Book Update

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ INTERREG IIIC «∆ΙΚΤΥΟ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΑΡΚΩΝ»

το τετράδιο του Παναχαϊκού

ΠΙΛΟΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗΣ

«Παναχαϊκό όρος… το πάρκο της Πάτρας»

Υλοποίηση:Αναπτυξιακή ∆ηµοτική Επιχείρηση Πάτρας (Α∆ΕΠ), Ιδιωτικό Γυµνάσιο Ελληνική Αναγέννηση

bookupdate.indd 1bookupdate.indd 1 5/2/07 6:47:22 PM5/2/07 6:47:22 PM

Η παρούσα έκδοση υλοποιήθηκε στα πλαίσια του Réseau des Parcs,από την Αναπτυξιακή ∆ηµοτική Επιχείρηση Πάτρας (Α∆ΕΠ)

Ελ. Βενιζέλου 38 & Σολωµούτηλ.: +302610 361745, +302610 361766, +302610 361782fax: +302610 361782, url:www.adep.gr, e-mail: [email protected]

Την επιµέλεια και ευθύνη της έκδοσης είχεο Κωνσταντίνος Γ. ΚωνσταντακόπουλοςΒιολόγος - Περιβαλλοντολόγος - Α∆ΕΠ

Συνεργάστηκαν για την παρούσα έκδοσηαπό την Α∆ΕΠ: • Σόνια Θεοδωρίτση • Μαρία Μιχαλοπούλου • Γεωργία Αποστολοπούλου • Λευτέρης Αλεξόπουλοςαπό το Ιδιωτικό Γυµνάσιο «Ελληνική Αναγέννηση» • ∆έσποινα Κωνσταντακοπούλου- Κωτσοπούλου • Γεώργιος ∆ουλαµάς • Κωνσταντίνος Γιωτσόπουλος


Χαιρετισµοί 4

Παναχαϊκό Όρος «Ιστορικά» 13

Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και η ευαισθητοποίηση

των πολιτών «εργαλείο» για τη βιώσιµη ανάπτυξη

του Παναχαϊκού Όρους 17

Λίγα λόγια για το πρόγραµµα 20

Ο λόγος στα παιδιά 24

Η χλωρίδα 30

Η πανίδα 37

Ποιήµατα 48

Αποτύπωση απόψεων για το Παναχαϊκό / ερωτηµατολόγιο 53

Προφίλ Α∆ΕΠ 62

Προφίλ Ελληνικής Αναγέννησης 63

Προφίλ Réseau des parcs 65

Τα παιδιά ζωγραφίζουν 71

Περιεχόμενα


4

Χαιρετισμός Προέδρου ΑΔΕΠ

ήµερα προβάλλεται όλο και πιο έντονα το αίτηµα της αντιµετώ-πισης της περιβαλλοντικής κρίσης µέσα από την εκπαίδευση. Μια

οικολογικά προσανατολισµένη παιδεία µπορεί να δώσει λύσεις στα πε-ριβαλλοντικά ζητήµατα µε την ανάπτυξη οικολογικής σκέψης και συ-νείδησης µέσα από τις µεθόδους της σχολικής διαδικασίας. Χρειάζεται συνεπώς ένα ανοικτό σχολείο στην κοινωνία που δεν θα δίνει στείρες γνώσεις στους µαθητές αλλά θα αναπτύσσει τη δηµιουργική πρωτο-βουλία, θα τους ευαισθητοποιεί σε κοινωνικά θέµατα, θα διερευνά τις λειτουργίες και τις σχέσεις ανθρώπου, κοινωνίας, φύσης και θα αποτε-λέσει βασικό παράγοντα επαναδιαµόρφωσης κοινωνικών στάσεων και αξιών µέσα από καινοτόµες παιδαγωγικές πρακτικές. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση σαν ο άµεσος «∆ιαχειριστής» των προβληµά-των των τοπικών κοινωνιών, οφείλει να παίξει το ρόλο που απαιτείται, ως αρωγός - καθοδηγητής και στον τοµέα της διαµόρφωσης περιβαλλο-ντικής συνείδησης των µαθητών των σχολείων της πόλη µας.Ο ∆ήµος Πατρέων µέσω της Αναπτυξιακής ∆ηµοτικής Επιχείρησης Πάτρας (Α∆ΕΠ) από πολύ νωρίς (1993) ξεκίνησε να συνεργάζεται - να υποστηρίζει την εκπαιδευτική κοινότητα στην υλοποίηση δράσεων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης σε θεµατικές ενότητες που είχαν ιδιαίτε-ρη σηµασία για τη περιβαλλοντική πολιτική που εφαρµόζει (∆ιαχείριση των αστικών απορριµµάτων, πράσινο, ενέργεια κ.α.)Το πρόγραµµα «Παναχαϊκό όρος… το πάρκο της Πάτρας» που συντό-νισε η Α∆ΕΠ και υλοποιήθηκε από το Ιδιωτικό Γυµνάσιο «Ελληνική Αναγέννηση» αποτελεί αναπόσπαστο κοµµάτι της πρωτοβουλίας που έχει αναπτύξει η Α∆ΕΠ για τη προστασία και ανάδειξη του Παναχαϊκού όρους. Η έκδοση του «Τετραδίου του Παναχαϊκού» έχουµε τη πεποί-θηση ότι θα συµβάλλει σηµαντικά στην ευαισθητοποίηση των µαθητών της πόλης µας για το πανέµορφο βουνό της Πάτρας το Παναχαϊκό.

Κωνσταντίνος Καρπέτας


5 ο φυσικό περιβάλλον αποτελεί το απαραίτητο στοιχείο της ζωής του ανθρώπου. Μέσα σε αυτό γεννιέται, ζει, απολαµβάνει και αξιοποιεί τις δυνατότητές του. Από εµάς θέλει µόνο σεβασµό, γιατί αν δεν τον έχει, βλάπτεται όχι µόνο αυτό, αλλά κυρίως εµείς.Είναι δε απορίας άξιο ότι η άλογη φύση, λογικεύεται περισσότερο από εµάς, οι οποίοι µπροστά στην απληστία και τη βουλιµία µας την στραγ-γαλίζουµε καθηµερινά.Ευτυχώς, όµως, µέσα σε αυτήν την αδηφάγο µανία του ανθρώπου υπάρ-χουν πρωτοβουλίες προστασίας του περιβάλλοντος σε παγκόσµια κλί-µακα, θετικές, από διάφορους φορείς, µε ευοίωνα και ελπιδοφόρα µη-νύµατα και αποτελέσµατα.Εµείς, ως Εκπαιδευτήρια του Συλλόγου «Ελληνική Αναγέννηση» συµ-βάλλουµε και προσπαθούµε να αναδεικνύουµε το θέµα αυτό της Περι-βαλλοντικής Αγωγής κάθε σχολική χρονιά, ευαισθητοποιώντας τους µαθητές µας να συµµετέχουν στα διάφορα περιβαλλοντικά προγράµµα-τα τόσο της Πρωτοβάθµιας όσο και της ∆ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης. Ιδιαιτέρως φέτος το Γυµνάσιό µας είχε ενεργό συµµετοχή στο πρόγραµ-µα της Αναπτυξιακής ∆ηµοτικής Επιχείρησης του ∆ήµου Πατρέων.Χαιρετίζουµε λοιπόν τη σηµαντική αυτή προσπάθεια και διαβεβαιώνου-µε όλους τους αρµόδιους φορείς ότι τα Εκπαιδευτήρια «Ελληνική Ανα-γέννηση» µε πολλή χαρά και υπευθυνότητα θα είναι παρόντα σε κάθε τέτοια προσπάθεια και πρωτοβουλία.

Αντιγόνη Μενούνου

Χαιρετισμός Προέδρου ΕκπαιδευτηρίωνΣυλλόγου «Ελληνική Αναγέννηση»


6

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗγια το περιβάλλον και την αειφορία

Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση είναι µια διαδικασία αναγνώρισης αξιών και διασαφήνισης εννοιών που οδηγεί στην ανάπτυξη ικα-νοτήτων και στάσεων που είναι απαραίτητες για την κατανόηση και την εκτίµηση της συσχέτισης ανθρώπου, πολιτισµού και βιοφυ-σικού περιβάλλοντος. Η Περιβαλ-λοντική Εκπαίδευση συνεπάγε-ται άσκηση στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαµόρφωση ενός κώδικα συµπεριφοράς του κάθε ατόµου ξεχωριστά γύρω από τα ζητήµατα που αφορούν την ποιότητα του περιβάλλοντος (UNESCO 1970)Το Τµήµα Περιβαλλοντικής Εκ-παίδευσης της ∆ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης του Νοµού Αχαΐας άρχισε τη λειτουργία του το 1991.Χρησιµοποιώντας ετήσιους σχεδι-ασµούς µε βραχυπρόθεσµους και µακροπρόθεσµους στόχους οδη-γηθήκαµε σε: 1. Ένα οργανωµέ-νο Τµήµα Υποστήριξης όλων των προγραµµάτων µε εκπαιδευτικό υλικό, µεθόδους, νέες τεχνολογίες και δικτυώσεις, 2. Έκρηξη συµµε-τοχής µαθητών και εκπαιδευτι-κών σε προγράµµατα Περιβαλλο-ντικής Εκπαίδευσης. Τα τελευταία

χρόνια το 15% των µαθητών και εκπαιδευτικών του Νοµού Αχαΐας συµµετέχει σε προγράµµατα Πε-ριβαλλοντικής Εκπαίδευσης.Σκοπός µας η καλλιέργεια γνώσε-ων, η κατανόηση των πραγµατικών προβληµάτων, η ανάπτυξη στάσε-ων και συµπεριφορών σε µαθητές και εκπαιδευτικούς που οδηγούν στη Αειφόρο Ανάπτυξη και στην καλύτερη ποιότητα ζωής ώστε να γίνουν ικανοί να δράσουν ατοµικά και οµαδικά σε τοπικό επίπεδο και να συνδέσουν τα τοπικά προβλή-µατα µε την παγκόσµια κοινότητα και το παγκόσµιο περιβάλλον. Το Τµήµα Περιβαλλοντικής Εκ-παίδευσης της ∆ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης Αχαΐας συνεργά-ζεται όλα αυτά τα χρόνια µε την Α∆ΕΠ του ∆ήµου Πατρέων για την: 1. υποστήριξη των προγραµ-µάτων Περιβαλλοντικής Εκπαί-δευσης, 2. διοργάνωση σεµιναρί-ων και ηµερίδων, 3. δηµιουργία ενηµερωτικού υλικού, 4. υλοποίη-ση κοινών δράσεων και δραστηρι-οτήτων, 5. κοινοποίηση - παρου-σίαση αποτελεσµάτωνΗ συνεργασία αυτή έχει αναπτυ-χθεί εδώ και αρκετά χρόνια και στηριζόµενη στις αρχές της επι-


7 κουρικότητας και της κοινής ευ-θύνης έχει προσφέρει τα µέγιστα σε εκπαιδευτικούς και µαθητές.Η Α∆ΕΠ εκπόνησε σχέδιο µελέ-της για την ορθολογική διαχείριση του φυσικού και ανθρωπογενούς οικοσυστήµατος και τη βιώσιµη ανάπτυξη της περιοχής γύρω από τον ορεινό όγκο του Παναχαϊκού. Η περιοχή Natura 2000 του Πα-ναχαϊκού όρους, λόγω της γεω-γραφικής της θέσης , έχει ιδιαί-τερη σηµασία στην εξάπλωση της χλωρίδας και την αποδηµία της ορνιθοπανίδας. Πρόκειται για το-πίο µε ιδιαίτερη φυσική οµορφιά, µεγάλη οικολογική αλλά και ιστο-ρική αξία, που αν το γνωρίσουµε και το αγαπήσουµε, θα µπορέσου-µε να το διαφυλάξουµε και να το προστατέψουµε.Με το πρόγραµµα Περιβαλλοντι-κής Εκπαίδευσης που υλοποίησε το Γυµνάσιο “ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΝΑ-ΓΕΝΝΗΣΗ” µε θέµα «Παναχαϊκό όρος…το πάρκο της Πάτρας», το σχολείο έγινε κυψέλη παραγωγής ιδεών και κατάθεσης προτάσεων για την παραγωγική τουριστική αξιοποίηση των φυσικών και πολι-τιστικών πόρων του Παναχαϊκού

αλλά και για την προστασία του.Το «ΤΕΤΡΑ∆ΙΟ ΤΟΥ ΠΑΝΑΧΑ-ΪΚΟΥ ΟΡΟΥΣ» είναι το αποτέλε-σµα αυτής της γόνιµης συνεργα-σίας µεταξύ της Α∆ΕΠ και της περιβαλλοντικής οµάδας του Γυ-µνασίου ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΝΑΓΕΝ-ΝΗΣΗ και ενισχύει τη δυνατότητα της αποτελεσµατικής ανάδειξης και προστασίας του Παναχαϊκού µέσα από την εκπαίδευση.Αξίζουν συγχαρητήρια στους εκ-παιδευτικούς και τους µαθητές για τη δηµιουργία αυτής της εξαι-ρετικής έκδοσης που ελπίζουµε να είναι ο προάγγελος και άλλων εκδόσεων, δράσεων και δραστηρι-οτήτων των σχολείων της Αχαΐας σε συνεργασία µε την Α∆ΕΠ, µε στόχο την διεύρυνση της Περι-βαλλοντικής Εκπαίδευσης ως µέσο υποστήριξης της βιώσι-µης ανάπτυξης του Παναχαϊκού όρους, του βουνού της Πάτρας.

