριστ για την πντα ευχριστη και γνιμη συνεργασα.
10 Η «Νεωτερικ Γεωγραφα» των Δημητριων – Βιννη 1791
10
C Y M B
C Y M B
Στην κ. Δμητρα Ργκλη οφελω θερμς ευχαριστες για τη φρο- ντδα με την οποα επιμελθηκε το κεμενο, τοιμο για το τυπογρα- φεο.
Πολλς ευχαριστες επσης στην κ. Μαρα Παζαρλ για την τελικ επιμλεια του κειμνου και στις «Εκδσεις Ζτη» για την εξαρετη τυπογραφικ εργασα.
Αικατερνη Κουμαριανο
12
C Y M B
C Y M B
περ ες λγους εναι σμερον γνωστν κ τς πιγραφς, ες λιγστους δ’ ξ ναγνσεως, νεκα τς σπανιτητς του.
ντ. Μηλιαρκης, 1885
Εισαγωγικ 13
Στον Μιχαλ Θ. Λσκαρι
Τ ιμντας στα πρσφατα χρνια τη Νεωτερικ Γεωγραφα, μελε- τητς της ιστορας του ελληνικο διαφωτισμο την χαρακτηρ-
ζει «…κεμενο φωτειν, σχεδν ισξιο να συγκριθε με το Υπμνημα του Κορα, και σχεδν ιστιμο με τη Νομαρχα»1. Και οι τρεις συγ- γραφς εκφρζουν, σε διαφορετικ εππεδα, μσα σε μια περοδο δεκαπντε χρνων, την ακμαα αναγεννητικ προσπθεια του ελλη- νικο κσμου: στα 1791 ο Δανιλ Φιλιππδης και ο Γρηγριος Κων- σταντς συνεργζονται και εκδδουν τη Νεωτερικ Γεωγραφα· στα 1803 ο Κορας απαγγλλει στο Παρσι, σε συνεδρα της Societé des Observateurs de l’Homme το «Mémoire sur l’état actuel de la civilisa- tion dans la Grèce»· στα 1806 ο αννυμος συντκτης της χαρζει στο ελληνικ θνος την Ελληνικ Νομαρχα. Δημιουργματα του διαφω- τισμο, εν ξεκινον απ διαφορετικ το καθνα αφετηρα, τενουν προς κοινος στχους και κρυσταλλνουν στις σελδες τους τα αιτ- ματα και τις επιδιξεις του ελληνισμο, τον εθνικ του παλμ.
Στο πρτο εναι φανερ η προσπθεια να προσδιοριστε ο ελληνι- κς χρος σε συνρτηση με τον ιστορικ παργοντα· να λειτουργ- σει η ιστορικ μνμη αλλ και να καταγραφε η παροσα στιγμ· να προβληθον σχσεις πολιτισμικς, κοινωνικς, οικονομικς, να ζω- ντανψουν οι σγχρονοι ροι της ελληνικς ζως.
Το Υπμνημα του Κορα, διατυπωμνο με σοφα, αξιοπρπεια και απλυτη γνση των προβλημτων του ελληνισμο, θλει ν’ αποκα-
1. Κ. Θ. Δημαρς, Φροντσματα: Γρηγριος Κωνσταντς. 1962, σ. 92.
14 Η «Νεωτερικ Γεωγραφα» των Δημητριων – Βιννη 1791
14
C Y M B
C Y M B
ταστσει την ελληνικ παρουσα μσα στον δυτικ κσμο και να δι- εκδικσει για τον ελληνισμ θση ισοτιμας στην ευρωπακ κοιντη- τα. σο για την Ελληνικ Νομαρχα, η συγγραφ της, δεγμα προηγ- μνης εθνικς συνεδησης, αποβλπει να ισχυροποισει τον πθο της ελευθερας στους λληνες, να τους εμπνεσει την εκτμηση και τον σεβασμ στους νμους, να τους προετοιμσει σε οργανωμνο, ελε- θερο εθνικ βο· «…πσον εναι καλλιοτρα Νομαρχικ διοκησις π τς λοιπς, τι ες ατν μνον φυλττεται λευθερα το νθρπου…»2. Προσθτω τι εκτς απ το πμνημα που χει γρα- φε γαλλικ, τα λλα δο κεμενα εναι γραμμνα σε δημοτικ γλσ- σα, λογιτερη στη Νομαρχα, πηγαα και «ρθδοξη» στη Νεωτερικ Γεωγραφα.
