AUREUS -...

NATIONAL HELLENIC RESEARCH FOUNDATIONINSTITUTE OF HISTORICAL RESEARCH

SECTION OF BYZANTINE RESEARCH

AUREUS

VOLUME DEDICATED

TO PROFESSOR

EVANGELOS K. CHRYSOS

EDITORS

Taxiarchis G. Kolias – †Konstantinos G. Pitsakis

ASSOCIATE EDITOR

Catherine Synellis

ATHENS 2014

ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ

ΤΟΜΕΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ

AUREUS

ΤΟΜΟΣ ΑΦΙΕΡΩΜΕΝΟΣ

ΣΤΟΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗ

EΥΑΓΓΕΛΟ Κ. ΧΡΥΣΟ

ΕπΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΙ ΕπΙΜΕΛΗΤΕΣ

Ταξιάρχης Γ. Κόλιας – †Κωνσταντίνος Γ. πιτσάκης

ΕπΙΜΕΛΕΙΑ ΥΛΗΣ

Κατερίνα Συνέλλη

ΑΘΗΝΑ 2014

Η έκδοση πραγματοποιήθηκεμε την οικονομική ενίσχυσητου Κοινωφελούς Ιδρύματος

Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης

The publication was fundedby the Alexander S. OnassisPublic Benefit Foundation

Επιστημονικοί επιμελητές: Ταξιάρχης Γ. Κόλιας – † Κωνσταντίνος Γ. πιτσάκηςEditors: Taxiarchis G. Kolias – † Konstantinos G. Pitsakis

Επιμέλεια υλης: Κατερίνα ΣυνέλληAssociate editor: Catherine Synellis

Επιμέλεια κειμένων: Χρύσα ΚοντογεωργοπούλουText editing: Chrysa Kontogeorgopoulou

Εκδοτική φροντίδα: Μαντώ ΤζεφριούEditorial care: Manto Tzefriou

© Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Βασιλέως Κωνσταντίνου 48, 116 35 Αθήνα Τηλεομ.: 210 7273629 Ηλεκτρονική Διεύθυνση: [email protected]

© Institute of Historical Research The National Hellenic Research Foundation 48, Vassileos Konstantinou, 116 35 Athens - GR Fax: (+30) 210 7273629 e-mail: [email protected]

Διαμόρφωση - εκτύπωση - βιβλιοδεσία:Γ. ΑΡΓΥΡΟπΟΥΛΟΣ ΕπΕ

ISBN 978-960-9538-26-8

Περιεχόμενα - Table of contents

Tabula Gratulatoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Πρόλογος - Preface . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Ταξιαρχησ Γ. Κολιασ: Ευάγγελος Κ . Χρυσός . Ο ιστορικός, ο δάσκαλος, ο άνθρωπος

ΠαναΓιωΤησ Γ. ανΤωνοΠουλοσ: Το Βυζάντιο στον 7ο αιώνα μέσα από τις δυτι-κές πηγές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Θεοδωρα ανΤωνοΠουλου: Ανέκδοτοι στίχοι για την Κλίμακα του Ιωάννη του Σιναΐτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Μιχαηλ Β. Βελλασ: Ο χρόνος κατά τις μεσαιωνικές πεποιθήσεις . . . . . . . . . .Michail BiBikov: Supreme State Power in Byzantium: Symbolism versus Reality RuMen Boiadzhiev: Χριστιανές γυναίκες της περιοχής των Απεννίνων με διαπι-

στωμένο κύκλο ζωής βάσει των επιγραφών (μέσα 4ου - μέσα 6ου αι .): Δημογραφικά χαρακτηριστικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

antonio caRile: La funzione cerimoniale dei dittici eburnei a Bisanzio . . . .Jean-claude cheynet: La place de Smyrne dans le thème des Thracésiens .Stella a. chRySochoou: Maximos Planoudes and the “Diagram” of PtolemycoStaS n. conStantinideS: Byzantine Scholars and the Union of the ChurchesSalvatoRe coSentino: Constans II, Ravenna’s Autocephaly and the Panel of

the Privileges in St . Apollinare in Classe: A Reappraisal . . . . . . . . . . . .axinia džuRova: Un missel inédit d’Anthime de Jannina du monastère de

Kalenić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . hanS eideneieR: Hören und Lesen in Byzanz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ΦλωρενΤια ευαΓΓελαΤου-νοΤαρα: Δαχτυλίδια τοξοτών, καρδιόσχημα, δακρυό-

σχημα . Aπό τη μάχη στην κοσμηματοθήκη; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .nikoletta GiantSi: Female Lives and Spirituality after the Cluniac and Gre-

gorian Reform in Northern France: The Hidden Gender Agenda . . . . .MaRtin hinteRBeRGeR: Ο τελχίν στη βυζαντινή λογοτεχνία: Βάσκανος δαίμων

και φθονερός άνθρωπος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .david JacoBy: Rural Exploitation in Western Asia Minor and the Mediterra-

nean: Aspects of Interaction in the Thirteenth Century . . . . . . . . . . . . .δηΜηΤρα Π. ΚαραΜΠουλα: Πλατωνικές και αριστοτελικές ιδέες στη διαμόρ-

φωση πολιτικών αντιλήψεων κατά την ύστερη αρχαιότητα και τον νεοελ-ληνικό διαφωτισμό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XIXIIIXV

1

192747

577589

113131

153

171181

197

213

225

243

257

VIII ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ - CONTENTS

ΚαΤερινα ΚαραΠλη: «Περὶ τοῦ οἷον εἶναι δεῖ τὸν στρατηγὸν». Μια άλλη κατη-γορία «ἡγεμονικῶν κατόπτρων» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ΠολυΜνια ΚαΤσωνη: Ο Ιωάννης Τζέτζης και ο κοκκιάριος: Πληροφορίες για το φορολογικό σύστημα και τη λειτουργία του στην επιστολογραφία της ύστερης βυζαντινής περιόδου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

tonia kiouSSopoulou: Demeures aristocratiques à Constantinople au cours de l’époque byzantine tardive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

JohanneS kodeR: Der Defter-i Sancak-i Arvanid als Quelle für demographische Informationen über Epirus an der Wende von der byzantinischen zur osma-nischen Herrschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

athina kolia-deRMitzaki: Byzantium and the West – the West and Byzantium (Ninth-Twelfth Centuries): Focusing on Zweikaiserproblem . An Οutline of Ideas and Practices . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Βουλα ΚονΤη: Τα θαύματα στο αγιολογικό έργο του Νικολάου Μαλαξού . . . .χρυσα ΚονΤοΓεωρΓοΠουλου: Το αναφερόμενο στο Πρακτικόν της Αθήνας το-

πωνύμιο Ασκληπιός: Nέα στοιχεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Μιχαηλ σ. Κορδωσησ: Η «Ρώμη» του Ινδικού Καυκάσου στις ασιατικές πηγές

και η σχέση της με την Ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία (Βυζάντιο) . . .ελεωνορα ΚουνΤουρα ΓαλαΚη: Ο Μέγας Κωνσταντίνος στο αγιολογικό έργο του

Κωνσταντίνου Ακροπολίτη: Ιδεολογικές επαναλήψεις και νέες προσεγγίσεις ευαΓΓελοσ Κ. ΚυριαΚησ: Η βυζαντινή Realpolitik απέναντι στους Νοτιοσλά-

βους και τους Βουλγάρους (αρχές 7ου - αρχές 11ου αι .) . . . . . . . . . . . . .σΤερΓιοσ λαΐΤσοσ: “Perfectae fidei et amicitiae vinculo insolubili innodatis”.

Τελετουργικές μορφές φιλίας στην Historia Ierosolimitana του Albericus Aquensis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

diMitRioS letSioS: Byzantium and Ethiopia . The Origins of Byzantium’s Fo-reign Policy in the Red Sea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ιωαννα λιαΚουρα: Γυναίκες ιατροί στην ύστερη αρχαιότητα και το πρώιμο Βυζά-ντιο . Ζητήματα ορολογίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

lJuBoMiR MakSiMović: Constantine VII and the Past of the Serbs. On the Genesis of De administrando imperio, chapter 32 . . . . . . . . . . . . . . . . .

athanaSioS MaRkopouloS: In Search of the Historical Novel in Byzantine Literature . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ζησησ ΜελισσαΚησ: Ἄγνωστα παλίμψηστα φύλλα μὲ τοὺς Διαλόγους τοῦ πάπα Γρηγορίου Α´ σὲ κώδικα τῆς Δημοτικῆς Βιβλιοθήκης Τυρνάβου . . . . . . .

ΓιασΜινα Μωυσειδου: Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας . Ένα «παρασιωπη-μένο» κεφάλαιο της Βυζαντινής Ιστορίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ΒασιλιΚη νερανΤΖη-ΒαρΜαΖη: Οι Κύπριοι και οι άλλοι κατά το Μεσαίωνα . Ταυτότητες και ετερότητες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

297

311

329

341

357381

391

403

417

443

487

513

539

553

561

577

591

603

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ - TABLE OF CONTENTS IX

ΓιορΚα νιΚολαου: Τo μολυβδόβουλλο του δεσπότη Μανουήλ Κομνηνού Δού-κα, 1230-1237 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ΚαΤερινα νιΚολαου: Γυναικών ἐνύπνια σε αγιολογικά κείμενα . Μία πρώτη προσέγγιση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Μαρια νΤουρου-ηλιοΠουλου: Η πνευματική ζωή των Λατίνων στις σταυροφο-ρικές κτήσεις της Ρωμανίας (13ος-15ος αιώνας) . . . . . . . . . . . . . . . . . .

αΓΓελιΚη ΠαναΓοΠουλου: Η translatio imperii ως πολιτικό επιχείρημα Βυζα-ντίου και Δύσης στo πλαίσιo της έριδας περί της περιβολής . . . . . . . . . . .

αΓΓελιΚη ΠαΠαΓεωρΓιου: Ο όρος δροῦγγος κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο (13ος-15ος αι .) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

†ΚωνσΤανΤινοσ ΠιΤσαΚησ: Καὶ πάλι γιὰ τὴν κτητορικὴ ἐπιγραφὴ τοῦ Χριστοῦ Βεροίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

RadivoJ Radić: “Scythian desert” in the Works of the Late-Byzantine Authors . Several Examples . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

chRySSoula SaatSoGlou-paliadeli: Ancient Macedonia in the Light of Re-cent Archaeological Evidence: The Case of Vergina . . . . . . . . . . . . . . .

peteR SouStal: Der Südwesten Makedoniens im Spiegel eines osmanischen Registers des 15 . Jahrhunderts: der mufassal Defter 237 des Başbakanlık Arşivi zum Vilayet-i Kastoriye . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

σαΒΒασ Π. σΠενΤΖασ: Η εξωτερική πολιτική του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού και οι οικονομικές της επιπτώσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

alkMene StavRidou-zafRaka: Unity in Peril: The Ιssue of the Cyrillometho-dian Μission . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ioanniS teleliS: Environmental Ηistory and Βyzantine Studies: A Survey of Topics and Results . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

δηΜηΤριοσ δ. ΤριανΤαΦυλλοΠουλοσ: Παλεύοντας γιά τήν οὐσία . Περί βυζαντι-νῆς καί μεταβυζαντινῆς τέχνης στή σύγχρονη Ἑλλάδα . . . . . . . . . . . . . . .

