Bé gi¸o dôc vμ ®μo t¹o - bé y tÕ

ViÖn vÖ sinh dÞch tÔ trung −¬ng

NguyÔn nhËt c¶m

DÞch tÔ häc ph©n tö kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng

cña muçi Aedes Aegypti truyÒn bÖnh sèt xuÊt huyÕt

ë mét sè tØnh, thμnh phè ViÖt Nam, 2006 - 2009

Chuyªn ngμnh : DÞch tÔ häc

M· sè : 62 72 70 01

tãm t¾t LuËn ¸n tiÕn sÜ y häc

Hμ néi - 2010

c«ng tr×nh ®−îc hoμn thμnh t¹i viÖn vÖ sinh dÞch tÔ trung −¬ng

H−íng dÉn khoa häc:

1. PGS.TS Vò Sinh Nam

2. PGS.TS NguyÔn Thuý Hoa

PPhh¶¶nn bbiiÖÖnn 11:: PPGGSS..TTSS NNgguuyyÔÔnn §§øøcc MM¹¹nnhh

PPhh¶¶nn bbiiÖÖnn 22:: PPGGSS..TTSS NN««nngg VV¨̈nn HH¶¶ii

PPhh¶¶nn bbiiÖÖnn 33:: GGSS..TTSSKKHH NNgguuyyÔÔnn VV¨̈nn HHiiÕÕuu

LLuuËËnn ¸̧nn ®®−−îîcc bb¶¶oo vvÖÖ ttrr−−íícc HHééii ®®åånngg cchhÊÊmm lluuËËnn ¸̧nn ccÊÊpp NNhhµµ nn−−íícc hhääpp tt¹¹ii::

VViiÖÖnn VVÖÖ ssiinnhh DDÞÞcchh ttÔÔ TTrruunngg −−¬¬nngg,, vvµµoo nnggµµyy 0066 tthh¸̧nngg 77 nn¨̈mm 22001100

CCãã tthhÓÓ tt××mm lluuËËnn ¸̧nn tt¹¹ii::

-- TThh−− vviiÖÖnn QQuuèècc ggiiaa

-- TThh−− vviiÖÖnn VViiÖÖnn VVÖÖ ssiinnhh DDÞÞcchh ttÔÔ TTrruunngg −−¬¬nngg

Danh s¸ch c¸c bμi b¸o

liªn quan ®Õn luËn ¸n ®∙ c«ng bè

1. NguyÔn NhËt C¶m, §Æng ThÞ Kim H¹nh, Vò Sinh Nam, NguyÔn ThÞ

Yªn, TrÞnh Xu©n Tïng (2009), “§¸nh gi¸ ®é nh¹y c¶m víi ho¸ chÊt

diÖt c«n trïng cña muçi Aedes aegypti t¹i ph−êng ThÞnh LiÖt vµ x·

Trung V¨n, Hµ Néi, 2007”, T¹p chÝ Y häc thùc hµnh, sè 1 (641+642),

tr. 83-86.

2. NguyÔn NhËt C¶m, Vò Sinh Nam, NguyÔn Thuý Hoa, NguyÔn ThÞ

Yªn, Phan Träng L©n, Mary Chamber (2009), “§¸nh gi¸ ®é nh¹y

c¶m víi ho¸ chÊt diÖt c«n trïng cña muçi Aedes aegypti truyÒn bÖnh

sèt Dengue/sèt xuÊt huyÕt Dengue t¹i mét sè tØnh miÒn Trung vµ T©y

Nguyªn ViÖt Nam, 2007-2008”, T¹p chÝ Y häc dù phßng, tËp XIX, sè

7 (106), tr. 102-108.

3. NguyÔn NhËt C¶m, Vò Sinh Nam, NguyÔn Thuý Hoa, NguyÔn ThÞ

Yªn, NguyÔn ThÞ Lan Anh, Phan Träng L©n, Hilary Ranson, Emma

Warr (2009), “Kh¶o s¸t ®ét biÕn gen kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng

kdr Val1016Gly ë mét sè quÇn thÓ muçi Ae. aegypti b»ng kü thuËt

HOLA”, T¹p chÝ Y häc dù phßng, tËp XIX, sè 7 (106), tr. 109-115.

1

DANH MôC CH÷ VIÕT T¾T

Ae. aegypti : Aedes aegypti

Ae. albopictus : Aedes albopictus

CDC : Center for Disease Control and Prevention

(Trung t©m KiÓm So¸t BÖnh tËt Hoa Kú)

cs : Céng sù

DDT : Dichlorodiphenyltrichloroethane

(Ho¸ chÊt diÖt c«n trïng thuéc nhãm Clo h÷u c¬)

DNA : Deoxyribonucleic Acid (AxÝt nh©n)

GIS : Geographic Information System

(HÖ thèng th«ng tin ®Þa lý)

GPS : Global Positioning System

(HÖ thèng ®Þnh vÞ toµn cÇu)

GST’s : Enzym Glutathione S-Transferases

HOLA : Hot Oligonucleotide Ligation Assay

(Ph¶n øng g¾n chuçi axit nucleic nãng )

kdr : Knock Down Resistance (Kh¸ng ng· gôc)

P450’s : Cytochrome P450 monooxygenase

PCR : Polymerase Chain Reaction

(Ph¶n øng khuyÕch ®¹i gen)

SD : Sèt dengue

SXHD : Sèt xuÊt huyÕt dengue

WHO : World Health Organization

(Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi)

2

§Æt vÊn ®Ò Sèt dengue/sèt xuÊt huyÕt dengue lµ bÖnh nhiÔm vi rót dengue cÊp

tÝnh, g©y dÞch do muçi truyÒn. HiÖn nay bÖnh trë thµnh vÊn ®Ò toµn cÇu. ë ViÖt Nam bÖnh ®· vµ ®ang trë thµnh vÊn ®Ò y tÕ nghiªm träng. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y sè ca m¾c vµ chÕt do sèt dengue/sèt xuÊt huyÕt dengue cã xu h−íng t¨ng lªn vµ lµ mét trong 10 bÖnh truyÒn nhiÔm cã sè m¾c vµ chÕt cao nhÊt.

Ch−a cã v¾c xin, kh«ng cã thuèc ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu, ®Ó phßng chèng sèt dengue/sèt xuÊt huyÕt dengue diÖt muçi truyÒn bÖnh vÉn lµ biÖn ph¸p chñ yÕu. Cã nhiÒu biÖn ph¸p phßng chèng vÐc t¬ nh−ng ch−a cã biÖn ph¸p nµo hiÖu qu¶ h¬n biÖn ph¸p phun kh«ng gian ho¸ chÊt diÖt c«n trïng ®Ó dËp dÞch.

Tuy nhiªn, do sö dông ho¸ chÊt diÖt c«n trïng thiÕu sù kiÓm so¸t dÉn ®Õn muçi truyÒn bÖnh kh¸ng víi hÇu hÕt c¸c lo¹i ho¸ chÊt diÖt ë møc ®é réng kh¾p víi chiÒu h−íng ngµy cµng gia t¨ng. Theo Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi (2006), hiÖn nay cã h¬n 500 loµi c«n trïng cã vai trß truyÒn bÖnh ®· kh¸ng víi ho¸ chÊt diÖt, trong ®ã cã h¬n 50% sè loµi lµ vÐc t¬ truyÒn bÖnh sèt rÐt, sèt dengue/sèt xuÊt huyÕt dengue, giun chØ,.....

Nh÷ng nghiªn cøu gÇn ®©y ë ViÖt Nam cho thÊy, muçi Aedes aegypti vÐc t¬ chÝnh truyÒn bÖnh sèt dengue/sèt xuÊt huyÕt dengue ë ViÖt Nam ®· kh¸ng víi nhiÒu lo¹i ho¸ chÊt diÖt ë nhiÒu vïng kh¸c nhau cña c¶ n−íc vµ cã chiÒu h−íng ngµy cµng gia t¨ng. §Ó sö dông ho¸ chÊt diÖt trong phßng chèng sèt dengue/sèt xuÊt huyÕt dengue cã hiÖu qu¶ cÇn ph¶i biÕt thùc tr¹ng còng nh− c¬ së ph©n tö liªn quan ®Õn kh¸ng ho¸ chÊt diÖt cña quÇn thÓ muçi t¹i thùc ®Þa. Theo dâi, gi¸m s¸t t×nh tr¹ng kh¸ng b»ng thö nghiÖm sinh häc cã hÖ thèng ®Ó x©y dùng b¶n ®å kh¸ng, sö dông kü thuËt sinh häc ph©n tö nh»m gãp phÇn t×m ra c¬ chÕ kh¸ng, møc ®é kh¸ng víi c¸c ho¸ chÊt diÖt ®· vµ ®ang sö dông trong phßng chèng sèt dengue/sèt xuÊt huyÕt dengue lµ nhu cÇu cÊp thiÕt hiÖn nay, víi lý do trªn, chóng t«i tiÕn hµnh nghiªn cøu "DÞch tÔ häc ph©n tö kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng cña muçi Aedes aegypti truyÒn bÖnh sèt xuÊt huyÕt ë mét sè tØnh thµnh phè ViÖt Nam, 2006 - 2009", víi 2 môc tiªu cô thÓ sau:

31. X¸c ®Þnh møc ®é vµ x©y dùng b¶n ®å kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng

cña muçi Aedes aegypti truyÒn bÖnh sèt dengue/sèt xuÊt huyÕt dengue ë mét sè tØnh, thµnh phè ViÖt Nam, 2006-2009.

2. X¸c ®Þnh mét sè ®Æc ®iÓm sinh häc ph©n tö liªn quan ®Õn kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng cña muçi Aedes aegypti t¹i mét sè ®Þa ®iÓm nghiªn cøu.

nh÷ng ®ãng gãp míi cña luËn ¸n - LÇn ®Çu tiªn ë ViÖt Nam nghiªn cøu x¸c ®Þnh møc ®é kh¸ng ho¸ chÊt

diÖt c«n trïng cña muçi Ae. aegypti ë c¸c vïng miÒn kh¸c nhau cña c¶ n−íc víi 56 ®iÓm nghiªn cøu thuéc 28 tØnh, thµnh phè, víi 5 lo¹i ho¸ chÊt. B−íc ®Çu x©y dùng b¶n ®å dÞch tÔ kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng cña muçi Ae. aegypti trªn qui m« toµn quèc.