Παπαϊωάννου ΙωάνναΒλάχος Ιωάννης

Υπεύθυνοι Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης ∆ευτεροβάθµιας

Εκπαίδευσης Αχαϊας

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗγια το περιβάλλον και την αειφορίαιφορία


8 την εποχή µας, οι ενδείξεις για την καταστροφή από τον άνθρω-πο των φυσικών συστηµάτων του πλανήτη µας αφθονούν. Κάναµε

κακή χρήση της δύναµης που µας έδωσε ο Θεός και καταστρέφουµε τη δηµιουργία Του. Σ’ αυτή την τόσο κρίσιµη κατάσταση, είναι απαραίτητο το Σχολείο, σαν θεσµός, να υπενθυµίσει τις υποχρεώσεις των µελλο-ντικών πολιτών αυτού του πλανήτη, για την προστασία και διαιωνίσει όλων των µορφών ζωής. Πρέπει να συνειδητοποιήσουν οι νέοι την ευ-θύνη τους για κάθε τι που κάνει τη ζωή δυνατή στην απεραντοσύνη του Σύµπαντος.Ευχαριστώ θερµά την Α.∆.Ε.Π. για την ευκαιρία και την υποστήριξη που έδωσε στο Γυµνάσιο της «ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ» να συµµετάσχει στην υλοποίηση του προγράµµατος: Το Παναχαϊκό όρος, το πάρκο της Πάτρας. Επίσης ευχαριστώ το τµήµα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης της ∆/βάθµιας Εκπαίδευσης Ν. Αχαΐας για την συνεργα-σία. Προπάντων όµως ευχαριστώ και συγχαίρω τους µαθητές µας, που µε ενδιαφέρον, προβληµατισµό και µεράκι, έψαξαν, έµαθαν, κατέγραψαν και συνειδητοποιηµένοι περιβαλλοντικά υλοποίησαν το πρόγραµµα.Ένα πρόγραµµα, που αφορά µια από τις λίγες πηγές ζωής της περιο-χής µας: Το Παναχαϊκό όρος, άγνωστο σε πολλούς, τόσο όµως όµορφο, προσιτό και αξιοποιήσιµο, όπως αποδείχθηκε µέσα από τις επισκέψεις, που πραγµατοποίησαν οι µαθητές µας. Το Παναχαϊκό είναι ένας δεσµός φυσικός, ιστορικός και πολιτιστικός, που ενώνει το χθες µε το αύριο της πόλης µας. Είµαστε υποχρεωµένοι να το αξιοποιήσουµε, σεβόµενοι την πανίδα και την χλωρίδα του, χωρίς να βαδίσουµε ενάντια στις προ-θέσεις και το έργο του Θεού.

∆έσποιναΚωνσταντακοπούλου - Κωτσοπούλου

Μαθηµατικός

Χαιρετισμός Διευθύντριας Γυμνασίου Ελληνικης Αναγέννησης


9 Το «∆ΙΚΤΥΟ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΑΡΚΩΝ» αποτελεί ένα εγκε-κριµένο Πρόγραµµα στα πλαί-σια της Κοινοτικής Πρωτοβουλί-ας INTERREG IIIC SOUTH το οποίο εστιάζει στη συνεργασία και τον συντονισµό των χωρών της Μεσογείου, στο πεδίο της προ-στασίας και διαχείρισης της φυ-σικής, πολιτιστικής και τοπιακής κληρονοµιάς σε προστατευόµενες περιοχές (Εθνικά Πάρκα, περιο-χές Natura 2000, περιοχές φυσι-κού κάλους κ.α.)Στο Πρόγραµµα συµµετέχουν εκ-προσωπούµενες από αντίστοι-χους φορείς 14 περιοχές της Με-σογείου από την Ε.Ε. καθώς τις ονοµαζόµενες «Τρίτες Χώρες»:ΑΛΓΕΡΙΑ: Υπουργείο Γεωργίας και ∆ασώνΙΣΠΑΝΙΑ: Περιφέρεια της Μούρθια Φορέας Περιβάλλοντος της περιοχής της Ανδαλουσίας ∆ήµος της Κόρδοβα ΕΛΛΑ∆Α: Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου Β. Σποράδων Αναπτυξιακή ∆ηµοτική Επιχείρη-ση Πάτρας

ΙΣΡΑΗΛ: Υπηρεσία των Εθνι-κών Προστατευόµενων Φυσικών Πάρκών –ΙσραήλΙΤΑΛΙΑ: Εθνικό Πάρκο του Βε-ζούβιου – ΙταλίαΠεριφέρεια Καµπανίας – ΙταλίαΠεριφέρεια Σικελίας – ΙταλίαςΜΑΛΤΑ: Υπηρεσία Περιβάλλο-ντος και ΣχεδιασµούΜΑΡΟΚΟ: Υπουργείο Περιβάλ-λοντοςΠΟΡΤΟΓΑΛΛΙΑ: Εθνικό Πάρκο της Πενέδα ΓκέρεςΤΥΝΗΣΙΑ: Υπουργείο Περιβάλ-λοντος

Οι δράσεις του ∆ικτύου των Πάρκων έχουν ως βασικούς στό-χους τους εξής : • Τη µεταφορά εµπειρίας, τεχνο-γνωσίας και επιτυχηµένων ε-φαρµοσµένων παραδειγµάτων (Best practices)

• Την αναζήτηση κοινών µοντέ-λων διαχείρισης µεταξύ των χωρών που συµµετέχουν

• Την ανάπτυξη ενός σχεδιασµού που βασίζεται στους κοινούς στόχους της Ε.Ε.

INTERREG IIIC ΝΟΤΟΥ - «ΔΙΚΤΥΟ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΑΡΚΩΝ»PARKS NETWORK – RESEAU DES PARCSΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ


10 ο όρος Παναχαϊκό βρίσκεται στο βορειοδυτικό τµήµα της Πελοποννήσου, νοτιοανατολικά της πόλης της Πάτρας. Χαρακτηρίζεται από πολυσχιδές ανάγλυφο µε αρκετές κορυφές, από τις οποίες η υψηλότερη είναι ο Βοϊδιάς, µε υψόµετρο 1.926 m. Το όρος αυτό έχει κατεύθυνση από βορρά προς νότο και αποτελεί αντιπροσωπευτικό τµήµα της γεωτεκτονικής ζώνης Ολωνού-Πίνδου. Χαρακτηρίζεται από µεγάλη ποικιλία γεωλογικών υποστρωµάτων και τύπων εδαφών, όπως µεγάλου πάχους αλπικά ιζήµατα, ασβεστόλιθους, αργιλικούς σχιστόλιθους και φλύσχεις που είναι έντονα συµπιεσµένα. Επι πλέον, η περιοχή χαρακτηρίζεται από αποθέσεις της Πλειοκαίνου-Τεταρτογενούς Περιόδου που αποτελούνται κυρίως από αργιλικά στοιχεία, κροκαλοπαγή, χαλίκια κ.λπ. Έτσι, στο ανώτερο τµήµα του όρους µπορούν να διακριθούν οι παρακάτω σχηµατισµοί πετρωµάτων: ασβεστόλιθοι µε ή χωρίς πυριτόλιθους, ασβεστόλιθοι µε στρώµατακερατόλιθων και αργιλικών σχιστόλιθων και στρώµατα µε φλύσχεις. Οι σχηµατισµοί αυτοί διακόπτονται από πολλά φαράγγια και ρεµατιές µε χειµάρρους. Η βλάστηση σε αρκετάµέρη στα κατώτερα υψόµετρα επηρεάζεται έντονα από τις ανθρώπινες δραστηριότητες(καλλιεργήσιµοι αγροί και βοσκοτόπια). Η παρουσία της µακκίας βλάστησης στις άκρες των δρόµων και στα όρια των αγρών φανερώνει ότι σε παλαιότερα χρόνια επικρατούσε αυτός ο τύπος βλάστησης. Στα µέρη όπου η θαµνώδης βλάστηση είναι αραιότερη φύονται φρυγανικά είδη όπως Phlomis fruticosa, Coridothymus capitatus, Cistussalvifolius, Micromeria juliana, Sarcopoterium spinosum, κ.λπ., ενώ στις υπόλοιπες εκχερσωµένες επιφάνειες επικρατούν φρύγανα µε κυρίαρχο είδος την ασφάκα (Phlomisfruticosa). Τα δάση κωνοφόρων µε το ενδηµικό είδος ελάτης Abies cephalonicaκαλύπτουν κυρίως το µεγαλύτερο τµήµα της κατώτερης ανατολικής περιοχής, πάνω από τα χωριά Πιτίτσα, Άνω Σαλµένικο και Βουνόπυργος, καθώς επίσης και το κατώτερο νότιο µέρος πάνω από τα χωριά Μοίρα, Βετέικα και Κουναβέικα. Επίσης, στις δυτικές πλαγιέςπάνω από τα χωριά Σούλι, Πουρναρόκαστρο και άνω Καστρίτσι

Παναχαϊκό Όρος – Σύντομη Περιγραφή


11 παρουσιάζονται µικρότερες περιοχές µε αραιή κάλυψη κεφαλληνιακής ελάτης (Abies cephalonica). Τοδάσος της Abies cephalonica έχει καλή δοµή, κυρίως στο νοτιοανατολικό τµήµα της περιοχής πάνω από το χωριό Κρήνη και δυτικά της κορυφής Μάρµπας, όπου είναιαξιοσηµείωτα πυκνό. Σε άλλες περιοχές είναι αραιότερο. Η υποβάθµιση του δάσους ελάτης είναι αποτέλεσµα της έντονης διάβρωσης και βόσκησης. Επάνω από τη δασική ζώνη κυριαρχεί ακανθώδης βλάστηση (Astragalus angustifolius, Astragalus creticus,Acantholimon echinus κ.λπ.). Στις ζώνες αυτές η διάβρωση των ασβεστόλιθων έχει συµβάλει στο σχηµατισµό ενός έντονου ανάγλυφου µε απότοµες ασβεστολιθικές πλαγιές και σάρρες. Πυκνά χορτολίβαδα που ανήκουν στον ορεινό και οροµεσογειακό όροφο βλάστησης, συµµετέχουν στο σχηµατισµό ενός συµπλέγµατος βλάστησης που διαφοροποιείται σαφώς σε τέσσερις κύριους τύπους: ανοιχτά στεπόµορφα λιβάδια, ασβεστόλιθοι, απόκρηµνοι βραχώδεις σχηµατισµοί, ασβεστολιθικές σάρρες και πυκνά κλειστά χορτολίβαδα. Η υποβαθµισµένη βλάστηση, συνοδευόµενη από γυµνό έδαφος προσφέρει καταφύγιο σε µεγάλο ποσοστό της ενδηµικής χλωρίδας τουόρους και κατά συνέπεια είναι, από χλωριδική άποψη, η πιο σηµαντική περιοχή του όρους.Από χλωριδική άποψη η µεγάλη σηµασία του Παναχαϊκού έγκειται στην παρουσία πολλών ενδηµικών φυτών. Πολλά από αυτά είναι Πελοποννησιακά ενδηµικά. Πολλά από αυτά επίσης έχουν περιορισµένη εξάπλωση στην Πελοπόννησο, στη Στερεά Ελλάδα και στα Ιόνια νησιά. Η ύπαρξη πολλών οικοτόπωνπου παρουσιάζουν ενδιαφέρον, όπως απότοµα ασβεστολιθικά βράχια και σάρρες, στεπόµορφα λιβάδια, δάση µε το ενδηµικό είδος Abies cephalonica κ.ά. δίνουν τον χαρακτήρα αυτού του βουνού. Η πανίδα των σπονδυλωτών (µε εξαίρεση τα πουλιά) που έχει καταγραφεί στην περιοχή παρουσιάζει µεγάλη ποικιλότητα.

Παναχαϊκό Όρος – Σύντομη Περιγραφήεριγραφή


Ι. Η Ιστορία


13 αναχαϊκόν όρος ή Παναχαϊκός, επίµηκες µε κατεύθυνσιν ΒΑ, εις

το κέντρον της Αχαΐας, εξ ου καί το όνοµα του. Ό κύριος όγκος του κατ’ ευθείαν Α της πόλεως Πατρών εις άπόστασιν 6-8 χµ. Αι δυο κορυφαί του, Βοίδιάς καί Παλαβού ο πύργος υπέρκεινται του διατη-ρουµένου δάσους της Θάνας. Μεταξύ των δυο κορυφών το οροπέδι-ον Πρασούδι ή Ωµορφη Λάκκα. Μετά τούτο έρχεται ∆ ή Πλαγιά καί Γούρνα Ρουµάνη (δασωµένη) και έπειτα έχοµεν τάς εκ Πατρών θεατάς κορυφάς Κούκουρες ή Κουκούρια. Άλλα οροπέδια: ό Οβρυόκαµπος, της Λουµπίστας καί ή Ρακίτα υπέρ την Γουρζούµισαν. Εκ των κορυφών σχε-δόν πηγάζουν δύο ποταµοί ο Φοίνιξ καί ο Γλαύκος, του τελευταίου µάλι-στα ή ορεινή κοίτη δίδει την γεωλογικήν εκείνην τοµήν, ή οποία µας δίδει το Ν∆ συγκρότηµα του Παναχαϊκού, ονοµασθέν υπό των γεωλόγων Σαϊνόκαστρον, υφ’ ηµών δε Μικρός Παναχαϊκός, όπου ή µ. Όµπλού.Το όρος αναφέρουν οι Πολύβιος καί Πλούταρχος. Τινές έξέλαβον ότι κατά την Αρχαιότητα ήτο ή Σκιόεσσα, ενώ αυτή δεν είναι παρά µέρος των ∆υτικών προεκτάσεων του. Ο Κριτόβουλος ο ‘Ιµβριος (ΙΕ’ αί.) το ονοµάζει Βοός όρος έξελληνίζων το όνοµα του Βοδιάς, υπό το όποιον είναι γενικώτερον γνωστόν κατά τους νεωτέρους χρόνους.Εις “Ηπειρον χείµαρρος καλείται Βοϊδοµάτης (∆ηµ. Σάρρος εις Ήπειρ. Χρ. ΙΒ’ 193). Ό Pouqueville III. 211 έτυµολογεϊ εκ του voda, Σλαυικόν vode, νερόν. Ο Ραγκαβής Β’ 30 το αναφέρει ως Βόδα. Ό Θωµόπουλος 45-60 εύρεν όχι απίθανον να ελέγετο Βοός όρος, διότι από µακράν, εκ της θέσεως Κουκκινές Ρουσάλια των ∆εµέστιχων, παρουσιάζει σχήµα βοός. Καί ο Κορύλλος Χωρογρ. 8 και παρα τώ Πολίτη Παραδ. Α 139,832 αναφέρει τοπικήν παράδοσιν ότι επί του κατακλυσµού εις την κορυφήν του έµεινεν ασκεπής εκ των υδάτων τόσος χώρος, όσος δια να σταθή ένα βόιδι. Βόδα ιχθυοτροφείον παρά την Σαγιάδα (Αραβαντινός Χρο-νογρ. Β’ 397). Εις Μπούµπα Φαρών κρήνη ύδατος Βόνδα, εις Κόνιτσαν Ηπείρου Λιογουβόδα πηγή επίσης (Ήπειρ. Χρον. ΙΒ’ 232). Βοδενά ή Έδεσσα της Μακεδονίας καί Βόδας ποτ. εκεί. Εις Μεσσηνίαν έχοµεν Κίρ Μποντιά (άλβανικόν θηλ. γένους) κατά τον καθήγ. ∆. Γεωργακάν (Place

