Γενικό Λύκειο Παραλίας ΠατρώνΤάξη ΑΣχολικό έτος 2013-2014

Η ΜΟΔΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

ΠΑΡΑΛΙΑ ΠΑΤΡΩΝ

2014

1

Ερευνητική ομάδα: 1. Βελλή Πέγκυ2. Βούλγαρη Στεφανία3. Βρασίδας Ιωάννης4. Γερούλη Χρυσάνθη 5. Θεοδωρακόπουλος Αποστόλης6. Κουστένη Σταυρίνα7. Λαζάνης Χρήστος8. Λάζαρη Μαρία9. Λάζαρη Παναγιώτα10. Λεχουρίτη Δέσποινα11. Μαρκεσίνη Χριστίνα 12. Μπαλάσης Λεωνίδας13. Σκαρτσάρη Αφροδίτη14. Σπυροπούλου Δήμητρα15. Φούρναρης Ευάγγελος

Υπεύθυνοι καθηγητές: Γιαννόπουλος Βασίλειος

2

Ευχαριστίες:Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε ιδιαίτερα τον υπεύθυνο καθηγητή μας, κ. Β. Γιαννόπουλο, για την καθοδήγηση και την αμέριστη βοήθειά του στην εκπόνηση της εργασίας μας.

3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος ………………………….…….5Εισαγωγή ………………………………..61.Ενδυμασία των ανδρών …………….72.Ενδυμασία των γυναικών ……........83.Η κόμμωση ………………………….114.Υποδήματα ………………………….135.Κοσμήματα …………………….......156.Καλλυντικά και αρώματα ……......177.Μόδα και ιδεολογία ………………..308.Διαχρονικότητα της μόδας –Συμπέ- ρασμα……….…………………………..37Βιβλιογραφία ................................38

4

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο Ελληνικός Πολιτισμός επηρέασε τον κόσμο στην εποχή της ακμής του και συνεχίζει να τον επηρεάζει μέχρι και σήμερα. Ένας από τους τομείς που οι Αρχαίοι Έλληνες μας επηρεάζουν ακόμα είναι η ενδυμασία. Οι πρώτοι που επηρεάστηκαν ήταν οι Ρωμαίοι. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο Μάρκος Αντώνιος έτρεφε μεγάλη συμπάθεια για την ελληνική μόδα της εποχής του. Το ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης έφερε πάλι την ελληνική μόδα καθώς και τις γυναικείες ενδυμασίες της πρώτης αυτοκρατορικής περιόδου. Στα αρχαία χρόνια οι Έλληνες και οι Ελληνίδες είχαν ποικίλους τρόπους ενδυμασίας, υπόδησης , καλλωπισμού καθώς επίσης και κόμμωσης. Το παρελθόν συνδέεται άμεσα με το παρόν καθώς σήμερα παρατηρούνται πολλά κοινά στοιχεία στης μόδας με αυτής της αρχαίας εποχής. Στην Αρχαία Ελλάδα ,οι γυναίκες αλλά και οι άνδρες φρόντιζαν ιδιαίτερα τον εαυτό τους, όχι μόνο τις ημέρες των εορτών αλλά και στην καθημερινή τους ζωή. Οι γυναίκες είχαν άμεση ανάγκη την ενδυμασία και τον καλλωπισμό καθώς αυτά τα στοιχεία χαρακτηρίζουν τις γυναίκες μέχρι και σήμερα.

5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Μόδα ονομάζεται ο τρόπος ζωής, σε κάθε εποχή ,ιδιαίτερα ο τρόπος ενδυμασίας και καλλωπισμού των ανθρώπων. Η μόδα δεν είναι ένα φαινόμενο των τελευταίων αιώνων αλλά υπήρχε από την αρχή της δημιουργίας του κόσμου.Δεν πρόκειται όμως, για κατεξοχήν γυναικεία υπόθεση. Είναι ένα φαινόμενο που ίσχυε σε κάθε πολιτισμό από τα πρώτα βήματα της οργάνωσης του. Ο όρος μόδα προέρχεται ετυμολογικά από την γαλλική λέξη « mode » η οποία σημαίνει τρόπος , τρόπος ζωής , έκφρασης , επικοινωνίας ενώ, η λέξη ενδυμασία προέρχεται από το αρχαίο ρήμα ενδύω ( ΕΤΥΜ εν + δύω ). Βλέπουμε ότι σε κάθε κοινωνία το ντύσιμο είναι ένας « κανόνας » από τον οποίο κανένας δεν γλιτώνει. Το ντύσιμο είναι η προετοιμασία μας για να βγούμε στην σκηνή της ζωής. Κάθε ρόλος έχει το κουστούμι του. Για παράδειγμα στο θέατρο αλλάζουμε κουστούμια ανάλογα με το έργο, την σκηνή, τον ρόλο. Έτσι, από τα αρχαία χρόνια υπήρχε μια μεγάλη διαφοροποίηση ανάλογα με την κοινωνική τάξη στην όποια ανήκε κάποιος αλλά και την χρονική περίοδο,έτσι και στην αρχαία Ελλάδα. Η ενδυμασία όπως και ο πολιτισμός άλλαξε στην διάρκεια των εποχών, για

6

παράδειγμα ο τρόπος ένδυσης στην αρχαία Ελλάδα δεν είναι σε καμιά περίπτωση ίδιος με αυτόν των βυζαντινών χρόνων. Σε γενικές γραμμές η αρχαία Ελλάδα αποτελεί κοιτίδα της μόδας αφού πολλές μέθοδοι καλλωπισμού και τρόποι ένδυσης, υπόδησης και κόμμωσης ακολουθούνται και στην σημερινή εποχή. Όσο και αν μας φαίνεται περίεργο και οι αρχαίοι Έλληνες ακολουθούσαν την τελευταία λέξη της μόδας.

Η ΕΝΔΥΣΗ ΤΩΝ ΑΝΔΡΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Η ενδυμασία έπαιζε σημαντικό ρόλο όχι μόνο στην ζωή των γυναικών, αλλά και των ανδρών. Συγκεκριμένα, η κατασκευή των ενδυμάτων τους αποτελούνταν από υφάσματα ζωηρών χρωμάτων, όπως πορφυρό κόκκινο, γαλάζιο και πράσινο. Το κίτρινο χρώμα δεν ήταν μέσα στις προτιμήσεις τους, επειδή το θεωρούσαν ιδανικό μόνο για τις γυναίκες. Τα λευκά ενδύματα προτιμούσαν να τα φορούν με μια χρωματιστή λωρίδα. Βέβαια, ο χιτώνας, τον οποίο φορούσαν κατάσαρκα, δεν μπορούσε να παραμεληθεί από κανέναν άνδρα, καθώς αποτελούσε το κύριο αντικείμενο της ανδρικής ενδυμασίας. Ο χιτώνας ήταν ένα απλό πανί, με τρύπες για τα χέρια, που το έπιαναν στον έναν ώμο με πόρπη. Στην αρχή ήταν μακρύς και στην συνέχεια έφτανε μέχρι τα γόνατα. Πάνω από τον χιτώνα φορούσαν το ιμάτιο, ένα είδος μανδύα. Τη μια άκρη του ιματίου την έσφιγγαν στο στήθος κάτω από την

7

αριστερή μασχάλη ενώ το υπόλοιπο το έριχναν στην πλάτη, πάνω από τον αριστερό ώμο. Ένα ιμάτιο για να θεωρείται σεμνό έπρεπε να καλύπτει τα γόνατα, αλλά να μην φτάνει ως τους αστραγάλους. Υπήρχε και ένας κοντός μανδύας, τον οποίο έπιαναν με μια πόρπη κάτω από το λαιμό και έπεφτε ελεύθερα πάνω από τους ώμους και τις πλάτες. Αυτή η πελερίνα ονομαζόταν χλαμύδα η οποία ήταν το συνηθισμένο ένδυμα της νεολαίας.

ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ ΓΥΝΑΙΚΩΝ

Για τους Έλληνες, τόσο στην εποχή του Ομήρου, όσο και στους μετέπειτα χρόνους, το ένδυμα υπήρξε πάντοτε ένδειξη πολιτισμού και χαρακτηρίζεται από ελευθερία στην έκφραση, από απλότητα και αγάπη για τα αρμονικά σύνολα. Το ένδυμα, όπως περιγράφεται στα ομηρικά έπη, όπως αναφέρεται από τους μεταγενέστερους συγγραφείς και όπως εικονίζεται στα μνημεία της τέχνης, δεν έσφιγγε ποτέ το σώμα, ούτε το έκρυβε από τον ήλιο και το φως, αλλά το άφηνε ελεύθερο να διαγραφεί κάτω από τις πλούσιες πτυχές του, προβάλλοντας την χάρη της γυναικείας κορμοστασιάς. Η αρχαία ελληνική αμφίεση συνδύαζε την απλότητα και τη χάρη με την αρμονία και την κομψότητα. Το ένδυμα έπεφτε ελεύθερα στο σώμα σε ατελείωτες παραλλαγές και χρωματικές ποικιλίες.