- LÇn ®Çu tiªn ë ViÖt Nam nghiªn cøu x¸c ®Þnh mét sè ®Æc ®iÓm ph©n tö nh»m s¸ng tá c¬ së di truyÒn ph¸t sinh tÝnh kh¸ng ho¸ chÊt diÖt cña muçi Ae. aegypti, gãp phÇn x©y dùng hÖ thèng gi¸m s¸t dÞch tÔ häc ph©n tö kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng cña muçi Ae. aegypti truyÒn bÖnh sèt dengue/sèt xuÊt dengue t¹i ViÖt Nam.

Bè côc cña luËn ¸n LuËn ¸n gåm 118 trang, 4 ch−¬ng: §Æt vÊn ®Ò 2 trang, Ch−¬ng 1 - Tæng quan 34 trang, Ch−¬ng 2 - §èi t−îng vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 17 trang, Ch−¬ng 3 - KÕt qu¶ nghiªn cøu 32 trang, Ch−¬ng 4 - Bµn luËn 30 trang, KÕt luËn 2 trang, KhuyÕn nghÞ 1 trang. 121 tµi liÖu tham kh¶o, trong ®ã tiÕng ViÖt 30, tiÕng Anh 91. 25 b¶ng, 3 biÓu ®å, 19 h×nh, (Kh«ng kÓ phÇn phô lôc, phÇn môc lôc, danh môc c¸c ch÷ viÕt t¾t, c¸c b¶ng, h×nh vÏ trong phÇn phô lôc).

4Ch−¬ng 1

tæng quan tμi liÖu

1.1. T×nh h×nh sèt dengue/sèt xuÊt huyÕt dengue trªn thÕ giíi vµ ViÖt Nam BÖnh sèt dengue/sèt xuÊt huyÕt dengue (SD/SXHD) lµ vÊn ®Ò mang

tÝnh toµn cÇu. BÖnh l−u hµnh trªn 100 n−íc, víi kho¶ng 2,5 tû ng−êi sèng trong vïng nguy c¬. Mçi n¨m cã kho¶ng 100 triÖu tr−êng hîp nhiÔm dengue, 500.000 tr−êng hîp sèt xuÊt huyÕt dengue. Tû lÖ tö vong trung

b×nh lµ 5%, víi 24.000 tr−êng hîp mçi n¨m. T¹i khu vùc ch©u ¸ vµ Th¸i B×nh D−¬ng, bÖnh lµ g¸nh nÆng vÒ y tÕ ë c¸c n−íc cã dÞch l−u hµnh.

ë ViÖt Nam bÖnh SD/SXHD lµ bÖnh dÞch l−u hµnh ®Þa ph−¬ng. Vô dÞch lín gÇn ®©y nhÊt x¶y ra vµo n¨m 1998 víi 234.920 tr−êng hîp m¾c vµ 377 tr−êng hîp tö vong, nh÷ng n¨m sau ®ã sè m¾c vµ chÕt tuy cã gi¶m, nh−ng tõ n¨m 2004 ®Õn nay sè m¾c vµ sè tö vong do SD/SXHD cã xu h−íng gia t¨ng. N¨m 2006 c¶ n−íc cã 77.818 tr−êng hîp m¾c, 68 ca tö vong, n¨m 2007 t¨ng lªn 104.464 tr−êng hîp m¾c, 88 ca tö vong.

HiÖn ch−a cã v¾c xin hiÖu qu¶ ®Ó phßng bÖnh, kh«ng cã thuèc ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu, v× vËy phßng chèng SD/SXHD chñ yÕu lµ phßng chèng muçi Ae. aegypti vÐc t¬ chÝnh truyÒn bÖnh SD/SXHD trªn thÕ giíi còng nh− ë ViÖt Nam. 1.2. VÐc t¬ truyÒn bÖnh sèt dengue/sèt xuÊt huyÕt dengue Aedes aegypti vµ c¸c biÖn ph¸p kiÓm so¸t

Muçi Ae. aegypti sèng trong nhµ, −a thÝch hót m¸u ng−êi, thÝch tró ®Ëu ë n¬i tèi, ë c¸c gi¸ thÓ cã mµu sÉm nh− quÇn ¸o, gÇm bµn, tñ,.... ThÝch ®Î trøng trong c¸c dông cô chøa n−íc trong vµ xung quanh nhµ ë. Muçi Ae. aegypti hót m¸u vµo ban ngµy, chñ yÕu lµ s¸ng sím vµ chiÒu tèi. Muçi Ae. aegypti khi bÞ nhiÔm vi rót cã kh¶ n¨ng truyÒn bÖnh suèt ®êi. Cã nghiªn cøu chøng minh r»ng, kh¶ n¨ng truyÒn vi rót dengue ®−îc duy tr× sau 20 lÇn hót m¸u liªn tiÕp ë c¸c vËt chñ kh¸c nhau.

Cã nhiÒu biÖn ph¸p phßng chèng vÐc t¬ ®· ®−îc nghiªn cøu vµ ¸p dông nh−: biÖn ph¸p ho¸ häc, biÖn ph¸p lµm gi¶m nguån sinh s¶n cña muçi truyÒn bÖnh, phßng c¸ nh©n khái bÞ muçi ®èt, biÖn ph¸p ®iÒu khiÓn gien, sinh th¸i häc, phßng chèng sinh häc. Song khi cã dÞch SD/SXHD th× phun kh«ng gian ho¸ chÊt diÖt c«n trïng vÉn lµ biÖn ph¸p hiÖu qu¶ nhÊt ®Ó dËp dÞch.

51.3. C¸c lo¹i ho¸ chÊt diÖt c«n trïng Cã 4 nhãm ho¸ chÊt diÖt c«n trïng ®· vµ ®ang ®−îc sö dông ®Ó kiÓm so¸t vÐc t¬ truyÒn bÖnh.

Nhãm Clo h÷u c¬ ®−îc s¶n xuÊt tõ n¨m 1939, ban ®Çu lµ DDT (dichlorodiphenyltrichloroethane), sau ®ã lµ dieldrin vµ lindan.

Nhãm Phèt pho h÷u c¬ ®−îc s¶n xuÊt tõ n¨m 1951, bao gåm DDVP, malathion, parathion, diazinon, fenthion,....

Nhãm Carbamat chñ yÕu gåm c¸c ho¸ chÊt propoxur, bendiocarb ®−îc s¶n xuÊt tõ n¨m 1961, ®−îc sö dông ë nh÷ng n¬i c«n trïng kh¸ng víi c¸c ho¸ chÊt thuéc hai nhãm trªn.

Nhãm Pyrethroid tæng hîp bao gåm permethrin, lambda-cyhalothrin, deltamethrin, fedona,.... ®−îc s¶n xuÊt tõ n¨m 1971, ®−îc sö dông réng r·i ®Ó kiÓm so¸t muçi truyÒn bÖnh trong ®ã cã muçi Ae. aegypti, do nã t−¬ng ®èi an toµn víi ng−êi sö dông ë liÒu khuyÕn c¸o. Tuy nhiªn, nh÷ng nghiªn cøu gÇn ®©y trªn thÕ giíi còng nh− ë ViÖt Nam cho thÊy, muçi Ae. aegypti ®· xuÊt hiÖn kh¸ng víi c¸c ho¸ chÊt diÖt nhãm Pyrethroid. 1.4. TÝnh kh¸ng vµ c¬ chÕ kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng

HiÖn t−îng kh¸ng ®−îc sinh ra khi mét bé phËn quÇn thÓ c«n trïng vÉn cßn sèng sãt sau mét thêi gian dµi tiÕp xóc víi ho¸ chÊt diÖt c«n trïng ë c¸c liÒu th«ng dông, trong khi nh÷ng con nh¹y c¶m bÞ chÕt. Cã nhiÒu c¬ chÕ kh¸ng ®· ®−îc t×m ra ë c«n trïng nãi chung vµ muçi nãi riªng. Tuy nhiªn cã hai c¬ chÕ kh¸ng chÝnh: kh¸ng chuyÓn ho¸ vµ kh¸ng do ®ét biÕn gen quy ®Þnh protein ë vÞ trÝ ®Ých cña ho¸ chÊt diÖt. 1.5. C¸c ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng HiÖn nay cã 3 ph−¬ng ph¸p ®−îc sö dông ®Ó gi¸m s¸t kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng. Ph−¬ng ph¸p thö nghiÖm sinh häc: ®©y lµ ph−¬ng ph¸p th−êng quy ®Ó x¸c ®Þnh møc ®é nh¹y/kh¸ng cña quÇn thÓ muçi trªn thùc ®Þa, gióp cho viÖc lùa chän ho¸ chÊt diÖt cã hiÖu qu¶. Ph−¬ng ph¸p nµy cã −u ®iÓm lµ ®¬n gi¶n, dÔ thùc hiÖn, nh−ng kh«ng x¸c ®Þnh ®−îc c¬ chÕ lµm ph¸t sinh tÝnh kh¸ng.

Ph−¬ng ph¸p thö nghiÖm ho¸ sinh: x¸c ®Þnh møc biÓu hiÖn cao cña c¸c enzym gi¶i ®éc, ®¸nh gi¸ b−íc ®Çu vÒ c¬ chÕ kh¸ng.