Παναχαϊκό όρος Ιστορικά

α


14 names of S. Pelop. Ath. 1967, 157). Καί επίθετον Βόντας εις Ιωάννινα (Κ. Συριοπούλου, Προϊστορία Πελοπ. 1964, 7, 10).Και ότι το οµαλόν άλλωστε τούτο όρος είναι πλούσιον εις ύδατα, απο-δεικνύεται εκ του ότι, εκτός του υδραγωγείου Πατρών, τροφοδοτεί πο-ταµούς. καί χείµαρρους όπως τους αναφερθέντας Γλαύκον, Φοίνικα καί ακόµη Βολιναΐον, Σέλεµνον, Μείλιχον, Πλαταναίικο, ∆ιακονιάρην, Φύλ-λουραν κ.ά. οφείλεται δε τούτο εις τάς µεγάλας ποσότητας χιόνος, τάς οποίας τον χειµώνα διατηρεί εις την εκτεταµένην οµαλήν επιφάνειάν του.Ό Αραβαντινός Χρονογρ. Β’ 33 ετυµολογεί τα Βοδενά εκ τίνος Βοδίνου βασ. Βουλγάρων, ο δε Wasmer 131 (316) αντιτίθεται εις την σλαυικήν προέλευσιν του ονόµατος καί ο ∆ιον. Ζακυθηνός, Οι Σλάβοι... 81 ση-µειώνει, προκειµένου περί της λ. Βοδενή, ότι, εάν τούτο προέρχεται εκ του θρακοφρυγικού βέβυ = ύδωρ, το σλαυικόν είναι απλή µετάφρ. του παλαιοτέρου.Ο Σπυρ. Τρικούπης είς προεπαναστατικούς στίχους του καλεί τον Πα-ναχαϊκόν «της Πάτρας το βουνό», όπως καί το λέγουν οί ∆υτικοί Στε-ρεοελλαδίται (Η Ελλάς είς τους Ολυµπ. αγώνας, 262). Βοδιά κάστρο η Expedition 44 αναφέρει µάλλον το φρούριον Σιδηροκάστρου, πάντως επί του Παναχαϊκού κείνται τα φρούρια και του Σαραβαλίου, Σαρακη-νοκάστρου, του ∆άσους (υπέρ το Σούλι), Πουρναρόκαστρον καί Ελεκί-στρα, Καταφύγιον των βυζ. το του Καστριτσιού και το του Σαλµενίκου.Προκύπτει ότι πάντως εγένετο επί του όρους εγκατάστασις τον ΙΕ’ αί. αλβανοφώνων ποιµένων, εκ των οποίων τα αλβανικά καί δι’ αυτών τα σλαυικά ονόµατα, κυριαρχούν όµως έως σήµερον τα Ελληνικά και αναφέροµεν υψώµατα Σταυρός, Πυργάκια, Περδικόλακκα, Κρύα Πέτρα, Λάκκες, Λάκκα Καρµελίτσα, Παπαρίτσα, Λακκοφωλιά, Ράψωµα, Μεγάλη Λάκκα, Στρογγυλό βουνό, Μακριά λάκκα, Μεσονίτσα, Ανήλες, Αγ. Ηλί-ας, Καρότσα, Κορφάδα, Πατερό, Πετράδια, Νεραϊδάλι, Οβρυόκαµπος (καί Αγριόκαµπος), Ράχη καλογήρου καί Μακριά ράχη (προς Πάτρας).


15 Το Παναχαϊκόν είναι από τα ασταθέστερα γεωλιθικώς καί στρωµατο-γραφικώς όρη της χώρας. Βλ. λ. Γεωλογία, κατολισθήσεις, κατεβατός άνεµος, δάση. Απαντά ή Παναχαϊκή ελάτη, µι¬κρότερου µεγέθους, φύλ-λα βραχύτερα, κώνοι µικρότερον καί περισσότερον κυλινδρικοί, παραλ-λαγή της Κεφαλληνιακής. Εικόνα δασωµένου Παναχαϊκού εις βιβλίον του Ουίλλιαµς. ∆ασική οδός προς Σούλι, Μοίρα µέχρι Λεόντιον. Καί πυρκαϊαί συχναί.Ό Πυρρίας το 220 π.Χ. από του Παναχαϊκού εδήωνε την Αχαΐαν. Ο Οµάρ βέης, ελθών το 1466 προς κατάπνιξιν Επαναστάσεως εν Πά-τραις, είχε σκοπούς «από του Βοός όρους πάντα καταθεωµένους τα δρώµενα και αγγέλοντας αυτώ». Άνω του χωρ. Σούλι κατά τον τελευ-ταίον πόλεµον έδρα κλιµακίου Συµµαχ. Αποστολής καί εις το άνω αυτού οροπέδιον Μάζι εγένοντο ρίψεις εξ αεροπλάνων, ως και εις Ρακίταν.Ο Dodwell I,114 οµιλεί (το 1801) δια τα κατά µέγα µέρος καλύπτοντα το όρος δάση µεγάλης ηλικίας, πυκνά, αδιαπέραστα, περιέχοντα πολλάς παραλλαγάς δρυός καί ελάτης. Είναι από τα υψηλότερα και πλέον εύ-σηµα όρη της Ελλάδος, γράφει o Leake II, 138-9. Οι κλέφτες ελέγχουν την ∆. πλευράν του. Ο Β. Α. Γριµάνης, “Αναµνήσεις κατά την ανάβασιν επί του Παναχαϊκού, Πάτραι 1893, δίδει το δροµολόγιόν της δια Θάνας, Βεταΐικα, Μύλοι Ζουπάτας.∆ύο καταφύγια του “Ορειβατικού Συνδέσµου Πατρών, εν εις το Ψάρθι (ύψ. 1500 µ) το προς τιµήν Σωτ. Γεροκωστοπούλου, λειτουργούν από του 1934 (το 1936 έπεξετάθη) κα έτερον εις Πρασούδι παρά την κορυ-φήν δαπάνας Ίω. ∆ιακίδη. Βλ. λ. Χιών (Θωµόπουλος 28, 38 έπ. 45-8, 53, 57, 58, 59 έπ. 66, 81, 85,149, 254, 269, 358, 376, 387, 405, 430, 440, 612).(Πηγή: ΙΣΤΟΡΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ ΠΑΤΡΩΝ, ΚΩΣΤΑ Ν. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ)


ΙΙ. Το πρόγραµµα


17

Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση καιη ευαισθητοποίηση των πολιτών εργαλείογια τη βιώσιμη ανάπτυξη του Παναχαϊκού όρους.

αγωνία του σύγχρονου ανθρώπου για τις αρνητικές επιπτώ-σεις που έχει στον άνθρωπο η καταστροφή του περιβάλλοντος,

οδήγησε στη λήψη µέτρων για τον περιορισµό των επιπτώσεων αυτών. Κυρίαρχη έκφανση του περιβαλλοντικού προβλήµατος αποτελεί η βαθ-µιαία υποβάθµιση έως και καταστροφή των βιοτόπων και της βιοποι-κιλότητας.Οι ορεινές περιοχές όπως αυτή του Παναχαϊκού, του «Βουνού της Πά-τρας», αποτελούν κοιτίδα του φυσικού πλούτου, της παράδοσης, της ιστορίας, της φυσιογνωµίας της περιοχής µας. Το ολοκληρωµένο Πρό-γραµµα Προστασίας και Ανάπτυξης του Παναχαϊκού όρους (Περιοχή Natura 2000), το οποίο συντονίζει και προωθεί ο ∆ήµος Πατρέων και η Α∆ΕΠ, αποτελεί αναµφίβολα ένα σπουδαίο «Αναπτυξιακό Στοίχηµα» για την ευρύτερη περιοχή της Πάτρας.Κεντρικό ρόλο για την επίτευξη της βιώσιµης ανάπτυξης του Παναχαϊ-κού έχει η ευαισθητοποίηση των πολιτών και η περιβαλλοντική εκπαί-δευση (Π.Ε.), η οποία έρχεται συµπληρωµατικά µε το σχολείο να αντα-ποκριθεί στις αυξηµένες ανάγκες για ενεργοποίηση, κριτική προσέγγιση και συµµετοχή του κάθε µαθητή σε θέµατα που τον αφορούν και σχετί-ζονται µε τη ζωή του. Η Α∆ΕΠ έχει µακρά ιστορία, αρχής γενοµένης από το σχολικό έτος 1993-94, µε την Π.Ε. στην ανακύκλωση απορριµµάτων, το φυσικό περι-βάλλον και την ενέργεια και αποτελεί συστατική αρµοδιότητα του Τµή-µατος Περιβάλλοντος.Τη σχολική χρονιά 2006-2007, αξιοποιώντας τη δυνατότητα που έδινε το πιλοτικό προγράµµα RÉSEAU DES PARCS (∆ίκτυο Φυσικών Πάρ-κων), η Α∆ΕΠ προώθησε δράσεις που αφορούν την Π.Ε. και το Πανα-χαϊκό όρος, στο οποίο ανταποκρίθηκε το Γυµνάσιο του Ιδιωτικού Εκ-παιδευτηρίου «Ελληνική Αναγέννηση» προτείνοντας το πρόγραµµα µε τίτλο: «Παναχαϊκό όρος… το πάρκο της Πάτρας».Σκοπός του προγράµµατος Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης ήταν να δι-αµορφώσουµε έναν ενηµερωµένο και ευαίσθητο πληθυσµό γύρω από το οικοσύστηµα, το περιβάλλον και τα προβλήµατα του Παναχαϊκού


18 όρους. Να αποκτήσουν µαθητές και καθηγητές γνώσεις και δεξιότητες, κίνητρα και αίσθηµα προσωπικής δέσµευσης. Να εργαστούν ατοµικά και συλλογικά για την επίλυση των υπαρχόντων προβληµάτων και την πρόληψη νέων. Να αποκτήσουν κοινωνικές αξίες, ζωηρό ενδιαφέρον και διάθεση για ενεργό συµµετοχή στην προστασία και βελτίωση του περιβάλλοντος.Έχοντας ως βάση την επιστηµονική µας γνώση κα εµπειρία, καθώς και την εκπαιδευτική αρτιότητα των καθηγητών, έγινε προσπάθεια να προσεγγίσουµε σοβαρά το τοπίο, τις γεωλογικές - γεωµορφολογικές, κλιµατικές συνθήκες, τα οικοσυστήµατα, την πανίδα και τη χλωρίδα. Η ιστορία του τοπίου µας οδήγησε στη µελέτη και στη γνώση της τοπικής ιστορίας και γεωγραφίας, την ανάδειξη της ιστορικής και πολιτιστικής παράδοσης, την ερµηνεία της σχέσης του φυσικού περιβάλλοντος µε την εξέλιξη της τοπικής κοινωνίας, την εκδήλωση ενδιαφέροντος και σεβασµού προς το φυσικό περιβάλλον και την πολιτιστική κληρονοµιά. Μέσα σ’αυτό το πλαίσιο µελέτης και έρευνας τα παιδιά προσπάθησαν, όπου ήταν εφικτό, να κάνουν προτάσεις βελτίωσης. Πέρα από το γνω-στικό αντικείµενο, η συµµετοχή των µαθητών στο πρόγραµµα τους προ-έτρεψε στην ενεργή συµµετοχή τους, στην κριτική προσέγγιση, στην ανάληψη πρωτοβουλίας, στη συνεργασία και στην ανάπτυξη δραστηριο-τήτων που αποτελούν την βάση για την υγιή και ικανοποιητική προσω-πική επιβίωση του ατόµου στη σύγχρονη κοινωνία.Το πρόγραµµα: «Παναχαϊκό όρος… το πάρκο της Πάτρας», αποτελεί για την Α∆ΕΠ στα πλαίσια της διαχείρισης του όρους Παναχαϊκού, ένα επιπλέον κρίκο για την ανάδειξη της περιοχής και την ευαισθητοποίηση των πολιτών και των νεότερων ηλικιών. Ειδικότερα οι στόχοι που επι-τεύχθηκαν µέσω του προγράµµατος είναι: • Η σύνδεση του σχολείου µε την κοινωνία.• Η ευαισθητοποίηση, η πληροφόρηση και επιµόρφωση των µαθητών σε θέµατα προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος

• Η ανάπτυξη οµαδικού πνεύµατος συνεργασίας, αλληλοβοήθειας, σε-βασµού, εµπιστοσύνης.