8

Από τον Ηρόδοτο όμως μαθαίνουμε ότι υπήρχαν δύο τύποι ενδυμάτων και ότι ως τις αρχές του Γ΄ αιώνα π.Χ οι γυναίκες φορούσαν δωρικό χιτώνα, τον οποίο αργότερα αντικατέστησαν με ιωνικό. Το κύριο γυναικείο ένδυμα, ήταν ο πέπλος, που στερεωνόταν στους ώμους με περόνες και με ζώνη στη μέση. Η λέξη « εανός » , που ακολουθεί συνήθως τον πέπλο, σημαίνει ταιριαστός. Το γεγονός ότι πέπλος και εανός χρησιμοποιούνται για να δηλώσουν και καλύμματα επίπλων, σημαίνει ίσως ότι πρόκειται για απλά παραλληλόγραμμα υφάσματα, κατάλληλα και για άλλες χρήσεις εκτός από ενδυμασία. Τις καλοκαιρινές ημέρες πολλές γυναίκες φορούσαν έναν χιτώνα με μια ριχτή εσθήτα από λινό με κεντήματα και χωρίς μανίκια. Το ρούχο αυτό συγκρατούνταν στη θέση του με πόρπες στους ώμους και με μια ζώνη δεμένη στη μέση. Έτσι σχηματίζονταν οι πτυχές που παρατηρούμε στα αγάλματα. Το χειμώνα, οι γυναίκες των ανώτερων κοινωνικών τάξεων, φορούσαν ένα τετράγωνο μάλλινο κομμάτι ύφασμα, σαν μανδύα. Αυτό ονομαζόταν ιμάτιο. Όσο για τις εύπορες γυναίκες, το πιο πιθανό, είναι ότι οι περισσότερες είχαν ράφτρες ή υφάντρες για να τους φτιάχνουν τα ρούχα τους αλλά θα είχαν σίγουρα και πολλές φορεσιές. Αντίθετα, οι γυναίκες των κατώτερων

9

τάξεων έφτιαχναν μόνες τους στο σπίτι τα ρούχα για όλη την οικογένεια.

Γενικά, τα ρούχα, ήταν πολύ φαρδιά και χωρίς φόρμα αντίθετα με αυτά που φορούσαν οι βάρβαροι, οι οποίοι εμφανίζονται συχνά με εφαρμοστά ρούχα που επιδεικνύουν το σώμα τους. Τα ενδύματα παρουσίαζαν ποικιλία ως προς το υλικό του υφάσματος που χρησιμοποιούταν για τους χιτώνες – καννάβι, λινάρι, μετάξι, μαλλί – όσο και ως προς τα διαφορετικά διακοσμητικά σχέδια, ρίγες, βούλες ή κεντήματα. Υπήρχαν επίσης πολλά χρώματα, όπως για παράδειγμα το κίτρινο, το οποίο το θεωρούσαν το πιο θηλυκό χρώμα.

Στην Σπάρτη οι γυναίκες φορούσαν έναν πέπλο διαφορετικού είδους ο οποίος χρησίμευε ως χιτώνας και ιμάτιο συγχρόνως. Δεν είχε ζώνη, ούτε ραφή στο κάτω μέρος από την μία πλευρά και στερεωνόταν σε κάθε ώμο με μία περόνη. Με αυτόν τον τρόπο, ένα τμήμα του σώματος σκεπαζόταν κανονικά, ενώ το άλλο γυμνωνόταν με την παραμικρή κίνηση. Γι’ αυτό και τις ονόμαζαν « φαινομηρίδες ».

Το γυναικείο καπέλο ονομαζόταν θολία, είχε φαρδύ γύρο και στο κέντρο κατέληγε σε μύτη. Οι κυρίες της Τανάγρας δείχνουν με πόση χάρη φορούσαν τα καπέλα τους οι Ελληνίδες. Στη γυναικεία αμφίεση επίσης υπήρχε και το ριπίδιον από φτερά, σε σχήμα φύλλου χουρμαδιάς ή καρυδιάς σε διάφορα χρώματα, και το σκιάδιον (ή

10

ομπρέλα), ένα κομμάτι ύφασμα στρογγυλό που κρατιόταν τεντωμένο με μερικές βέργες και στερεωνόταν σε μακρύ χερούλι. Την ομπρέλα κρατούσε συνήθως μια υπηρέτρια, για να προστατεύει την κυρία της που προστατευόταν.

ΚΟΜΜΩΣΗ ΓΥΝΑΙΚΩΝΟι γυναίκες μάζευαν τα μαλλιά στο πίσω μέρος του κεφαλιού τους, σχηματίζοντας τον « κόρυμβο », που συγκρατείται με ταινίες σε διαφορετική κάθε φορά όσο και κομψή διάταξη. Άλλοτε σκέπαζαν τα μαλλιά με τον σάκο, ένα κάλυμμα που άφηνε μόνο λίγους βοστρύχους ελεύθερους στο μέτωπο και κοντά στα αφτιά. Όταν άφηναν οι γυναίκες ξέπλεκα τα μαλλιά τους, φορούσαν τη στεφάνη, ένα διάδημα, όπως οι κόρες της Ακροπόλεως. Επίσης ένα άλλο χτένισμα των γυναικών στην Αρχαία Ελλάδα ήταν τα μακριά και πυκνά μαλλιά. Στην συνέχεια για να είναι εύκαμπτα και σκουρόχρωμα τα μαλλιά τους έβαζαν λάδι από μπουμπούκια δάφνης και κέδρου. Φρόντιζαν από μόνες τους να τα πλένουν, να τα λαδώνουν και να τα χτενίζουν πολλές φορές με τη βοήθεια δούλων ή φιλενάδων τους. Ακόμα και όσες είχαν ίσια μαλλιά, τα

11

κατσάρωναν με μια στρογγυλή σιδερένια ή χάλκινη ράβδο που ονομαζόταν καλαμιστήρας.

ΚΟΜΜΩΣΗ ΑΝΔΡΩΝ

Η πλειοψηφία των Ελλήνων ανδρών είχε πυκνά μαλλιά και δεν τα έκοβαν πολύ κοντά. Τα έκοβαν έτσι ώστε να καλύπτουν το κεφάλι αλλά να μην φτάνουν και μέχρι τους ώμους. Το κεφάλι τους το άφηναν ακάλυπτο εκτός μόνο από περιπτώσεις που έβγαιναν έξω από την πόλη και χρησιμοποιούσαν ένα κάλυμμα για να προστατεύει το κεφάλι τους από την ζέστη η τη βροχή. Υπήρχαν ορισμένα είδη καλύμματος λευκά η καφέ. Ο πηλός ήταν ένα είδος καλύμματος από πίλημα με πολύ μικρούς γύρους η και

12

χωρίς γύρους και ο πέτασος ήταν ένα αληθινό καπέλο από πίλημα, ίσιο στην κορυφή, με μια κορδέλα. Η κορδέλα αυτή είχε σκοπό να σφίγγει τον πέτασο από το σαγόνι τόσο καλά ώστε να τον κρατάει όταν τον έβγαζαν και τον έριχναν πίσω στις πλάτες. Των ανδρών τα μαλλιά πλέκονταν πίσω στον αυχένα με ταινίες ή υψώνονταν προς τα επάνω σχηματίζοντας τον « κρώβυλο » , που στερεωνόταν επίσης με ταινίες. Ένας άλλος τρόπος ανδρικής κόμμωσης ήταν να πλαισιώνεται το κεφάλι με μία ταινία και να στερεώνονται οι άκρες των μαλλιών, γυρισμένες προς τα επάνω, μέσα στην ταινία. Οι άνδρες αθλητές, έπλεκαν πλοκάμους γύρω από το κεφάλι τους. Κοντά μαλλιά, που σχημάτιζαν κρόσσια και βοστρύχους στο μέτωπο, σκέπαζαν το σημείο που ενώνονταν οι πλόκαμοι. Επίσης, στα κουρεία οι άνδρες φρόντιζαν τα μαλλιά τους, (αλλά και τα νύχια των χεριών και των ποδιών)

ΤΑ ΥΠΟΔΗΜΑΤΑ

Η υπόδηση στην Αρχαία Ελλάδα ήταν ο τρόπος με τον οποίο εκδηλωνόταν η φαντασία των κομψών Αθηναίων. Την εποχή εκείνη, τα υποδήματα συνδέονταν με το όνομα ορισμένων προσώπων. Για παράδειγμα, τα «υποδήματα του Αλκιβιάδη» και τα «άρβυλα του Ιπποκράτη» ήταν περίφημα για τους Αθηναίους.