Η Νεωτερικ Γεωγραφα εκδθηκε στα 1791 στη Βιννη απ τους δο συμπατριτες λγιους και ιερωμνους, τον Δανιλ Φιλιππδη και τον Γρηγριο Κωνσταντ. Το βιβλο αποτελεται απ τον πρτο τμο που περιλαμβνει την «Ερωπκη Τουρκα, ταλα, Σπνια, Πορτου- γαλλα κα Φρντζα». Δο λλοι τμοι χειργραφοι τους οποους εχε μαζ του ο Φιλιππδης σ’ να ταξδι του στην Πλη, κηκαν μαζ με τα υπρχοντ του, οικοσκευ, βιβλα, ργανα φυσικς και χημεας, στη φωτι που γινε λγον καιρ μετ την φιξ του –νοιξη του 1795– στην πατρδα του τις Μηλις, με συνπεια να μενει το ργο ασυμπλρωτο. Εναι ευτχημα ωστσο τι οι συγγραφες εχαν προ- τξει για κδοση την εντητα που περιγρφονται οι ελληνικο τποι και τσι η ελληνικ γραμματεα πλουτστηκε με να κεμενο μοναδικ και αναντικατστατο. Η ιδιοτυπα του, την οποα θα θελα αμσως να επισημνω, σε σγκριση με παλαιτερα ελληνικ γεωγραφικ κε- μενα, συνσταται αφενς στη μθοδο την οποα εφαρμζουν οι δο συγγραφες και αφετρου στο υλικ που προσφρουν ειδικ για την Ελλδα. Αντ δηλαδ να καταφγουν, σμφωνα με τη συνθεια που επικρατοσε, στην αντιγραφ, μμηση και μετφραση ξνων αρχα- ων γεωγραφικν βιβλων, επεδωξαν να γεωγραφσουν και να περι-
2. λληνικ Νομαρχα τοι Λγος περ λευθερας… παρ νωνμου το λληνος. κδ. Β, εισαγωγ-επιμλεια Ν. Β. Τωμαδκη. Το παρθεμα απ τον ττλο.
15
Εισαγωγικ 15
γρψουν τον ελληνικ χρο βασισμνοι στην προσωπικ τους γνση των τπων, που ταν κατορθωτ, σε πληροφορες τις οποες συν- λεγαν απ συμπατριτες τους για σες ελληνικς περιοχς δεν εχαν γνωρσει οι διοι. Δεν περιορστηκαν μως στην περιγραφικ παρ- θεση των γεωγραφικν γνσεων· θλησαν συνμα να αναζητσουν τους παργοντες και φορες που εκφρζουν τις σχσεις χρος- χρνος-νθρωπος, να ανιχνεσουν αιτες, να ερμηνεσουν τα φαιν- μενα. Συχν προσφρουν τις προσωπικς απψεις τους και λλοτε προτενουν λσεις στα ζητματα που απασχολοσαν τον ελληνισμ. Υλικ αντλον και απ τους αρχαους γεωγρφους, αποβλποντας σε πληρτητα των παρεχομνων στοιχεων και σε χρσιμες αναδρομς και συσχετσεις. Εγκαινιζουν τσι καινοργια μθοδο στη σνθεση γεωγραφικο βιβλου, μθοδο στην οποα προχει η συλλογ, συγκ- ντρωση και παρουσαση πρωττυπης γεωγραφικς λης που αφορ στη σγχρονη πραγματικτητα. Η παρλληλη χρησιμοποηση ξνων γεωγραφικν κειμνων συντελε στον εμπλουτισμ της Νεωτερικς Γεωγραφας, μλιστα στα κεφλαια εκενα τα οποα περιγρφουν τις υπλοιπες ευρωπακς χρες και σε σα αναφρονται στη θεωρα της γεωγραφας3.
Αυτονητο εναι πως η Γεωγραφα των Δημητριων αποτελε κε- μενο οριακ για την ελληνικ γραμματεα: οι συγγραφες, απαλλαγ- μνοι απ την παλαι αντληψη για τη σνθεση γεωγραφικν βιβλ- ων, σπζοντας την σχολαστικ παρδοση που την ακολουθοσαν ως ττε οι περισστεροι λληνες συγγραφες γεωγραφιν, προσπ- θησαν να αξιοποισουν τα διδγματα της νετερης γεωγραφικς
3. Η Νεωτερικ Γεωγραφα, πρωττυπη, στο μεγαλτερο ποσοστ, ως προς το μρος που αναφρεται στην Ελλδα, εναι ερανισμνη για την θεωρα της γεωγραφας και για τις λλες ευρωπακς χρες. Τα ξνα κεμενα που χρησιμοποησαν οι Δημητριες εναι η Encyclopédie Méthodique του Panckoucke, στο γεωγραφικ της τμμα, και το βιβλο του γλλου γεωγρφου Nicolle de la Croix, Nouvelle méthode pour aprendre la géographie universele… Lyon, 1705. Δεν σημανει μως τι ο ερανιστικς χαρακτρας μεινει την αξα και αποστερε τη ΝΓ απ αρετς πως η ζωντνια του φους και η πρωτοτυπα. Τα ξνα κεμενα, σα χουν αυτοσια χρησιμοποιηθε, ενσωματθηκαν φυσιολογικ στο κεμενο των Δημητριων και δεν ταρζουν την τξη του βιβλου. Βλ. περισστερα εδ, κεφ. Η Νεωτερικτητα, σ. 111 κ.εξ.