σΠυροσ ν. Τρωιανοσ: Από τους ταβουλλαρίους του 6ου αιώνα στους μνήμονες και τους συμβολαιογράφους του 19ου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

vaSya velinova: L’historiographie byzantine et sa vision dans la littérature médiévale bulgare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

SpeRoS vRyoniS, JR.: Earthquakes as a Historical Factor in Oriens, 6th Century heRwiG wolfRaM: Die Regionalisierung und Ethnisierung der Romania: Der

Ostalpenraum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ειρηνη χρησΤου: Εκφράσεις ευσέβειας του Βασιλείου Α΄ και του Λέοντος Στ΄:

Απόρροια της αυτοκρατορικής ιδεολογίας ή πράξη σκοπιμότητας; . . . . .

Κατάλογος συγγραφέων - List of authors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Παράρτημα - Appendix . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

611

617

631

637

663

673

683

689

699

713

727

737

761

777

797809

825

837

847853

Ζήσήσ Μελισσάκήσ

Ἄγνωστα παλίμψηστα φύλλα μὲ τοὺς Διαλόγουςτοῦ πάπα Γρηγορίου Α´ σὲ κώδικα

τῆς Δημοτικῆς Βιβλιοθήκης Τυρνάβου

Ἡ συλλογὴ χειρογράφων τῆς Δημοτικῆς Βιβλιοθήκης Τυρνάβου, ἂν καὶ μικρὴ σὲ ἀριθμὸ βυζαντινῶν κωδίκων, περιλαμβάνει ὁρισμένους σημαντικοὺς –ἀπὸ ἀπό-ψεως παλαιογραφικῆς ἢ περιεχομένου– τόμους ποὺ χρονολογοῦνται πρὶν ἀπὸ τὸν 16ο αἰ1. Μὲ τὰ παραπάνω κριτήρια ὁ κώδ. 38, ἕνα Εὐαγγελιστάριο τοῦ τέλους τοῦ 11ου αἰ., δὲν θεωρεῖται σημαντικός, ἀλλὰ ἀντιθέτως ξεχωρίζει γιὰ τὴν ἄθλια κατά-στασή του, μὲ βασικότερα χαρακτηριστικὰ τὰ κολλημένα μεταξύ τους, σχεδὸν στὸ σύνολό τους, φύλλα, τὶς μεγάλες ἀπώλειες σὲ κείμενο, ἀπὸ τὰ πολλὰ τμήματα τῆς περγαμηνῆς ποὺ ἐξέπεσαν, καὶ τὸν ἀποχρωματισμὸ τῆς μελάνης2. Οἱ φθορὲς αὐτὲς εἶχαν θέσει πολλοὺς περιορισμοὺς στὴν ἀναλυτικὴ περιγραφὴ τοῦ τόμου, τόσο τὴν κωδικολογικὴ ὅσο καὶ τὴ φιλολογική. Κατὰ τὴν πρόσφατη, ὡστόσο, συντήρηση τοῦ κώδικα ἀπὸ τὸν πρώην συντηρητὴ τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδος Γιάννη Σκορδύλη τὰ φύλλα ἀποκολλήθηκαν καὶ στάθηκε πλέον δυνατὴ ἡ μελέ-τη ὁλόκληρου τοῦ τόμου, ἡ ὁποία κατέληξε σὲ μικρὲς προσθῆκες καὶ διορθώσεις στὴν περιγραφή του καθὼς καὶ στὸν ἐντοπισμὸ ἕξι παλίμψηστων φύλλων3.

Συγκεκριμένα πρόκειται γιὰ τὰ φ. 80-85 τοῦ κώδικα, τρία δίφυλλα (φ. 80+85, 81+84 καὶ 82+83) ποὺ ἀπαρτίζουν ἕνα χωριστὸ τριάδιο, μέχρι σήμερα ἀδύνατον νὰ διακριθεῖ καὶ νὰ μελετηθεῖ, ἀφοῦ ὅλα τὰ φύλλα του ἦταν κολλημένα μεταξύ τους. Τὸ γεγονὸς ὅτι ὅλα τὰ σωζόμενα τεύχη τοῦ χειρογράφου εἶναι τετράδια ὁδη-

1. Ἀπὸ τοὺς συνολικὰ σαράντα ἑπτὰ κώδικες καὶ σπαράγματα τῆς συλλογῆς οἱ ὀκτὼ κώδι-κες (κώδ. 8, 13, 18, 19, 25, 30, 38 καὶ 41) καὶ τὰ τέσσερα σπαράγματα (κώδ. 43, 44, 45 καὶ 46) χρονολογοῦνται μεταξὺ τοῦ 10ου καὶ 15ου αἰ. Βλ. Ζ. Μελισσάκήσ, Κατάλογος τῶν κωδίκων τῆς Δημοτικῆς Βιβλιοθήκης Τυρνάβου [Ἐθνικὸ Ἵδρυμα Ἐρευνῶν, Ἰνστιτοῦτο Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν, Πηγὲς 8], Ἀθήνα 2007, 19.

2. Ὁ κώδικας βρισκόταν σὲ αὐτὴ τὴν κατάσταση ἤδη τὸ 1957, ὅταν τὸν περιέγραψε συνο-πτικὰ ὁ Λ. Πολίτης· βλ. Λ. Πολιτήσ, Συνοπτικὴ ἀναγραφὴ χειρογράφων ἑλληνικῶν συλλογῶν [Ἑλ- ληνικά, Παράρτημα 25], Θεσσαλονίκη 1976, 53. Περισσότερα γιὰ τὶς φθορὲς τοῦ χειρογράφου βλ. Μελισσάκήσ, Κατάλογος, 227.

3. Ἂν καὶ ὁ κώδικας βρέθηκε ἀστάχωτος, τὰ τεύχη διατηροῦσαν τὴ ραφή τους. Γιὰ τὶς ἀνά-γκες, ὅμως, τῆς συντήρησης ὅλα τὰ φύλλα λύθηκαν καὶ πλέον βρίσκονται τοποθετημένα μέσα σὲ διαφανῆ καλύμματα ποὺ φυλάσσονται σὲ ἀντιόξεινο κουτί. Τὶς διορθώσεις καὶ τὶς προσθῆκες στὴν περιγραφὴ τοῦ χειρογράφου βλ. παρακάτω, σ. 590, και φωτογραφίες του στο Παράρτημα.

578 ΖήΣήΣ ΜΕΛιΣΣάΚήΣ

γεῖ στὴν ὑποψία ὅτι καὶ τὸ συγκεκριμένο εἶχε τὴν ἴδια δομή, ἀλλὰ ἔχασε ἕνα δίφυλ-λο. Ὡστόσο ἡ ἐξέταση τῆς συνέχειας τοῦ κειμένου τοῦ Εὐαγγελισταρίου ἀπὸ τὸ ἕνα φύλλο στὸ ἄλλο δὲν ἐπιβεβαιώνει κάτι τέτοιο, ἀφοῦ δὲν παρατηρεῖται κάποιο χάσμα. Εἰδικότερα τὸ νεώτερο κείμενο τοῦ τριαδίου στὰ σημεῖα ἀλλαγῆς τῶν φύλ-λων ἔχει ὡς ἑξῆς:‒ φ. 79v (τέλ.)-80r (ἀρχ.): Μτ. 21:2 (Εὐαγγέλιο τοῦ Ὄρθρου τῆς Κυριακῆς τῶν

Βαΐων).‒ φ. 80v (τέλ.)-81r (ἀρχ.): Ἰω. 12:6 (Εὐαγγέλιο τῆς Λειτουργίας τῆς Κυριακῆς τῶν

Βαΐων).‒ φ. 81v (τέλ.)-82r (ἀρχ.): Μτ. 21:25 (Εὐαγγέλιο τοῦ Ὄρθρου τῆς Μεγάλης Δευ-

τέρας).‒ φ. 82v (τέλ.)-83r (ἀρχ.): Μτ. 21:40 (Εὐαγγέλιο τοῦ Ὄρθρου τῆς Μεγάλης Δευ-

τέρας).‒ φ. 83v (τέλ.)-84r (ἀρχ.): Μτ. 24:11 (Εὐαγγέλιο τῆς Λειτουργίας τῶν Προηγια-

σμένων τῆς Μεγάλης Δευτέρας).‒ φ. 84v (τέλ.)-85r (ἀρχ.): Μτ. 24:35 (Εὐαγγέλιο τῆς Λειτουργίας τῶν Προηγια-

σμένων τῆς Μεγάλης Δευτέρας).‒ φ. 85v (τέλ.)-86r (ἀρχ.): Μτ. 22:15 (Εὐαγγέλιο τοῦ Ὄρθρου τῆς Μεγάλης Τρί-

της).Ἐντούτοις ἡ μετάβαση ἀπὸ τὸ φ. 85v στὸ 86r παρουσιάζει κάποια ἰδιαιτερότη-

τα, καθὼς τὸ φ. 85v φαίνεται ὅτι ἔμεινε σχεδὸν ὁλόκληρο ἄγραφο, ἐκτὸς ἀπὸ λί-γους στίχους στὴν ἀρχὴ τῆς ἀριστερῆς στήλης, ὅπου θὰ τελείωνε τὸ Εὐαγγέλιο τῆς Λειτουργίας τῶν Προηγιασμένων τῆς Μεγάλης Δευτέρας καὶ θὰ ἄρχιζε αὐτὸ τοῦ Ὄρθρου τῆς Μεγάλης Τρίτης4. Σήμερα ἡ ἄνω ἐξωτερικὴ γωνία τοῦ φύλλου –ὅπως καὶ ὅλων τῶν φύλλων τοῦ τριαδίου, ἀλλὰ καὶ πολλῶν ἄλλων στὸν κώδικα– ἔχει ἐκ-πέσει, μὲ ἀποτέλεσμα τὸ Εὐαγγέλιο τῶν Προηγιασμένων νὰ τελειώνει κολοβὸ στὸ φ. 85r, ἐνῶ σὲ σπάραγμα περγαμηνῆς ποὺ βρέθηκε κολλημένο ἀπὸ τὴν ὑγρασία στὸ ἐξωτερικὸ περιθώριο τοῦ φ. 85v, καὶ προφανῶς προέρχεται ἀπὸ αὐτό, διακρί-νεται ἡ ἀρχὴ τοῦ Εὐαγγελίου τῆς Μεγάλης Τρίτης ([Τῷ κα]ιρῷ ἐκ[εί]), ποὺ συνε-χίζει στὸ φ. 86r (νῳ πορευθέντες οἱ Φαρισαῖοι …). Ἄλλα ἴχνη γραφῆς διακρίνονται

4. Μεταγενέστερα τὸ μεγαλύτερο μέρος τοῦ φύλλου κατέλαβε ἕνα πρόχειρο σκαρίφημα μὲ τὴν ἀσυνήθιστη ἀπεικόνιση τοῦ Χριστοῦ ἀγένειου νὰ εὐλογεῖ, μὲ στρατιωτικὴ ἐνδυμασία, εἱλητά-ριο καὶ ἐπιγραφὴ ἑκατέρωθέν του Ι(ησο)υ(ς) Χ(ριστό)ς. Ἀνάλογη ἀπεικόνιση ἀγένειου Χριστοῦ μὲ στρατιωτικὴ περιβολὴ γνωρίζουμε ἴσως μόνο στὸ ψηφιδωτὸ τοῦ Ἀρχιεπισκοπικοῦ Παρεκκλησίου τῆς Ραβέννας, ὅπου ὅμως ὁ Χριστὸς δὲν εὐλογεῖ καὶ ἀντὶ γιὰ εἱλητάριο κρατάει σταυρὸ (εὐχαριστῶ θερμὰ τὶς συναδέλφους ἀρχαιολόγους Ε. Δρακοπούλου καὶ Ἑ. Χαρχαρὲ γιὰ τὴ βοήθειά τους στὸν σχολιασμὸ τῆς ἀπεικόνισης). Λίγο πιὸ πάνω ἀπὸ τὸ σκαρίφημα παρατηροῦνται ἴχνη ἑνὸς σημει-ώματος, ἐνδεχομένως ἀπὸ τὸ ἴδιο χέρι μὲ αὐτὸ τοῦ σκαριφήματος· βλ. Μελισσάκήσ, Κατάλογος, 228-229.