13

Α. ΑΝΔΡΙΚΑ ΥΠΟΔΗΜΑΤΑ

Στα πόδια οι Έλληνες φορούσαν, όπως είναι γνωστό, σανδάλια, που είχαν κάττυμα από ξύλο, φελλό ή δέρμα και τα οποία έδεναν με δερμάτινους ιμάντες. Υπήρχαν και όμως και άλλοι τύποι υποδημάτων, όπως μπότες, άρβυλα και σκαρπίνια. Τα υποδήματα ήταν κατασκευασμένα από δέρμα λευκό, μαύρο ή ερυθρό. Ήταν πολύ κομψά, γι’ αυτό το λόγο οι Αθηναίοι τα φορούσαν όταν πήγαιναν επίσκεψη ή όταν ήταν καλεσμένοι σε τραπέζι. Άλλοτε τα έφτιαχναν και από πίλημα. Συνήθως ,ήταν στολισμένα με χρυσό και ασήμι. Αντιθέτως οι Αθηναίοι στο σπίτι κυκλοφορούσαν ξυπόλητοι. Βασικά αυτό ήταν θέμα διάθεσης και συνήθειας. Η ενδρομίς ή εμβάς ήταν μία μπότα που φοριόταν κυρίως στο κυνήγι ή από τους ιππείς, ανοιχτή στα πλάγια μέχρι κάτω και με ιμάντες για να κλείνει

Β. ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΥΠΟΔΗΜΑΤΑ Τα σανδάλια ήταν επίσης ο συνηθέστερος τύπος υποδημάτων και για τις γυναίκες, με τα οποία περνούσαν τις περισσότερες ώρες τους στο σπίτι. Τα ονόματά τους «περσικά», «λακωνικά»,δείχνουν την προέλευσή τους. Για να φαίνονται ψηλότερες, τοποθετούσαν φελλό στα καττύματα. Συγκεκριμένα, τα σανδάλια ήταν υποδήματα λεύκα, κόκκινα ή κίτρινα. Επίσης ένα άλλο είδος υποδήματος που φορούσαν ήταν τα ψηλά άρβυλα καθώς και ο κόθορνος, ο οποίος ήταν ένα κλειστό υπόδημα χωρίς

14

σόλα, που περνούσε πάνω από τον αστράγαλο, φτιαγμένο από τόσο μαλακό δέρμα που ταίριαζε και στα δύο πόδια. Παρολ’ αυτά για την γυναίκα το πιο κομψό υπόδημα αποτελούσε η baucis. Το κοινό υπόδημα ήταν μαύρο στο χρώμα.

ΤΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ

Το κόσμημα από τα αρχαία χρόνια έως και σήμερα είναι πολύ δημοφιλής στην Ελλάδα. O άνθρωπος συγκινήθηκε από τα αγαθά της φύσης που τον περιέβαλε και διάλεξε μερικά από αυτά για να τα κάνει στολίδια του. Τέτοια στολίδια ήταν τα περιδέραια και τα δαχτυλίδια από

15

κογχύλια, όμορφες θαλασσινές πέτρες, κόκαλα κ.ά. Υπήρχε η εντύπωση σε αυτά τα πρώτα χρόνια ότι τα στολίδια είναι μέσο δύναμης, επιβολής, δημιουργίας, εκτίμησης από τους άλλους. Συχνά οι άνδρες στολίζονταν με σκοπό να προσελκύσουν τις γυναίκες. Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούνται ως ο λαός που φορούσε περισσότερο κοσμήματα.

Α. ΑΝΔΡΙΚΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ

Η ενδυμασία των ανδρών συμπληρωνόταν με ένα δαχτυλίδι και ένα ραβδί. Τα δαχτυλίδια που είχαν γλυφές χρησιμοποιούνταν σαν κόσμημα αλλά και σαν σφραγίδα. Μάλιστα, μερικοί φορούσαν πολλά δαχτυλίδια. Η εμφάνιση ολοκληρωνόταν με ένα εξάρτημα απόλυτα υποχρεωτικό, η τελευταία λέξη της κομψότητας, το ραβδί. Δεν υπήρχε περίπτωση , ένας σεβαστός πολίτης να έβγαινε έξω χωρίς το ραβδί.

Β. ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ

Η γυναίκα όταν έβγαινε έπαιρνε μαζί της μια ομπρέλα και ένα ριπίδι το οποίο ήταν φτιαγμένο από φτερά παγωνιού ή ένα πιο ελαφρύ από ξύλο, με μορφή λωτού. Όπως στον άνδρα, έτσι και στην γυναίκα, η ενδυμασία ολοκληρωνόταν με κοσμήματα, όπως χρυσά, σπειροειδή ή

16

μακριά σκουλαρίκια, χρυσά περιδέραια, διαδήματα, βραχιόλια (αυτά που φορούσαν στο πάνω μέρος του βραχίονα), δαχτυλίδια και μικρούς χρυσούς δαχτύλιους στην κλείδωση του χεριού.

17

ΑΡΩΜΑΤΑ

Η αρχαιότητα μύριζε αρώματα. Στεφάνια, άνθινα περιδέραια, αρωματικές ουσίες. Στην Αθήνα υπήρχε η όγδοη τέχνη, αυτή της αρωματοποιίας. Οι αρωματικές ουσίες ήταν συνδεδεμένες με την θρησκεία, σαν θυμιατά και θυμιάματα, στους Ασσύριους, Αιγυπτίους και Κρήτες. Γνώριζαν όμως πολύ καλά και τις θεραπευτικές τους ιδιότητες.

Οι γυναίκες φορούσαν αρώματα, τα οποία φυλάσσονταν σε φιαλίδια που ονομάζονταν αρύβαλλοι. Οι πιο πλούσιες γυναίκες, χρησιμοποιούσαν αρώματα τα οποία διεξάγονταν από το εξωτερικό. Τα ντόπια αρώματα γίνονταν από λάδι ελιάς και από αρωματικά βότανα. Τα ρόδα, οι βιολέτες και η κανέλα είναι μυρωδιές που χρησιμοποιούσαν οι γυναίκες οι οποίες έκαναν το παν για να είναι ελκυστικές.

18

Παραδείγματα μερικών αρωμάτων στην αρχαία Ελλάδα :

Ίρινον:

Το ίρινον παραγόταν από τις ρίζες της ίριδας, αφού κοβόταν, απλωνόταν στη σκιά και ξεραινόταν σε νήματα. Το ίρινον ήταν άρωμα εύκολο στην παρασκευή του, με απλά συστατικά και οσμή που βελτιωνόταν με την πάροδο του χρόνου, καθώς και με την προσθήκη ελαιόλαδου ή αιγυπτιακής βαλάνου.

Νάρδον:

Παραγόταν από τη ρίζα της ινδικής νάρδου, με λεπτό άρωμα που άντεχε στο χρόνο. Το καλύτερο νάρδον παραγόταν στην Ταρσό της Κιλικίας. Αποτελούσε απαραίτητο συστατικό της γυναικείας τουαλέτας, ενώ χρησιμοποιούταν και για αρωματισμό του κρασιού και για την παρασκευή παστίλιας για ευχάριστη αναπνοή. Το ίρινον παραγόταν από τις ρίζες της ίριδας, αφού κοβόταν, απλωνόταν στη σκιά και ξεραινόταν σε νήματα. Το ίρινον ήταν άρωμα εύκολο στην παρασκευή του, με απλά συστατικά και οσμή που βελτιωνόταν με την πάροδο του χρόνου, καθώς και με την προσθήκη ελαιόλαδου ή αιγυπτιακής βαλάνου.

19

Στακτή:

Ήταν ένα ακριβό και πολυτελές άρωμα, πικρό και δηκτικό, ήταν εισαγόμενο από την Ανατολή, από το έλαιον του θάμνου της σμύρνας. Ήταν ιδιαίτερα γνωστό στους Έλληνες της Μικράς Ασίας, ενώ το όνομά του υποδηλώνει τον τρόπο παρασκευής του, μέσω του σταξίματος του πολύτιμου υγρού της σμύρνας, όταν χαράσσονταν ο βλαστός και τα κλαδιά της. Η συγκομιδή της γινόταν στις πιο ζεστές μέρες του χρόνου και διαρκούσε αρκετό διάστημα. Η σμύρνα χρησιμοποιούταν για υγρά αρώματα, αλοιφές, παστίλιες, θυμιάματα και αρωματικά κρασιά, καθώς και για ως συστατικό διάφορων σύνθετων αρωμάτων ή για τον εμπλουτισμό φτηνότερων ελαίων.