Ph−¬ng ph¸p sinh häc ph©n tö: nghiªn cøu c¬ së di truyÒn lµm ph¸t sinh tÝnh kh¸ng, gióp x©y dùng chiÕn l−îc qu¶n lý kh¸ng cã hiÖu qu¶. §©y

6lµ ph−¬ng ph¸p tiªn tiÕn, nh−ng ®ßi hái phßng thÝ nghiÖm c«n trïng hiÖn ®¹i vµ ®éi ngò c¸n bé cã tr×nh ®é. 1.6. ChiÕn l−îc kiÓm so¸t t×nh tr¹ng kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng

ChiÕn l−îc dùa trªn viÖc theo dâi, gi¸m s¸t t×nh tr¹ng kh¸ng b»ng thö nghiÖm sinh häc cã hÖ thèng, x©y dùng b¶n ®å kh¸ng, sö dông kü thuËt sinh häc ph©n tö nh»m gãp phÇn t×m ra c¬ chÕ kh¸ng, møc ®é kh¸ng víi c¸c ho¸ chÊt diÖt ®· vµ ®ang sö dông trong phßng chèng sèt dengue/sèt xuÊt huyÕt dengue. Trªn c¬ së ®ã lùa chän ho¸ chÊt diÖt cã hiÖu qu¶, thay thÕ ho¸ chÊt ®· kh¸ng, hoÆc lu©n phiªn sö dông ho¸ chÊt diÖt ®Ó h¹n chÕ møc ®é kh¸ng.

Ch−¬ng 2

§èi t−îng vμ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu

2.1. §èi t−îng, ®Þa ®iÓm vµ thêi gian nghiªn cøu 2.1.1. §èi t−îng nghiªn cøu

Muçi Ae. aegypti truyÒn bÖnh SD/SXHD ë 4 khu vùc miÒn B¾c, miÒn Trung, T©y Nguyªn vµ miÒn Nam ViÖt Nam. 2.1.2. Thêi gian vµ ®Þa ®iÓm nghiªn cøu §Þa ®iÓm: 31 tØnh, thµnh phè thuéc 4 vïng cña ViÖt Nam. Thêi gian: Tõ n¨m 2006 ®Õn 2009. 2.2. ThiÕt kÕ nghiªn cøu

ThiÕt kÕ nghiªn cøu theo ph−¬ng ph¸p dÞch tÔ häc m« t¶ cã ph©n tÝch; kÕt hîp nghiªn cøu phßng thÝ nghiÖm. 2.3. Ph−¬ng ph¸p chän mÉu

Chän ®iÓm nghiªn cøu: ¸p dông c«ng thøc tÝnh to¸n cì mÉu cho nghiªn cøu m« t¶ −íc l−îng mét tû lÖ, ®¬n vÞ chän mÉu lµ ®iÓm nghiªn cøu: n=1,962. 0,2 . 0,8/0,12= 61 ®iÓm. Chän mÉu ngÉu nhiªn 2 giai ®o¹n: chän ngÉu nhiªn 31 trong sè 53 tØnh, thµnh phè, mçi tØnh chän 2 ®iÓm, 1 ®iÓm n«ng th«n, 1 ®iÓm thµnh thÞ, tæng sè 62 ®iÓm.

Chän mÉu cho nghiªn cøu sinh häc ph©n tö: tÝnh to¸n cì mÉu theo c«ng thøc chän mÉu cho nghiªn cøu −íc l−îng mét tû lÖ, ®¬n vÞ chän mÉu lµ muçi Ae. aegypti, n=1,962 . 0,5 . 0,5/0,072= 196 muçi (lµm trßn n=200) 2.4. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.4.1. Néi dung nghiªn cøu

7Môc tiªu 1

- X¸c ®Þnh møc ®é nh¹y c¶m víi ho¸ chÊt diÖt c«n trïng cña muçi Ae. aegypti theo ph−¬ng ph¸p cña WHO (WHO/CDC/CPC/MAL/98.12), víi 5 ho¸ chÊt diÖt thuéc 3 nhãm: Clo h÷u c¬ (DDT 4%), Phèt pho h÷u c¬ (malathion 5%) vµ Pyrethroid (permethrin 0,75%, deltamethrin 0,05%, lambda-cyhalothrin 0,05%).

§¸nh gi¸: Tû lÖ muçi chÕt tõ 98-100%, muçi nh¹y c¶m víi ho¸ chÊt thö; tû lÖ chÕt tõ 80-97%, muçi cã kh¶ n¨ng kh¸ng víi ho¸ chÊt thö; tû lÖ chÕt d−íi 80%, muçi kh¸ng víi ho¸ chÊt thö.

- Sö dông thiÕt bÞ ®Þnh vÞ toµn cÇu GPS ®Ó x¸c ®Þnh ®iÓm nghiªn cøu trªn b¶n ®å, sö dông phÇn mÒm GIS ®Ó vÏ b¶n ®å kh¸ng. Môc tiªu 2

- Gi¶i tr×nh tù trùc tiÕp mét phÇn ®o¹n gen thuéc exon 21 cña gen kdr ®Ó x¸c ®Þnh ®ét biÕn ®iÓm liªn quan ®Õn kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng cña mét sè chñng muçi Ae. aegypti.

- Sö dông kü thuËt HOLA (Hot Oligonucleotide Ligation Assay) ®Ó sµng läc ®ét biÕn gen kdr ë mét sè chñng muçi Ae. aegypti.

- Sö dông kü thuËt microarray ®Ó ph¸t hiÖn gen liªn quan ®Õn kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng cña muçi Ae. aegypti theo c¬ chÕ kh¸ng chuyÓn ho¸. 2.4.2. Ph−¬ng ph¸p thu thËp mÉu Thu thËp bä gËy Aedes trong c¸c dông cô chøa n−íc t¹i hé gia ®×nh, sè hé ®iÒu tra 1.830 hé, sè bä gËy thu thËp 32.500 con. Bä gËy ®−îc nh©n nu«i trong phßng thÝ nghiÖm c«n trïng ViÖn VÖ sinh DÞch tÔ Trung −¬ng/ViÖn Pasteur khu vùc, thu thËp muçi c¸i Ae. aegypti thÕ hÖ F1, 1-2 ngµy tuæi ®Ó nghiªn cøu, tæng sè muçi 28.000 con. 2.5. Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch sè liÖu

Sö dông phÇn mÒm EPI info v6.04, GENEPiX 5.1, PRIMEGENS,

GENEPRING 6.1. KiÓm ®Þnh Khi b×nh ph−¬ng (χ2), kiÓm ®Þnh t student

(tstudent test).

2.6. VÊn ®Ò ®¹o ®øc cña nghiªn cøu

Nghiªn cøu nµy tu©n theo qui ®Þnh vÒ ®¹o ®øc trong nghiªn cøu y sinh häc cña Héi ®ång Y ®øc ViÖn VÖ sinh DÞch tÔ Trung −¬ng. Nghiªn cøu kh«ng vi ph¹m c¸c qui ®Þnh y ®øc trong nghiªn cøu y sinh häc.

8

Ch−¬ng 3

kÕt qu¶ nghiªn cøu

3.1. KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ ®é nh¹y c¶m víi ho¸ chÊt diÖt c«n trïng cña muçi Aedes aegypti 3.1.1. KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ ®é nh¹y c¶m víi ho¸ chÊt diÖt c«n trïng cña muçi Aedes aegypti khu vùc miÒn B¾c B¶ng 3.1. §é nh¹y c¶m cña muçi Aedes aegypti víi ho¸ chÊt diÖt c«n trïng

khu vùc miÒn B¾c (1 lµ ®iÓm thµnh thÞ, 2 lµ ®iÓm n«ng th«n)

Tû lÖ muçi chÕt (%)

TT §Þa ®iÓm DDT 4%

Malathion 5%

Permethrin 0,75%

Deltamethrin 0,05%

Lambda-cyhalothrin

0,05% 1 H¶i Phßng1 84 100 100 100 100

2 H¶i Phßng2 94 100 100 100 100

3 Nam §Þnh1 92 100 100 100 100

4 Nam §Þnh2 82 100 100 100 100 5 Hµ Néi1 16 99 68 100 97 6 Hµ Néi2 34 100 97 100 99 7 Hµ T©y1 23 100 99 100 99 8 Hµ T©y2 11 100 100 100 100 9 Hµ Nam1 86 100 100 100 100 10 Hµ Nam2 38 100 100 100 100 11 Thanh Ho¸1 59 89 100 100 100 12 Thanh Ho¸2 45 100 100 100 100 13 NghÖ An1 95 100 100 100 100 14 NghÖ An2 33 100 100 100 100 15 Hµ TÜnh1 97 100 100 100 100 16 Hµ TÜnh2 93 100 100 100 100

DÉn liÖu b¶ng 3.1 cho thÊy, muçi Ae. aegypti khu vùc miÒn B¾c kh¸ng

hoÆc cã kh¶ n¨ng kh¸ng víi DDT ë 100% ®iÓm nghiªn cøu, víi tû lÖ chÕt tõ 11-97%. Cßn nh¹y c¶m víi malathion vµ 3 ho¸ chÊt diÖt nhãm Pyrethroid lµ permethrin, deltamethrin, lambda-cyhalothrin ë hÇu hÕt c¸c ®iÓm nghiªn cøu, lÇn l−ît lµ: 93,7% (15/16 ®iÓm), 87,5% (14/16), 100% (16/16), 93,7% (15/16). Ho¸ chÊt diÖt c«n trïng deltamethrin cã hiÖu qu¶ diÖt muçi cao nhÊt.