16 Η «Νεωτερικ Γεωγραφα» των Δημητριων – Βιννη 1791
16
C Y M B
C Y M B
επιστμης τη στιγμ που πγαινε να διαμορφωθε με τη σγχρονη ννοια της ανθρωπογεωγραφας και της ιστορικς γεωγραφας, και να τα εφαρμσουν στη συγγραφ τους4.
Ο Δανιλ Φιλιππδης και ο Γρηγριος Κωνσταντς δεν ταν μνο συμπατριτες και συγγενες· στα νεανικ και κατπιν στα χρνια της πρτης ωριμτητας οι οικογενειακο δεσμο τους ενισχθηκαν απ κοινς επιδιξεις και κοινς ελπδες. Συνομληκοι περπου, γεννημ- νοι και οι δο στη δεκαετα ανμεσα στα χρνια 1750 και 1760, στις Μηλις του Πηλου, ακολοθησαν για αρκετ χρνια δρμους μοι- ους. Αφιερθηκαν πολ νοι στην εκκλησα, εφοτησαν σε γνωστ ελληνικ σχολεα, ταξδεψαν μαζ, συνεργστηκαν στη συγγραφ του πρτου βιβλου τους. Το αναγεννητικ κνημα του ελληνισμο, μνιμος ξονας των επιδιξεν τους, στθηκε ο συνεκτικς δεσμς τους σε χρνια οπο η απομκρυνση, η ηλικα, διαφορετικς βιοτικς συνθκες, ταν δυνατ να αλλοισουν τον εσωτερικ πυρνα της φιλας τους. Θυμζω συγκεκριμνα μεταγενστερο στχο, το σχολεο στις Μηλις5.
4. Απ τους λληνες που επεσμαναν πριν απ τους Δημητριες την «εχρησταν» της Γεωγραφας και την αξα της σγχρονης μαρτυρας στις γεωγραφικς συγγραφς, αναφρω τον Γεργιο Φατζα και τον Ισηπο Μοισιδακα. Ο πρτος στο βιβλο του Γραμματικ Γεωγραφικ –μετφραση απ πρτυπο αγγλικ–, που το ετπωσε στα 1760 στη Βενετα, εχε παρεμβλει στο ξνο κεμενο πληροφορες απ τη σγχρονη ελληνικ ζω. Χρησιμο- ποησε επσης ο Φατζας τον ρο «Νεωτερικ Γεωγραφα». Λγα χρνια αργτερα στα 1781 ο Μοισιδακας λγιος συνδεδεμνος με τον Δ. Καταρτζ, στο βιβλο του «Θεωρα της γεωγραφας», επκρινε την αδιαφορα των «πεπαιδευμνων» προς μιαν «τν ναγκαι- οττων πιστημν» υπογραμμζοντας τι «…ο Νεωτερικο οτινες περαιτρω δν σκιαμα- χοσι πρς τος κενοσπουδας, πντες νασχολονται ν ατ…» (σ. VI-VII).