Βάλσαμο:Το φυτό αυτό ευδοκιμούσε στην Αραβία και τη Συροπαλαιστίνη και ήταν περιζήτητο για τις θεραπευτικές και τις κοσμητικές του χρήσεις. Επρόκειτο για μία ακριβή και σπάνια πρώτη ύλη που χρησιμοποιούταν και ως ήδυσμα, συστατικό δηλαδή άλλων φθηνότερων αρωμάτων.

Τύλιον:Ήταν διάσημο για το γλυκό και απαλό του άρωμα. Παράγονταν από τη σύνθλιψη σπόρων του φυτού τήλιος ή βούκερας, το γνωστό ως ελληνόχορτο, που συναντιόνταν

20

σε κάποια από τα εδάφη της Αττικής. Οι Αθηναίοι το προτιμούσαν ιδιαίτερα για καλλωπιστικούς και ιατρικούς σκοπούς, καθώς και για το φαγητό.

"Εισαγόμενες" Ευωδιές Αρωμάτων

Οι αρχαίοι συχνά εισήγαγαν αρώματα από την Ανατολή, τα οποία μάλιστα ασκούσαν σ' αυτούς μία ιδιαίτερη γοητεία. Αρώματα, όπως το βρενθείον το ονομαστό άρωμα των Λυδών με μυρωδιά μόσχου και λεβάντας, το οποίο σκεύαζαν σε μικρά αγγεία, τα λυδία, το σούσινο το αρωματικό λάδι κρίνων από τα Σούσα, το μενδήσιο από τη Μέντη στο Νείλο, από λάδι βαλάνου αρωματισμένο με λάδι πικραμύγδαλων, όπως και το μετώπιο, μία ακριβή αρωματική κρέμα από την Αίγυπτο. Από τον 6ο αιώνα ήδη εισήγαγαν λάδι φοίνικα από την Ναυκράτη του Νείλου, κρίνο, λωτό και άνηθο από την Αίγυπτο και σίλφιο από τη Λιβύη από το οποίο παρασκεύαζαν ναρκωτικές, φαρμακευτικές αλοιφές, ως αντίδοτο κατά των δηλητηριάσεων. Τις εμπορικές σχέσεις με την ανατολή ευνόησαν ιδιαίτερα οι κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Από κει οι Έλληνες προμηθεύονταν καινούργια αρώματα και είδη καλλωπισμού.

21

Παραγωγή αρωμάτων: Η μέθοδος για την παραγωγή αρωμάτων σχετιζόταν είτε με την ανάμειξη στερεού με στερεό, μέθοδος με την οποία παράγονταν διάφορες αρωματικές σκόνες, είτε μέσω της ανάμειξης στερεού με υγρό, μέθοδος με την οποία ακολουθούνταν από τους αρωματοποιούς και έχει να κάνει με την παραγωγή όλων των αρωμάτων και αλοιφών. Παρακάτω θα δούμε κάποια προϊόντα από τα οποία παράγονταν αρώματα:

Το λάδι: Ο Θεόφραστος δίνει μεγάλη σημασία στον παράγοντα του λαδιού. Το λάδι γενικά είναι δύσκολο να πάρει ένα άρωμα, εξαιτίας της λιπαρής του φύσης, με το σησαμέλαιο και το ελαιόλαδο να είναι τα δυσκολότερα ως προς την απόκτηση αρώματος. Το πιο σύνηθες γι' αυτή τη δουλειά ήταν το λάδι βαλάνου από την Αίγυπτο ή τη Συρία, καθώς ήταν και το λιγότερο παχύρρευστο. Το ελαιόλαδο που χρησιμοποιούνταν για την παραγωγή

22

τέτοιων προϊόντων, ήταν το ομφάκινο, από χοντρές ελιές σε ακατέργαστη κατάσταση. Σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές, για τις αλοιφές ως καλύτερο λάδι χρησιμοποιούνταν το λάδι από πικραμύγδαλο. Γενικά το λάδι το οποίο ήταν το πιο δεκτικό, κρατούσε περισσότερο και ενοποιούνταν καλύτερα με τα υπόλοιπα συστατικά, παράγοντας μία ενιαία ουσία. Με βάση τον Πλίνιο φυτικά έλαια, εκτός από το ομφάκινον, ήταν το λάδι που παράγονταν από τα σταφύλια που μαζεύονταν στα μέσα του καλοκαιριού, το αμυγδαλέλαιο και το λάδι βαλάνου. Αναφέρει επίσης πώς έλαια παράγονταν από τον ασπάλαθο, από τον κάλαμο, το βάλσαμο, την ίριδα, το κάρδαμο, τη μαντζουράνα, τη ρίζα της κανέλας κ.τ.λ.

Τα μπαχαρικά:Για την παρασκευή όλων των αρωμάτων χρησιμοποιούνταν ποικίλα μπαχαρικά, ορισμένα για να λεπτύνουν το λάδι, ώστε να δεχτεί καλύτερα το άρωμα, ορισμένα για να μεταδίδουν τα ίδια το άρωμά τους. Συνήθως, τα λιγότερο έντονα μπαχαρικά χρησιμοποιούνταν για τη λέπτυνση του λαδιού και έπειτα σε επόμενο στάδιο τοποθετούνταν τελευταίο το μπαχαρικό του οποίου η μυρωδιά έπρεπε να διασφαλιστεί, καθώς αυτό που έμπαινε τελευταίο, κυριαρχούσε πάντα. Ο Θεόφραστος αναφέρεται στα καρυκεύματα που χρησιμοποιούνταν για την παραγωγή αρωμάτων. Τα καρυκεύματα αυτά ήταν όλα στεγνά, ζεστά, στυπτικά και δηκτικά. Κάποια ήταν επίσης πικρά, όπως η ίρις, η σμύρνα και το λιβάνι.

Η φωτιά : Τα περισσότερα αρώματα αποκτούν τις στυπτικές ιδιότητές τους εκτιθέμενα στη φωτιά, ενώ κάποια άλλα

23

ακόμη και χωρίς να εκτεθούν σ' αυτή. Πάντως σε κάθε περίπτωση η όλη διαδικασία σε σχέση με τη φωτιά πραγματοποιούνταν μέσα σε αγγεία με τη χρήση νερού, χωρίς άμεση επαφή του αρώματος με τη φωτιά, γιατί έτσι θα υπήρχε τεράστια σπατάλη αρώματος, ενώ παράλληλα το προϊόν θα κινδύνευε να πάρει και τη μυρωδιά του καμένου. Σε γενικές γραμμές υπήρχε πολύ λιγότερη απώλεια, όταν το άρωμα έπαιρνε τη σωστή οσμή μέσω της έκθεσής του στη φωτιά, παρά σε ψυχρή κατάσταση. Τα αρώματα αυτά που εκτίθεντο στη φωτιά, αρχικά τα βουτούσαν είτε σε αρωματισμένο κρασί είτε σε νερό. Στην περίπτωση του αρώματος της ίριδας η χρήση της ρίζας γινόταν σε στεγνή κατάσταση, χωρίς τη χρήση της φωτιάς, γιατί στην προκειμένη περίπτωση η αρετή του αρώματος αναδεικνύονταν έτσι πολύ περισσότερο. Συχνά όταν τα αρώματα στύβονταν πρώτα, απορροφούσαν λιγότερο, οι αρετές τους χάνονταν σε μεγάλο βαθμό και γίνονταν στυπτικά.

Τα άνθη:Πολλά πράγματα σε σχέση με τα αρώματα έχουν να κάνουν με την εποχή κατά την οποία μαζεύονταν τα άνθη, αλλά και με το χρόνο και την ωρίμανσή τους. Όλα τα αρώματα τα οποία ήταν από λουλούδια είχαν λίγο σθένος, με το καλύτερό τους άρωμα να είναι αυτό μετά από δύο μήνες και έπειτα να αποσυντίθενται αρκετά γρήγορα. Τα αρχαία αρώματα γενικά καταστρέφονταν από την παραμονή τους σε ιδιαίτερα ζεστό μέρος, καθώς και με την έκθεσή τους στον ήλιο. Έτσι συνήθως για λόγους διατήρησης τοποθετούνταν σε δωμάτια που δεν τα έβλεπε ο ήλιος, σκιερά, μέσα σε δοχεία από μόλυβδο ή σε φιάλες από αλάβαστρο, υλικά κρύα, με πυκνή δομή, που διέθεταν τις επιθυμητές ιδιότητες.