ΠάΛιΜψήΣΤά φύΛΛά ΜΕ ΤΟύΣ ΔιάΛΟΓΟύΣ ΤΟύ ΠάΠά ΓΡήΓΟΡιΟύ ά΄ 579

σὲ ἀρκετὰ σημεῖα τοῦ φ. 85v, ἀλλὰ μὲ προσεκτικὴ παρατήρηση ἀποδεικνύεται ὅτι πρόκειται γιὰ ἀποτύπωση τῆς γραφῆς τοῦ φ. 86r καὶ ὄχι γιὰ χαμένο κείμενο. Συνε-πῶς οὔτε στὸ σημεῖο αὐτὸ ὑπάρχει σήμερα χάσμα, ὁπότε τὸ ὑπὸ ἐξέταση τεῦχος ἦταν ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τριάδιο.

Τὸ τριάδιο αὐτό, ὅμως, φαίνεται ὅτι προστέθηκε μεταγενέστερα (τὸν 14ο αἰ.) στὸν κώδικα, προφανῶς γιὰ νὰ καλύψει ἕνα μεγάλο χάσμα στὸ κείμενο, τὸ ὁποῖο εἴτε προκλήθηκε ἀπὸ τὴν ἀπώλεια ἑνὸς τεύχους στὸ σημεῖο αὐτό, εἴτε ὑπῆρχε ἐξ ἀρχῆς, ἐνδεχομένως λόγω χάσματος στὸ πρωτότυπο ἀπὸ τὸ ὁποῖο ἀντιγράφηκε τὸ Εὐαγγελιστάριο. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ ἀποδεικνύεται ἀπὸ τὴ διαφορετικὴ γραφὴ στὰ φύλλα τοῦ τριαδίου, σὲ σχέση μὲ ἐκείνη τοῦ ὑπόλοιπου κώδικα, καὶ ἐξηγεῖ τόσο τὴ διαφορετικὴ δομὴ τοῦ τεύχους (τριάδιο ἀντὶ τετράδιο), ὅσο καὶ τὸ ὅτι τὸ φ. 85v ἔμεινε κατὰ τὸ μεγαλύτερο μέρος του λευκό: γιὰ νὰ καλύψει τὸ χάσμα ὁ μεταγενέ-στερος γραφέας χρειάστηκε ἕξι ἀντὶ γιὰ ὀκτὼ φύλλα καὶ μάλιστα χωρὶς νὰ καλύψει πλήρως τὸ τελευταῖο5.

ΠάΛάιΟΤΕΡΟ ΚΕιΜΕνΟ

Σὲ ὅλα τὰ φύλλα τοῦ τριαδίου αὐτοῦ ἐντοπίσθηκε παλαιότερο στρῶμα μικρογράμ-ματης γραφῆς, σὲ μία στήλη, παράλληλης μὲ τὴ γραφὴ τοῦ Εὐαγγελισταρίου καὶ μὲ τὴν ἴδια φορὰ μὲ αὐτή6. Στὰ ἐξωτερικὰ φύλλα τοῦ τεύχους (φ. 80r καὶ 85v) ἡ γραφὴ αὐτὴ διακρίνεται ἐλάχιστα, ἐνῶ στὰ ὑπόλοιπα μόνο λίγες λέξεις μποροῦν νὰ δια-βασθοῦν χωρὶς τὴ χρήση ὑπεριωδῶν ἀκτίνων. Μετὰ τὴ φωτογράφηση, ὅμως, ὅλων τῶν φύλλων μὲ ταυτόχρονο φωτισμό τους ἀπὸ λάμπα ὑπεριωδῶν ἀκτίνων ἀποκαλύ-φθηκε ὅτι παρέδιδαν τὸ κείμενο τῶν Διαλόγων τοῦ πάπα Γρηγορίου στὴν ἑλληνικὴ μετάφρασή τους ἀπὸ τὸν πάπα Ζαχαρία7. Δυστυχῶς ἡ ἀπώλεια τῆς ἄνω ἐξωτερικῆς γωνίας ὅλων τῶν φύλλων, ποὺ ἀναφέραμε, προκάλεσε χάσματα καὶ στὸ κατώτερο στρῶμα γραφῆς τους, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ μὴν εἶναι δυνατὸς ὁ ἀκριβὴς ἔλεγχος τοῦ κειμένου στὰ σημεῖα αὐτά. Παρὰ τὰ προβλήματα, ὅμως, στάθηκε δυνατὸν νὰ ταυτί-σουμε τὰ ἀποσπάσματα τῶν Διαλόγων ποὺ προσφέρει τὸ παλίμψηστό μας:

5. Περισσότερα γιὰ τὸ δεύτερο αὐτὸ χέρι στὴ νεώτερη γραφὴ τοῦ κώδικα βλ. παρακάτω, σ. 589.

6. Παρὰ τὴν προσεκτικὴ ἐξέταση ὁλόκληρου τοῦ κώδικα, δὲν ἐντοπίσθηκαν ἄλλα παλίμψη-στα φύλλα σὲ αὐτόν, κάτι ἀπόλυτα λογικό, ἀφοῦ ὁ μεταγενέστερος γραφέας ποὺ ἀναπλήρωσε τὸ κείμενο, καὶ στὸν ὁποῖο ὀφείλουμε τὴν ὕπαρξη τῶν παλίμψηστων, δὲν χρειάστηκε νὰ ἐπέμβει σὲ ἄλλα σημεῖα.

7. Εὐχαριστῶ θερμὰ τὸν κ. Ἀ. Τσελίκα γιὰ τὴ φωτογράφηση, ἡ ὁποία πραγματοποιήθηκε στὸ Ἱστορικὸ καὶ Παλαιογραφικὸ Ἀρχεῖο τοῦ Μορφωτικοῦ Ἱδρύματος τῆς Ἐθνικῆς Τραπέζης τῆς Ἑλλάδος. Χωρὶς αὐτὴ θὰ ἦταν ἀδύνατη ἡ ταύτιση τοῦ παλαιότερου κειμένου.


‒ φ. 80r: βιβλίο δ΄, κεφάλαιο δ΄ (Περὶ Δατίου ἐπισκόπου πόλεως Μεδιολάνων)8.Ἐκτὸς ἀπὸ ἐλάχιστα διάσπαρτα γράμματα, τὸ κείμενο δὲν μπορεῖ νὰ διαβα-

σθεῖ, ἀλλὰ προφανῶς πρόκειται γιὰ ὁλόκληρο ἢ γιὰ τὸ μεγαλύτερο μέρος τοῦ κε-φαλαίου. άὐτὸ προκύπτει τόσο ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι στὴν ἀρχὴ τοῦ φ. 80v ἀρχίζει τὸ ε΄ κεφάλαιο τοῦ ἰδίου βιβλίου, ὅσο καὶ ἀπὸ τὸ ὅτι στὸν πίνακα τῶν κεφαλαίων τοῦ βιβλίου αὐτοῦ, ποὺ ὑπάρχει στὸ φ. 85r, ἀναφέρεται καὶ τὸ κεφάλαιο δ΄.‒ φ. 80v: βιβλίο γ΄, κεφάλαιο ε΄ (Περὶ Σαβίνου ἐπισκόπου πόλεως Κανουσίας).

ἀρχ.: [… (περίπου 1 στ.) … |2 … μ]ερῶν |3 [… παρ]ὰ πο|4[λλοῖς … |6 … ὀφθα]λμῶν φ[ῶς |7 …] Πε[ρ]ὶ τ[ού|8 του … αὐ]τὸν […]ν ἀ|9[κηκοὼς … ὅπ]ερ ἤκου[σεν] |10 …τέλ.: |37 [… ὅσ]ῳ δὲ ἐν τῷ ἑ[αυτοῦ στόματι]9.

‒ φ. 81r: βιβλίο α΄, κεφάλαιο θ΄ (Περὶ Βονιφατίου ἐπισκόπου πόλεως φέρνης).ἀρχ.: [… (περίπου 1 στ.) …] |2 καὶ ε[ὐθέως … τρί]|3την ἡ[μέραν … πρεσβύ]|4τερον [… ἤνοι]|5ξεν τὰ δὲ σ[κεύη …]τέλ.: |35 … οὐκ ἠδυνήθη· ὥστε λ[οιπόν]10.

‒ φ. 81v: βιβλίο α΄, κεφάλαιο θ΄ (Περὶ Βονιφατίου ἐπισκόπου πόλεως φέρνης).ἀρχ.: [… (περίπου 1 στ.) … |2 ποι]ῆ|3[σαι …] θε|4[λῆσαι … |5 … διδασκαλ]ίαν δέ|6[δωκεν … Πέτρ]ος [… |7 …] ὀλίγα τι|8[νὰ … ἅ]περ κατελείψα|9[μεν …]τέλ.: |36 … τέλει τοῦ βίου ἐ|37χρήσατο11.

‒ φ. 82r: βιβλίο β΄, κεφάλαια λε΄ (Περὶ τῆς ψυχῆς Γερμανοῦ ἐπισκόπου πόλεως Καπούης), λϛ΄ (Περὶ τοῦ συγγραφέντος παρ’ αὐτοῦ μοναχικοῦ κανόνος) καὶ λζ΄ (Περὶ τῆς ἑαυτοῦ ἐξόδου, ἣν τοῖς ἀδελφοῖς προείρηκεν)12.

ἀρχ.: [… (περίπου 2 στ.) … |3 … ὀφθαλ]|4μῶν αὐτο[ῦ …] |5 τοῦ θεωρ[οῦντος …] |6 ἄνευ δυσκολία[ς …]τέλ.: |37 … αἱ τῆς ψυχῆς δυνάμεις ἐλεπτύνοντο. [Ὁρῶν]13.

‒ φ. 82v: βιβλίο β΄, κεφάλαια λζ΄ (Περὶ τῆς ἑαυτοῦ ἐξόδου, ἣν τοῖς ἀδελφοῖς προ-είρηκεν) καὶ λη΄ (Περὶ ἰαθείσης γυναικὸς διὰ προσευχῆς τοῦ ἁγίου).