93.1.2. Møc ®é nh¹y c¶m víi ho¸ chÊt diÖt c«n trïng cña muçi Aedes aegypti khu vùc miÒn Trung vµ T©y Nguyªn B¶ng 3.2. Møc ®é nh¹y c¶m cña muçi Aedes aegypti víi ho¸ chÊt diÖt khu

vùc miÒn Trung vµ T©y Nguyªn (1 lµ thµnh thÞ, 2 lµ n«ng th«n)

Tû lÖ muçi chÕt (%)

TT §Þa ®iÓm DDT 4% Malathion

5% Permethrin

0,75%

Deltamethrin

0,05%

Lambda-cyhalothrin

0,05% 1 Qu¶ng B×nh1 62 85 100 100 100

2 Qu¶ng B×nh2 48 77 100 100 100

3 Thõa Thiªn HuÕ1 12 100 72 100 97

4 Thõa Thiªn HuÕ2 19 96 54 97 57 5 §µ N½ng1 47 100 77 97 84 6 §µ N½ng2 1 100 54 85 92 7 Qu¶ng Ng·i1 44 52 62 85 67 8 Qu¶ng Ng·i2 1 100 49 88 60 9 Phó Yªn1 27 100 89 91 95 10 Phó Yªn2 20 100 77 82 80 11 Kh¸nh Hßa1 5 20 89 89 94 12 Kh¸nh Hßa2 3 95 59 96 82 13 B×nh ThuËn1 4 5 43 70 52 14 B×nh ThuËn2 7 17 91 91 81 15 Gia Lai1 11 89 67 77 54 16 Gia Lai2 0 23 12 44 9 17 §¾c L¾c1 3 51 15 52 19 18 §¾c L¾c2 0 100 35 62 75 19 §¾c N«ng1 0 88 60 65 58 20 §¾c N«ng2 0 100 24 59 60

Theo b¶ng 3.2, muçi Ae. aegypti truyÒn bÖnh SD/SXHD khu vùc miÒn Trung vµ T©y Nguyªn kh¸ng víi DDT ë 100% ®iÓm nghiªn cøu, víi tû lÖ chÕt tõ 0-48%. Nh¹y c¶m víi malathion ë 8 ®iÓm (40%), cã kh¶ n¨ng kh¸ng ë 5 ®iÓm (25%), kh¸ng ë 7 ®iÓm (35%). Kh¸ng hoÆc cã kh¶ n¨ng kh¸ng víi c¶ 3 lo¹i ho¸ chÊt thuéc nhãm Pyrethroid ë hÇu hÕt c¸c ®iÓm nghiªn cøu t¹i nång ®é thö nghiÖm, muçi Ae. aegypti chØ cßn nh¹y c¶m víi c¶ 3 lo¹i ho¸ chÊt nµy ë 2 ®iÓm cña Qu¶ng B×nh.

103.1.3. KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ ®é nh¹y c¶m víi ho¸ chÊt diÖt c«n trïng cña

muçi Aedes aegypti khu vùc miÒn Nam

B¶ng 3.3. §é nh¹y c¶m cña muçi Aedes aegypti víi ho¸ chÊt diÖt c«n trïng

khu vùc miÒn Nam (1 lµ thµnh thÞ, 2 lµ n«ng th«n)

Tû lÖ muçi chÕt (%)

TT §Þa ®iÓm DDT 4%

Malathion 5%

Permethrin

0,75%

Deltamethrin

0,05%

Lambda-cyhalothrin

0,05% 1 Hå ChÝ Minh1 76 99 100 100 100 2 Hå ChÝ Minh2 14 92 36 71 54

3 B×nh D−¬ng1 4 96 22 64 60

4 B×nh D−¬ng2 0 99 0 13 0 5 BR V. Tµu1 8 81 42 76 67 6 BR V. Tµu2 1 66 35 72 33 7 Long An1 19 96 69 91 95 8 Long An2 31 88 90 99 87 9 An Giang1 0 100 0 64 8 10 An Giang2 0 94 78 97 99 11 VÜnh Long1 0 66 3 51 12 12 VÜnh Long2 18 68 71 99 80 13 HËu Giang1 48 91 49 83 71 14 HËu Giang2 88 92 84 97 93 15 BÕn Tre1 8 91 65 99 83 16 BÕn Tre2 5 96 75 100 99 17 Sãc Tr¨ng1 9 100 87 97 99 18 Sãc Tr¨ng2 8 100 97 100 100 19 Cµ Mau1 0 99 24 71 62 20 Cµ Mau2 11 96 39 72 46

DÉn liÖu b¶ng 3.3 cho thÊy, ë khu vùc miÒn Nam muçi Ae. aegypti kh¸ng hoÆc t¨ng tÝnh kh¸ng víi DDT ë 100% ®iÓm nghiªn cøu. Nh¹y c¶m víi malathion ë 6 ®iÓm (30%), cã kh¶ n¨ng kh¸ng ë 11 ®iÓm (55%), kh¸ng ë 3 ®iÓm (15%). HÇu hÕt c¸c ®iÓm nghiªn cøu muçi Ae. aegypti ®· kh¸ng hoÆc cã kh¶ n¨ng kh¸ng víi c¶ 3 lo¹i ho¸ chÊt diÖt nhãm Pyrethroid ë nång ®é thö nghiÖm. PhÇn lín c¸c ®iÓm nghiªn cøu ho¸ chÊt diÖt deltamethrin cã tû lÖ muçi chÕt cao h¬n so víi permethrin vµ lambda-cyhalothrin.

113.2. KÕt qu¶ x©y dùng b¶n ®å kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng cña muçi

Aedes aegypti ë mét sè tØnh, thµnh phè ViÖt Nam, 2006-2009

H×nh 3.1. B¶n ®å kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng DDT vµ malathion cña muçi Aedes aegypti ë mét sè tØnh, thµnh phè ViÖt Nam, 2006- 2009

Theo h×nh 3.1, muçi Ae. aegypti cã kh¶ n¨ng kh¸ng hoÆc kh¸ng víi DDT ë tÊt c¶ c¸c ®iÓm nghiªn cøu trªn ph¹m vi c¶ n−íc. Xu thÕ kh¸ng t¨ng tõ B¾c vµo Nam.

Víi malathion muçi Ae. aegypti cßn nh¹y c¶m ë 29 ®iÓm nghiªn cøu ph©n bè kh¾p c¶ n−íc, chiÕm 51,8%, kh¸ng ë 10 ®iÓm (17,9%), cã kh¶ n¨ng kh¸ng ë 17 ®iÓm (30,3%). Møc ®é nh¹y c¶m víi malathion cña muçi Ae. aegypti ë c¸c khu vùc rÊt kh¸c nhau, khu vùc miÒn B¾c cao h¬n c¸c khu vùc cßn l¹i vµ gi¶m dÇn tõ B¾c vµo Nam.

○ §iÓm thµnh phè ∆ §iÓm n«ng th«n ■ Kh¸ng ■ Cã kh¶ n¨ng kh¸ng ■ Nh¹y c¶m

malathion DDT

12

H×nh 3.2. B¶n ®å kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng permethrin, deltamethrin

vµ lambda-cyhalothrin cña muçi Aedes aegypti ë mét sè tØnh, thµnh phè ViÖt Nam, 2006- 2009

Theo h×nh 3.2, muçi Ae. aegypti cßn nh¹y c¶m víi permethrin ë 17 ®iÓm nghiªn cøu (30,3%), kh¸ng ë 31 ®iÓm (55,4%), cã kh¶ n¨ng kh¸ng ë 8 ®iÓm (14,3%). T×nh tr¹ng kh¸ng permethrin cã xu h−íng t¨ng tõ B¾c vµo Nam.

100% ®iÓm nghiªn cøu khu vùc miÒn B¾c muçi cßn nh¹y c¶m víi deltamethrin, ng−îc l¹i muçi ®· kh¸ng hoÆc cã kh¶ n¨ng kh¸ng víi deltamethrin ë hÇu hÕt c¸c ®iÓm khu vùc miÒn Trung vµ T©y Nguyªn.

HÇu hÕt c¸c ®iÓm khu vùc miÒn B¾c muçi cßn nh¹y c¶m víi lambda-

cyhalothrin, trong khi ë khu vùc miÒn Nam chØ cã rÊt Ýt ®iÓm cßn nh¹y c¶m.

MiÒn Trung vµ T©y Nguyªn kh«ng cã ®iÓm nµo muçi Ae. aegypti cßn nh¹y c¶m

víi lambda-cyhalothrin.

3.3. KÕt qu¶ nghiªn cøu mét sè ®Æc ®iÓm ph©n tö liªn quan ®Õn kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng cña muçi Aedes aegypti 3.3.1. KÕt qu¶ nghiªn cøu ®ét biÕn gen kdr liªn quan ®Õn kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng cña muçi Aedes aegypti ë mét sè ®iÓm nghiªn cøu

○ §iÓm thµnh phè ∆ §iÓm n«ng th«n ■ Kh¸ng ■ Cã kh¶ n¨ng kh¸ng ■ Nh¹y c¶m

permethrin deltamethrin lambda-cyhalothrin

13B¶ng 3.4. KÕt qu¶ ph¸t hiÖn ®ét biÕn gen kdr val1016Gly ë mét sè chñng

muçi Aedes aegypti, n¨m 2008

KiÓu ®ét biÕn §ét biÕn DÞ hîp tö §ång hîp tö Chñng

muçi ThÕ hÖ muçi Sè

l−îngTû lÖ (%)

Sè l−îng

Tû lÖ (%)

Sè l−îng

Tû lÖ (%)

HCM1 F2 (n=35) 0 0 0 0 0 0 F2 (n=35) 4 11,4 4 100 0 0 HCM2 F8 (n=35) 34 97,1 31 91,2 3 8,8 F2 (n=35) 2 5,7 2 100 0 0 BeTr2 F8 (n=35) 33 94,3 32 97,0 1 3,0

B¶ng 3.5. KÕt qu¶ kh¶o s¸t ®ét biÕn gen kdr Val1016Gly ë mét sè chñng muçi Aedes aegypti theo ph−¬ng ph¸p HOLA, n¨m 2009 (1: ®iÓm thµnh thÞ, 2: ®iÓm n«ng th«n)

KiÓu ®ét biÕn §ét biÕn

DÞ hîp tö §ång hîp töTT

Chñng muçi

Sè mÉu

Sè l−îng

Tû lÖ (%)

Sè l−îng

Tû lÖ (%)

Sè l−îng

Tû lÖ (%)

1 Hµ Néi1 20 20 100 18 90 2 10 2 NghÖ An1 20 3 15 3 15 0 0 3 HuÕ 2 20 11 55 11 55 0 0 4 Kh¸nh Hoµ2 20 0 0 0 0 0 0 5 B×nh ThuËn1 20 0 0 0 0 0 0 6 Gia Lai2 20 0 0 0 0 0 0 7 B×nh D−¬ng2 20 4 20 4 20 0 0 8 BÕn Tre2 20 1 5 1 5 0 0 9 VÜnh Long1 20 2 10 2 10 0 0 10 Cµ Mau1 20 6 30 6 30 0 0

Tæng céng 200 47 23,5 45 95,7 2 4,3

DÉn liÖu b¶ng 3.4 cho thÊy, chñng muçi Ae. aegypti ë Thµnh phè Hå ChÝ Minh ®iÓm thµnh thÞ (HCM1) nh¹y c¶m víi permethrin vµ deltamethrin (b¶ng 3.3), kh«ng thÊy cã mÉu muçi nµo cã ®ét biÕn, trong khi chñng muçi Ae. aegypti ®iÓm n«ng th«n (HCM2) kh¸ng víi

14deltamethrin cã 4 mÉu cã ®ét biÕn gen kdr Val1016Gly chiÕm 11,4%, t¨ng lªn 34 mÉu (F8), chiÕm 97,1% (34/35), trong ®ã cã 3 mÉu muçi mang kiÓu gen ®ång hîp tö kh¸ng (8,5%). T−¬ng tù, chñng muçi ë BÕn Tre ®iÓm n«ng th«n (BeTr2) kh¸ng permethrin, ë thÕ hÖ thø 2 (F2) cã 2 mÉu cã ®ét biÕn (5,7%), t¨ng lªn 33 mÉu ë thÕ hÖ thø 8 (F8), chiÕm 94,3% (33/35), trong ®ã xuÊt hiÖn 1 mÉu cã kiÓu gen ®ång hîp tö kh¸ng (2,9%).