24

Συνταγές – Χρώματα:Ο Θεόφραστος, ο Πλίνιος και ο Διοσκουρίδης παραδίδουν διάφορες συνταγές για αρώματα. Επίσης ο Θεόφραστος παραδίδει και κάποια πράγματα σχετικά με το χρωματισμό των αρωμάτων, αλλά και των αλοιφών. Κάποια αρώματα, λέει, παράγονταν άχρωμα και κάποια με χρώμα. Για παράδειγμα η βαφή που χρησιμοποιούνταν για το χρωματισμό των κόκκινων αρωμάτων, ήταν η αλκαννίνη από το φυτό βούγλωσσο, ενώ το γλυκό άρωμα της μαντζουράνας βάφονταν με μια βαφή που ονομαζόταν χρώμα, από μία ρίζα εισαγόμενη από τη Συρία.Ο Θεόφραστος αναφέρει πως όσο πιο πολλοί οι συνδυασμοί των πρώτων υλών, τόσο πιο ενδιαφέρον και ξεχωριστό το άρωμα που παράγονταν. Στα αναμεμειγμένα μάλιστα αρώματα στόχος δεν ήταν να παραχθεί ένα άρωμα με κυρίαρχη τη μυρωδιά ενός από τα υπάρχοντα συστατικά, αλλά ένα άρωμα που να προέρχεται απ' όλα τα

25

υλικά μαζί. Για το λόγο αυτό κατά τη διάρκεια της παραγωγής του αρώματος, ανοίγονταν το αγγείο και αφαιρούνταν το στοιχείο αυτό του οποίου η μυρωδιά κυριαρχούσε, ενώ προστίθεντο παράλληλα μικρές δόσεις από τα υλικά τα οποία ήταν λιγότερο κυρίαρχα. Στην όλη διαδικασία σύνθετων αρωμάτων τα καρυκεύματα που χρησιμοποιούνταν, υγραίνονταν με αρωματικό κρασί. Έτσι παράγονταν αρώματα τα οποία διαρκούσαν για περισσότερο καιρό. Γενικά ανάμεσα σε όλα τα αρώματα τα οποία χρησιμοποιούνταν, αυτό που προστίθετο στο τέλος ήταν και το πιο κυρίαρχο.

Αλοιφές:Με βάση τον Πλίνιο η συνταγή για την παραγωγή αλοιφών περιλαμβάνει δύο στοιχεία, τους χυμούς και το στερεό μέρος. Τους χυμούς αποτελούσαν ένα σύνολο από έλαια και τα στερεά ένα σύνολο από αρωματικές ουσίες. Το τρίτο στοιχείο που χρησιμοποιούνταν για την παραγωγή αλοιφών ήταν το χρώμα. Τα έλαια ραντίζονταν με αλάτι για τη διατήρησή τους.Τα αρώματα και οι αλοιφές της αρχαιότητας γινόταν πιο παχύρρευστα, μέσω της θέρμανσης του λαδιού και των καρυκευμάτων μέσα σε μία δεξαμενή νερού, με την προσθήκη ρετσινιού και γόμας. Στην τελική σύνθεση αρωμάτων και αλοιφών σημαντικό ρόλο έπαιζαν επίσης τα αρωματικά κρασιά, το νερό και το μέλι. Η λανολίνη χρησιμοποιούνταν μόνο από την εποχή του Πλίνιου και μετά αναμεμειγμένη με μέλι, ως αλοιφή για την απομάκρυνση των λεκέδων από το πρόσωπο.

Μυροδοχεία:Τα αρωματικά λάδια, τα καλλυντικά και τις αλοιφές οι αρχαίοι τα τοποθετούσαν μέσα σε μυροδόχα αγγεία, των οποίων το σχήμα, το μέγεθος και η διακόσμηση εξελίσσονταν μέσα στα χρόνια. Στη μινωική και τη

26

μυκηναϊκή περίοδο χαρακτηριστικό μυροδοχείο ήταν ο ψευδόστομος αμφορέας. Στην αρχαϊκή και κλασική εποχή χρησιμοποιούνταν το αλάβαστρο, ο αρύβαλλος, η λήκυθος, ο ασκός και τα εξάλειπτρα, καθώς και ένα σύνολο πλαστικών αγγείων με τη μορφή ανθρώπινων κεφαλών ή ζώων. Για την κατασκευή των αγγείων αυτών χρησιμοποιούνταν υλικά όπως ο πηλός, το αλάβαστρο, ο λίθος, το γυαλί και ακόμη πιο σπάνια ο χρυσός και ο άργυρος. Το αλάβαστρο, η φαγεντιανή, η υαλόμαζα και το μάρμαρο ως "ψυχρά" υλικά, ευνοούσαν τη διατήρηση των ευπαθών αρωμάτων.

Η αποθήκευση των αλοιφών και των αρωμάτων ήταν γενικά μία σημαντική υπόθεση που ήθελε πολύ προσοχή. Σύμφωνα με τον Πλίνιο μέσα στα αλαβάστρινα σκεύη όπου φυλάσσονταν, τα αρώματα αναμειγνύονταν με το λάδι για τη διατήρησή τους. Ιδιαίτερα επιβλαβής για όλα αυτά τα προϊόντα ήταν ο ήλιος. Οι αλοιφές βελτιώνονταν με το πέρασμα του χρόνου και φυλάσσονταν μέσα σε μολύβδινα δοχεία σε σκιερό μέρος. Όταν δοκιμάζονταν, τοποθετούνταν στην πίσω πλευρά του χεριού για να μην επηρεαστούν από τη θερμοκρασία του δέρματος.

Εμπόριο Αρωμάτων

Τα αρώματα και τα καλλυντικά κατασκευάζονταν από τους μυρεψούς ή μυροποιούς και πωλούνταν από τους μυροπώλες, χωρίς αυτό να σημαίνει πως αποκλειόταν και η ταυτόχρονη άσκηση των επαγγελμάτων αυτών από το ίδιο άτομο. Στην Αγορά της Αθήνας υπήρχε μάλιστα ειδικός χώρος για την πώληση των εγχώριων αλλά και ξένων αρωμάτων, ενώ στην αττική ύπαιθρο καλλιεργούνταν διάφορα αρωματικά και καλλωπιστικά φυτά όπως δάφνες, κισσοί, τριανταφυλλιές, ίριδες, βιολέτες κτλ. που πωλούνταν έπειτα στην Αγορά. Στην

27

αρχαιότητα υπήρχαν επίσης οι φαρμακίδες οι οποίες έφτιαχναν αρώματα και φίλτρα, φάρμακα και έμπλαστρα, τα οποία πουλούσαν από πόρτα σε πόρτα.Σκηνές αγοραπωλησίας απλού ή αρωματικού λαδιού συναντούμε σε διάφορα αρχαία αγγεία. Από τις παραστάσεις αυτές βλέπουμε ότι τα υγρά ήταν αποθηκευμένα σε αμφορείς και πελίκες απ' όπου ο πωλητής τα μετάγγιζε με τη βοήθεια ενός ηθμού, χωνιού δηλαδή, σε μικρότερα μυροδοχεία, αλάβαστρα ή ληκύθους. Σε μία μελανόμορφη πελίκη μάλιστα του Ζωγράφου του Αχελώου σώζεται επιγραφή η οποία μας μεταφέρει τα λόγια του μυροπώλη: "Ω Δία πατέρα, μακάρι να γίνω πλούσιος!", ευχή που σχετίζεται με το πραγματικά προσοδοφόρο επάγγελμά του, ενώ στην άλλη όψη του αγγείου ο νεαρός πωλητής, μιλώντας στον πελάτη αναφέρει "είναι και με το παραπάνω εντάξει!". Η αγγειογραφία μας παρουσιάζει επίσης το εσωτερικό των εργαστηρίων και των πρατηρίων αρωμάτων, όπως συμβαίνει για παράδειγμα στη μελανόμορφη λήκυθο του Ζωγράφου της Γέλας, όπου μία σειρά από ληκύθους κρέμονται στον τοίχο και στο έδαφος παρατάσσονται τα αποθηκευτικά αγγεία. Στις παραστάσεις οι μυρεψοί καθισμένοι στα σκαμνιά περιμένουν πελάτες, δουλεύοντας.

Αρώματα – Έλαια

Οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τα αρώματα για την περιποίηση και τον καλλωπισμό του σώματος, για τον αρωματισμό των κατοικήσιμων χώρων, των ρούχων και των επίπλων. Παράλληλα, αρωμάτιζαν το κρασί, το λάδι, τους λύχνους και σε ορισμένες περιπτώσεις και το νερό. Η χρήση αρωματικών ελαίων και αλοιφών μετά το μπάνιο ήταν κάτι γνωστό ήδη από την εποχή του Ομήρου.