8. PL 77, στῆλ. 223C-226B.9. PL 77, στῆλ. 226B, στ. 13-227A, στ. 15.10. PL 77, στῆλ. 190D, στ. 5-191C, στ. 1.11. PL 77, στῆλ. 191C, στ. 8-194B, στ. 8.12. Γενικὰ –καὶ ἀπὸ ὅσο μποροῦμε νὰ διακρίνουμε– στὰ παλίμψηστα φύλλα μας οἱ τίτλοι

τῶν κεφαλαίων δὲν ἀναγράφονται στὴν ἀρχὴ τοῦ καθενός. Ἀντιθέτως στὸ περιθώριο σημειώνεται πάντα ὁ ἀριθμός τους, ἐνῶ στὶς περιπτώσεις διαλόγου μεταξὺ Γρηγορίου καὶ Πέτρου ἐντὸς τοῦ κειμένου ἀναγράφεται, μὲ μεγαλογράμματους χαρακτῆρες, τὸ ὄνομα τοῦ προσώπου ποὺ μιλᾶ κάθε φορὰ (λ.χ. φ. 81r, στ. 20).

13. G. Rigotti (ἐκδ.), Gregorio Magno, Vita di s. Benedetto nella versione greca di papa Zaccaria. Edizione critica [Edizioni dell’Orso, Hellenica 8], Alessandria 2001, 107, στ. 70-109, στ. 12· PL 66, στῆλ. 199Β, στ. 7-201ά, στ. 14.


ἀρχ.: |1 [… ἀνεσ]φέρισεν |2 [… ἑαυτοῦ |3 … οἰκοῦ]ντι ἀποκά|4[λυψις … ἰδ]οὺ ὁδὸς ἀ|5[πὸ …]τέλ.: |36 … ἐν τοῖς ἁγίοις αὐτῶν σώμασι. Ἐκεῖ δὲ μᾶλλον14.

‒ φ. 83r: βιβλίο γ΄, κεφάλαια ε΄ (Περὶ Σαβίνου ἐπισκόπου πόλεως Κανουσίας), ϛ΄ (Περὶ Κασσίου ἐπισκόπου πόλεως ναρνίας) καὶ ζ΄ (Περὶ Ἀνδρέου ἐπισκόπου πόλεως φούνδης).

ἀρχ.: [… (περίπου 2 στ.) … |3 … θάνα]|4τον ἰὸς [… ] |5 τοῦτον ἐν[ώπιον …] |6 Θαυμαστὰ […]τέλ.: |37 … ἡ θεία ἐλεημοσύνη πεποί[ηκε]15.

‒ φ. 83v: βιβλίο γ΄, κεφάλαιο ζ΄ (Περὶ Ἀνδρέου ἐπισκόπου πόλεως φούνδης).ἀρχ.: [… (περίπου 1 στ.) … |2 …]ν |3 […τ]ὴν τῶ[ν … |4 … ἑ]αυ|5[τοῦ … ἐπ]ισκοπί|6[ου …] ἠθέλησεν, ἐν |7 […]τέλ.: |37 … καὶ ταραχὴν τῆ[ς σ]αρκὸς διεσάφισεν. Τοῦ[το]16.

‒ φ. 84r: βιβλίο α΄, κεφάλαια ε΄ (Περὶ Κωνσταντίου παραμοναρίου ἐκκλησίας τοῦ ἁγίου Στεφάνου πλησίον τῆς πόλεως Ἀγκώνων) καὶ ϛ΄ (Περὶ Μαρκελλίνου ἐπισκόπου τῆς αὐτῆς πόλεως).

ἀρχ.: [… (περίπου 3 στ.) … ] |4 οὖν τοῦ πρά[γματος … |6 … ἔν]|7δον κεκρ[υμμένην …]τέλ.: |36 … [… αὐ]|37τ[οῦ … δυ]ναστείᾳ μὴ δύνασθαι τὸν [ἐπί]σκοπον παρ[ελθεῖν]17.

‒ φ. 84v: βιβλίο α΄, κεφάλαιο ζ΄ (Περὶ νοννώσου δευτεραρίου μονῆς τῆς εἰς τὸ Σεραφθὴν ὄρος).

ἀρχ.: [… (περίπου 3 στ.) … |4 … Λα]υρίονος |5 […] καὶ μέχρι |6 [… μο]ναστηρίῳ τῷ δι|7[ακειμένῳ … πόλε]ως ὅπερ ὑπό|8[κρημνον …]τέλ.: |37 […] ἐν [ὅ]σῳ ὁ αὐτὸς σεβάσμιο[ς ἀνήρ]18.

‒ φ. 85r: α) βιβλίο β΄, κεφάλαιο λη΄ (Περὶ ἰαθείσης γυναικὸς διὰ προσευχῆς τοῦ ἁγίου).

ἀρχ.: [… (περίπου 2 στ.) … |3 … πα]ρεῖν[αι … |4 … εἰσακούεσ]|5θαι. Ἐκεῖ μᾶλ[λον … ἔν]|6θα π[ερὶ] τ[ῆς …] |7 δὲ ὑμα[…]τέλ.: |25 τῆς σιγήσεως ἀνακαι[νί]σω[μεν]19.β) βιβλίο γ΄, πίνακας κεφαλαίων.ἀρχ.: |27 Τάδε περιέχ[ει] καὶ ἡ Γ […]. |28 ά Π[ε]ρὶ Παυλίνου ἐπισκόπου π[όλεως … |29 Β] Πε[ρὶ Ἰω]άννου πάπα Ῥ[ώμης …]

14. Rigotti, Gregorio Magno, 109, στ. 18-111, στ. 20· PL 66, στῆλ. 201Β, στ. 8-203ά, στ. 9.15. PL 77, στῆλ. 227B, στ. 6-230A, στ. 6.16. PL 77, στήλ. 230A, στ. 14-230D, στ. 5.17. PL 77, στῆλ. 179D, στ. 5-182B, στ. 12.18. PL 77, στῆλ. 182C, στ. 9-183B, στ. 9.19. Rigotti, Gregorio Magno, 113, στ. 26-49· PL 66, στήλ. 203ά, στ. 15-203C, στ. 8.


τέλ.: |39 [ιΔ] Περὶ Ἰ[σ]αὰκ ἡγουμένου προορατικοῦ πλησίον [Σπολέτης τῷ] |40 γέν[ε]ι Σύρ[ου]20.

‒ φ. 85v: α) βιβλίο γ΄, πίνακας κεφαλαίων.ἀρχ.: […(περίπου 4 στ.) … |5 …]ον |6 […]ιας: |6 […]21.β) βιβλίο γ΄, κεφάλαιο α΄ (Περὶ Παυλίνου ἐπισκόπου πόλεως νωλίων).τέλ.: |34; [… νο]μ[ισ]θή[σ]ετ[αι … |37; δι]καί[ων] ἑπόμενοι [ὑ]πο[δείγ]μα[σι … |38; …] εὐλαβεστά[του …] φα[ιδ]ρὸν ὄνο[μα …]22.

Ἐξετάζοντας τὴ συνέχεια τοῦ κειμένου ἀπὸ τὸ recto στὸ verso κάθε φύλλου –ἐκτὸς τῶν φ. 80r καὶ 85v, ὅπου δὲν εἶναι δυνατὴ ἡ ἀνάγνωση– παρατηροῦμε σὲ ὅλες τὶς περιπτώσεις χάσμα 7-10 στίχων (μὲ βάση τὴν ἔκδοση τοῦ Migne). Ἀνάλογα χά-σματα παρατηροῦνται καὶ στὴ μετάβαση ἀπὸ τὸ φ. 80v στὸ 83r καὶ ἀπὸ τὸ φ. 82v στὸ 85r, δηλαδὴ στὶς δύο περιπτώσεις διαδοχικῶν –βάσει τοῦ κειμένου– φύλλων. Ἔχουμε λοιπὸν ἀπώλειες κειμένου, οἱ ὁποῖες ὀφείλονται σὲ ἀποκοπὴ τῶν πρώτων πάντα στίχων κάθε φύλλου, δεδομένου ὅτι σὲ ὅλες τὶς περιπτώσεις διατηροῦνται οἱ τελευταῖοι, ὅπως καὶ τὸ κάτω περιθώριο. Ἡ ἀποκοπὴ αὐτὴ ἀσφαλῶς δὲν ἐπῆλθε μὲ τὴν ἀπώλεια, λόγω μεταγενέστερης φθορᾶς, τῆς ἄνω ἐξωτερικῆς γωνίας ὅλων τῶν φύλλων, ποὺ ἤδη ἀναφέραμε, ἀφοῦ στὴν ἐσωτερική τους πλευρὰ τὰ φύλλα διατηροῦνται στὸ πρὸ τῆς φθορᾶς ὕψος, τὸ κείμενο μπορεῖ νὰ διαβασθεῖ, ἔστω καὶ σὲ πολὺ μικρὴ ἔκταση καὶ ὄχι ἀπὸ τὸν πρῶτο στίχο, ἀλλὰ παρόλα αὐτὰ τὰ χάσματα εἶναι σαφῶς μεγαλύτερα.

Συνεπῶς τὰ χάσματα εἶναι παλαιότερα καὶ ὀφείλονται στὸ ὅτι ὁ κώδικας ἀπὸ τὸν ὁποῖο προῆλθαν τὰ παλίμψηστα φύλλα ἦταν μεγαλύτερος ἀπὸ τὸν κώδ. 38 τοῦ Τυρνάβου, τουλάχιστον ὡς πρὸς τὸ ὕψος –καθὼς δὲν διαπιστώνονται κενὰ στὴ μετάβαση ἀπὸ τὸν ἕνα στίχο στὸν ἄλλο– καὶ γιὰ τὸν λόγο αὐτὸ τὰ ἕξι φύλλα του ποὺ χρησιμοποιήθηκαν στὸν κώδ. 38 κόπηκαν, ὥστε νὰ ταιριάξουν στὶς διαστάσεις αὐτοῦ (262x190 χλστ.). Ὁ ἀρχικὸς ἀριθμὸς τῶν στίχων κάθε φύλλου μπορεῖ νὰ ὑπολογισθεῖ προσθέτοντας στὸν ἀριθμὸ τῶν σωζόμενων στίχων τὸν ἐκτιμώμενο ἀριθμὸ αὐτῶν ποὺ χάθηκαν, λαμβάνοντας ὑπόψιν ὅτι ἡ ἀντιστοιχία μεταξὺ στίχων τοῦ χειρογράφου καὶ τῆς ἔκδοσης τοῦ Migne εἶναι περίπου ἕνα πρὸς ἕνα. Ἀναλυτι-κὰ τὰ στοιχεῖα ἔχουν ὡς ἑξῆς:

20. Oἱ τίτλοι τῶν κεφαλαίων –ὅσοι μποροῦν νὰ διαβασθοῦν– συμφωνοῦν μὲ αὐτοὺς τῆς ἔκδο-σης τοῦ Migne.

21. Πιθανὸν πρόκειται γιὰ τὸν τίτλο τοῦ κεφαλαίου κ΄ (Περὶ Στεφάνου πρεσβυτέρου χώρας Βαλερίας) ἢ τοῦ κβ΄ (Περὶ τοῦ πρεσβυτέρου τοῦ ἀοράτως τὸν κλέπτην κρατήσαντος μετὰ θάνατον ἐν τῇ χώρᾳ τῆς Βαλερίας).