5. Επιβεβαωση και επισφργιση της φιλας τους και πραν απ τα εγκσμια μπορε να θεωρηθε η νεκρολογα την οποα γραψε ο Κωνσταντς, στα 1833, για τον Φιλιπ- πδη, ταν φθασε στην Αγινα απ τη Βεσσαραβα το γγελμα του θαντου του εξα- δλφου του. Στο κεμενο αυτ, μαζ με την κφραση της λπης, υπρχει φανερ η εκτμησ του για την αρετ και το ργο του παλαιο του συνεργτη. Και ο παινος εναι αξιτερος καθς προρχεται απ τον τραχ και αδκαστο Κωνσταντ του οπο- ου την ευθυκρισα δσκολα επηραζαν δεσμο φιλας και συγγνειας. Παρδειγμα χαρακτηριστικ οι κρσεις του για τον λλο του εξδελφο και συνεργτη, τον νθιμο Γαζ, τον οποο με ασυνθιστη δριμτητα επετμησε στη διαθκη του. Για τον πρτο βλ., θην, Β, 1833, αρ. 121, 14 Ιουνου, σ. 486-7. – Τη διαθκη του Κωνσταντ βλ. στο δημοσευμα του Θ. Κ. Σπερντσα, Γρηγριος Κωνσταντς ς φορος τς παι-
17
Εισαγωγικ 17
Στα 1780, μετ απ παραμον και σπουδς στον θω, τη Χο, την Πλη, οι δο νοι Θεσσαλο φθασαν στις Παραδουνβιες Ηγεμον- ες: συνηθισμνο τρμα μιας πορεας που την ακολουθοσαν συχν οι φιλομαθες και φιλοπροδοι λληνες, γιατ στις Ηγεμονες βρισκαν πρσφορες συνθκες σπουδν και εργασας. Τη δεκαετα μεταξ 1780-1790 οι Δημητριες την πρασαν λλοτε στο Ισιο και λλοτε στο Βουκουρστι, σπουδζοντας στην αρχ, διδσκοντας αργτερα στα σχολεα των δο πλεων.
Εδ εχαν την τχη να σχετισθον με ναν κκλο νων που εχαν ανλογα με τα δικ τους ενδιαφροντα –ανμεσ τους και ο Ργας– και να γνωρσουν, τλειο εκπρσωπο του διαφωτισμνου δεσποτι- σμο, τον Δημητρκη Καταρτζ που τους εμησε σε καινοργιο κ- σμο γνσεων και τους φερε σε επαφ με τη γαλλικ παιδεα. Αυτς στθηκε, σμφωνα με πολλς πιθαντητες, και ο εμπνευστς της Νεωτερικς Γεωγραφας, ο οδηγς και διδσκαλος των Δημητριων στην πραγματοποηση του ργου.
Τα χρνια λλωστε που ζησαν κοντ του ο Κωνσταντς και ο Φιλιππδης συμππτουν με την εποχ οπο η δημιουργικ, ανακαινι- στικ του προσπθεια βρσκεται στη μεγλη της νταση. ταν φυ- σικ λοιπν οι νετεροι να δεχθον την επδραση της ισχυρς του προσωπικτητας και την παρακνησ του να συμβλουν και αυτο στο κνημα του ελληνικο διαφωτισμο. Τα κεμεν του μπορον να βοηθσουν στη συγκεκριμνη περπτωση τσο στα μρη που εξα- ρει τη χρησιμτητα της γεωγραφας αποκαλντας τη, μαζ με τη χρονολογα, «…τ δο μτια τς στορας…», σο και εκε οπο αναφρεται ειδικτερα στη μθοδο την οποα θα πρπει να ακολου- θον οι γεωγρφοι: «…θεν γεωγρφος μου φιλσοφος Ρωμης ς διαιρση τ γεωγραφα σ δο, τν ρχαα κα τ να, καθς εναι κ’ στορα· στν παλαι ς π γι τ θνη, τς πολιτεαις, τς χ- ραις, κενο πο ταν· κα στ να κενο πο εναι…»· και αλλο: «…βνωντας θναις (γεωγραφα να), ς πον σα μπορον γι
δεας ν τς Κυκλδας. Αντυπο απ την Επετηρδα της Εταιρεας Κυκλαδικν Με- λετν, Α, 1960, σ. 87-91.
18 Η «Νεωτερικ Γεωγραφα» των Δημητριων – Βιννη 1791
18
C Y M B
C Y M B
τς τωρινας θναις, κα δν τ βρσκει κανες ποποτες γραμμ- να…»6.
Επιβεβαωση της συμβολς του Καταρτζ στη Νεωτερικ Γεωγρα- φα αποτελε ο τρπος με τον οποο διαμορφθηκε το βιβλο, το υλικ που προσφρει, πολλς απ τις ιδες που εισγει, η γλσσα &sigm
![IBM Cognos Event Studio 1100 GnU · z ú °i M≤OHbCognos Framework Manager ñ ¼ ≥ªC ¼ O@ ÷½≤] pd ½≤B BLo MpΓC bCognos Analytics ñ} M≤ Ao ¼½≤ π b [ñC IBM Cognos](https://static.fdocument.org/doc/165x107/5fc9c78234294d7640473b89/ibm-cognos-event-studio-1100-gnu-z-i-maohbcognos-framework-manager-.jpg)