28

Γενικώς το άλειμμα ήταν συμπλήρωμα της ιεροτελεστίας του πλυσίματος, είτε για λόγους προσωπικής υγιεινής και χαλάρωσης, είτε για λόγους τελετουργικούς, όπως το πλύσιμο των νεκρών. Αρώματα χρησιμοποιούνταν επίσης κατά τη διάρκεια του συμποσίου. Ο Σωκράτης απέρριπτε τη χρήση αρωματικών ελαίων και προτιμούσε το απλό ελαιόλαδο που κατά τη γνώμη του άρμοζε στους άντρες, με το οποίο αλείφονταν και οι νέοι στις παλαίστρες. Το ελαιόλαδο αποτελούσε ένα βασικό μέσον καθαρισμού, κάτι σαν το σύγχρονο σαπούνι. Παραστάσεις απεικονίζουν αθλητές να χύνουν λάδι στο χέρι τους από αρύβαλλο που κρέμονταν στον καρπό τους, για να αλείψουν το σώμα τους και να το καθαρίσουν στη συνέχεια με τη στλεγγίδα. Στην Ιλιάδα ο Οδυσσέας και ο Διομήδης πλένονται πρώτα με ζεστό νερό και έπειτα αλείφονται με λάδι, ενώ στην Οδύσσεια την ίδια διαδικασία ακολουθεί και ο Τηλέμαχος. Στην Οδύσσεια αναφέρονται επίσης ρούχα που γυαλίζουν, ενώ ο Πλούταρχος λέει για το ελαιόλαδο ότι δίνει λάμψη στα λευκά υφάσματα.Πέρα από το σώμα, με αρώματα και αρωματικά έλαια οι αρχαίοι αρωμάτιζαν επίσης τα ενδύματα και τα μαλλιά τους, γεγονός που απεικονίζεται στην αγγειογραφία. Τα αρώματα και τα καλλυντικά αποτελούσαν ένα δημοφιλές ερωτικό δώρο, ενώ η χρήση τους ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στις θρησκευτικές τελετές, αλλά και στη λατρεία των νεκρών. Οι αρωματικές ουσίες έκαιγαν μέσα στα θυμιατήρια, ενώ με αρωματικά λάδια ράντιζαν τους τάφους στους οποίους άφηναν και διάφορα αγγεία με έλαια και αρώματα. Η σημασία των αρωμάτων και των μυροδοχείων στον κόσμο των γυναικών φανερώνεται μέσα από ένα πλήθος παραστάσεων που απεικονίζουν σκηνές γυναικωνίτη, λουτρού, γάμου ή καλλωπισμού. Στο αγγείο για παράδειγμα από το Μόναχο απεικονίζεται λουόμενη η οποία πίσω από ένα μεγάλο λουτήριο έχει αντλήσει άρωμα από το αλάβαστρο που είναι κρεμασμένο απ' τον καρπό

29

της και αρωματίζει τα φρεσκοπλυμένα μαλλιά της. Αρωματικές σκόνες χρησιμοποιούνταν για την κλινοστρωμνή, ώστε να έρχονται έτσι και σε επαφή και με το δέρμα. Η μέθοδος αυτή χρησιμοποιούνταν και από τους άντρες αντί να αρωματίζουν απευθείας το σώμα τους, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις αντί να ρίχνουν απευθείας τη σκόνη επάνω στην κλινοστρωμνή, τη διαπότιζαν πρώτα με αρωματικό κρασί, ώστε να αποκτήσει τη μυρωδιά του. Μερικές σκόνες πάλι τις αρωμάτιζαν ανακατεύοντας τες με υδρομέλι και κρασί ή απλώς με υδρομέλι. Από τις πηγές γνωρίζουμε ότι στους προθαλάμους των διαμερισμάτων του Μεγάλου Αλεξάνδρου έκαιγαν πάντα μύρα και αρωματικές ουσίες.

ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΥΝΑΙΚΩΝΤις γυναίκες στην αρχαία Ελλάδα τις ενδιέφερε πολύ η προσωπική υγιεινή και ο καλλωπισμός. Πολλά καλλυντικά προσώπου τα πήραν οι Ελληνίδες από ανατολικούς λαούς. Οι γυναίκες στην αρχαία Ελλάδα χρησιμοποιούσαν ειδικές κρέμες έτσι ώστε να ασπρίζουν τα μάγουλά τους, ψιμύθια και βαφές για τα φρύδια και τις βλεφαρίδες. Επίσης, στα μάγουλα και στα χείλη έβαζαν σκόνη χένας , ρεάλγιο, ώχρα ,

30

χυμούς από μούρα και άκανθα. Μερικά από αυτά ήταν ανακατεμένα με κρέμες και έλαια. Επιπλέον, για να βάψουν το πρόσωπο και τα χείλια χρησιμοποιούσαν μολύβια ή τη ρίζα του φυτού αλκέα (μολόχα). Πολλές από τις γυναίκες είχαν ολόκληρο εργαστήριο με καθρέφτες, τσιμπιδάκια, καρφίτσες, αρώματα και δοχεία με κρέμες. Στην συνέχεια, για το βάψιμο του προσώπου και των χειλιών τους χρησιμοποιούσαν μολύβια ή ρίζες του φυτού Χαλκέα. Τα φρύδια τους τα μαύριζαν με καπνιά ή με ψιλοτριμένο αντιμόνιο και τις βλεφαρίδες τους τις σκίαζαν ελαφρά με κάρβουνο βάφοντας τες πρώτα μαύρες έπειτα με ένα μείγμα από ασπράδι αυγού, αμμωνία και ρετσίνι.

ΜΟΔΑ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ31

Το ένδυμα είναι τόσο παλιό όσο και οι ανθρώπινες σχέσεις. Σε ευρήματα τοιχογραφιών σπηλαίων βλέπουμε ανθρώπους ντυμένους με προβιές ζώων ή με λεπτές κλωστές ανάλογα με την θέση που κατείχαν στην κοινωνία της σπηλιάς. Η ενδυμασία είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ιδεολογία που επικρατεί σε μία συγκεκριμένη ομάδα ατόμων σε μία ορισμένη χρονική περίοδο. Ως ιδεολογία θα μπορούσαμε να ορίσουμε ένα συστηματικό σχήμα ιδεών, σχετιζόμενο συνήθως με την πολιτική ή την κοινωνία ή με τη συμπεριφορά μιας τάξης ή μιας κοινωνικής ομάδας, που αποβλέπει να δικαιολογήσει ενέργειες, ιδιαίτερα αυτές που υποστηρίζονται απόλυτα ή υιοθετούνται σαν να αποτελούν συνολική άποψη και διατηρούνται χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι εξελίξεις των πραγμάτων. Από τα νεολιθικά χρόνια η ενδυμασία προστίθεται ακόμα και σε περιοχές όπου οι καιρικές συνθήκες δεν το απαιτούν όπως στην Αφρική. Φορώντας την αστραφτερή στολή του ο άνθρωπος υποδύεται τον ρόλο του κυρίαρχου μέσα στην φυλή. Ανάλογα με την θέση ή τον ρόλο μέσα στην κοινωνική ομάδα η ένδυση είναι απλή ή σύνθετη έτσι ξεχωρίζουν οι γυναίκες από τους άνδρες, οι κυνηγοί, οι μάγοι ή οι ιερείς. Είναι φανερό ότι η ενδυμασία αντικατροπτίζει την ιδεολογία και αποτελεί μέρος της πραγματικής ιστορίας μιας ομάδας, μιας φυλής ή ενός λαού. Αποκαλύπτει την πολιτική και κοινωνική οργάνωση, τις κοινωνικές σχέσεις και τέλος τα ήθη και τα έθιμα. Κάθε εποχή και κάθε λαός έχει τους ενδυματολογικούς του κανόνες. Στην αρχαία Σπάρτη ο είλωτας ήταν υποχρεωμένος να φορά χειμώνα-καλοκαίρι ένα σκούφο από δέρμα σκύλου και έναν δερμάτινο χιτώνα. Στην αρχαία Αθήνα οι δούλοι φορούσαν έναν απλό σκουρόχρωμο χιτώνα. Με αποτέλεσμα οι άνθρωποι κατώτερον, μεσαίων αλλά και ανώτερων τάξεων να είναι «δακτυλοδεικτούμενοι».