22. PL 77, στήλ. 215C, στ. 2-215D, στ. 1.


φ. 80r: δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ὑπολογισθεῖ ὁ ἀριθμὸς τῶν στίχωνφ. 80v: σώζονται 35 στ.23

φ. 81r: σώζονται 34 στ.φ. 81v: σώζονται 36 στ.· χάσμα 7 στ. περίπουφ. 82r: σώζονται 34 στ.φ. 82v: σώζονται 36 στ.· χάσμα 9 στ. περίπουφ. 83r: σώζονται 34 στ.· χάσμα 8 στ. περίπουφ. 83v: σώζονται 36 στ.· χάσμα 9 στ. περίπουφ. 84r: σώζονται 34 στ.φ. 84v: σώζονται 34 στ.· χάσμα 10 στ. περίπουφ. 85r: σώζονται 38 στ. περίπου· χάσμα 7 στ. περίπουφ. 85v: σώζονται 34 στ. τουλάχιστον.

Ἀπὸ τὰ παραπάνω προκύπτει ὅτι κάθε φύλλο εἶχε ἀρχικὰ 42-45 στίχους κει-μένου. Τὸ ὕψος τῆς γραμμένης ἐπιφάνειας ἦταν μεγαλύτερο τῶν 215-220 χλστ. περίπου, ποὺ σώζονται σήμερα, καὶ τὸ πλάτος 155-160 χλστ. Σὲ σχέση μὲ τὸ νε-ώτερο κείμενο τὸ παλαιότερο συνήθως τελειώνει ἕνα στίχο πιὸ κάτω, ἐνῶ ἡ ἀρχὴ καὶ τὸ τέλος κάθε στίχου συμπίπτει περίπου μὲ τὰ ἀκραῖα σημεῖα τοῦ νεώτερου κειμένου, ποὺ ὅμως εἶναι γραμμένο σὲ δύο στῆλες. Ἡ χαράκωση τοῦ παλαιότερου κειμένου διακρίνεται σχεδὸν ἀποκλειστικὰ στὸ verso τῶν φ. 80-83, καὶ κυρίως στὸ ἐσωτερικό τους περιθώριο, ἀλλὰ ὄχι σὲ ὅλες της τὶς λεπτομέρειες. Γιὰ τὸν λόγο αὐτὸ τὸ μόνο ποὺ μποροῦμε νὰ ποῦμε γιὰ τὸ σύστημα ποὺ ἀκολουθήθηκε εἶναι ὅτι, τουλάχιστον στὰ φύλλα ποὺ διαθέτουμε, ἡ χάραξη ἔγινε ἀπὸ τὸ recto πρὸς τὸ verso. Ὅσο γιὰ τὸν τύπο τῆς χαράκωσης, οἱ μόνες γραμμὲς ποὺ διακρίνονται εἶναι αὐτὲς τοῦ κειμένου (lignes rectrices), οἱ ὁποῖες ἀρχίζουν ἀπὸ τὴν ἐσωτερικὴ ἄκρη τοῦ φύλλου –χωρὶς ὅμως νὰ γνωρίζουμε τὸ τέλος τους, ἀφοῦ ὅλα τὰ φύλλα εἶναι ἐξαιρετικὰ φθαρμένα στὴν ἐξωτερική τους πλευρά–, καθὼς καὶ μία διπλὴ κάθετη γραμμὴ πλαισίωσης τοῦ κειμένου (ligne de justification), ἐπίσης στὴν ἐσωτερικὴ πλευρὰ τοῦ φύλλου, τῆς ὁποίας ὅμως δὲν διακρίνουμε τὶς ἄκρες.

Ἐξάλλου γνωρίζοντας μὲ ἰκανοποιητικὴ ἀκρίβεια τὸ κείμενο ποὺ παραδίδει κάθε φύλλο, εἶναι πλέον δυνατὸν νὰ προχωρήσουμε σὲ ἀνασύσταση τῆς διάταξής τους στὸν κώδικα ἀπὸ τὸν ὁποῖο ἀποκόπηκαν:‒ Ἀποσπάσματα ἀπὸ τὸ α΄ βιβλίο τῶν Διαλόγων παραδίδει μόνο τὸ δίφυλλο τῶν φ.

23. Στὸν παρόντα ὑπολογισμὸ ὡς πρῶτος καὶ τελευταῖος στίχος θεωροῦνται αὐτοὶ στοὺς ὁποί-ους μποροῦμε νὰ διαβάσουμε ἔστω καὶ λίγα γράμματα καὶ ὄχι αὐτοὶ τῶν ὁποίων διακρίνονται μό-νον ἴχνη. Προφανῶς χάσματα θὰ ὑπάρχουν στὸ recto καὶ στὸ verso ὅλων τῶν φύλλων, ἀλλὰ ἐδῶ ἀναφέρονται μόνο αὐτὰ ποὺ μποροῦν νὰ ἐλεγχθοῦν.


81+84 καὶ γιὰ αὐτὸ προηγεῖτο τῶν ὑπολοίπων. Ὡστόσο, καθὼς στὸ φ. 84 ἔχουμε τὰ κεφάλαια ε΄- ζ΄ καὶ στὸ φ. 81 τὸ θ΄, ἀποδεικνύεται ὅτι τὸ δίφυλλο ἦταν διπλωμένο ἀνάποδα, μὲ τὸ φ. 84 νὰ προηγεῖται τοῦ 81. Ἐπιπλέον, βάσει τῆς ἔκτασης τοῦ κει-μένου ποὺ λείπει (κεφάλαια η΄- θ΄), μεταξὺ τῶν φ. 84v καὶ 81r ὑπολογίζεται ὅτι θὰ μεσολαβοῦσαν ἄλλα δύο –προφανῶς τὸ ἐσωτερικὸ δίφυλλο τοῦ τεύχους24.‒ Ἀποσπάσματα ἀπὸ τὸ β΄ βιβλίο τῶν Διαλόγων παραδίδονται ἀπὸ τὰ φ. 82 (κεφά-λαια λε΄- λη΄) καὶ 85r (κεφάλαιο λη΄, τέλος τοῦ β΄ βιβλίου), τὰ ὁποῖα ἦταν διαδο-χικὰ στὸν κώδικα, ἀλλὰ ἀνήκουν σὲ διαφορετικὰ δίφυλλα. Ἐξάλλου στὸ φ. 85r ἀρ-χίζει τὸ βιβλίο γ΄, ἀπὸ τὸ ὁποῖο ἔχουμε ἀποσπάσματα ἀπὸ τὰ κεφάλαια α΄ (φ. 85v), δ΄- ε΄ (φ. 80) καὶ ε΄- ζ΄ (φ. 83), ἐνῶ τὰ φ. 80 καὶ 83 ἦταν διαδοχικὰ στὸν κώδικα, ἀλλὰ καὶ πάλι σὲ διαφορετικὰ δίφυλλα. Συνεπῶς τὸ δίφυλλο τῶν φ. 80+85 ἦταν δι-πλωμένο ἀνάποδα, μὲ τὸ φ. 85 νὰ προηγεῖται τοῦ 80, καὶ βρισκόταν τοποθετημένο μέσα στὸ δίφυλλο τῶν φ. 82+83, χωρὶς νὰ μεσολαβοῦν ἄλλα φύλλα μεταξύ τους. Ὡστόσο ἕνα δίφυλλο ὑπολογίζεται ὅτι θὰ μεσολαβοῦσε μεταξὺ τῶν φ. 85v καὶ 80r, τὸ ὁποῖο θὰ παρέδιδε τὰ κεφάλαια β΄- γ΄ τοῦ βιβλίου γ΄. Τὸ δίφυλλο αὐτὸ θὰ ἦταν τὸ κεντρικὸ τοῦ τεύχους.‒ Μεταξὺ τῶν φ. 81 καὶ 82 θὰ μεσολαβοῦσαν ἀρκετὰ ἄλλα φύλλα, τὰ ὁποῖα θὰ παρέδιδαν τὰ ὑπόλοιπα κεφάλαια τοῦ βιβλίου α΄ καὶ τὰ πρῶτα 34 τοῦ βιβλίου β΄.Μὲ βάση τὶς παραπάνω διαπιστώσεις ἡ διάταξη τῶν φύλλων μας θὰ ἦταν ἡ ἑξῆς:

Ἡ γραφὴ τοῦ παλαιότερου κειμένου μπορεῖ νὰ χρονολογηθεῖ στὸ πρῶτο μισὸ τοῦ 10ου αἰ. Εἶναι ἐπιμελημένη, καλλιγραφική, ὄρθια, ἀραιή, τετραγωνισμένη, μὲ ἀντιθέσεις μεταξὺ γραμμάτων ποὺ ἐκτείνονται στὸ διάστιχο (κυρίως δ, ε, η, ι, κ, λ, ρ) καὶ ἄλλων περιορισμένου ὕψους (α, θ, τ, χ)25. Τὰ γράμματα τοποθετοῦνται

24. Ἡ ἀντιστοιχία τοῦ χειρογράφου κειμένου μὲ τὸ ἐκδεδομένο τοῦ Migne εἶναι περίπου δύο φύλλα χειρογράφου πρὸς τρεῖς στῆλες τῆς ἔκδοσης.

25. Στὰ φ. 81 καὶ 84 –τὰ ὁποῖα προέρχονται ἀπὸ διαφορετικὸ τεῦχος– ἡ γραφὴ διαφοροποι-εῖται σὲ σχέση μὲ τὰ ὑπόλοιπα, καθὼς εἶναι περισσότερο γωνιώδης, μεγαλύτερων διαστάσεων, μὲ tratti πιὸ παχιὰ καὶ εὐθυτενῆ καὶ μὲ γενικὴ εἰκόνα περισσότερο ἀρχαϊκή. Ὡστόσο αὐτὸ μᾶλλον ἑρ-

φ. 84 (βιβλ. α´, κεφ. ε´-ζ´)

φ. 81 (βιβλ. α´, κεφ. θ´)

φ. 82 (βιβλ. β´, κεφ. λε´-λη´)φ. 85 (βιβλ. β´, κεφ. λη΄

βιβλ. γ´, κεφ. α´)

φ. 80 (βιβλ. γ´, κεφ. δ´-ε´)φ. 83 (βιβλ. γ´, κεφ. ε´-ζ´)


ἐπάνω στὴ γραμμὴ ποὺ χαράσσεται γιὰ τὸ κείμενο. Σὲ ἀρκετὰ παρατηροῦνται δια-κοσμητικὲς ἀπολήξεις (“γάντζοι” ἢ “χόνδροι”), ὅπως στὴν ἀριστερὴ ἀπόληξη τοῦ ὁριζόντιου tratto τοῦ θ καὶ τοῦ π, στὸ τ, στὸ ε, στὸ σ κ.ἄ. Ἀρκετὰ εἶναι τὰ γράμματα ποὺ συναντῶνται καὶ μὲ τὴ μεγαλογράμματη μορφή τους: ά ( · στὴν ἀρχὴ καὶ στὸ τέλος λέξης), Γ (μόνο μία φορά, στὴ μέση τῆς λέξης, ἀλλὰ στὴν ἀρχὴ στίχου), Δ (