19 • Η προβολή και η υπεράσπιση των ιστορικών, πολιτιστικών, οικονο-

µικών, και κοινωνικών χαρακτηριστικών της ορεινής περιοχής του Παναχαϊκού.

• Η πληροφόρηση της κοινής γνώµης για τα προβλήµατα της ορεινής περιοχής και η έκδοση εκπαιδευτικού πληροφοριακού υλικού (το τε-τράδιο του Παναχαϊκού).

Είµαστε βέβαιοι ότι η µεθοδολογία, το υλικό που συγκεντρώθηκε κα-θώς και αυτό που παράχθηκε θα αποτελέσει πολύτιµο οδηγό για νέα προγράµµατα που θα εκπονηθούν στο µέλλον καθώς και για την εκπαί-δευση των µαθητών των σχολείων της περιοχής µας για το Παναχαϊκό όρος.Όλα αυτά δεν θα ήταν δυνατόν να συµβούν χωρίς την υποστήριξη και καθοδήγηση του διευθύνοντος συµβούλου κ. Νίκου Πανδή. ∆εν αποτε-λεί απλώς µια συµβατική υποχρέωση, αλλά αυθόρµητη πράξη, να ευχα-ριστήσω την υπεύθυνη ΠΕ της β’βάθµιας εκπαίδευσης του Ν. Αχαϊας κα Ιωάννα Παπαϊωάννου τόσο για τη γόνιµη συνεργασία που έχουµε αναπτύξει τα τελευταία χρόνια, όσο και για την ενθάρρυνση που παρεί-χε στα πλαίσια του συγκεκριµένου προγράµµατος.Ευχαριστίες και συγχαρητήρια αξίζουν στην Πρόεδρο του ∆Σ, τη Γυ-µνασιάρχη και τους υπεύθυνους καθηγητές του Ιδιωτικού Εκπαιδευτη-ρίου «Ελληνική Αναγέννηση», για τη σπουδαία δουλειά που έκαναν.Μεγάλο µέρος της επιτυχούς αυτής προσπάθειας ανήκει στους πολύτι-µους συνεργάτες µου Σόνια Θεοδωρίτση, Μαρία Μιχαλοπούλου, Γεωρ-γία Αποστολοπούλου και Λευτέρη Αλεξόπουλο για τη άοκνη προσπά-θειά τους για την άρτια υλοποίηση του προγράµµατος. Περισσότερο όµως θα πρέπει να ευχαριστήσουµε τα παιδιά που δούλε-ψαν µε προθυµία και παρακολούθησαν τις ξεναγήσεις, έκαναν την έρευ-να σχετικά µε τον ορεινό όγκο του Παναχαϊκού και έγραψαν πρωτότυπα κείµενα που βρίσκονται σε αυτό το τεύχος.

Κων/νος Γ. ΚωνσταντακόπουλοςΒιολόγος - Msc. Περιβαλλοντολόγος

Υπεύθυνος Περιβαλλοντικών Προγραµµάτων Α∆ΕΠ


20 ο πρόγραµµά µας «Παναχαϊκό όρος...το πάρκο της Πάτρας» στο-χεύει στην καλύτερη γνωριµία µας µε τον ορεινό όγκο του Παναχαϊκού, που αποτελεί αναπόσπαστο κοµµάτι της ιστορίας, του πολιτισµού, του φυσικού περιβάλλοντος και του αναπτυξιακού µέλλοντος της πόλης της Πάτρας. Το πρόγραµµα επιλέχτηκε κυρίως βάσει των ιδιαίτερων τοπικών χαρα-κτηριστικών. Η περιοχή του Παναχαϊκού όρους προσφέρει δυνατότητες άµεσης πρόσβασης σε ποικιλία οικοσυστηµάτων στην πανίδα και χλω-ρίδα των οποίων συγκαταλέγονται ορισµένα σπάνια είδη. Παράλληλα, διαθέτει σηµαντικά στοιχεία παράδοσης, πολιτισµού και ιστορίας και αξιοσηµείωτες προοπτικές ανάπτυξης της περιοχής τα επόµενα χρό-νια. Στόχος του ήταν η δραστηριοποίηση των µαθητών, των εκπαιδευ-τικών και γενικότερα των κατοίκων της Πάτρας στην κατεύθυνση της επίτευξης µιας ισορροπηµένης σχέσης ανάµεσα στην αναβάθµιση του ανθρώπινου βιοτικού επιπέδου και στη διατήρηση ενός βιώσιµου περι-βάλλοντος στο παρόν και στο µέλλον.Ειδικότερα, οι εκπαιδευτικοί στόχοι του προγράµµατος εστιάστηκαν στο να γνωρίσουν οι µαθητές σε βάθος το άγνωστο, στους περισσότερους, φυσικό περιβάλλον που βρίσκεται κοντά στην πόλη τους καθώς και να εκτιµήσουν την ανάγκη προστασίας και διατήρησης των περιοχών που έχουν αποµείνει. Με τις επισκέψεις πεδίου δόθηκε η δυνατότητα στους µαθητές να κινηθούν, να συµπεριφερθούν και να δράσουν διαφορετικά από αυτό που συνήθως πράττουν στην καθηµερινότητά τους. Είχαν την ευκαιρία από τη συµµετοχή σε µια ενεργό δράση να αξιολογήσουν την αναγκαιότητα της ενεργούς συµµετοχής, να δοκιµάσουν, να καθορίσουν τους ρόλους τους σε ένα πλαίσιο αµοιβαίας συνεργασίας και τελικά να αποκοµίσουν ξεχωριστές εµπειρίες. Με τα παραπάνω ευελπιστούµε ότι προσφέραµε και προσφέρουµε µια αφορµή και µια ευκαιρία επανασύν-δεσης των µαθητών και γενικότερα των πολιτών της Πάτρας µε το βουνό τους, το οποίο άλλωστε µας παραπέµπει σε σηµαντικά ιστορικά και πολιτιστικά γεγονότα.

Λίγα λόγια για το πρόγραμμα


21 Ως προς την υλοποίηση του προγράµµατος αρχικά πραγµατοποιήθη-καν δύο συναντήσεις στελεχών της Α∆ΕΠ µε τους υπεύθυνους εκ-παιδευτικούς, στο πλαίσιο των οποίων έγινε επιµόρφωση-ενηµέρωση σχετικά µε την περιοχή µελέτης και οριστικοποιήθηκε το πρόγραµµα δράσεων του προγράµµατος. Ακολούθησαν τρεις επισκέψεις πεδίου στο Παναχαϊκό όρος προκειµένου η Περιβαλλοντική Οµάδα να πραγµα-τοποιήσει τις προγραµµατισµένες εργασίες (ενηµέρωση, παρατήρηση, καταγραφή σκέψεων και απόψεων, συζήτηση) και να γνωρίσει τα χα-ρακτηριστικά του βουνού. Στη συνέχεια διανεµήθηκαν σχετικά µε το Παναχαϊκό ερωτηµατολόγια στους µαθητές του Γυµνασίου και Λυκείου «Ελληνική Αναγέννηση» καθώς και στους γονείς όλων των µαθητών του σχολείου (∆ηµοτικό –Γυµνάσιο-Λύκειο). Τα ερωτηµατολόγια προ-ωθήθηκαν στην Μη Κυβερνητική Οµάδα «Σύλλογος Προστασίας και Ανάδειξης του Παναχαϊκού όρους» για την εξαγωγή συµπερασµάτων σχετικών µε την προστασία και την ανάδειξη του βουνού. Το πρόγραµ-µα περιλάµβανε επίσης µία εκπαιδευτική επίσκεψη στο «Κέντρο Περι-βαλλοντικής Έρευνας και Εκπαίδευσης ΓΑΙΑ» προκειµένου οι µαθητές να ενηµερωθούν αναλυτικότερα για τη διαχείριση των προστατευόµε-νων περιοχών στη χώρα µας. Εκεί, οι µαθητές αφού χωρίστηκαν σε θεµατικές οµάδες (σχετικές µε το νερό, την ενέργεια, τη χλωρίδα κ.α.) και ενηµερώθηκαν από τους υπευθύνους, είχαν την ευκαιρία µέσα από συζητήσεις, δηµιουργικές δράσεις, προβολή ενηµερωτικού υλικού και συµπλήρωση ερωτηµατολογίων να συνειδητοποιήσουν την έκταση των περιβαλλοντικών προβληµάτων του πλανήτη, να προβληµατιστούν και να προτείνουν λύσεις. Τα συµπεράσµατα που εξήχθησαν από τις πα-ραπάνω δράσεις και φάσεις του προγράµµατος συµπεριλήφθηκαν στην έκδοση ενηµερωτικού φυλλαδίου-εκπαιδευτικού τετραδίου σχετικού µε το Παναχαϊκό όρος.

Γεώργιος ∆ουλαµάςΦυσικός

Υπεύθυνος Περιβαλλοντικής ΟµάδαςΙδιωτικού Γυµνασίου «Ελληνική Αναγέννηση»


22

Ο ορεινός όγκος του Παναχαϊκού µε την διαδροµή και τα σηµείαπου έγιναν οι δύο εκπαιδευτικές εκδροµές


23

ΙΙΙ. Τα κείµενα των µαθητών


24

Ο λόγος στα παιδιάδιάπαΟ λόγος στα παιδιά


25

Ο λόγος στα παιδιάδιά


26

Ο λόγος στα παιδιά

Ο λόγος στα παιδιάδιάπα


27

Ο λόγος στα παιδιάδιάπα


28


29

ΙV. Tα φυτά


30

Η ΧλωρίδαΠαρά τη σταδιακή υποβάθµιση των βιοτόπων το Παναχαϊκό όρος είναι πλούσιο σε είδη χλωρίδας

φρ ς (Ophrys argolica):ε δη στεν ς συγγεν τ ν ρχεων.

Διόσανθος (Dianthus androsacus):θαµνίον παντ ν ε ς τήν νοτ. Πελοπόν-νησον, ε ς τάς νήσους το Α γαίου κα ε ς τήν Κρήτην. Τ φυτ ν το το ε νε

πο δες, παρ τ ν βάσιν νίοτε ξυλ δες.

ρίδα

Καρφοειδ ς (Festuca):Τ κτηνοτροφικ ν. Πολυετ κα καλλιεργού-µενα πολλαχο ς κτηνοτροφικά.


31

χλωρίδαΗ χλωρί

στράγαλος (Astragalus): στενόφυλλος (angustifolius), στις παντ πολλαχο τ ς λλάδος ς κα ν πείρ , Κρήτ , Κύπρ , Α ν , ’Αρµενί κα λλαχο τ ς

νατολ ς. Ε ς τ τελευτα ον δίως ε δος ναφέρεται παρά Διοσκρ. κα Θεοφρ. Τραγάκανθα, περ δεύτερος λέγει: « χει δέ δάκρυον κα ξία ν Κρήτ κα τραγάν-θα καλουµένη ταύτην δ πρότερον οντο µόνον ν Κρήτ φύεσθαι, ν ν δ φανερ κα ν χα δι τ ς Πε-λοοννήσου κα λοθι κα τ ς σίας περ τ ν Μήδειαν.

ρκευθος (juniperus): ξύκερδος (j. Oxycedrus, γαλλ.

G. Cade G. de Montpellier), πιθαν ς ξύκερδος το Θε-οφρ. κα ρκευθος µικρ το Δι-οσκρ.·θαµν δες, κοιν ν πολλαχο τ ς λλάδος, δίως ε ς τόπους

ρεινούς· τό κν. νοµαζόµενον Κέ-δρος Κέντρος, νιαχο δ Φίδα κα ν Κρήτ ρκευθος·τ ξύλον του όδινον, σκληρόν ε οσµον, δεχό-

µενον ραίαν στόλβωσιν, χρήσιµον ε ς τήν λεπτοξυλουργικήν, νιαχο δ κα πρ ς λ ψιν (δι ποστάξεως) το α θερίου λαίου περ νέχει. Τ λαιον το το (γαλλ. huille de Cade) ε νε φωτιστικόν, µπυρευµατικ ν κα ντοµοκτόνον· χρησιµοποιε ται δ ε ς τήν φαρµακοποιίαν (κατ τ ς ψωριάσεως - Oleum Juniperi) κατ τ ν κτηνιατρικ ν (πρ ς θεραπείαν τ ν κλ ν τ ν ππων κα τ ς ψώ-ρας τ ν α γοπροβάτων).


32

Η χλωρίδαρίδα

Κράταιγος (Crataegus): χελδρα χειος (G. Heldreichii C.

melanocarpa), δένδρον κα συνηθέ-στερον θάµνον ρειν ν τόπων· κν. νοµαζόµενη Τρικουκκιά.

Σπάρτιον Σπάρτον (Spartioum):τ κοιν ν βρουλοειδ ς (S. junceum, γαλλ. Genêt d’ Espagne, γγλ. Rush Spanish Broom), τ κν. Σπάρτον Σπάροτς ε ς ναφέρεται τ Σπάρ-τιον το Διοσκρ.·περ ο ο τος λέ-γει: «Θάθµος στ φέρων άβδους µακράς, φύλλους, στερεάς δύ-σθαυστους, α ας τ ς µπέλους ·δε-σµεύουσι». Ε ς τ φ. το το πιθαν ς ναφέρεται κα παρά Θεοφρ. Λι-νόσπαρτον. Ε νε δ θάµνος ο τος κοινότατος πολλαχο τ ς λλάδος κα λλων παραµ. χωρ ν κα νίοτε θεραπεύεται ς ε δος κοσµητικόν, πολλ. ε χερ ς δι σπορ ς.