DÉn liÖu b¶ng 3.5 cho thÊy, muçi Ae. aegypti ë 70% ®iÓm nghiªn cøu (7/10 ®iÓm) xuÊt hiÖn ®ét biÕn gen kdr Val1016Gly. Trong ®ã 6 chñng xuÊt hiÖn kiÓu ®ét biÕn gen d¹ng dÞ hîp tö, 1 chñng muçi xuÊt hiÖn c¶ 2 kiÓu gen ®ång hîp tö vµ dÞ hîp tö kh¸ng (Hµ Néi). Tû lÖ ®ét biÕn d¹ng dÞ hîp tö lµ chñ yÕu, chiÕm 95,7% (45/47 mÉu muçi).

3.3.2. KÕt qu¶ nghiªn cøu ph¸t hiÖn gen liªn quan ®Õn c¬ chÕ kh¸ng chuyÓn ho¸, ë mét sè chñng muçi Aedes aegypti

H×nh 3.3. KÕt qu¶ ph¸t hiÖn gen liªn quan ®Õn kh¸ng chuyÓn ho¸ cña muçi

Aedes aegypti t¹i mét sè ®iÓm nghiªn cøu, 2008

Theo h×nh 3.3, sö dông chÝp DNA ®Ó so s¸nh møc ®é biÓu hiÖn gen

gi÷a chñng nh¹y (HCM1) vµ 2 chñng kh¸ng (HCM2 vµ BeTr2), ph¸t hiÖn 3

gen P450 cã møc biÓu hiÖn cao, bao gåm CYP9j8 (HCM2), CYP6M9 vµ

CYP305A6 (BeTr2). §Õn thÕ hÖ thø 8 (F8), ph¸t hiÖn møc biÓu hiÖn cao cña

mét sè gen P450s ®Æc biÖt lµ gen CYP9.

15

Ch−¬ng 4

Bμn luËn

4.1. Møc ®é vµ b¶n ®å kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng cña muçi

Aedes aegypti ë mét sè tØnh, thµnh phè ViÖt Nam, 2006-2009

Chóng t«i thu thËp bä gËy Aedes t¹i thùc ®Þa ë 62 ®iÓm nghiªn cøu cña

31 tØnh, thµnh phè thuéc 4 khu vùc lµ miÒn B¾c, miÒn Trung, T©y Nguyªn

vµ miÒn Nam. Cã 28 tØnh, thµnh phè (56 ®iÓm), cã muçi Ae. aegypti, 3 tØnh

(6 ®iÓm) chØ thÊy muçi Ae. albopictus (Qu¶ng Ninh, H¶i D−¬ng vµ Hoµ

B×nh). TiÕn hµnh thö nghiÖm sinh häc nh»m x¸c ®Þnh møc ®é kh¸ng ho¸

chÊt diÖt cña muçi Ae. aegypti vµ x©y dùng b¶n ®å kh¸ng víi 5 lo¹i ho¸

chÊt diÖt c«n trïng thuéc 3 nhãm Clo h÷u c¬ (DDT), Phèt pho h÷u c¬

(malathion) vµ Pyrethroid (permethrin, deltamethrin, lambda-cyhalothrin).

B−íc ®Çu t×m hiÓu sù kh¸c nhau vÒ ®é nh¹y c¶m víi ho¸ chÊt diÖt c«n

trïng cña muçi Ae. aegypti gi÷a khu vùc thµnh thÞ vµ khu vùc n«ng th«n.

KÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy, muçi Ae. aegypti kh«ng cßn nh¹y c¶m

víi DDT ë tÊt c¶ c¸c ®iÓm nghiªn cøu trªn c¶ n−íc, kh¸ng ë 47 ®iÓm

(84%) ë c¶ 4 khu vùc, cã kh¶ n¨ng kh¸ng ë 9 ®iÓm trong ®ã cã 8 ®iÓm ë

miÒn B¾c vµ 1 ®iÓm ë miÒn Nam, chiÕm 26% (h×nh 3.1). Xu thÕ kh¸ng

t¨ng tõ B¾c vµo Nam. Kh«ng thÊy cã sù kh¸c nhau vÒ møc ®é kh¸ng víi

DDT cña muçi Ae. aegypti gi÷a 2 khu vùc n«ng th«n vµ thµnh thÞ. KÕt qu¶

nµy phï hîp víi kÕt qu¶ nghiªn cøu nh÷ng n¨m gÇn ®©y ë ViÖt Nam cña

mét sè t¸c gi¶ cho thÊy, muçi Ae. aegypti ®· kh¸ng víi DDT ë tÊt c¶ c¸c

®iÓm nghiªn cøu ë c¸c khu vùc kh¸c nhau ë ViÖt Nam. DDT lµ mét trong

nh÷ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng ®Çu tiªn ®−îc sö dông réng r·i dÉn ®Õn

th¾ng lîi trong phßng chèng sèt rÐt v× DDT cã hiÖu lùc diÖt muçi tró ®Ëu

trong nhµ cao khi phun ho¸ chÊt tån l−u trªn t−êng hoÆc v¸ch, cã gi¸ thµnh

thÊp. ChÝnh v× vËy tõ n¨m 1960-1990, DDT lµ ho¸ chÊt chÝnh dïng trong

phßng chèng muçi truyÒn bÖnh sèt rÐt vµ SD/SXHD ë ViÖt Nam. Sau ®ã

c¸c vÐc t¬ nµy nhanh chãng ph¸t triÓn tÝnh kh¸ng l¹i ho¸ chÊt DDT. HiÖn

16nay, muçi Ae. aegypti ®· kh¸ng víi DDT ë hÇu hÕt mäi n¬i trªn thÕ giíi trõ

mét sè n−íc ë ch©u Phi. Brengues. C vµ cs, (2003), còng ®· chøng minh

tÝnh kh¸ng réng r·i cña muçi Ae. aegypti ë 13 ®Þa ®iÓm nghiªn cøu thuéc

nhiÒu n−íc kh¸c nhau trªn kh¾p thÕ giíi tõ n¨m 1995-1998 nh− Braxin,

Guiana, Polynesia thuéc Ph¸p, Indonesia, Th¸i Lan vµ ViÖt Nam.

Víi malathion muçi Ae. aegypti cßn nh¹y c¶m ë 28 ®iÓm nghiªn cøu

(50%), kh¸ng ë 10 ®iÓm (17,9%), cã kh¶ n¨ng kh¸ng ë 18 ®iÓm (32,1%),

(h×nh 3.1). Møc ®é nh¹y c¶m víi malathion cña muçi Ae. aegypti ë c¸c khu

vùc rÊt kh¸c nhau, khu vùc miÒn B¾c cao h¬n c¸c khu vùc kh¸c vµ gi¶m dÇn

tõ B¾c vµo Nam. HÇu hÕt c¸c ®iÓm nghiªn cøu ë khu vùc miÒn B¾c muçi Ae.

aegypti cßn nh¹y c¶m víi malathion (15/16), trong khi c¸c khu vùc kh¸c chØ

kho¶ng 1/3 sè ®iÓm muçi Ae. aegypti cßn nh¹y c¶m, 2/3 sè ®iÓm cã kh¶ n¨ng

kh¸ng hoÆc kh¸ng víi malathion.

Sau khi c«n trïng truyÒn bÖnh xuÊt hiÖn kh¸ng DDT ë nhiÒu n−íc,

g©y ®éc cho ®éng vËt vµ ng−êi nªn c¸c ho¸ chÊt thuéc nhãm Phèt pho h÷u

c¬ ®−îc ph¸t hiÖn tõ thËp kû 50 cña thÕ kû XX ®· dÇn thay thÕ DDT. Phæ

biÕn lµ malathion vµ fenitrothion. Malathion lµ ho¸ chÊt diÖt thuéc nhãm

Phèt pho h÷u c¬ rÎ nhÊt vµ an toµn nhÊt khi s¶n xuÊt theo chØ tiªu kü thuËt

cña WHO nªn nã ®−îc sö dông phæ biÕn ®Ó phun tån l−u phßng chèng sèt

rÐt vµ SD/SXHD trªn kh¾p thÕ giíi. ViÖc më réng sö dông malathion trong

ch−¬ng tr×nh phßng chèng muçi Ae. aegypti ë Mü La Tinh, ng−êi ta thÊy

hiÖn t−îng kh¸ng víi lo¹i ho¸ chÊt nµy ë loµi Culex quinquefaciatus nh−ng

kh«ng thÊy kh¸ng ë loµi Ae. aegypti. Chñng Ae. aegypti nghiªn cøu ë

Cuba, Venezuela, Costa Rica vµ Jamaica vÉn nh¹y c¶m víi malathion. ë

ViÖt Nam n¨m 2002, nghiªn cøu t¹i 22 ®iÓm thuéc 11 tØnh, thµnh phè, Vò

§øc H−¬ng vµ cs, cho thÊy muçi Ae. aegypti cßn nh¹y c¶m víi malathion ë

hÇu hÕt c¸c ®iÓm nghiªn cøu. Trong nghiªn cøu cña chóng t«i ë 28 tØnh,

thµnh phè (2006-2009) cho thÊy cã 50% sè ®iÓm muçi Ae. aegypti cßn

nh¹y c¶m víi lo¹i ho¸ chÊt nµy. ViÖc thay ®æi sù nh¹y c¶m cña muçi

17Ae. aegypti víi malathion cÇn ®−îc tiÕp tôc nghiªn cøu thªm.