· στὴν ἀρχὴ λέξης), Ζ ( καὶ · σχεδὸν πάντα μεγαλογράμματο), Θ (σὲ κάθε σημεῖο τῆς λέξης), Κ ( · στὴν ἀρχὴ καὶ στὸ τέλος λέξης), λ (στὴ μέση λέξης), ν (

· μόνο στὸ τέλος λέξης) καὶ Ω ( · στὴν ἀρχὴ λέξης). Ἀπὸ αὐτὰ περισσότερο συχνὰ χρησιμοποιοῦνται τὰ Ζ, Θ καὶ λ καὶ ἀρκετὰ σπάνια τὰ Γ, Δ, ν καὶ Ω, καθι-στῶντας περισσότερο πιθανὴ τὴ χρονολόγηση μεταξὺ τοῦ 910 καὶ 950, σύμφωνα μὲ τὴ σχετικὴ μελέτη τῆς E. Follieri26. Τὰ συμπλέγματα γραμμάτων εἶναι λίγα καὶ δὲν ξεφεύγουν ἀπὸ τὰ συνηθισμένα σὲ χειρόγραφα αὐτῆς τῆς ἐποχῆς (αγ, ει, επ, εσ κ.ἄ.), μὲ βασικὸ χαρακτηριστικὸ τὴν ἁπλότητα, προκειμένου νὰ ἀποφεύγεται ὁποιαδήποτε παραμόρφωση ποὺ θὰ καθιστοῦσε τὴ γραφὴ δυσανάγνωστη. Τέλος στὰ φύλλα ποὺ διαθέτουμε δὲν συναντοῦμε καθόλου συντομογραφίες (ἐκτὸς ἀπὸ τὰ τυποποιημένα ἱερὰ ὀνόματα) καὶ ταχυγραφικὰ σημεῖα.

Ἐνδιαφέροντα, ἐπίσης, εἶναι καὶ τὰ λίγα διακοσμητικὰ στοιχεῖα ποὺ διακρίνο-νται στὸ παλαιότερο στρῶμα γραφῆς. Πρόκειται γιὰ ἀρχικὰ γράμματα, τοποθετημέ-να στὸ περιθώριο, στὴν ἀρχὴ κεφαλαίων, καὶ γιὰ διακοσμητικὲς ταινίες στὸ τέλος τους, ὅλα ἀπὸ τὸ ἴδιο μελάνι μὲ τὸ κείμενο27. Μορφολογικὰ τὰ ἀρχικὰ γράμματα (φ. 82r, 83r, 84r) εἶναι λιτά, ἐνῶ ἡ ἐκτέλεσή τους εἶναι ἀρκετὰ χαμηλῆς ποιότητας καὶ πιθανότατα μαρτυρεῖ ἐπαρχιακὴ προέλευση. Οἱ διακοσμητικὲς ταινίες, εἶναι ἐξίσου λιτὲς καὶ διακρίνονται σὲ δύο εἴδη: α) σὲ αὐτὲς ποὺ χωρίζουν κεφάλαια (φ. 82v, στ. 17 καὶ 83r, στ. 34· ἁπλὴ κυματοειδὴς γραμμὴ μὲ μικρὲς τελεῖες στὸ ἄνω καὶ κάτω μέρος της, τοποθετημένη μέσα στὸ κείμενο, ἀμέσως μετὰ τὸ τέλος κεφαλαίου) καὶ β) σὲ αὐτὲς ποὺ χωρίζουν βιβλία τῶν Διαλόγων (φ. 85r, στ. 25· πλοχμοειδὴς γραμ-μή, μήκους ἑνὸς ὁλόκληρου στίχου, μὲ μικρὰ «φύλλα» τοποθετημένα ἀνὰ δύο στὸ ἄνω καὶ κάτω μέρος της καὶ μὲ διακοσμητικὲς ἀπολήξεις στὶς δύο ἄκρες της).

Ἔχοντας πλέον ἐξακριβώσει βασικὰ στοιχεῖα τοῦ χειρογράφου, ἀπὸ τὸ ὁποῖο ἀπο-

μηνεύεται ὡς ἀλλαγὴ ὕφους παρὰ ὡς ἀλλαγὴ γραφέα, καθὼς στὰ ἐπιμέρους μορφολογικὰ στοιχεῖα δὲν παρατηροῦνται ἀξιόλογες ἀλλαγές.

26. E. Follieri, La reintroduzione di lettere semionciali nei più antichi manoscritti greci in minuscola, Bullettino dell’Archivio Paleografico Italiano ser. III, 1 (1962), 26-27. Ἐξάλλου στὰ φύλλα ποὺ μελετοῦμε ἔχουμε ἀρκετὰ δείγματα χρήσης μεγαλογράμματης γραφῆς τόσο σὲ τίτλους (φ. 81r, στ. 20 καὶ στὸν πίνακα κεφαλαίων τοῦ φ. 85r), ὅσο καὶ στὸ πρῶτο γράμμα πολλῶν προτά-σεων (λ.χ. φ. 82v, στ. 28 καὶ φ. 84v, στ. 32).

27. Στὸ παλαιότερο στρῶμα γραφῆς τῶν φύλλων ποὺ ἐξετάζουμε δὲν συναντοῦμε χρήση με-λάνης ἄλλου χρώματος.


σπάσθηκαν τὰ παλίμψηστα φύλλα, μποροῦμε νὰ ἀποπειραθοῦμε μία πρώτη ἀξιο-λόγηση τοῦ κειμένου του.

Οἱ Διάλογοι τοῦ πάπα Γρηγορίου –στὴν ἑλληνική τους μετάφραση ἀπὸ τὸν πάπα Ζαχαρία– παραδίδονται πλήρεις ἢ ἀποσπασματικὰ ἀπὸ ἕνα μεγάλο ἀριθμὸ κωδίκων. Συγκεκριμένα ἡ σχετικὴ ἀναζήτηση (Ἰούνιος 2014) στὴν ἠλεκτρονικὴ βάση δεδομέ-νων «Pinakes: Textes et manuscrits grecs» (http://pinakes.irht.cnrs.fr) τοῦ Institut de Recherche et d’Histoire des Textes τοῦ Centre National de la Recherche Scientifique (IRHT/CNRS) ἀπέφερε ἑκατὸ ἀποτελέσματα, τὰ ὁποῖα ἀντιστοιχοῦν σὲ ἐνενήντα τέσσερις κώδικες, δεδομένου ὅτι ὁρισμένοι καταγράφονται περισσότερες φορές, καθὼς παραδίδουν ἀποσπάσματα τοῦ πάπα Γρηγορίου σὲ διαφορετικὰ φύλλα τους. Ἀντιθέτως ὁ Gianpaolo Rigotti στὴν πρόσφατη ἔκδοση τοῦ β΄ βιβλίου τῶν Διαλόγων ἀναφέρει τριάντα ἕνα χειρόγραφα μὲ τὸ σύνολο τῶν βιβλίων ἢ μὲ ἀποσπάσματά τους28. Ἡ μεγάλη διαφορὰ στὸν ἀριθμὸ τῶν κωδίκων ὀφείλεται καταρχὰς στὸ ὅτι ἡ παραπάνω βάση δεδομένων περιλαμβάνει καὶ εἴκοσι τέσσερις κώδικες μεταγενέστε-ρους τοῦ 16ου αἰ., ἐνῶ ὁ Rigotti περιορίζεται σὲ αὐτοὺς ποὺ χρονολογοῦνται ἕως καὶ τὸν 16ο αἰ. Ἐξάλλου στοὺς «Pinakes» προστίθενται συνεχῶς καὶ πληροφορίες προερχόμενες ἀπὸ τὴν ἀποδελτίωση νέων καταλόγων χειρογράφων, ἐνῶ δύο κώδι-κες (Vat. gr. 1230 καὶ Vat. gr. 2027) ἀναφέρονται μόνον ἀπὸ τὸν Rigotti, προφανῶς ἐπειδὴ δὲν περιγράφονται σὲ κανένα ἔντυπο κατάλογο29.

Συνδυάζοντας τὰ ἀποτελέσματα τῶν παραπάνω ἀναζητήσεων καταλήγουμε σὲ ἕνα ἀριθμὸ ἑβδομήντα ἑνὸς χειρογράφων ποὺ χρονολογοῦνται ἀπὸ τὸν 9ο ἕως τὸν 16ο αἰ., μὲ τὰ ἕντεκα περίπου ἀπὸ αὐτὰ νὰ εἶναι σύγχρονα (10ος αἰ.) ἢ παλαιότερα (9ος αἰ.) τῶν παλίμψηστων φύλλων μας30. Συνεπῶς ἀπὸ ἀπόψεως παλαιότητας τὸ

28. Rigotti, Gregorio Magno, Χιι-ΧΧ.29. Ἀπὸ τοὺς «Pinakes» ἀπουσιάζουν καὶ τρεῖς κώδικες ποὺ εἶχαν περιληφθεῖ στὴν παλαιότε-

ρη ἀποδελτίωση –σὲ μορφὴ microfiches– «Manuscript Listings for the Authors of the Patristic and Byzantine Periods» τοῦ Pontifical Institute of Mediaeval Studies τοῦ Τορόντο (ἡ ὁποία ἀποτελεῖ καὶ τὴ βάση γιὰ τοὺς «Pinakes»). Πρόκειται γιὰ τοὺς Βατοπεδίου ἄλλοτε 115 (11ος αἰ.), Μεγίστης Λαύρας Κ 111 (14ος αἰ.) καὶ Μosqu. GIM Synod. gr. (Vlad.) 333 (276/CCLXIII) τοῦ 16ου αἰ. Ἡ παράλειψή τους πιθανότατα κρίθηκε σκόπιμη κατὰ τὸν ἐπανέλεγχο τῶν καταγραφῶν τῆς ἀποδελτί-ωσης ἀπὸ τὸ IRHT. Ἀντιθέτως διατηρήθηκε ἡ προφανῶς ἐσφαλμένη καταγραφὴ τοῦ Vat. gr. 1166, ποὺ εἶχε παρεισφρύσει στὸ «Manuscript Listings …» ἀπὸ τυπογραφικὸ σφάλμα στὸ V. N. lazarev, Istorija vizantijskoj živopisi, τ. 1, Μόσχα 1947, 293 σημ. 10 (ἀπ’ ὅπου προέρχεται ἡ σχετικὴ πλη-ροφορία τῆς παραπάνω ἀποδελτίωσης). Στὴν ἀναθεωρημένη καὶ ἐπαυξημένη ἰταλικὴ μετάφραση τοῦ ἔργου (V. N. lazarev, Storia della pittura bizantina. Edizione italiana rielaborata e ampliata dall’autore, Τορίνο 1967, 119 σημ. 22) ὁ κώδικας ἀναφέρεται ὀρθὰ ὡς Vat. gr. 1666.