33


σπάλαθος (Calycotome): λαχνα ος (C. villosa Cytisus

lanigerus), κοιν ν ε ς πλε στα µέρη τ ς λλάδος, τ ς νατολ ς κα τ ν λλων παραµ. χωρ ν. Ε ς τ ε δος το το πρέπει ν ναφέρηται το Διοσκρ. δεύτερος σπάλαθος, θά-µνος κανθώδης, µ το ποίου το ς κλάδους « κόλαζον ε ς τ ν δην ο θεο το ς τυράννους ς λέγει Πλά-των» (Κοραής). θ. ο τος στις σήµερον χρησιµοποιείται µόνον ς καύσιµος λη κα πρ ς κατάρτι-σιν φραγµ ν, νοµάζεται κν. κατ τόπους σπαλαθιά, σπάλαθος, σφάλαχτος, σφέλαχτος, Σπάλα-θος, σπραγκαθιά, σπρόρραχος κα ρκόραχος.

Φλοµ ς (Phlomis): θαµνώδης (P. fruticosa, γγλ.

Jerusalem Sage), ε δος κοινότα-τον πολλαχο τ ς λλάδος. κν. δ νοµαζόµενον Γαϊδουράσφακα, Σφάκα, σφάκα, Φλόµο· ε ς τ ε δος το το ναφέρεται γρία Φλοµ ς το Διοσκορίδου.

χινόπους (Genista): κανθόκλαδος (G. acanthoclada) τ κν. νοµαζόµενον χινοπόδα, φάνα Ξυλαφάνα· ε δος χρησι-

µοποιούµενον ς καύσιµον λη. Ε ς τ ν θάµνον το τον ποτίθεται τι ναφέρεται παρ Πλουτάρχ χινόπους.


34

Η χλωρίδαρίδα

Κόµαρος (Arbutus):νδράχλη κα Κ. κοιν (A.

Andrachne κα A. Unedo)· µφότερα παντ σι κα ε ς λλας παραµ. χώρας. Κα τ µ ν πρ τον ε νε παρ’ ρχαίοις νδραχλη, κν. γριοκουµαριά. ντρακλα ( ν Κεφαλ.) ντρουκλι ( ν Κύπρ ) νοµαζοµένη· δένδρον κοινότατον πολλαχο , παντ ν συνηθέστερον ν θαµνώδει καταστάσει· καρπός σφαιρικός, ρυθρός, µικρός, σχεδ ς βρωτος. Τ ξύλον του χρήσιµον πρός κατασκευήν ξυλανθράκων κλεκτ ς ποιότητος.

ρία (Q. Ilex Q Smilax, γαλλ. Yeuse Ch. vert γγλ. Holly Holm Oak): ρια, ρίος, ρε ς σίλακας

( ν Κρήτ ) κν. νοµαζόµενη· ε δος κοιν ν πολλαχο τ ς λλάδος νθα παντ π τέσσαρας διαφοράς, ε ς µίαν τ ν ποίων ναφέρεται πιθαν ς µερ ς το Θεοφρ. ·δένδρον µέγα, ειθαλ ς ε θυτενές· ντέχει ε ς τ ν ξηρασίαν κα χει κόµην συνήθως κανονικ ς σφαιρι-κήν, δι κα χρησιµοποιε ται νίοτε πρ ς κατάρτισιν δενδροστοιχι ν· τ ξύλον του σκληρόν, διαρκ ς κα ε έργατον, ντούτοις τόσον παρ’ µ ν σον κα λλαχο χρησιµοποι-είται δίως πρ ς κατασκευήν ξυλαν-θράκων ρίστης ποιότητος ( γρια κάρβουνα)


35


λάτη (Abies, γαλλ. Sapin, άγγλ. Fir, τουρ. Τσάµ, τ. Κωνοφόρων)·

κεφαλληνιακ (A. cephalonica), συνώνυµα δ διαφοραί τούτο δέον νά θεωρηθ σι τ ς δια ε δη ναφερόµενα . παναχαϊκή, . τ ς Βασιλίσσης µαλίας κα . το πόλλωνος (Α. panachaica, reginae Amaliae . Apollonis). παντ δ τ ε δος το το ε ς σχε-δόν τά ψηλότερα ρη τ ς λλάδος κα ναφέρεται π το Θεοφρ. ς δένδρον « γριον», « είφυλλον».

Πουρνάρη Πρ νος (Q. coccifera, γαλλ. Ch. Kermès, γγλ. Kermes Oak): Πρ νος το Θεοφρ. κα το Δι-οσκρ., τ κν. Πουρνάρι, Πιρνά-ρι, ν Κεφαλληνί δ κα λλαχο Κατσόπρινος, Κατσιδοπίρναρο Κατσουπίρναρο ( θαµνώδης

µορφή)· δένδρον ειθαλές, κοι-νότατον πολλαχο τ ς λλάδος κα λλων παραµεσογείων χωρ ν· ναπτύσσεται βραδέως κα παντ παρ’ µ ν π τέσσαρας διαφορ ς ε ς θαµνώδη δ συνήθως κατάστα-σιν ( Χαµαίπρινος, Q. coccifera fruticosa), διότι διαρκ ς τέµνεται π τ ν νθρακοποι ν κα κείρεται π τ ν πλήστως νεµοµένων το ς νεαρο ς βλαστούς του α γ ν.

Πλάτανος (Platanus):Κοινοτάτηπανταχο σχεδ ν τ ς λλάδος κα τ ς νατολ ς ε νε νατολικ Π., ς διαφο-ρά φέρουσα φύλλα στενώτερα κα κατ τ πλε στον (P. orientalis). ν τε τ λλάδι κα καθ’ πασαν τ ν νατολ ν δύναταί τις ν ε π τι δ ν πάρχει ποταµός, ύαξ, πηγ βρύσις ξοχική παρ τ ν ποίαν ν µ φύεται.

ΠΗΓΗ: ΛΕΞΙΚΟΝ ΦΥΤΟΛΟΓΙΚΟΝ - Π.Γ.ΓΕΝΝΑΔΙΟΥ


36

V. Tα ζώα


37

Η ΠανίδαΗ σταδιακή εξαφάνιση των µεγάλων θηλαστικών από την Πελοπόννησο βρίσκει πράξη και στο Παναχαϊκό. Συναντάµε όµως και ενδιαφέροντα είδη πανίδας.

Η πανίδαπανίνίδίδδν δδίδδδδδδδδδίδίδδδίί

Σαλαµάνδρα (Salamandra salamandra) Ανήκει στα ουρόδηλα αµφίβια. Ολόκληρο το σώµα της δι-

αθέτει δηλητηριώδεις αδένες, µε τους οποίους προστατεύεται από τα σαρκοφά-γα ζώα. Ζει σε ορεινά δροσερά δάση. Εί-ναι νυχτόβιο ζώο, όµως µετά από βροχή µπορεί να εµφανισθεί και κατά τη διάρκεια της ηµέρας. Πλησιάζει συνήθως στα ρέ-µατα κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγι-κής περιόδου, όταν αποθέτει τους γυρίνους (περίπου 70), οι οποίοι µεταµορφώνονται µέσα στο νερό. Τρέφεται µε µικρά ζώα, όπως

έντοµα, γυµνοσάλιαγκους, σκουλήκια, κ.λ.π. Έχει µήκος 20 εκ. (µαζί µε την ουρά). Το χρώµα του δέρµατος είναι µαύρο. Έχει σε ολόκληρο το σώµα κίτρινες κηλίδες. Έχει αδένες πάνω από το κεφάλι και πίσω από τα αυτιά. Η ουρά είναι κυκλική.

Ο αλπικός τρίτωνας (Triturus alpestris) Είναι ένα από τα τρία είδη τριτώνων της Ελλάδας. Ζει στις αλπικές λίµνες αλλά και σε νερόλακκους χωρίς πολ-λή βλάστηση στην υψηλή ορεινή ζώνη.

Απαντάται πάντα µέσα στο νερό ή σε υγρές θέσεις κοντά σε αυτό. Τρέ-φεται µε διάφορα υδρόβια ασπόνδυλα. Ξεχειµωνιάζει µέσα στο νερό ή κρυµµένος κάτω από πέτρες, ρίζες κλπ. Μοιάζει µε µικρό δράκο, ζει στις ορεινές λίµνούλες - γούρνες που σχηµατίζονται στο οροπέδιο του Πρασουδίου (1.840 Μ υψόµετρο).


38 Γραικοβάτραχος ή Ελληνικός βάτραχος (Rana graeca )

Στην φύση ζει σε λίµνες, στάσιµα νερά αλλά και σε ποτάµια, ακόµα και µε σχετικά δυνατή ροή. Τον πε-ρισσότερο χρόνο κάθεται σχετικά µακριά από το νερό, πάνω σε βράχους και µόνο όταν νοιώσει κίν-δυνο καταφεύγει στο νερό. Σε αντίθεση µε τον λι-

µνοβάτραχο Rana ridibunda που είναι σχεδόν µόνιµα µέσα στο νερό οι ελληνικοί βάτραχοι καταφεύγουν σε

σηµεία γύρω από το νερό

ερπετάρπετΟνυχοχελώνα (Testudo hermanni)

Η ονυχοχελώνα ζει τόσο σε υγρές όσο και σε ξηρές περιοχές και είναι χορτοφάγο. Είναι δραστήρια κυρίως την άνοιξη, οπότε και αναπαράγε-ται. Τους καλοκαιρινούς µήνες συ-χνά κρύβεται στο έδαφος και µένει αδρανής ως το φθινόπωρο. Είναι προστατευόµενο είδος.

αµφίβιαµφίβιαΗ πανίδανίδα


39

ερπετάερπετάΚρασπεδοχελώνα (Testudo marginata)Η κρασπεδοχελώνα συναντάται και στα βουνά. Ο αριθµός των χελωνών έχει µειωθεί δραµατικά λόγω των πυρκαγιών, των φυτοφαρµάκων και της συλλογής τους από ανθρώπους. Είναι προ-στατευόµενο είδος.

Τοιχόσαυρα (Podarcis muralis)Μικρόσωµη σαύρα, το σώµα της φθάνει τα 7 εκ. ενώ η ουρά της τα 12 εκ. Το χρώµα της είναι καφε-τί και έχει στη ράχη ανοιχτόχρωµες λωρίδες. Τις ζεστές ώρες λιάζεται σε ξερολιθιές ή βράχια.

Οχιά (Vipera ammodytes)Το µήκος του κυµαίνεται από 65-90cm συµπεριλαµβανοµένης της ουράς. Είναι το µοναδικό φίδι στην ανατολική Ευρώπη που έχει µια προ-εξοχή πάνω στο ρύγχος του. Χαρα-κτηριστικός σχηµατισµός στη ρα-χιαία πλευρά του σώµατος µια γραµµή σκουρόχρωµη που σχηµατίζει ζιγκ-ζαγκ. Παρουσιάζει φυλετικό διµορφισµό: τα αρσενικά έχουν χρώ-µα γκριζωπό και τα θηλυκά καφετί.Προτιµά τις βραχώδεις πλαγιές µε χαµηλή βλάστηση που εκτίθενται αρκετές ώρες την ηµέρα στον ήλιο. Εµφανίζεται επίσης σε ανοιχτά δάση, σάρες, σωρούς από πέτρες και σε ξερολιθιές που διαχωρίζουν καλλιεργηµένες εκτάσεις. Είναι δηλητηριώδες φίδι και το δάγκωµά του θεωρείται ότι είναι το πλέον επικίνδυνο συγκριτικά µε αυτό των άλλων ειδών οχιάς που υπάρχουν στην Ευρώπη.

Η πανίδαπανίδ


40

ερπετάρπετάΣαϊτα (Coluber najadum )

Σε πολλές περιοχές πιστεύουν οτι έχει δη-λητήριο και ότι µαστιγώνει µε την ουρά της, πράγµα που είναι λανθασµένο. Το µήκος της φθάνει τα 1,3-1,4 µέτρα και είναι εξαι-ρετικά γρήγορο και συχνά ξεπετιέται από θάµνους και ξερολιθιές.

πουλιάάουH γερακίνα (buteo buteo)Είναι ίσως το πιο κοινό αρπακτικό της χώρας µας και το πιο πολυπληθές. Γι’ αυτό εξάλλου µπορεί κανείς να το παρατηρήσει εύκολα. Το µήκος της κυµαίνεται από 51-56 εκ. Χάρη στα πανίσχυρα πόδια και τα νύχια της αρπάζει και σκοτώνει το θύµα της σε δευτερόλεπτα. Όταν πλησιάζει το θήραµά της ρίχνει πίσω τις φτε-ρούγες της προτάσσοντας τα πόδια της και είναι έτοιµη να καρφώσει την τροφή της µε τους γαµψονυχές της.

και εείκαατηοφο

τητ ς

Η πανίδανίδα


41

πουλιπουλιάΠετροπέρδικα (Alectoris graeca) Έχει µήκος. 32-35 εκ. και Βάρος. 900 γρ. Περίπου. Άνοιγµα φτερούγων 46-53 εκ. Το πάνω µέρος του σώµατός της, το κεφάλι, το στήθος και η κοιλιά είναι γκριζωπά. Στα πλευρά της υπάρχουν 12-13 εναλλασόµε-νες εγκάρσιες λωρίδες µαύρου και λευκού χρώµατος. Το ράµφος της είναι κοντό, κα-µπύλο και κόκκινου χρώµατος, όπως και τα πόδια της.