Nghiªn cøu møc ®é nh¹y c¶m cña muçi Ae. aegypti víi c¸c ho¸ chÊt

diÖt nhãm Pyrethroid, nh÷ng ho¸ chÊt hiÖn ®ang ®−îc sö dông phæ biÕn

trong phßng chèng SD/SXHD trªn thÕ giíi còng nh− ë ViÖt Nam cho thÊy,

ë khu vùc miÒn B¾c muçi Ae. aegypti cßn nh¹y c¶m víi permethrrin ë phÇn

lín c¸c ®iÓm nghiªn cøu (14/16), trong khi ë khu vùc miÒn Nam, T©y

Nguyªn vµ miÒn Trung, muçi Ae. aegypti hÇu hÕt ®· cã kh¶ n¨ng kh¸ng

hoÆc kh¸ng víi permethrin (38/40). T×nh tr¹ng kh¸ng permethrin còng cã

xu h−íng t¨ng dÇn tõ B¾c vµo Nam. T−¬ng tù, muçi Ae. aegypti kh¸ng

hoÆc cã kh¶ n¨ng kh¸ng víi deltamethrin vµ lambda-cyhalothrin ë hÇu hÕt

c¸c ®iÓm nghiªn cøu thuéc khu vùc miÒn Trung vµ T©y Nguyªn (h×nh 3.2).

Víi −u ®iÓm lµ t−¬ng ®èi an toµn, Ýt g©y t¸c dông phô cho ng−êi tham

gia phun ho¸ chÊt vµ hiÖu qu¶ diÖt muçi cao, c¸c ho¸ chÊt diÖt c«n trïng

nhãm Pyrethroid ®−îc dïng réng r·i trong nhiÒu n¨m nay ®Ó dËp dÞch

SD/SXHD trªn ph¹m vi c¶ n−íc, ®ång thêi còng lµ lo¹i ho¸ chÊt ®−îc dïng

phæ biÕn ®Ó tÈm vµo mµn ngñ phßng chèng bÖnh sèt rÐt. KÕt qu¶ nghiªn

cøu cho thÊy, sö dông ho¸ chÊt diÖt permethrin ®Ó phßng chèng SD/SXHD

ë khu vùc miÒn Trung, T©y Nguyªn vµ miÒn Nam hiÖn nay lµ kh«ng hiÖu

qu¶, cÇn thay thÕ b»ng lo¹i ho¸ chÊt kh¸c cã hiÖu lùc diÖt muçi tèt h¬n ®Ó

dËp dÞch ë c¸c ®Þa ph−¬ng nµy.

Nh− vËy, t×nh tr¹ng kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng t¹i ViÖt Nam hiÖn

nay ë møc kh¸ trÇm träng, cao nhÊt ë khu vùc T©y Nguyªn, tiÕp theo lµ

miÒn Trung, miÒn Nam vµ miÒn B¾c. Møc ®é kh¸ng ho¸ chÊt diÖt cña muçi

Ae. aegypti t¨ng dÇn tõ B¾c vµo Nam vµ cao nhÊt ë khu vùc T©y Nguyªn.

Sù kh¸c nhau vÒ møc ®é kh¸ng gi÷a c¸c khu vùc cã thÓ do sö dông ho¸

chÊt diÖt ë c¸c khu vùc kh¸c nhau, møc ®é kh¸ng t¨ng theo møc ®é sö

dông ho¸ chÊt diÖt. ë khu vùc miÒn B¾c cã mïa ®«ng víi nhiÖt ®é thÊp

kh«ng thuËn lîi cho c«n trïng ph¸t triÓn, v× vËy viÖc sö dông ho¸ chÊt diÖt

còng gi¶m ®i. Trong khi khu vùc miÒn Trung, T©y Nguyªn vµ miÒn Nam

quanh n¨m Êm ¸p víi nhiÖt ®é trung b×nh lu«n cao h¬n 20 ®é C, thuËn lîi

18cho c«n trïng ph¸t triÓn trong ®ã cã c¸c lo¹i muçi truyÒn bÖnh nh− sèt rÐt,

SD/SXHD, dÉn ®Õn viÖc sö dông nhiÒu h¬n c¸c lo¹i ho¸ chÊt diÖt trong c¸c

lÜnh vùc n«ng nghiÖp gia dông vµ phßng chèng dÞch bÖnh. §èi víi khu vùc

T©y Nguyªn SD/SXHD kh«ng trÇm träng nh− khu vùc miÒn Trung vµ miÒn

Nam, nh−ng muçi truyÒn bÖnh SD/SXHD Ae. aegypti ë ®©y l¹i cã møc ®é

kh¸ng ho¸ chÊt diÖt cao nhÊt c¶ n−íc. Do khu vùc T©y Nguyªn cã bÖnh sèt

rÐt l−u hµnh nÆng, ®Ó phßng chèng dÞch chóng ta ®· sö dông qu¸ nhiÒu ho¸

chÊt diÖt c«n trïng DDT tr−íc ®©y vµ sau ®ã lµ c¸c ho¸ chÊt diÖt nhãm

Pyrethroid. Muçi kh¸ng víi DDT cã thÓ kh¸ng chÐo víi Pyrethroid do cã

cïng vÞ trÝ t¸c ®éng, v× vËy muçi kh¸ng víi DDT cã thÓ sÏ kh¸ng víi c¶

Pyrethroid.

Muçi Ae. aegypti vÐc t¬ chÝnh truyÒn bÖnh SD/SXHD ë ViÖt Nam ®·

kh¸ng víi ho¸ chÊt diÖt c«n trïng ë møc ®é cao vµ réng kh¾p nãi lªn kh¶

n¨ng thÝch øng nhanh chãng cña loµi muçi nµy tr−íc søc Ðp chän läc khi

tiÕp xóc tr−êng diÔn víi ho¸ chÊt. §©y còng chÝnh lµ hËu qu¶ cña viÖc sö

dông ho¸ chÊt thiÕu sù qu¶n lý, thËm chÝ kh«ng cã sù kiÓm so¸t. Kh«ng cã

hÖ thèng gi¸m s¸t vµ qu¶n lý kh¸ng cã hiÖu qu¶ còng lµ nguyªn nh©n lµm

ph¸t sinh nhanh chãng c¸c quÇn thÓ muçi kh¸ng do sö dông ho¸ chÊt

kh«ng ®óng liÒu l−îng, phun kh«ng ®óng kü thuËt, thËm chÝ sö dông c¶

ho¸ chÊt diÖt ®· bÞ kh¸ng mµ kh«ng biÕt.

ViÖc sö dông ho¸ chÊt diÖt c«n trïng mét c¸ch réng r·i trong c¸c lÜnh

vùc n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp, gia dông vµ phßng chèng dÞch bÖnh ®· lµm

cho tÝnh kh¸ng ph¸t triÓn nhanh chãng trong c¸c quÇn thÓ c«n trïng truyÒn

bÖnh nãi chung, muçi Ae. aegypti nãi riªng, hiÖn nay t×nh tr¹ng nµy ®· trë

nªn phæ biÕn vµ cã tÝnh chÊt toµn cÇu. Nuananong Jirakanjanakit vµ céng

sù (2007), ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu xu h−íng kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng

cña muçi Ae. aegypti ë Th¸i Lan trong thêi kú 2003-2007, ®−a ra nhËn xÐt:

mÆc dï sö dông temephos cã hiÖu qu¶ cao trong nhiÒu vïng cña Th¸i Lan

®Ó kiÓm so¸t muçi truyÒn bÖnh SD/SXHD, nh−ng xu h−íng muçi Ae.

aegypti cã kh¶ n¨ng kh¸ng hoÆc kh¸ng víi ho¸ chÊt nµy ë nhiÒu ®Þa ®iÓm

19®−îc nghiªn cøu cho thÊy ®Ó kiÓm so¸t muçi truyÒn bÖnh Ae. aegypti cã

hiÖu qu¶, cÇn ph¶i ¸p dông theo chu kú lu©n phiªn c¸c ph−¬ng ph¸p thay

thÕ. Còng theo t¸c gi¶ nµy, khi nghiªn cøu ®¸nh gi¸ møc ®é nh¹y c¶m cña

muçi Ae. aegypti víi c¸c ho¸ chÊt diÖt c«n trïng deltamethrin, permethrin,

fenitrothion, vµ propoxur t¹i Th¸i Lan cïng thêi kú 2003-2005, hÇu hÕt tÊt

c¶ muçi Ae. aegypti thu ®−îc ë c¸c ®iÓm nghiªn cøu ®Òu ®· xuÊt hiÖn t×nh

tr¹ng tõ cã kh¶ n¨ng kh¸ng ®Õn kh¸ng víi c¸c ho¸ chÊt diÖt c«n trïng

deltamethrin vµ permethrin. T¸c gi¶ nhËn thÊy hÇu hÕt muçi Ae. albopictus

®Òu nh¹y c¶m víi c¸c ho¸ chÊt diÖt c«n trïng ®−îc thö nghiÖm ë cïng mét

liÒu chÈn ®o¸n nh− víi muçi Ae. aegypti. T×nh tr¹ng kh¸ng víi c¸c ho¸

chÊt diÖt c«n trïng thuéc nhãm Pyrethroid (permethrin vµ deltamethrin) ®·

ph¸t triÓn ë muçi Ae. aegypti trªn hÇu hÕt c¸c vïng ®−îc nghiªn cøu ë Th¸i

Lan. Trªn c¬ së ®ã, t¸c gi¶ ®Ò xuÊt ý kiÕn lµ cã thÓ sÏ ph¶i lùa chän c¸c

ho¸ chÊt diÖt c«n trïng thay thÕ, hoÆc ¸p dông c¸c biÖn ph¸p kiÓm so¸t

kh¸c ®èi víi muçi truyÒn bÖnh.