30. Πρόκειται γιὰ τοὺς κώδικες: Vat. gr. 1666 τοῦ ἔτους 800 (ὁ παλαιότερος γνωστὸς χρονο-λογημένος ἑλληνικὸς κώδικας), Πάτμου Μ. Ἰωάννου Θεολόγου 48 (9ος αἰ.) καὶ Κουτλουμουσίου 51, Βατοπεδίου 127, Monac. BSB gr. 464, Vat. Palat. gr. 35, Vat. gr. 115, Vat. gr. 1230, Par. Coisl. 195, (ὅλοι τοῦ 10ου αἰ.), Vat. gr. 2027 (τοῦ ἔτους 959) καὶ Μεγίστης Λαύρας Β 68 (πιθανὸν τοῦ 10ου αἰ.). Γιὰ ὅλους τοὺς κώδικες βλ. Rigotti, Gregorio Magno, Χιι-ΧV, XVII-XIX, ἐκτὸς τοῦ Par.


παλίμψηστο τοῦ Τυρνάβου δὲν διακρίνεται γιὰ τὴ μοναδικότητά του. Ἀπομένει νὰ ἐλεγχθεῖ ἡ ποιότητα τοῦ κειμένου ποὺ παραδίδει, ὥστε νὰ κριθεῖ ἡ σημασία του γιὰ τὴ χειρόγραφη παράδοση τῶν Διαλόγων.

Μὲ ἐξαίρεση τὸν Πρόλογο καὶ τὸ β΄ βιβλίο τοῦ ἔργου (δηλαδὴ τὸν Βίο τοῦ ἁγίου Βενέδικτου), ποὺ ἐκδόθηκαν σχετικὰ πρόσφατα, γιὰ τὰ ὑπόλοιπα βιβλία πα-ραμένει ἀκόμη σὲ χρήση ἡ ἔκδοση ποὺ περιέλαβε ὁ J.-P. Migne στὴν Patrologia Latina31. Γιὰ τὸν λόγο αὐτὸ –καὶ μέχρι μία φωτογράφηση τῶν φύλλων μας μὲ τὶς τελευταῖες μεθόδους ποὺ ἐφαρμόζονται στὰ παλίμψηστα νὰ ἐπιτρέψει ἴσως τὴ με-ταγραφὴ ὁλόκληρου τοῦ διαθέσιμου κειμένου– περιοριζόμαστε στὸν ἔλεγχο τῶν γραφῶν ποὺ παραδίδονται στὰ σημεῖα ἐκεῖνα τοῦ βιβλίου β΄ ποὺ θεωρήθηκαν ἀπὸ τὸν σύγχρονο ἐκδότη του ὡς σημαντικὰ σφάλματα ἢ παραλλαγές32.‒ Σφάλματα καὶ παραλλαγὲς τῶν κωδίκων τῆς οἰκογένειας α

κεφ. λε΄, στ. 76 αὐτῷ (φ. 82r, στ. 10) = οἰκογένεια βκεφ. λη΄, στ. 4 πρᾶγμα (φ. 82v, στ. 20) = οἰκογένεια βκεφ. λη΄, στ. 11 οὐδεμίαν (φ. 82v, στ. 28) = οἰκογένεια β (+ κώδ. ι)

‒ Σφάλματα καὶ παραλλαγὲς τῶν κωδίκων τῆς ὁμάδας γκεφ. λζ΄, στ. 11 τῇ (φ. 82r, στ. 36) ≠ ὁμάδα γκεφ. λη΄, στ. 34 ὁ Χριστὸς (φ. 85r, στ. 11) ≠ ὁμάδα γ (+ κώδ. G, P)κεφ. λη΄, στ. 48 ἐὰν (φ. 85r, στ. 23) ≠ ὁμάδα γ (+ κώδ. P)

‒ Σφάλματα καὶ παραλλαγὲς τῶν κωδίκων τῆς ὁμάδας εκεφ. λζ΄, στ. 3 ἐκδημεῖν (φ. 82r, στ. 28) = κώδ. Κ, ν τῆς ὁμάδας εκεφ. λη΄, στ. 7 πλαζομένη (φ. 82v, στ. 23) ≠ ὁμάδα ε (+ κώδ. Ζ)

‒ Σφάλματα τοῦ κώδ. Κκεφ. λζ΄, στ. 20 [ἀνεσ]φέρισεν (φ. 82v, στ. 1) = ὁμάδες δ, μ, κώδ. ικεφ. λη΄, στ. 15-16 εἰπεῖν (φ. 82v, στ. 32) ≠ κώδ. Κκεφ. λη΄, στ. 16 θαυματουργεῖαι ἐπιτελοῦνται (φ. 82v, στ. 32-33) ≠ κώδ. Κκεφ. λη΄, στ. 49 δύναμιν (φ. 85r, στ. 24) ≠ κώδ. Κ

Coisl. 195, γιὰ τὸν ὁποῖο βλ. R. Devreesse, Bibliothèque nationale, Département des manuscrits. Catalogue des manuscrits grecs, II. Le fonds Coislin, Παρίσι 1945, 173-174. Ὁ κώδικας αὐτὸς ἐν-δεχομένως παρελείφθη ἀπὸ τὸν ἰταλὸ ἐκδότη, καθὼς παραδίδει ἀποσπάσματα τοῦ πάπα Γρηγορίου ἐνταγμένα σὲ ἑρμηνευτικὴ Σειρά.

31. Βλ. I. Havener, The greek Prologue to the «Dialogues» of Gregory the Great. The critical text, Revue Bénédictine 99 (1989) 103-117· rigotti, Gregorio Magno. Γιὰ ὅλες τὶς παλαιότερες ἐκδόσεις τοῦ ἔργου βλ. rigotti, Gregorio Magno, XLII-XLIII.

32. Βλ. ἀναλυτικὴ κατάταξη τῶν σφαλμάτων καὶ τῶν παραλλαγῶν κατὰ οἰκογένεια καὶ ὁμάδα χειρογράφων στὸ Rigotti, Gregorio Magno, XX-XLI. Ἡ ἐξακρίβωση τῶν γραφῶν, ἀσφαλῶς, εἶναι δυνατὴ μόνο στὸ κείμενο ποὺ μᾶς προσφέρουν τὰ φύλλα μας καὶ ὅπου αὐτὸ εἶναι ὁρατό. Μὲ τὸ σύμβολο «ἴσον» (=) ἐπισημαίνεται ἡ συμφωνία τοῦ κειμένου τῶν παλιμψήστων φύλλων μὲ αὐτὸ κάποιου κώδικα ἢ κάποιας ὁμάδας ἢ οἰκογένειας κωδίκων, ἐνῶ μὲ τὸ σύμβολο «διάφορον» (≠) ἡ διαφορά τους.


‒ Σφάλματα τοῦ κώδ. νκεφ. λζ΄, στ. 30 […] οὐρανῷ (φ. 82v, στ. 11) ≠ κώδ. νκεφ. λη΄, στ. 4 γὰρ (φ. 82v, στ. 20) ≠ κώδ. νκεφ. λη΄, στ. 14-15 ὅπερ … γινόμενον (φ. 82v, στ. 32) ≠ κώδ. νκεφ. λη΄, στ. 48 ἐν τῇ διηγήσει (φ. 85r, στ. 24) ≠ κώδ. ν

‒ Σφάλματα καὶ παραλλαγὲς τοῦ κώδ. ήκεφ. λϛ΄, στ. 11 ἅγιος ἐκεῖνος ἀνὴρ (φ. 82r, στ. 25) ≠ κώδ. ή

‒ Σφάλματα τοῦ κώδ. ικεφ. λη΄, στ. 6-7 νύκτωρ τε […] (φ. 82v, στ. 22-23) ≠ κώδ. ι (+ P)κεφ. λη΄, στ. 49 ἀνακαινίσωμεν (φ. 85r, στ. 25) ≠ κώδ. ι (+ P)

‒ Σφάλματα τοῦ κώδ. Εκεφ. λη΄, στ. 46 [Ἀρέσ]|κει (φ. 85r, στ. 21-22) ≠ κώδ. Ε

‒ Σφάλματα καὶ παραλλαγὲς τῶν κωδίκων τῆς ὁμάδας θκεφ. λϛ΄, στ. 4 τῶν ἄλλων (φ. 82r, στ. 18) ≠ ὁμάδα θ

‒ Σφάλματα τοῦ κώδ. J τῆς ὁμάδας θκεφ. λζ΄, στ. 10 ἐκέλευσεν (φ. 82r, στ. 35) ≠ κώδ. Jκεφ. λζ΄, στ. 27 φαιδρὸς (φ. 82v, στ. 7) ≠ κώδ. Jκεφ. λη΄, στ. 11 ὅτι (φ. 82v, στ. 28) ≠ κώδ. J

‒ Σφάλματα τῶν κωδίκων τῆς ὁμάδας μκεφ. λη΄, στ. 2 ἐκατῴκησεν (φ. 82v, στ. 18) = κώδ. Ε, ικεφ. λη΄, στ. 13 ὑγία (φ. 82v, στ. 30) = κώδ. A, U, Zκεφ. λη΄, στ. 15 πλείῳ (φ. 82v, στ. 32) = ὁμάδα μ

‒ Σφάλματα τοῦ κώδ. Βκεφ. λε΄, στ. 73 θεωρῆσαι ἠδυνήθη (φ. 82r, στ. 6) ≠ κώδ. Βκεφ. λε΄, στ. 78 ἀκριβῶς (φ. 82r, στ. 12) ≠ κώδ. Βκεφ. λη΄, στ. 14 λέγωμεν (φ. 82v, στ. 31) = ὁμάδα η, κώδ. A, D, Uκεφ. λη΄, στ. 33 αὐτοὺς (φ. 85r, στ. 10) ≠ κώδ. Β

‒ Σφάλματα τοῦ κώδ. άκεφ. λζ΄, στ. 8 γενήσηται (φ. 82r, στ. 33) = κώδ. ά

‒ Σφάλματα τῶν κωδίκων τῆς ὁμάδας ξκεφ. λη΄, στ. 10 ἀγνοοῦσα (φ. 82v, στ. 26) = ὁμάδα ξ

‒ Ὀρθογραφικὰ καὶ φωνητικὰ σφάλματακεφ. λη΄, στ. 6 κυλάσιν (φ. 82v, στ. 22) = ὁμάδες η, μ, κώδ. J, Nκεφ. λη΄, στ. 11 οὐδὲ μίαν (φ. 82v, στ. 28) = ὁμάδα α, κώδ. Β, GὉ παραπάνω ἔλεγχος ἀσφαλῶς δὲν μπορεῖ νὰ καταλήξει στὴν κατάταξη τῶν

παλίμψηστων φύλλων σὲ κάποια ἀπὸ τὶς δύο οἰκογένειες ἢ τὶς δέκα ὁμάδες χει-ρογράφων ποὺ διέκρινε ὁ Rigotti, ἀφοῦ τὸ δεῖγμα ποὺ διαθέτουμε εἶναι πολὺ μι-κρὸ σὲ σχέση μὲ τὰ πολυάριθμα χαρακτηριστικὰ λάθη καὶ γραφὲς ποὺ ἐντόπισε ὁ ἰταλὸς ἐκδότης τοῦ β΄ βιβλίου. Ὡστόσο ἴσως δὲν εἶναι χωρὶς σημασία τὸ γεγονὸς


ὅτι καὶ στὰ τρία χαρακτηριστικὰ σημεῖα ποὺ εἶναι δυνατὴ ἡ σύγκριση τοῦ κειμένου μας μὲ αὐτὸ τῶν κωδίκων τῆς οἰκογένειας α τὸ παλίμψηστο τελικὰ συμφωνεῖ μὲ τὴν οἰκογένεια β.