Αετοµάχος (Lanius collurio)Ωδικό πουλί µε συµπεριφορά αρπακτικού, όπως όλοι οι κεφαλάδες. Kαλοκαιρινός επι-σκέπτης, φωλιάζει σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα και σε ορισµένα νησιά. Ο αρσενικός Αετοµάχος έχει πυρόξανθο φτέρωµα στη ράχη του ενώ το πρόσωπό του αυλακώνεται από µια φαρδιά και χαρακτηριστική µαύρη λωρίδα. Ο λαιµός, τα µάγουλα και το φρύδι έχουν χρώµα λευκό. Θα τον συναντήσου-µε σε ανοιχτές περιοχές µε θάµνους αλλά και σε ξέφωτα του δάσους, να καραδοκεί όχι µόνο για έντοµα αλλά και για ποντίκια, βατράχια και µικρά πουλιά.



42

θηλαστικάαστικάθΣκαντζόχοιρος (Erinaceus concolor )

Μικρόσωµο θηλαστικό, µε µήκος 25-30 εκ. που προτι-µά τις δασώδεις περιοχές που δεν είναι υπερβο-

λικά υγρές. Το σώµα του είναι σκεπασµένο µε σκληρά αγκάθια και τρέφεται µε καρ-πούς, έντοµα, µικρά ποντίκια, αβγά και φί-δια. Το χειµώνα πέφτει σε νάρκη και πολ-

λαπλασιάζεται τους θερινούς µήνες, κατά τους οποίους το θηλυκό γεννά 3-7 µικρά.

Βουνονυχτερίδα (Pipistrellus savii)Τρώει κυρίως έντοµα (µύγες, κουνούπια, πεταλούδες, κάµπιες, ακρίδες, τερµίτες, κ.λ.π.). Τα µεγάλα έντοµα που δεν µπορούν να τα καταπιούν, τα καρφώνουν µε το νύχι τους ή τα τοποθετούν σε ένα θύλακα της µεµβράνης ανάµεσα στην ουρά και τα πόδια. Κατα-βροχθίζουν τροφή ίση µε το µισό του βάρους τους. Πί-νουν πολύ νερό περνώντας ξυστά πάνω από την επιφάνεια του ποταµού. Οι προφυλαγµένες φωλιές, η νυχτερινή δραστηριότητα και ο αποικιακός τρόπος ζωής αποτελούν παράγοντες που συµβάλλουν στη διατήρηση των πληθυσµών. Το πρωί όταν επιστρέφουν από το ολο-νύκτιο κυνήγι φαίνεται ότι κοιµούνται, όµως στην πραγµατικότητα πέ-

φτουν σε ένα είδος νάρκης (λήθαργος της ηµέρας). Μένουν ακίνητες και ανεξάρτητα της θερµοκρασίας του πε-ριβάλλοντος, η θερµοκρασία τους παραµένει χα-

µηλή, ενώ η αναπνοή επιβραδύνεται. Όταν ξυ-πνούν η θερµοκρασία τους ανεβαίνει απότοµα µέσα σε ένα δεκάλεπτο.



43

θηλαστικάθηλαστικάΛαγός (Lepus europeus)Το σώµα του είναι επίµηκες µε µήκος 50-60 εκατ. και ύψος 20-30 και βάρος 3-6 κιλά. Το θη-λυκό είναι κατά κανόνα µεγαλύ-τερο από το αρσενικό. Τα αυτιά είναι µακριά και όρθια, ευκίνη-τα και πιο µακριά από το κεφά-λι, όταν τοποθετηθούν προς τα εµπρός. Το κάτω µέρος του σώµατος λευκό, ουρά 7-10 εκατ. στο πάνω µέρος µαύρο και στο κάτω λευκό. Τον συ-ναντάµε σε ποικιλία βιοτόπων εκτός από πολύ µεγάλα υψό-µετρα πάνω από 1500µ και τις πολύ ψυχρές και υγρές περιοχές. Άριστο βιότοπο αποτελούν οι αραιοί θαµνότοποι ή τα αραιά δάση κοντά σε γεωργικές εκτάσεις, περιοχές δη-λαδή που µπορεί να βρει άφθονη τροφή και καλούς κρυψώνες. Η τροφή του περιλαµβάνει τρυφερά χόρτα, χυµώδεις καρπούς, δηµητριακά και σε περιόδους που αυτά δεν υπάρχουν σε αφθονία µπορεί να τραφεί και µε νεαρούς βλαστούς, φλοιούς θάµνων, κάστανα, βελανίδια. Είναι µο-ναχικό είδος, ζει µόνιµα σε µια περιοχή ακτίνας 500µ και δύσκολα την εγκαταλείπει(όταν δεν υπάρχει τροφή, ή έχει συνεχή ενόχληση) Κατά τις µετακινήσεις του χρησιµοποιεί τα ίδια µονοπάτια τα οποία σηµα-δεύει µε εκκρίµατα τα οποία προέρχονται από αδένες του προσώπου. Ο λαγός τρίβει τα πόδια του στο πρόσωπό του και έτσι τα εκκρίµατα κολλούν στα πόδια του και µεταφέρονται µε το βάδισµά του (στα πέλ-µατα των ποδιών του δεν υπάρχουν οσµοποιοί αδένες). Η σήµανση της περιοχής ενδηµίας γίνεται και µε οσµοποιούς αδένες που βρίσκονται στη βάση του πρωκτού.



44

θηλαστικάαστικάθTσακάλι (Canis aureus)

Κοινή ονοµασία του ζώου Canis aureus, που ανήκει στην οικογένεια των Κυνιδών. Είναι σαρκοφάγο ζώο και τρέφεται µε άλλα µικρότερα ζώα ή πτώµατα άλλων ζώων. Στην Ελλάδα βρίσκεται στην Πίν-

δο, στην Πελοπόννησο και τα Ιόνια νησιά.

Αλεπού (Vulpes vulpes)Κοινό όνοµα πολυάριθµων σαρκοφάγων της οικογένειας των Κυνιδών, ειδικότερα εκείνων του γένους Vulpes, του οποίου το πιο αντιπρο-σωπευτικό είδος είναι η κοινή αλεπού µε λε-πτό σώµα, που το µήκος του φτάνει µέχρι τα 1,25µ.. Έχει µάτια µεγάλα και τρίχωµα µακρύ και απαλό. Ζει στην Ευρώπη, τη βόρεια Αφρική και τη βορειοδυ-τική Ασία.

Κουνάβι (Martes foina)Προστατεύεται από τη σύµβαση της Βέρνης (ως είδος της πανίδας υπό προστασία) και από το Κόκκινο Βιβλίο (ως ενδηµικό υποείδος στον Ελ-λαδικό χώρο). Τα δρυοδάση και τα θαµνοτόπια από τη µια και τα βρα-χώδη τµήµατα από την άλλη δηµιουργούν επιθυµητούς οικοτόπους, για το νυκτόβιο σαρκοφάγο αυτό είδος. Φωλιάζει σε κουφάλες δένδρων, σε

τρύπες στα βράχια. Ζει το ίδιο εύκολα σε πυ-κνά δάση, σε γυµνά βραχοτόπια, ακόµη και σε εγκαταλειµµένα λατοµία. Τρέφεται µε ερπετά, τρωκτικά ακόµη και µε πουλιά. Το κουνάβι διακρίνεται πολύ εύκολα. Το χρώµα του είναι καφέ-γκρι και το χαρακτηριστικό του γνώρι-σµα η διπλή άσπρη κηλίδα που έχει στο στήθος και στο λαιµό. Έχει µήκος σώµατος περίπου 50

εκατοστά και φουντωτή ουρά µήκους 25 εκ.



45

θηλαστικάθηλαστικάΟ αγριόχοιρος (Sus scrofa)Μοιάζει µε το οικιακό αλλά έχει πόδια πιο ψηλά και δέρµα πιο τριχωτό. Μήκος σώ-µατος 110-180 εκ, ΰψος 85-115 εκ, ουρά 15-20 εκ και βάρος 100-200 κιλά. Τα αρ-σενικά υπερέχουν σε µέγεθος και βάρος έναντι των θηλυκών. Έχει σώµα ογκώδες και επίµηκες που απολήγει σε ρύγχος. Στο πάνω µέρος και στο µέσον του ρύγχους σχηµατίζεται µικρή κύρτωση, η οποία αυξάνει µε την ηλικία του ζώου. Έχει αυτιά µεγάλα και όρθια, µάτια µικρά καφέ χρώµατος, σκέλη κοντά και ισχυρά. Η ουρά είναι µετρίου µεγέθους και στο άκρο της σχηµατίζε-ται µία τούφα από µακριές τρίχες. Τα άκρα των δακτύλων καλύπτονται από οπλές. Ζει κυρίως σε δάση πλατύφυλλων ή και µικτά. Προτιµά δάση δρυός, καστανιάς και οξιάς. Απαντάται επίσης σε ελώδεις εκτάσεις και γεωργικές περιοχές που συνορεύουν µε δασικές εκτάσεις. Ανεβαίνει σε µεγάλο υψόµετρο, µέχρι τα δασο-όρια.

Ο Ασβός (Meles meles) Ο ασβός έχει συνδεθεί στην αγροτική ζωή µε ευτράπελη διάθεση λόγω της εµφάνισης του. Έχει µακρύ, πυκνό τρίχωµα µε καφετιά απόχρωση. Στο κεφάλι του έχει µια χαρακτηριστική λευκή ταινία, που ξεκινάει από τη µύτη και καταλήγει στο πίσω µέρος του κεφαλιού. Ο ασβός είναι ζώο νυχτόβιο. Περνάει τη µέρα κρυµµένος στη φωλιά του, που είναι στρωµένη µε άχυρο και µοιά-ζει µε πολύπλοκο τούνελ για να µπορεί να διαφεύγει ο κάτοικος της σε περίπτωση κινδύνου. Σ’ όλη του τη ζωή ο ασβός έχει τον ίδιο σύντροφο και µοιράζεται τη φωλιά του µε την υπόλοιπη οι-κογένεια του.



46

ασπόνδυλαανδυπόΠεταλούδα (Heodes alciphron) (λεπιδόπτερo)

Ανήκει στη τάξη των εντόµων και υπάρχουν περισσότερα από 100.000 είδη σε όλο τον κόσµο. Έχει µακριές κεραί-ες, 2 ζεύγη φτερών καλυµµένα µε πολύχρωµα λέπια, τα στοµατικά µόρια είναι µυζητικού τύπου.

Η νυφίτσα (Mustela nivalis) Eίναι µικρό σαρκοφάγο ζώο και είναι δραστήρια και την ηµέρα και τη νύχτα. Έχει επίµηκες κυλινδρικό σώµα και έτσι µπορεί να µπαίνει σε φωλιές τρωκτικών που αποτε-λούν τη βασική της τροφή. Είναι δεινός κυνηγός και µπορεί να πιάνει ζώα πολύ µεγαλύτερα από την ίδια.

θηλαστικάαστικάθΗ πανίδανίδα


47

VI. Τα ποιήµατα του βουνού


48 ΤΟ ΤΡΑΓΟΥ∆Ι ΤΩΝ ΒΟΥΝΩΝ (Κωστή Παλαµά)

Βουνά ψηλά, βουνά ισκιερά, βουνάγυµνά, βουνά πρασινισµένα,µικρός αν είµαι, αισθήµατα τρανάγεννάτε µέσα µου και ταιριασµένα.

Βουνά, παιδιά γιγάντινα της γης,βουνά ανυπότακτα, βουνά αιώνια,που έχετε τη λαµπάδα της αυγήςγια χαµογέλιο, για στολή τα χιόνια.

Που χύνετε θυµό σαν φλογερότην αστραπή, το µαύρο νέφος θλίψη,και µίληµά σας το γοργό νερόπου µε βοή κατρακυλά απ’ τα ύψη.

Που έχετε χίλιες γνώµες και καρδιέςΚαι αγάπη και χαρά και περηφάνεια,σαν τους ίσκιους σας και τις ευωδίες,σαν τα πουλιά, τ’ αγρίµια, τα βοτάνια.

Που έχετε τη δική µας τη ζωήκαι τα δικά µας έχετε πρωτάτακαι µοναχά σας λείπουν, κι είστε θεοί,τα γεράµατα πάντα είστε µε νιάτα.

Ποιήματα

Ποιήµατααταιήµ


49 Ο ΣΤΑΥΡΑΪΤΟΣ (Κ. Κρυστάλλης)

Από µικρό και απ’ άφαντο πουλάκι, σταυραητέ µου,παίρνεις κορµί µε τον καιρό και δύναµη κι αγέρα,κι απλώνεις πήχες τα φτερά και πιθαµές τα νύχιακαι µες στα σύννεφα πετάς, µες στα βουνά ανεµίζεις.

Φωλιάζεις µες στα κράκουρα, συχνοµιλάς µε τ’ άστρα,µε τη βροντή ερωτεύεσαι κι απιδροµάς και παίζειςµε τ’ άγρια αστροπέλεκα και βασιλιά σε κράζουντου κάµπου τα πετούµενα και του βουνού οι πετρίτες.

Έτσι γεννήθηκε µικρός και ο πόθος µου στα στήθιακι απ’ άφαντο κι απ’ άπλερο πουλάκι, σταυραητέ µου,µεγάλωσε, πήρε φτερά, πήρε κορµί και νύχια και µου µατώνει την καρδιά, τα σωθικά µου σκίζει,κι έγινε τώρα ο πόθος µου αητός, στοιχειό και δράκοςκι εφώλιασε βαθιά βαθια µες στ’ άσαρκο κορµί µουκαι τρώει κρυφά τα σπλάχνα µου, κουφοβοσκάει τη νιότη.