N¨m 2007, t¸c gi¶ Rodriguez. M. M vµ cs., ®· c«ng bè kÕt qu¶

nghiªn cøu vÒ møc ®é kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng cña muçi Ae. aegypti

ë mét sè n−íc Mü La Tinh, víi 6 ho¸ chÊt diÖt c«n trïng thuéc nhãm Phèt

pho h÷u c¬ bao gåm temephos, fenthion, pirimiphos-methyl, fenitrothion,

vµ chlorpirifos vµ 4 ho¸ chÊt diÖt c«n trïng thuéc nhãm Pyrethroid lµ

deltamethrin, lambda-cyhalothrin, betacypermethrin vµ cyfluthrin. Thö

nghiÖm sinh häc cho thÊy ®a sè c¸c chñng muçi kh¸ng víi temephos vµ

pirimiphos-methyl tõ møc trung b×nh tíi møc cao. Thö nghiÖm trªn muçi

tr−ëng thµnh chøng minh r»ng tÊt c¶ c¸c chñng muçi ®Òu kh¸ng DDT vµ

kh¸ng ®a sè c¸c ho¸ chÊt diÖt c«n trïng thuéc nhãm Pyrethroid. Víi kÕt

qu¶ trªn t¸c gi¶ ®−a ra kÕt luËn muçi Ae. aegypti kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n

trïng lµ mét vÊn ®Ò nghiªm träng ®èi víi c¸c ho¹t ®éng kiÓm so¸t muçi vµ

yªu cÇu ph¶i cã c¸c chiÕn l−îc kiÓm so¸t thèng nhÊt, nh»m gióp phßng

ngõa hoÆc tr× ho·n t×nh tr¹ng kh¸ng temephos ë bä gËy vµ kh¸ng ho¸ chÊt

nhãm Pyrethroid ë muçi tr−ëng thµnh.

204.2. §Æc ®iÓm ph©n tö liªn quan ®Õn kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng

cña muçi Ae. aegypti truyÒn bÖnh sèt dengue/sèt xuÊt huyÕt dengue

Kh¸ng vÞ trÝ ®Ých lµ mét trong hai c¬ chÕ kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n

trïng chÝnh ë muçi Ae. aegytpi. Kªnh natri kiÓm so¸t hiÖu ®iÖn thÕ qua khe

sinap thÇn kinh cña muçi lµ ®Ých mµ c¶ hai nhãm ho¸ chÊt diÖt c«n trïng

DDT vµ Pyrethroid g¾n vµo. Khi gen m· ho¸ kªnh nµy (gen kdr) cã ®ét

biÕn lµm cho ho¸ chÊt diÖt c«n trïng kh«ng g¾n ®−îc vµo vÞ trÝ ®Ých nµy

n÷a, dÉn ®Õn muçi kh«ng bÞ quÞ hay cßn gäi lµ kh¸ng ng· gôc (knock

down resistance- kdr). Ng−êi ta ®· ph¸t hiÖn ®−îc ®ét biÕn ë vÞ trÝ 1016

thuéc exon 21 cña gen kdr cã liªn quan ®Õn kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng

cña muçi Ae. aegypti ë ch©u Mü La tinh vµ ch©u ¸.

§Ó gãp phÇn lµm s¸ng tá c¬ së ph©n tö cña c¬ chÕ kh¸ng vÞ trÝ ®Ých

cña quÇn thÓ muçi Ae. aegypti ë ViÖt Nam, chóng t«i ¸p dông c¸c kü thuËt

sinh häc ph©n tö ®Ó x¸c ®Þnh liÖu quÇn thÓ muçi Ae. aegypti ë ViÖt Nam cã

mang gen kh¸ng kdr Val1016Gly hay kh«ng, chóng t«i còng t×m hiÓu xem

tÇn suÊt xuÊt hiÖn gen nµy cã liªn quan nh− thÕ nµo víi t×nh tr¹ng kh¸ng ë

mét sè quÇn thÓ muçi t¹i thùc ®Þa.

Chóng t«i ®· ph¸t hiÖn ®−îc ®ét biÕn gen kdr Val1016Gly ë 2 chñng

muçi kh¸ng Pyrethroid t¹i ViÖt Nam lµ HCM2 vµ BeTr2. Nh− vËy, ë ch©u

Mü La tinh, vÞ trÝ 1016 cña exon 21 trªn gen kdr, axÝt amin thay thÕ valine

lµ isoleucine (Val1016Iso), trong khi ë ch©u ¸ vµ ViÖt Nam valine l¹i ®−îc

thay thÕ b»ng glycine (Val1016Gly).

TiÕn hµnh kh¶o s¸t ®ét biÕn gen kdr Val1016Gly, chóng t«i ®· ph¸t

hiÖn ®−îc 7/10 (70%) chñng muçi Ae. aegypti cã mang ®ét biÕn gen kdr

Val1016Gly. §Æc biÖt tÇn suÊt xuÊt hiÖn ®ét biÕn kdr Val1016Gly rÊt cao ë

chñng muçi Ae. aegypti t¹i Hµ Néi, víi 90% sè muçi thö nghiÖm cã mang

®ét biÕn d¹ng dÞ hîp tö, 10% cßn l¹i mang ®ét biÕn d¹ng ®ång hîp tö. KÕt

qu¶ nµy phï hîp víi kÕt qu¶ thö ®é nh¹y c¶m theo ph−¬ng ph¸p giÊy tÈm

ho¸ chÊt cña WHO, cho thÊy muçi Ae. aegypti ë Hµ Néi (®iÓm ThÞnh LiÖt)

®· kh¸ng víi permethrin vµ cã kh¶ n¨ng kh¸ng víi deltamethrin. Trong khi

21®ã muçi Ae. aegypti ë NghÖ An (khu vùc miÒn B¾c), cßn nh¹y c¶m víi c¸c

lo¹i ho¸ chÊt diÖt nhãm Pyrethroid ë nång ®é thö nghiÖm (b¶ng 3.1),

nh−ng kÕt qu¶ kh¶o s¸t ®ét biÕn gen kdr Val1016Gly cho thÊy cã 3 mÉu

muçi (15%), xuÊt hiÖn ®ét biÕn ë d¹ng dÞ hîp tö (b¶ng 3.5). Nh− vËy, ph¸t

hiÖn sím c¸c alen kh¸ng ho¸ chÊt diÖt ngay khi nã cßn ë tÇn suÊt thÊp lµ

rÊt quan träng. Khi ®· ph¸t hiÖn ®−îc alen kh¸ng ë quÇn thÓ muçi t¹i thùc

®Þa mµ vÉn tiÕp tôc sö dông ho¸ chÊt diÖt sÏ lµm tÝnh kh¸ng ph¸t triÓn

nhanh chãng, nguy c¬ xuÊt hiÖn chñng muçi kh¸ng lµ rÊt cao. §iÒu nµy ®·

®−îc chøng minh trong nghiªn cøu cña chóng t«i ®−îc tr×nh bµy ë b¶ng 3.4

cho thÊy, tÇn suÊt xuÊt hiÖn gen kh¸ng t¨ng lªn 8,5 lÇn ë chñng kh¸ng

deltamethrin (HCM2) vµ 16,5 lÇn ë chñng kh¸ng permethrin (BeTr2) sau 6

thÕ hÖ tiÕp xóc liªn tôc víi ho¸ chÊt (t−¬ng øng 11,4% so víi 97,1 vµ 5,7%

so víi 94,3%).

ViÖc ph¸t hiÖn mét sè chñng muçi Ae. aegypti kh¸ng Pyrethroid cã

®ét biÕn gen kdr Val1016Gly, víi tÇn suÊt xuÊt hiÖn kh«ng ®ång ®Òu gi÷a

c¸c chñng, lµ nh÷ng th«ng tin h÷u Ých lµm s¸ng tá c¬ së di truyÒn lµm ph¸t

sinh tÝnh kh¸ng cña muçi Ae. aegypti ë ViÖt Nam, ®ång thêi lµm phong

phó thªm b¶n ®å dÞch tÔ gen kh¸ng trªn thÕ giíi, gãp phÇn x©y dùng chiÕn

l−îc qu¶n lý kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng cã hiÖu qu¶ trong phßng chèng

SD/SXHD.

T×nh tr¹ng kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng do t¨ng ho¹t tÝnh cña c¸c

enzym gi¶i ®éc hay cßn gäi lµ kh¸ng chuyÓn ho¸ tá ra phøc t¹p h¬n nhiÒu,

so víi tÝnh kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng bëi c¸c ®ét biÕn ë vÞ ®Ých hay cßn

gäi lµ kh¸ng vÞ trÝ ®Ých. Cã 3 nhãm enzym chÝnh cã kh¶ n¨ng gi¶i ®éc c¸c

ho¸ chÊt diÖt c«n trïng (c¸c enzym glutathione transferase, c¸c enzym

carboxylesterase vµ cytochrome P450). ViÖc x¸c ®Þnh tõng enzym riªng biÖt

cã t¸c dông gi¶i ®éc ho¸ chÊt diÖt c«n trïng, sau ®ã x¸c ®Þnh c¬ së di truyÒn

lµm t¨ng ho¹t tÝnh gi¶i ®éc nµy ë c¸c c«n trïng kh¸ng ho¸ chÊt diÖt lµ mét

qu¸ tr×nh l©u dµi vµ phøc t¹p.