32

Όσο πιο πλούσιος ήταν κάποιος ή είχε αριστοκρατική καταγωγή τα ρούχα του ήταν από φίνα, χρωματιστά υφάσματα και στολισμένα με κομψά κοσμήματα. Το ένδυμα καλύπτει καθημερινές ανάγκες των ανθρώπων όπως ο σφραγιθόλιθος ενώ παράλληλα αποτελεί και μέσο επικοινωνίας. Καθώς ο τρόπος ένδυσης του καθενός αποκαλύπτει στους σύγχρονούς τους το φύλο, την κοινωνική θέση, το επάγγελμα και την οικονομική ισχύ. Επίσης πολλές περιθωριακές ομάδες προσπάθησαν να δηλώσουν την ύπαρξη τους μέσω της επιλογής μιας ασυνήθιστης φορεσιάς. Μ’ αυτόν τον τρόπο ήθελαν να βροντοφωνάξουν την ιδεολογία τους και τα πιστεύω τους. Η επικράτηση συγκεκριμένων κανόνων στην εμφάνιση ανδρών και γυναικών κατά την αρχαιότητα δεν μπορεί να ερμηνευτεί χωρίς αναφορές στις πολιτικές, κοινωνικές αλλά και αισθητικές αντιλήψεις της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας. Οι νομοθεσίες του Σόλωνα στην Αθήνα και του Λυκούργου στην Σπάρτη περιόριζαν σε μεγάλο βαθμό την πολυτέλεια και την επίδειξη προβάλλοντας το ιδανικό της λιτότητας και του μέτρου. Ας μην ξεχνάμε την αρχαία ελληνική ρήση «Παν μέτρον άριστον». Η χρησιμότητα και η άνεση ήταν τα κριτήρια επιλογής των ενδυμάτων. Τα βασικά ενδύματα ήταν ο χιτώνας, το ιμάτιον, το πέπλο και η χλαμύδα. Σε περίπτωση που το απαιτούσαν οι καιρικές συνθήκες φορούσαν διάφορα περιβλήματα. Ωστόσο, αρέσκονταν στα λευκά και πορφυρά υφάσματα και όχι στα έντονα χρώματα ή τους διάφορους συνδυασμούς χρωμάτων. Οι άνδρες έβαφαν τα μαλλιά τους ξανθά ή κόκκινα ενώ οι γυναίκες ξανθά. Ακόμα οι γυναίκες έκαναν περίτεχνα κουρέματα ενώ οι άνδρες απλοϊκά κάτι που χαρακτήρισε τα δυο φύλλα. Οι άνδρες φόραγαν μόνο δαχτυλίδια αντίθετα οι γυναίκες είχαν μεγάλη ποικιλία κοσμημάτων. Τα κοσμήματα έδειχναν τον πλούτο και την κοινωνική θέση μιας

33

γυναίκας. Το θέμα των κοσμημάτων ήταν η φύση και οι 12 θεοί.

Πολλές γυναίκες διέθεταν ολόκληρο εργαστήριο καλλωπισμού, με τριχολαβίδες, καρφίτσες, μπουκαλάκια αρωμάτων και ουσιών, ακόμα δοχεία με κρέμες, πυξίδες κ.α. Για το βάψιμο του προσώπου και των χειλιών χρησιμοποιούσαν σκόνη χένας, χυμό από μούρο, μολύβια ή τη ρίζα του φυτού αλκέα (μολόχα) Ακόμα συνήθιζαν να μαυρίζουν τα φρύδια τους με καπνά ή τριμμένο αντιμόνιο ενώ τα βλέφαρα τα σκίαζαν ελαφρά με κάρβουνο. Χρησιμοποιούσαν πούδρες και διάφορα έλαια ανακατεμένα με χρωστικές ουσίες ορυκτής ή φυτικής προέλευσης. Δεν έλειπαν επίσης τα αποτριχωτικά τα οποία ήταν παρασκευασμένα από ασβέστη κι αρσενικό. Στα μαλλιά έβαζαν λάδι από μπουμπούκια δάφνης και κέδρου για να είναι εύκαμπτα και σκουρόχρωμα. Τα αρωματικά έλαια ήταν ευώδη, γνωστά αρώματα ήταν το Ίρινον, το Νάρδον, το Βάλσαμο, η Στάκτη, το Μελίνιο. Κάποια αρώματα εισάγονταν ακόμα και στην Ανατολή. Θα έπρεπε να σημειωθεί ότι σε αρκετές πόλεις της Ελλάδας υπήρχαν ανάλογα νομοθετικά έργα. Πιο συγκεκριμένα στην Αθήνα οι «γυναικονόμοι» απαγόρευαν στις γυναίκες να φοράνε υπερβολικά ρούχα. Η ματαιοδοξία των γυναικών και η επιμονή τους να μεταβάλλουν τη φυσική τους όψη προκαλούσε τις επικρίσεις των ανδρών. Η τάση τους αυτή για υπερβολή μπορεί να ερμηνευτεί ως αντίδραση στο γεγονός ότι ήταν κλεισμένες στο γυναικωνίτη αλλά βέβαια στην γυναικεία φύση πάντα υπήρχε μία δόση υπερβολής και επίδειξης( πηγή 1,2) . Ο κοινωνικός έλεγχος για τους άνδρες αν και σε επίπεδο εθνικού δικαίου ήταν λιγότερο αυστηρός. Έτσι μ’ αυτόν τον τρόπο αποφεύγονταν οι υπερβολές και στους άνδρες αλλά πολύ περισσότερο στις γυναίκες . Το μήκος του χιτώνα μπορούσε να αποτελέσει αφορμή για δυσμενή σχόλια σε σχέση με το επίπεδο καλλιέργειας των ανδρών.

34

Ένας χιτώνας (λινό ένδυμα) υπερβολικά κοντός ταυτιζόταν με απρέπεια του άνδρα που το φορά ενώ ένας υπερβολικά μακρύς , που σερνόταν στο έδαφος . θεωρούταν από πολλούς στοιχείο επίδειξης αλλά και θηλυπρέπεια. Έτσι γίνονταν αντικείμενα αρνητικών σχολίων.Όπως προαναφέραμε η εμφάνιση είναι άμεσα συνδεδεμένη με την κοινωνική θέση των ατόμων η οποία είναι αποτέλεσμα της επαγγελματικής κατάρτισης. Ένα σημαντικό παράδειγμα είναι αυτό των ρητόρων, οι οποίοι είναι ο προγενέστερος κλάδος των δικηγόρων. Η πολυτέλεια και η εκλεκτικότητα φαίνεται ότι χαρακτήριζε το ντύσιμό τους στην κλασσική εποχή. Στην σημερινή εποχή οι δικηγόροι λόγω της κοινωνικής τους υπεροχής ακολουθούν ένα συγκεκριμένο κώδικα ενδυμασίας ( dress code ), όπως ακριβώς και στο παρελθόν. Ενώ η εκκεντρικότητα στο ντύσιμο των καλλιτεχνών δεν περνούσε απαρατήρητη. Οι ραψωδοί, οι οποίοι διαδέχτηκαν τους αοιδούς. Κρατούσαν ένα ραβδί σύμβολο εξουσίας δοσμένη από τους θεούς. Οι δούλοι και οι τεχνίτες αρκούνταν σε λίγα και χοντροκομμένα ενδύματα όπως οι είλωτες. Τα λεπτά αραχνουφάσματα θεωρούνταν άσεμνα, αφού κατά κανόνα προτιμούνταν από τις εταίρες. Όπως αναφέρει ο μύθος της Αρετής και της Κακίας δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο διαφανής χιτώνας ήταν ένδυμα της δεύτερης.

Στις ακόλουθες πηγές θα μάθουμε περισσότερα σχετικά με την ιδεολογία των ανδρών για τον καλλωπισμό και την ενδυμασία των γυναικών:

ΠΗΓΗ 1. Οι αντιδράσεις των ανδρών για τις υπερβολές των γυναικών.

Ο Ισχόμαχος συμβουλεύει τη γυναίκα του.

35

Κάποτε, όταν την είδα να έχει πασαλειφτεί με μπόλικο φτιασίδι (κάτι αντίστοιχο με την πούδρα) για να κάνει τα μάγουλά της πιο άσπρα απ' ότι ήταν, και με μπόλικο κοκκινάδι για να κάνει πιο κόκκινο το χρώμα των χειλιών της και φορούσε παπούτσια πιο ψηλά για να φαίνεται ψηλότερη, της είπα: Πες μου γυναίκα, πότε θα φαινόμουν πιο αξιαγάπητος σύντροφος: όταν σου παρουσίαζα την περιουσία που έχω πραγματικά και δεν καυχιόμουν πως έχω περισσότερα απ' όσα στην πραγματικότητα έχω ή αν προσπαθούσα να σε ξεγελάσω, παρουσιάζοντας σου νομίσματα κάλπικα για αληθινά και περιδέραια απ' έξω χρυσά κι' από μέσα ξύλινα και φορέματα που ξεθωριάζουν για πολύτιμα;.