*****

Παρακαλώ σε, σταυραητέ, για χαµηλώσου λίγοκαι δός µου τις φτερούγες σου και πάρε µε µαζί σου,πάρε µ’ απάνω στα βουνά, τι θα µε φάει ο κάµπος…

ΠοιήµαταΠο ήµή


50 ΤΟ ΠΑΝΑΧΑΪΚΟ (Θεµίστ. Ηλ. Πέτρου)

Εδώ το κάστρο είναι βουνό, και βουνό είναι κάστρο,κάστρο βουνό µας έγινε η καρδιά και το κορµί.εδώ επάνω υψώθηκες, Ελλάδα µου, σαν άστροκι έδωσες αίµα, φως, ζωή, µα σούµεινε η Τιµή!

ΥΜΝΟΣ ΣΤΟ ΒΟΥΝΟ (Γεωργίου ∆ροσίνη)

Η Πλάση η παντοδύναµη και απόνετη µητέρα,για σένα δεν εστάθηκε καθόλου ακριβοχέρα.Αν έδωσε σ’ άλλο βουνό ψήλος και περηφάνεια,κι άλλο βουνό αν το σκέπασε µε λόγκους και ρουµάνια,κι άλλο βουνό αν το πύργωσε µε βράχους και κοτρώνια,κι άλλο βουνό αν στεφάνωσε ολοχρονίς µε χιόνια,µάζεψε απ’ όλα τα βουνά τη µοιρασµένη χάρη, την έσµιξε και σ’ έπλασε. Βουνό – βουνών καµάρι!...

Ποιήµατααταιήµ


51 Η ΦΛΟΓΕΡΑ (Κώστα Κρυστάλλη)

Ήσυχα πούναι τα βουνά, ήσυχοι πούναι οι κάµποι,ήσυχες πούναι οι λαγκαδιές, και τα κλαριά κ’ οι βρύσες,ήσυχες πούναι κ’ οι σπηλιές!... Κι αυτά τα νυχτοπούλιαγρήγορ’ απόψε κούρνιασαν τα µαύρα και δεν σκούζουν.και ‘συ φλογέρα µου, γιατί, γιατί δεν ησυχάζεις;τι έχεις καηµένη και βογγάς και κλαις και αναστενάζειςόλη αυτή την ερηµιά, σ’ όλην αυτή τη νύχτα, και λες τραγούδι θλιβερό και παραπονεµένοκαι τον αντίλαλο ξυπνάς στις λαγκαδιές στα δάση,ξυπνάς κι από τον ύπνο της την όµορφη την πλάση;...

ΖΩΓΡΑΦΙΑ (Γεωργίου Αθάνα)

Το χωριουδάκι κρέµεται στο πλάγι του βουνούΑ ! και θα πέσει στο γιαλό σαν κάµει και κυλήση!Τ’ άσπρα του σπίτια είναι θαρρείς, ραντίσµατα του αφρού,που η τρικυµία σήκωσε κι έχει ως εκεί σκορπίσει.

Την ώρα αυτή το χαίροµαι µε τη χαρά το νου,Γιατί κοιτούν κατάµατα τον ήλιο προς τη δύση,κι εκείνος απ’ τα χρώµατα, που δίνει τ’ ουρανού.το πιο λαµπρό, τα τζάµια τους κρατεί, για να στολίση.

ΠοιήµαταΠοι


52

VII. Το ερωτηµατολόγιο


53

ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΑΠΟΨΕΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΝΑΧΑϊΚΟΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

1. Γνωρίζετε γιατί η περιοχή του Παναχαϊκού όρους προστατεύεται από την Ευρωπαϊκή και την Εθνική Νοµοθεσία;

2. Η περιοχή του Παναχαϊκού όρους έχει συµπεριληφθεί στον Εθνι-κό Κατάλογο Προστατευόµενων περιοχών (Natura 2000). Πιστεύ-ετε ότι πρέπει να προστατεύεται;

Το ερωτηµατολόγιο αυτό είχε ως σκοπό την καταγραφή και ανάλυση των από-ψεων των µαθητών, των εκπαιδευτικών και των γονέων του ∆ήµου Πατρέων όσον αφορά την προστατευόµενη περιοχή του Παναχαϊκού όρους, τους τρόπους προστασίας της υφιστάµενης βιοποικιλότητας, την αποφυγή αρνητικών περι-βαλλοντικών συνεπειών στη περιοχή και την κατεύθυνση προς την οποία πρέπει να γίνει η ανάδειξη – αξιοποίηση του χώρου,

0

20

40

60

80

100

120

140

160

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180


54

3. Πόσο σηµαντική θεωρείτe την ύπαρξη της προστατευόµενης πε-ριοχής του Παναχαϊκού όρους για την περιοχή σας;

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

4. Εάν τη θεωρείτε πολύ σηµαντική, αναφέρετε για ποιους λόγους.

5. Η χρησιµότητα των ορεινών βιοτόπων για τον άνθρωπο είναι πολλαπλή. Επιλέξτε από τις παρακάτω δραστηριότητες, αυτές που θεωρείτε ότι είναι συµβατές µε την προστασία τους

ερωτηµατολόγιολόγιο

0

20

40

60

80

100

120

140

160

0

20

40

60

80

100

120

140

160


55

6. Ποιους θεωρείτε ως τους µεγαλύτερους περιορισµούς αναφορικά µε την προστασία και την ανάπτυξη της περιοχής του Παναχαϊκού Όρους ;

ωτηµατολόγιοερωτηµα ογι

7. Η θεσµική συµµετοχή των φορέων είναι:

0

2 0

4 0

6 0

8 0

1 00

1 20

0

20

40

60

80

100

120

140


56

8. Η συµµετοχή του κοινού είναι:

9α. Θεωρείτε τον εαυτό σας περιβαλλοντικά ευαισθητοποιηµένο;


9β. Αν ναι πόσο;

0

20

40

60

80

100

120

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

0

20

40

60

80

100

120


57 10. Μετέχετε σε κάποια εθελοντική κοινωνική ή περιβαλλοντική µη Κυβερνητική Οργάνωση ή σε κάποιο εθελοντικό πρόγραµµα;


11. Ποια είναι η άποψή σας / στάση γενικά για τον εθελοντισµό;

0

20

40

60

80

100

120

140

160

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200


58 12. Θα επιθυµούσατε µελλοντικά να ενταχθείτε σε πρόγραµµα πε-ριβαλλοντικού εθελοντισµού στην περιοχή σας ή σε περιβαλλοντική οργάνωση;

0

20

40

60

80

100

120


13. Ποια είναι η άποψή σας / στάση ειδικά για τον περιβαλλοντικό εθελοντισµό;

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180


59 14. Πώς ενηµερώνεστε για το Περιβάλλον;


15. Ποιες περιβαλλοντικές οργανώσεις γνωρίζετε;

0

20

40

60

80

100

120

140

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180


60


16. Τοπωνύµια της περιοχής του Παναχαικού που έχετε επισκεφθεί ή για τα οποία έχετε ακούσει.

0

5

10

15

20

25


61

VIII. Οι συντελεστές


62 Η «Αναπτυξιακή ∆ηµοτική Επιχεί-ρηση Πάτρας - Α∆ΕΠ» ιδρύθηκε το Νοέµβριο του 1993 από το ∆ήµο Πα-τρέων. Πρόκειται για αµιγή δηµοτική επιχείρηση, µε έδρα την Πάτρα.

Η Α∆ΕΠ σύµφωνα µε το καταστατικό της, έχει ως θεµελιώδεις σκοπούς:

• Την προώθηση της κοινωνικής, οικονοµικής, τουριστικής και πε-ριβαλλοντικής ανάπτυξης του ∆ή-µου Πατρέων.

• Την δηµιουργία των προϋποθέσε-ων για την ορθολογική αξιοποίηση των δυνατοτήτων του ∆ήµου, αξι-οποιώντας εθνικές και κοινοτικές χρηµατοδοτήσεις.

∆ιοικείται από 11µελές ∆ιοικητικό Συµβούλιο, που τα µέλη του ορίζονται µαζί µε αναπληρωτές από το ∆ηµοτι-κό Συµβούλιο. Από τα µέλη αυτά: επτά (7) είναι αιρετοί εκπρόσωποι του ∆ή-µου, ένας (1) είναι εκπρόσωπος των εργαζοµένων, δύο µέλη είναι δηµότες που έχουν πείρα ή γνώσεις σχετικές µε το αντικείµενο της επιχείρησης και ένα µέλος (1) είναι εκπρόσωπος του Οικονοµικού Επιµελητηρίου.

Βασικοί στόχοι των περιβαλλοντικών δράσεων αποτελούν :

1. Η Προστασία και βελτίωση του αστικού φυσικού περιβάλλοντος

2. Η συµβολή στη Βιώσιµη διακυ-βέρνηση των αστικών περιοχών

3. Η προώθηση της ισότητας, της κοινωνικής ένταξης και της ανα-ζωογόνησης των υποβαθµισµέ-νων αστικών ζωνών

4. Η βελτίωση της οικο-αποδοτικό-τητας στη διαχείριση των φυσι-κών πόρων.

5. Η προστασία της δηµόσιας υγείας από τους κινδύνους που εγκυµο-νεί η υποβάθµιση του

6. Η ενδυνάµωση των προσπαθειών για την αντιµετώπιση της κλιµατι-κής µεταβολής

Ο Τοµέας Περιβάλλοντος της Α∆ΕΠ δραστηριοποιείται στους εξής τοµείς:

1. ∆ιαχείριση των αστικών απορριµ-µάτων

2. ∆ιαχείριση Φυσικών περιοχών

3. Εφαρµογή της Βιώσιµης διαχείρι-σης του Αστικού Περιβάλλοντος

4. ∆ιαχείριση Ενέργειας

5. Υλοποίηση Εθνικών και Ευρωπαϊ-κών Προγραµµάτων

6. Προγράµµατα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στα σχολεία

7. Επιστηµονική υποστήριξη στο ∆ήµο Πατρέων

ΠΡΟΦΙΛ ΑΔΕΠ


63 Τα Εκπαιδευτήρια ιδρύθηκαν το 1995 από το Σωµατείο µη κερδοσκοπι-κού χαρακτήρα «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ» και συνεχίζουν επιτυ-χώς την πορεία τους µε ευρεία αποδοχή από την Πατραϊκή κοινωνία.

Στοχεύουν:- στην ψυχοσωµατική ανάπτυξη των παιδιών βασισµένη στις αιώνιες αξίες της Ελληνορθόδοξης Παιδείας.

- στην άρτια γραµµατική µόρφωση.- στην καλλιέργεια της αγάπης προς τον άνθρωπο και το περιβάλλον.- στη διάπλαση σωστών και υπεύθυνων προσωπικοτήτων, ικανών να αντιµετωπίσουν τις απαιτήσεις του µέλλοντος.

Προσφέρουν:- Άριστες υποδοµές σε κτίρια και εξοπλισµό- Προγράµµατα διδασκαλίας ξένων γλωσσών - Προγράµµατα Περιβαλλοντικής εκπαίδευσης- Προγράµµατα Αθλητισµού- Προγράµµατα Μουσικής- Τµήµατα πληροφορικής - Προγράµµατα διδασκαλίας Αρχ. Ελληνικών στο ∆ηµοτικό (ΣΤ’ τάξη)- Υποστήριξη γονέων µε Παιδαγωγικές οµιλίες

Εκπαιδευτήρια Συλλόγου «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ»ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ-∆ΗΜΟΤΙΚΟ-ΓΥΜΝΑΣΙΟ-ΛΥΚΕΙΟΓηροκοµείου 61 Πάτρα Τ.Κ. 26500Τηλ. (2610) 224.260, 275.995, 274.576, Fax: 242.625, url: ellinikianagennisi.gr

Την ευθύνη της Περιβαλλοντικής οµάδας του Γυµνασίου «Ελληνική Ανα-γέννηση» έχουν οι καθηγητές: ∆έσποινα Κωνσταντοπούλου-Κωτσοπού-λου, Μαθηµατικός, Γεώργιος ∆ουλαµάς, Φυσικός, Κων/νος Γιωτσόπου-λος, Φιλόλογος, Φώτιος Παπανδρικόπουλος, ΤεχνολόγοςΙωάννης Ελευθεριάδης, Γυµναστής

ΠΡΟΦΙΛ ΣΧΟΛΕΙΟΥ


64

ΙΧ. PARKS NETWORK (RESEAU DES PARCS)


65 The INTERREG IIIC SOUTH “Parks Network” prefect falls within the scope of the collaboration between countries in the Mediterranean area and involves five Member States of the European Union - Italy, Spain, Portugal, Greece and Malta - plus three Countries situated on the Southern and Eastern shores of the Mediterranean - Algeria, Morocco and Israel - reaching a total of 13 Institutions representing 36 protected natural areas.The Mediterranean Region represents one of the richest areas in the world in terms of bio-diversity and variety of landscape and culture. This region, which is a crossroads between three continents, has always undergone profound changes wrought by mankind, determined by the continuous evolution of civilisations which, over the centuries, have put the bio-diversity of nature at risk.These peculiar characteristics represent the base of a common identity which links the Countries of the Mediterranean and determines the need to work together, focusing on the integration of euro-mediterranean policies and the development of collaborative scenarios between the various countries surrounding the Mediterranean.Within this environment, the protected areas represent experimental laboratories in which management methods and innovative actions are introduced, which are geared towards uniting the policies regarding the conservation of nature and the development of the territory with a view to sustaining its natural reserves.The main objective of the Parks Network is therefore that of “Creating a new form of dialogue on the common topics of environment management, by establishing a network comprising protected natural areas of the Mediterranean with a view to contributing to the identification of mutual strategies to be implemented within the framework of a long-term collaboration.”The exchange of knowledge and skills Is being Focused

on the following topics:* Management of endangered species and forest

management* Tourism Management* Use of EC funding for the development of the

territory

The specific objectives are : A. To favor the exchange and transference of experience and information between the authorities in charge of the protected areas, in terms of the politics and innovative actions implemented within the fields of collaboration selected, with the purpose of creating new know-how based on the experience acquired within individual local environments (Increase knowledge).B. To activate and stabilize the transference of know-how by establishing a container in which to file and organize the common studies, the interpretation and elaboration of which will give rise to a series of “case studies” (Increase skills).C. Ensure that the analyses and the strategies which have been developed with the preceding objectives ‘each all the Mediterranean partners involved in the management of the protected areas and the territories in a broader sense, by means of instruments to communicate and promote the results of the operation (Distribution of skills ).