νΕΩΤΕΡΟ ΚΕιΜΕνΟ

Ἡ νεώτερη γραφὴ τῶν παλίμψηστων φύλλων ὀφείλεται σὲ ἕνα μᾶλλον γραφέα, τοῦ 14ου αἰ., διαφορετικὸ ἀπὸ αὐτὸν τοῦ ὑπόλοιπου κώδικα (τέλη 11ου αἰ.). Ἡ γραφή του (23-28 στ. ἀνὰ σελίδα – 25 στ. στὰ ὑπόλοιπα φύλλα) εἶναι καλλιγραφικὴ –ἂν καὶ ἐλαφρῶς ἄτεχνη– καὶ μιμεῖται τὸ πρότυπο τῆς μαργαριτόπλεκτης (Perlschrift) τοῦ 11ου αἰ.33 Ὡς πρὸς τὴ γενική της ἐμφάνιση εἶναι ὄρθια, ἀραιή, καὶ κατὰ τόπους πολὺ ἀραιή, μὲ γράμματα μεγάλων διαστάσεων, χωρὶς τονισμένες ἀντιθέσεις στὸ ὕψος τους, χάρη καὶ στὶς περιορισμένες κεραῖές τους. Ἀπὸ τὰ ἰδιαίτερα μορφολο-γικὰ χαρακτηριστικά της ξεχωρίζει ἡ συχνὴ παρουσία διακοσμητικῆς τελεῖας στὸ κέντρο τοῦ μεσαίου ὁριζόντιου tratto τοῦ μεγαλογράμματου Ε ( · στὶς περιπτώ-σεις αὐτὲς τὸ μεσαῖο tratto εἶναι πιὸ μακρὺ ἀπὸ τὰ ἄλλα δύο καὶ συνήθως ἐφά-πτεται στὸ ἑπόμενο γράμμα), καθὼς καὶ στὸ ἐσωτερικὸ τοῦ Θ ( ). Γενικὰ ὅταν τὸ ε δὲν ἐμπλέκεται σὲ συγχώνευση μὲ ἄλλο γράμμα προτιμᾶται σχεδὸν πάντα ἡ μεγαλογράμματη μορφή του. Ἐπίσης ὁ πυρήνας τοῦ φ ἔχει τριγωνικὸ σχῆμα ( ), τὸ ν στὸ τέλος στίχου ἀποκτᾶ συχνὰ μία περισσότερο ἐπισεσυρμένη μορφὴ ( ), ἐνῶ ἀπὸ τὰ μοντέρνα στοιχεῖα τοῦ 14ου αἰ. ποὺ υἱοθετοῦνται ξεχωρίζει τὸ τελικὸ c σὲ ὁρισμένες λέξεις, ποὺ τείνει νὰ πάρει τὴ μορφὴ τοῦ ς ( ). Τὰ συμπλέγματα ποὺ χρησιμοποιοῦνται εἶναι πολλὰ μὲ πιὸ συχνὰ αὐτὰ μὲ τὸ ε καὶ τὸ ἑπόμενο γράμμα. Τέλος συντομογραφίες (κυρίως ταχυγραφικὰ σημεῖα) συναντοῦμε ἀρκετές, ἀλλὰ σχεδὸν πάντα στὸ τέλος στίχου.

Ὡστόσο σὲ ὁλόκληρο τὸ φ. 81v ἡ γραφὴ διαφοροποιεῖται αἰσθητὰ ἀπὸ αὐτὴ τοῦ ὑπόλοιπου τριαδίου. Ἂν καὶ στὴ βάση της παραμένει καλλιγραφική, εἶναι περισσό-τερο ἐλεύθερη, αὐθόρμητη, ταχεῖα στὴν ἐκτέλεσή της, ἐπισεσυρμένη καὶ πυκνή. Ἡ προσπάθεια μίμησης παραμένει, ἀλλὰ παρατηρεῖται μία αὐξημένη ἀντίθεση στὸ ὕψος

33. Γιὰ τὸ φαινόμενο τῆς μίμησης στὴ γραφὴ τοῦ 13ου -14ου αἰ. βλ. G. Prato, Scritture li-brarie arcaizzanti della prima età dei Paleologi e loro modelli, Scrittura e Civiltà 3 (1979) 151-193 (ἀνατύπωση: G. Prato, Studi di Paleografia greca [Centro Italiano di Studi sull᾿ Alto Medioevo, Collectanea 4], Spoleto 1994, 73-114, πίν. 1-24), καθὼς καὶ e. CrisCi – P. Degni (ἐπιμ.), La scrittu-ra greca dall’ antichità all’epoca della stampa. Una introduzione, Contributi di D. arnesano – D. BianConi – e. CrisCi – P. Degni – l. Del Corso – M. ManiaCi [Beni Culturali 35], Ρώμη 2011, 182-187. Στὶς διαφορὲς μεταξὺ τῶν δύο γραφέων πρέπει νὰ προστεθεῖ καὶ ἡ ἀπουσία ἐκφωνητικῶν σημείων στὰ ἕξι φύλλα ποὺ μελετοῦμε, τὴ στιγμὴ ποὺ ὑπάρχουν στὰ φύλλα τοῦ κυρίως γραφέα, καθὼς καὶ οἱ μεγαλύτερες διαστάσεις τῆς γραμμένης ἐπιφάνειας (στήλης) – 203x75 χλστ., ἐνῶ στὰ ὑπόλοιπα φύλλα εἶναι 180/185x55 χλστ.


τῶν γραμμάτων καὶ μία γενικότερη «ἀκαταστασία» ποὺ ἀπομακρύνει ἀπὸ τὴν εἰκό-να τῆς Perlschrift. Τὸ μεγαλογράμματο Ε καὶ τὸ Θ χάνουν τὴ χαρακτηριστικὴ διακο-σμητικὴ τελεῖα ποὺ ἀναφέρθηκε παραπάνω, ἐνῶ ὁρισμένα γράμματα (Β, Ε, Θ, Κ, ο, ω) διογκώνονται καὶ ξεχωρίζουν ἀπὸ τὰ ὑπόλοιπα, φέρνοντας τὴ γραφὴ πλησιέστερα στὶς καινοτομίες τοῦ 13ου-14ου αἰ. Οἱ διαφορὲς αὐτὲς θὰ μποροῦσαν νὰ δικαιολογή-σουν τὴν ἀπόδοση τῆς γραφῆς τοῦ φ. 81v σὲ ἕνα δεύτερο χέρι. Ὡστόσο προσεκτικὴ σύγκριση περισσοτέρων γραμμάτων, σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν ὁμαλὴ ροὴ τοῦ κειμένου στὰ φ. 81r-82r, καθιστὰ πιθανότερη τὴν ἐκδοχὴ νὰ πρόκειται γιὰ τὸν ἴδιο γραφέα ποὺ στὸ φ. 81v ἁπλῶς παύει νὰ μιμεῖται καὶ χρησιμοποιεῖ τὴν προσωπική του γραφή.

ΠΡΟΣΘήΚΕΣ ΣΤήν ΠΕΡιΓΡάφή ΤΟύ ΚΩΔ. 38

Ὅπως εἰπώθηκε ἤδη, ἡ συντήρηση τοῦ κώδ. 38 ἐπέτρεψε τὴν πληρέστερη μελέτη του, ἀπὸ τὴν ὁποία προέκυψαν μερικὰ ἀκόμη νεώτερα στοιχεῖα καὶ διορθώσεις στὴν περιγραφή του:1. Τὰ φ. 1-48 χωρίζονται σὲ ἕξι τετράδια.2. Τὰ φ. 132-137 ἀποτελοῦν ἕνα τετράδιο (καὶ ὄχι ἕνα πεντάδιο, ὅπως εἶχε φανεῖ

ἀρχικά), ἀπὸ τὸ ὁποῖο λείπουν δύο φύλλα, μετὰ τὸ φ. 136 (καὶ ὄχι καὶ ἄλλα δύο μετὰ τὸ φ. 132), μὲ χάσμα μόνο μεταξὺ τῶν φ. 136 καὶ 137.

3. Τὰ φ. 153-159 ἀποτελοῦν ἕνα τριάδιο, αὐξημένο κατὰ ἕνα φύλλο (φ. 155), τὸ ὁποῖο δὲν σχηματίζει δίφυλλο μὲ κάποιο ἄλλο, χωρὶς χάσμα στὸ κείμενο.

4. Τὰ φ. 184-186 ἀποτελοῦν ἕνα δίφυλλο (φ. 185-186) καὶ ἕνα φύλλο (φ. 184). Xάσμα παρατηρεῖται μεταξὺ τῶν φ. 184v (τέλ.: καὶ ἀκέραιοι ὡ[…] περιστερα[…] πρός· Μτ. 10:16 στ. 2) καὶ 185r (ἀρχ.: Ἰησοῦν μόνον. Καὶ καταβαινόντων αὐτῶν …· Μτ. 17:9 στ. 1). Συνεπῶς μεταξὺ τῶν φύλλων αὐτῶν ὑπῆρχε ἀκόμη ἕνα ἢ δύο ἄλλα καὶ ὅλα μαζὶ σχημάτιζαν ἕνα τριάδιο ἢ τετράδιο ποὺ ἄρχιζε ἀπὸ τὸ φ. 184 καὶ τελείωνε δύο ἢ τρία φύλλα μετὰ τὸ φ. 186.

5. Ὁ κώδικας σήμερα ἔχει συνολικὰ 186 φύλλα (καὶ ὄχι 187, ὅπως σημειώνεται ἐκ παραδρομῆς στὴν περιγραφή του).

Μὲ τὴν πρόσφατη ἀνακάλυψη παλίμψηστων φύλλων στὸν κώδ. 38 τῆς Δημοτι-κῆς Βιβλιοθήκης Τυρνάβου γίνεται φανερὸ ὅτι ἡ προσπάθεια ποὺ εἶχε ἀρχίσει πρὶν ἀπὸ δεκατέσσερα περίπου χρόνια, μὲ τὸ πανευρωπαϊκὸ πρόγραμμα «Rinascimento Virtuale. Digitale Palimpsestforschung», νὰ καταγραφεῖ τὸ σύνολο τῶν ἑλληνικῶν παλίμψηστων χειρογράφων δὲν ἔχει φθάσει ἀκόμη στὸ τέλος της. Ὅπως φαίνε-ται, οἱ κώδικες –καὶ μάλιστα αὐτοὶ ποὺ φυλάσσονται στὶς λεγόμενες «ἐλάσσονες συλλογὲς»– συνεχίζουν νὰ κρύβουν περγαμηνὰ φύλλα σὲ δεύτερη χρήση καὶ στὸ μέλλον θὰ πρέπει νὰ περιμένουμε καὶ ἄλλες παρόμοιες ἐκπλήξεις.

AUREUS -...

Documents

Transcript of AUREUS -...