Víi nh÷ng thµnh tùu trong viÖc gi¶i m· ®Çy ®ñ bé gen cña muçi, Strode. C vµ cs. (2008), ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu ph©n tÝch c¸c gen gi¶i ®éc

22trong bé gen cña muçi Ae. aegypti vµ ph¸t triÓn mét chÝp DNA ®Ó ph¸t

hiÖn nh÷ng gen cã liªn quan ®Õn kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng ë loµi muçi Ae. aegypti theo ph−¬ng ph¸p microarray. Chóng t«i sö dông chÝp DNA

nµy ®Ó nghiªn cøu ph¸t hiÖn nh÷ng gen liªn quan ®Õn kh¸ng ho¸ chÊt diÖt

c«n trïng nhãm Pyrethroid ë mét sè ®iÓm nghiªn cøu.

KÕt qu¶ (h×nh 3.3) cho thÊy, khi so s¸nh møc ®é biÓu hiÖn gen gi÷a

chñng nh¹y (HCM1) vµ 2 chñng kh¸ng ho¸ chÊt nhãm Pyrethroid (HCM2

vµ BeTr2), chóng t«i ®· ph¸t hiÖn ®−îc 3 gen P450 cã møc biÓu hiÖn cao,

bao gåm CYP9j8 (HCM2), CYP6M9 vµ CYP305A6 (BeTr2). TiÕp tôc

nghiªn cøu 2 chñng kh¸ng ho¸ chÊt nhãm Pyrethroid (HCM2 vµ BeTr2) ë

thÕ hÖ thø 8 (F8), ph¸t hiÖn møc biÓu hiÖn cao cña mét sè gen P450s ®Æc

biÖt lµ gen CYP9, vµ mét sè gen « xy ho¸ kh¸c. KÕt qu¶ nµy t−¬ng tù nh−

kÕt qu¶ cña Strode. C vµ cs, (2008), khi ph©n tÝch vi d·y s¬ bé c¸c gen gi¶i

®éc ë 2 chñng muçi Ae. aegypti kh¸ng ho¸ chÊt nhãm Pyrethroid ë ChiÒng

Mai, Th¸i Lan vµ Isla Mujeres, Mexico, ®· ph¸t hiÖn ®−îc hai hä gen P450

CYP9 (trong hä siªu gen cytochrome P450) vµ GTS Epsilon (trong hä siªu

gen glutathione S-transferase), ®−îc cho lµ cã gãp phÇn vµo tÝnh kh¸ng ho¸

chÊt diÖt c«n trïng ë loµi muçi Ae. aegypti. Nh− vËy, víi møc biÓu hiÖn

cao cña c¸c gen m· ho¸ enzym P450 CYP9 ®· ®−îc ph¸t hiÖn ë nh÷ng

chñng muçi kh¸ng ho¸ chÊt nhãm Pyrethroid ë ViÖt Nam, gîi ý r»ng ngoµi

c¬ chÕ kh¸ng vÞ trÝ ®Ých, kh¸ng chuyÓn ho¸ còng cã vai trß lµm ph¸t sinh

tÝnh kh¸ng ho¸ chÊt nhãm Pyrethroid ë mét sè chñng muçi t¹i ViÖt Nam.

CÇn tiÕp tôc nghiªn cøu chøc n¨ng cña c¸c gen nµy trong viÖc quyÕt ®Þnh

tÝnh kh¸ng ho¸ chÊt nhãm Pyrethroid nh»m ph¸t triÓn mét kü thuËt PCR

®¬n gi¶n ®Ó sµng läc ph¸t hiÖn sím c¸c quÇn thÓ muçi kh¸ng Pyrethroid ë

thùc ®Þa mét c¸ch th−êng qui.

23

kÕt luËn

1. Møc ®é vµ b¶n ®å kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng cña muçi Aedes aegypti

ë mét sè tØnh, thµnh phè ViÖt Nam, 2006-2009

- Khu vùc miÒn B¾c

Muçi Aedes aegypti ®· kh¸ng hoÆc cã kh¶ n¨ng kh¸ng víi DDT ë

100% ®iÓm nghiªn cøu, víi tû lÖ chÕt tõ 11-97%, nh−ng cßn nh¹y c¶m víi

malathion ë hÇu hÕt c¸c ®iÓm nghiªn cøu (15/16 ®iÓm). Muçi Aedes

aegypti cßn nh¹y c¶m víi c¶ 3 lo¹i ho¸ chÊt thuéc nhãm Pyrethroid

(permethrin, deltamethrin, lambda-cyhalothrin) ë tÊt c¶ c¸c ®iÓm nghiªn

cøu cña 7 tØnh khu vùc miÒn B¾c, trõ Hµ Néi.

- Khu vùc miÒn Trung vµ T©y Nguyªn

Muçi Aedes aegypti kh¸ng víi DDT ë 100% ®iÓm nghiªn cøu. Nh¹y

c¶m víi malathion ë 8 ®iÓm (40%), cã kh¶ n¨ng kh¸ng ë 4 ®iÓm (20%) vµ

kh¸ng ë 8 ®iÓm (40%). Kh¸ng hoÆc cã kh¶ n¨ng kh¸ng víi c¶ 3 lo¹i ho¸

chÊt thö nghiÖm thuéc nhãm Pyrethroid ë 90% ®iÓm nghiªn cøu.

- Khu vùc miÒn Nam

Muçi Aedes aegypti kh¸ng hoÆc cã kh¶ n¨ng kh¸ng víi DDT ë 100%

®iÓm nghiªn cøu. Nh¹y c¶m víi malathion ë 6 ®iÓm (30%), cã kh¶ n¨ng

kh¸ng ë 11 ®iÓm (55%), kh¸ng ë 3 ®iÓm (15%). Kh¸ng hoÆc cã kh¶ n¨ng

kh¸ng víi 3 lo¹i ho¸ chÊt thö nghiÖm thuéc nhãm Pyrethroid ë hÇu hÕt

c¸c ®iÓm nghiªn cøu.

- B¶n ®å kh¸ng DDT: muçi Aedes aegypti kh¸ng hoÆc cã kh¶ n¨ng

kh¸ng víi DDT ë tÊt c¶ c¸c ®iÓm nghiªn cøu trªn ph¹m vi c¶ n−íc.

- B¶n ®å kh¸ng malathion: møc ®é nh¹y c¶m víi malathion cña

muçi Aedes aegypti ë c¸c khu vùc rÊt kh¸c nhau, khu vùc miÒn B¾c cao h¬n

c¸c khu vùc cßn l¹i vµ gi¶m dÇn tõ B¾c vµo Nam.

- B¶n ®å kh¸ng víi 3 ho¸ chÊt thuéc nhãm Pyrethroid (permethrin, deltamethrin vµ lambda-cyhalothrin): hÇu hÕt c¸c ®iÓm nghiªn cøu ë khu

24vùc miÒn B¾c (14/16 ®iÓm) vµ mét sè ®iÓm cña miÒn Nam muçi cßn nh¹y c¶m víi 3 ho¸ chÊt thuéc nhãm Pyrethroid, trong khi miÒn Trung vµ T©y Nguyªn hÇu hÕt c¸c ®iÓm muçi Aedes aegypti kh¸ng hoÆc cã kh¶ n¨ng

kh¸ng víi 3 lo¹i ho¸ chÊt nµy (17/20 ®iÓm).

2. §Æc ®iÓm ph©n tö liªn quan ®Õn kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng cña muçi Aedes aegypti

- Ph¸t hiÖn 2 chñng muçi Aedes aegypti ë thµnh phè Hå ChÝ Minh

(HCM2) vµ BÕn Tre (BeTr2) cã mang ®ét biÕn gen kdr Val1016Gly. Kh¶o

s¸t ®ét biÕn gen kdr Val1016Gly b»ng kü thuËt HOLA, 7/10 (70%) chñng

muçi nghiªn cøu xuÊt hiÖn ®ét biÕn vµ chñ yÕu ë d¹ng dÞ hîp tö (95,7%). TÇn suÊt xuÊt hiÖn ®ét biÕn gen kdr Val1016Gly kh«ng ®ång ®Òu ë c¸c

®iÓm nghiªn cøu, kh«ng t−¬ng xøng víi t×nh tr¹ng kh¸ng c¸c ho¸ chÊt nhãm Pyrethroid ph¸t hiÖn b»ng ph−¬ng ph¸p giÊy tÈm ho¸ chÊt cña Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi.

- Gen liªn quan ®Õn kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng theo c¬ chÕ kh¸ng chuyÓn ho¸: 3 gen P450 cã møc biÓu hiÖn cao ë chñng muçi kh¸ng víi ho¸ chÊt nhãm Pyrethroid, bao gåm CYP9j8 (HCM2), CYP6M9 vµ CYP305A6 (BeTr2).

KhuyÕn nghÞ

1. C¨n cø vµo møc ®é nh¹y c¶m cña muçi Aedes aegypti ®Ó lùa chän ho¸

chÊt diÖt muçi hiÖu qu¶ nhÊt trong phßng chèng sèt dengue/sèt xuÊt

huyÕt dengue t¹i nh÷ng ®Þa ®iÓm nghiªn cøu. 2. TiÕp tôc nghiªn cøu ®Ó x¸c ®Þnh toµn diÖn h¬n c¬ së ph©n tö lµm ph¸t

sinh tÝnh kh¸ng ho¸ chÊt diÖt ë c¸c chñng muçi Aedes aegypti kh¸c

nhau trªn ph¹m vi c¶ n−íc.

3. Hoµn thiÖn hÖ thèng gi¸m s¸t kh¸ng ho¸ chÊt diÖt b»ng ph−¬ng ph¸p thö

sinh häc cã hÖ thèng vµ sö dông kü thuËt ph©n tö ®Ó ph¸t hiÖn sím t×nh

tr¹ng kh¸ng, møc ®é kh¸ng, gãp phÇn x©y dùng chiÕn l−îc kiÓm so¸t

kh¸ng ho¸ chÊt diÖt c«n trïng t¹i ViÖt Nam.

2524,1,2,23,22,3,4,21,20,5,6,19,18,7,8,17,16,9,10,15,14,11,12,13