Ξενοφών, Οικονομικός, 10,

2-3.

ΠΗΓΗ 2. Μια ερμηνεία για τον καλλωπισμό των γυναικών.

Ο εξωτερικός καλλωπισμός των γυναικών, κάποτε υπερβολικός, ήταν ένα εύκολο μέσον που μεταχειρίζονταν οι γυναίκες για να σαγηνέψουν τον ανδρικό κόσμο, ιδιαίτερα όταν η ικανοποίηση των προσωπικών τους επιθυμιών ήταν αβέβαιη. Η Ήρα τραβούσε την προσοχή του Δία με όμορφα ενδύματα και αρωματικές αλοιφές.

36

Α . Pekridou-Gorecki, Η μόδα

στην αρχαία Ελλάδα, σ. 142.

Στην πηγή 1 ο Ξενοφώντας μας μιλάει για μια προσωπική εμπειρία του Ισόμαχου ο οποίος είδε την γυναίκα του να είναι υπερβολικά βαμμένη, με μπόλικο φτιασίδι όπως λέει ο ίδιος, με άσπρα μάγουλα, κόκκινα χείλη, και ψηλά παπούτσια, σύμφωνα με τα λόγια του παρατηρούμε ότι οι γυναίκες είχαν από τότε τάσεις υπερβολής και ήθελαν να τονίζουν τα προσόντα τους. Επίσης από τότε υπήρχαν προϊόντα καλλωπισμού όπως πούδρα, κραγιόν και ψηλοτάκουνα που λεγόντουσαν κόθορνοι οι οποίοι ήταν ένα είδος μπότας με χοντρή σόλα που δενόταν μπροστά με κορδόνια και ταίριαζε και στα δυο πόδια. Οι ηθοποιοί στην αρχαία τραγωδία φορούσαν κόθορνους για να δείχνουν ψηλότεροι και επιβλητικότεροι. Ο Ισόμαχος λέει στην γυναίκα του ότι με την υπερβολική της εμφάνιση παρουσιάζει κάτι ψεύτικο και κραυγαλέο. Πιο συγκεκριμένα τις λέει ότι δεν θα της άρεσε αν ο ίδιος της καυχιόταν για την περιουσία του και δεν της την παρουσίαζε όπως ακριβώς είναι αλλά την υπερεκτιμούσε για να την ξεγελάσει. Μέσα από αυτή την απάντηση του Ισοκράτη διαπιστώνουμε ότι οι άνδρες αντιδρούσαν έντονα στις υπερβολές των γυναικών και το θεωρούσαν μεγάλη απρέπεια την υπερβολή στο ντύσιμο. Αυτό δείχνει μια κοινωνία ανδροκρατούμενη και ότι οι

37

γυναίκες δεν συμμετείχαν στην κοινωνική και πολιτική ζωή της χώρας τους. Οι υπερβολές αυτές εξηγούνται από το γεγονός ότι οι γυναίκες έμεναν εγκλωβισμένες στον οίκο και οι έξοδοι τους ήταν σπάνιοι και πάντα μαζί με τον άνδρα τους ή με τις υπηρέτριες τους.

Στην πηγή 2 η Α. Pekridou-Gorecki μας μιλάει για τον εξωτερικό καλλωπισμό των γυναικών ο οποίος τις περισσότερες φορές ήταν υπερβολικός με σκοπό να προσελκύει τους άνδρες. Σύμφωνα με την μυθολογία η Ήρα για να τραβήξει την προσοχή του Δια χρησιμοποιούσε όμορφα ενδύματα και διάφορες αρωματικές αλοιφές. Έτσι και οι γυναίκες τραβούσαν την προσοχή των ανδρών με παρόμοιες ενέργειες.

38

ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΌΤΗΤΑ ΤΗΣ ΜΟΔΑΣ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΣτις μέρες μας, όλο και περισσότεροι άνθρωποι, αν όχι όλοι, ακολουθούν τη μόδα και ντύνονται σύμφωνα με αυτήν. Η μόδα αποτελεί κοινωνικό φαινόμενο που δεν περιορίζεται στην ενδυμασία, στην κόμμωση, την υπόδηση αλλά γενικότερα στην εξωτερική εμφάνιση και την κοινωνική συμπεριφορά. Οι άνθρωποι παλαιότερα δεν φορούσαν ρούχα μόνο από ανάγκη για υγεία, και προστασία του σώματος τους από τις καιρικές συνθήκες. Όπως είδαμε και προηγουμένως, η μόδα λειτουργεί ως τρόπος έκφρασης της ιδιαιτερότητας, της προσωπικότητας του ατόμου και εξωτερίκευσης των πτυχών του ιδεολογικού του κόσμου και του ψυχισμού του αποτελεί καθρέφτης ολόκληρου του εσωτερικού μας κόσμου, αλλά και της κοινωνίας. Η μόδα μας αποκαλύπτει τα μυστικά των απλών ανθρώπων αλλά και γεγονότα σε κάθε εποχή, από την Παλαιολιθική έως σήμερα. Κάποιοι άνθρωποι, κυρίως οι νέοι μέσω αυτής αισθάνονται την ανάγκη άλλοτε να δείξουν την πρόοδο τους και άλλοτε την αποστροφή τους σε οποιοδήποτε συντηρητισμό. Οι άνθρωποι κάθε εποχής έχουν την ανάγκη να εκφράσουν τα συναισθήματα τους. Επίσης θα έπρεπε να υπογραμμιστεί ότι αν βρεθούμε σε έναν χώρο στο οποίο όλοι θα είναι ντυμένοι με τα ίδια ακριβώς ρούχα τότε κανένας δεν θα παρατηρήσει τον διπλανό του, άρα η μόδα και η εμφανίσει αποτελεί καθρέφτη της κοινωνικής θέσης. Βλέπουμε ότι η μόδα είναι κάτι αναγκαίο για κάθε κοινωνία για κάθε λαό σε κάθε εποχή . Η μόδα υπήρχε και πάντα θα υπάρχει!

39

Κάποτε ο Άνατολ Φρανς, γνωστός μυθιστοριογράφος, είχε πει:

«Αν ήταν δυνατόν εκατό χρόνια μετά το θάνατο μου να διαλέξω ένα βιβλίο, θα προτιμούσα να διάλεγα ένα περιοδικό μόδας για να δω πώς ντύνονται οι γυναίκες. Γιατί αυτό ακριβώς το ντύσιμο των γυναικών θα μου πει περισσότερα πράγματα για την κοινωνία από όσα θα μου έλεγαν όλοι οι φιλόσοφοι και θεολόγοι»

Βιβλιογραφία :

Γ.Γρυντάκης, Γ. Δάλκος και Α. Χόρτης, Κοινωνική και πολιτική οργάνωση στην Αρχαία Ελλάδα, Οργανισμός Εκδόσεων Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα, σελ.24, 138, 139

Haydn. Middleton, Οι γυναίκες στην αρχαία Ελλάδα, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 2003

Νόησις - Κέντρο Διάδοσης Επιστημών & Μουσείο Τεχνολογίας,( 2011), Καλλυντικά και Αρώματα στην Ελληνική Αρχαιότητα, http://krasodad.blogspot.gr/2011/03/blog-post_9908.htmlΚαλογεροπούλου, Μ., Γούγουτα, Κ.,(2013), Καλλωπισμός των Γυναικών στην Αρχαία Αθήνα, http :// schoolpress . sch . gr / istoriomnemones /% CE % BA % CE % B 1% CE % BB % CE % BB % CF %89% CF %80% CE % B 9% CF %83% CE % BC % CE % BF % CF %83-% CF %84% CF %89% CE % BD -% CE % B 3% CF %85% CE % BD % CE % B 1% CE % B 9% CE % BA % CF %89% CE % BD -% CF %83% CF %84% CE % B 7% CE % BD -% CE % B 1% CF %81% CF %87% CE % B 1% CE % B 9% CE % B 1/

40

Middleton, H. , Οι Γυναίκες Στην Αρχαία Ελλάδα, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 2003Oζερετσκαία, Ε. , Κολομπόβα, Μ. , Η Καθημερινή Ζωή Στην Αρχαία Ελλάδα, Εκδόσεις Παπαδήμας, Αθήνα 1999Παπαρρηγόπουλος, Κ., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδόσεις Ελευθερουδάκης, Αθήνα 1930

41

42