PARKS NETWORK (RESEAU DES PARCS) PARTICIPANTS

ALGERIEMinistère de l’Agriculture et du Développement RuralESPAÑAComunidad Autonoma de la Region de MurciaJunta de AndaluciaDiputación de Córdoba

PARKS NETWORK (RESEAU DES PARCS) -Environmental Education and citizens’ sensitivity as a “tool” for the sustainable development of Mount Panachaikos


66 GREECENational Marine Park of Alonnisos North SporadesMunicipal Enterprise of Planning & Development of Patras (ADEP)ISRAELIsrael Nature and National Parks Protection Authority ITALIAEnte Parco nazionale del VesuvioRegione CampaniaRegione SicilianaMALTAMalta Environment & Planning Authority NatureMAROCMinistère de l’Aménagement du Territoire de l’Eauet de l’EnvironnementPORTUGALInstituto Conservação da NaturezaTUNISIEMinistère de l’Environnement et du Développement Durable

During the 2006/7 school year, taking advantage of the opportunity given by the pilot programme RESEAU DES PARCS (Network of Natural Parks), ADEP promoted activities in relation to Environmental Education and Mount Panachaiko, to which the private secondary school “Elliniki Anagennisi” responded, suggesting the programme with the title: “Mount Panachaikon, the park of Patras”.The aim of the Environmental Educational programme was to create an informed and sensitive population about the ecosystem, the environment and the problems of Mount Panachaiko. Moreover, for the students and teachers to gain knowledge and skills, motives and a feeling of personal commitment. In addition, to work individually and collectively for the solution of the existent problems and for the prevention

of future ones. Furthermore, to achieve social values, vivid interest and mood for active participation in the protection and improvement of the environment.The programme: “Mount Panachaikon, the park of Patras”, means for ADEP, in the lines of the management of Mount Panachaikon, an extra link towards making the destrict known and the public sensitive, even the junior citizens. More specifically, the targets which have been achieved through this programme are:

• The connection of the school with broader society.• The sensitivity, the awareness and the students

training in matters of natural environment protection.

• The development of team spirit, mutual help, respect and trust.

• The promotion and the defence of the historical, cultural, financial and social characteristics of the mountainous area of Panachaiko.

• The information of the public opinion about the problems of the mountainous area and the publication of educational informative material (the manual of Panachaiko).

The children deserve very warm congratulations due to the fact that they worked eagerly and attended the guides, they undertook the research, involving the mountainous rock of Panachaikon, and wrote original texts included in this issue.

Mount Panachaikos (Natura 2000 – GR 2320007)

Mountain Panachaiko is located in the north-western part of Peloponnisos, east of the city of Patras. It is characterized by a multifarious relief, with several peaks, the highest of which is Voidias with an altitude of 1926 m. This mountain is north-


67 south oriented and consists of a representative part of the Olonos-Pindos geotectonic zone. For this reason, the mass of Mt. Panachaiko is characterized by a variety of geological substrates and soil types such as alpine sediments of large width, limestone, argilic schistolith and flysh, which are strongly depressed. Even more depositions of the Pliocene-Quaternary age constisting mainly of argilic elements, conglomerates, pebbles, etc., characterize the area. So, in the upper part of the mountain we can distinguish the following petrological formations: 1) Limestones which include pyritiolithes or limestones without them, 2) Limestone with layers of ceratolithe and argillic schistoliths, and 3) Layers of flysh. These formations are interrupted by many gorges and gullies with flowing streams.The vegetation of several places in the lower altitudes is influenced by human activities (agricultural fields and pastures). The presence of maquis at the roasides and the borders of the fields shows the predominance of this type of vegetation in this area during previous years. At the places where the shruby vegetation is sparser, phrygana with species Phlomis fruticosa, Coridothymus capitatus, Cistus salviifolius, Micromeria juliana, Sarcopoterium spinosum, etc. grows, while in the reclaimed areas, phrygana occur with the dominant species being Phlomis fruticosa.On a large part of the western side of the mountain maquis occur at altitudes of up to 800 m. The dominating species is Quercus coccifera in some places forming unmixed arborescent clusters. Between these shrubs, climbing plants (Clematis flammula, Smilax aspera, Asparagus acutifolius) are developed. At several places near the streams the species Platanus orientalis forms clusters, which follows their beds.The coniferous forests with the endemic species Abies cephalonica mainly grow on the larger part

of lower eastern area of the site, above the villages of Pititsa, Ano Salmeniko and Vounopyrgos, as well as on the lower southern part, above the villages of Moira, Veteika and Kounaveika. Smaller areas sparsely covered by Abies cephalonica also occur on the western slopes above the villages Souli, Pournarokastro and Ano Kastritsi. The appearance of isolated solitary trees of Abies cephalonica among the maquis begins from the 750-800 m altitude. The typical Abies forest begins at a higher altitude and extends almost up to 1400 m in several places. For the estimation of the percentage cover of the N17 habitat class (coniferous woodland) the Abies cephalonica forests have been taken into consideration. In some openings of the forest, shrubs of Pistacia lentiscus, Juniperus oxycedrus, Phillyrea media, Quercus coccifera etc., as well as phrygana can be found, while grassy plants such as Crocus sieberi, Ranunculus ficaria, Anemone blanda, Cyclamen neapolitanum, Tussilago farfara etc. are present among them. The Abies cephalonica forest is characterized by good structure mainly at the south-eastern part of the site above the village of Krini and westwards of the peak of Barbas, where it is noteably dense while in the other places it is more sparse. The degradation of Abies forest is a consequence of intense erosion and grazing. Above the forest zone, spiny vegetation (Astragalus angustifolius, A. depressus etc.) dominates. In these zones erosion of limestone has mainly contributed to the formation of a strong relief with steep calcareous cliffs and screes. Dense grasslands of the Mountain- and Oro-Mediterranean vegetation zones participate in the formation of a vegetation complex clearly differentiated into four major vegetation types: open stepped grasslands, calcareous cliffs, calcareous screes and dense closed grasslands. The degraded vegetation accompanied by bare ground describes the main appearance of the landscape in the higher part of the


68 mountain. This bare ground shelters a great amount of the endemic flora of Mt. Panachaiko and is floristically the most important area of this mountain. From a floristic point of view, the major importance of Mt. Panachaiko lies in the presence of many endemic plants. Although there has not been a complete floristic survey from this mountain, 43 endemic taxa have been recorded as occurring there. Seven of these are Peloponnesian endemics (Aurinia moreana, Centaurea affinis subsp. laconiae [=C. affinis subsp. peloponnesiaca], Erysimum pectinatum, Galium taygeteum, Marrubium cylleneum, Onosma erectum subsp. malickyi and Thlaspi graecum). Many of them also have a limited distribution in Peloponnisos and Stera Ellas, or Peloponnisos, Sterea Ellada and the Ionian Islands. Of the Greek endemic plants existing on Mt. Panachaiko, the most important species are Arabis subflava and Teucrium aroanicum, which are classified in the WCMC Plants Database as “Rare”, and Aurinia moreana, which exists in few scattered populations or isolated plants limited on the mountains of North Peloponnisos (Erymanthos, Panachaiko, Klokos and Killini), as well as at the Vouraikos gorge. The species Anthemis brachmanii and Arabis subflava are protected by the Presidential Decree 67/1981.As concerns the species listed in sections 3.3 and 3.4 with motivation D, the following reasons must be pointed out: Fourteen plants with motivation D are Balkan endemics (Astragalus creticus subsp. rumelicus, Carlina frigida, Centaurea spruneri, Crocus sieberi subsp. sublimis, Erysimum cephalonicum, Galium intricatum, Malcolmia graeca subsp. bicolor, Petrorhagia illyrica subsp. illyrica, Saxifraga chrysosplenifolia, Scrophularia laciniata, Silene caesia, Trifolium pignati, Valantia aprica, Viola aetolica). Of these species Centaurea spruneri is classified in the WCMC Plants Database

as “Rare”. The species Achillea frasii, Aethionema saxatile subsp. oreophilum, Anthemis cretica subsp. cretica, Dianthus viscidus, Geranium macrostylum, and Thymus longicaulis subsp. chaubardi present phytogeographical interest as they have a limited distribution in the Balkan peninsula and Anatolia. The appearance of Gymnospermium altaicum subsp. odessanum on Mt. Panachaiko has great phytogeographical significance because it constitutes a typical case of discontinuous distribution. This taxon has a principal distribution area extending from the Crimean peninsula through to Southwestern Ukraine, up to the Northeastern part of Romania. Apart from this area, the taxon occurs in two small populations on Mt. Panachaiko. It is endangered in Greece and grows in an area grazed by sheep and goats (Phitos & Kamari 1990). This plant is included in the Bern Convention,as well as in the WCMC Plants Database as “Endangered”. The major phytogeographical importance of Mt. Panachaiko is due to its position; it acts as a bridge between Peloponnisos and Sterea Ellada. The occurrence of many important habitats, such as steep calcareous cliffs and screes, stepped garland, grasslands forest of the endemic Abies cephalonica etc., is characteristic of this mountain.The non-bird vertebrate fauna which has been recorded at this site is quite variable. It is composed of more than 37 taxa of amphibians, reptiles and mammals. Seven of these are included in Annex II of the Directive 92/43/EEC, i.e. two bats of the genus Rhinolophus, the terrapin Emys orbicularis, two tortoises of the genus Testudo, and two snakes of the genus Elaphe (section 3.2). All of these are also appear in the lists of the Bern Convention and the Greek Presidential Decree 67/1981. The two bats are also threatened species mentioned in the Greek Red Data Book as “Vulnerable” species.Thirty more taxa are evaluated as Other and Greek


69 Important Species as they are marked with one to three motivation signs (sections 3.3 and 3.4). The mole, Talpa caeca and the bat Pipistrellus kuhli, are threatened species classified in the threat categories “Insufficiently known” and “Vulnerable” respectively (motivation A), whereas the lizard Podarcis peloponnesiaca, the fox Vulpes v. hellenica, and the wood mouse Apodemus flavicollis dietzi, are endemic to Peloponnisos (motivation B). All vertebrate taxa of sections 3.3 and 3.4 are protected by the Bern Convention (motivation C), except the mole, the fox and the rodent taxa (Microtus and Apodemus). Excepting the frog Rana ridibunda and the viper Vipera ammodytes, all other evaluated amphibians and reptiles of the site are also protected by the Greek Presidential Decree 67/1981. Of the 13 mammals of sections 3.3 and 3.4, five are mentioned in this Decree (Erinaceus concolor, Talpa caeca, Glis g. pindicus, Mustela nivalis and Pipistrellus kuhli). The taxa mentioned in this document are indicated by having motivation D. However, the same motivation has been given to some taxa for the following exclusive or additional reasons: a) the amphibians Bufo viridis, Hyla arborea and Rana dalmatina, the lizard Cyrtodactlus kotschyi, and the bat Pipisrellus kuhli have been recorded by the CORINE-Biotopes Project; b) the lizard Podarcis taurica ionica, the snake Coluber gemonensis, the dormouse Glis g. pindicus, the vole Microtus thomasi and the wood mouse Apodemus mystacinus epimelas, are Balkan endemics; c) the lizard Cyrtodactylus kotschyi bibroni shows a very broken distribution area in Greece, and d) the hare Lepus europeaus is generally rare throughout Greece because of hunting. Also, the case of the Alpine Newt, Triturus alpestris, is of particular importance since this animal has been found in a few mountainous

localities in northern Peloponnisos which is the southernmost area of the species’ distribution range. Certain birds of prey are most considerable elements of the site’s avifauna. Among them are sparrowhawks (Accipiter nisus), buzzards (B. buteo) and the falcons Falco tinnunculus and F. peregrinus. The last of these is considered a threatened species in Greece classified as “Insufficiently Known”. The invertebrate species listed in sections 3.3 and 3.4 with motivation D are protected by the Greek Presidential Decree 67/1981. Pieris ergane is also included in the “Listing of biotopes in Europe according to their significance for invertebrates”. The gradual stripping of vegetation on Mt. Panachaiko from overgrazing has facilitated the erosion of its unstable soil. The largest part of the mountain is bare and the intensive erosion causes extensive habitat alteration and destruction. It is the least forested mountain of all the Peloponnesian mountains. Overgrazing is also one of the major threats to the unique plant associations, especially the open stepped grasslands, which are characterized by the presence of many endemic species. Many habitats of this unprotected site are variously affected by human activities, mainly the stock forming of sheep, goats and cows, which has certainly influenced floristic composition and distribution. Expanding road networks, as well as illegal house building threatens the special ecological characteristics of the mountainous landscape of Panachaiko. Forestry, residential motorcycling and recently the presence of radio and TV transmission antennas are sources of habitat damage and disturbance. Hunting and shooting are the main reasons for the decline of bird and hare populations.


70

Χ. Τα παιδιά ζωγραφίζουν


71

Τα παιδιά ζωγραφίζουν


72


Book Update

Documents

Transcript of Book Update