1

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήmicroιο Αθηνών

ΤΜΗΜΑ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ

Ενιαίο Πρόγραmicromicroα Μεταπτυχιακών Σπουδών

Εκπαίδευση Ανθρώπινα ∆ικαιώmicroατα και Κοινωνικές ∆ιακρίσεις

ΜΑΘΗΜΑ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΚΑΙ Ι∆ΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ

∆Ι∆ΑΣΚΟΥΣΑ Εύη Ζαmicroπέτα

ΘΕΜΑ Η διαmicroόρφωση της πολιτικής κουλτούρας στην Ελλάδα Ο τύπος του έλληνα

πολίτη

Μ Φ Αντωνάκου Αικατερίνη

ΑΜ 071002

Εργασία Τελική

29-01-2008

2

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του rsquo90 η έννοια της ιδιότητας του πολίτη

(citizenship) εmicroφανίστηκε ως όρος κλειδί στις κοινωνικές επιστήmicroες Βέβαια δεν είναι

καθόλου καινούργια Το ανανεωmicroένο ενδιαφέρον που παρουσιάζεται αρκετές δεκαετίες

microετά την ενδελεχή επεξεργασία της από τον Βρετανό TH Marshall στη microεταπολεmicroική

Βρετανία δεν είναι τυχαίο Σχετίζεται στενά microε τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες στο

τέλος του 20ου αιώνα microε τη microετανάστευση την Ευρωπαϊκή Ένωση την πτώση των

κοmicromicroουνιστικών καθεστώτων και το φαινόmicroενο των εκ νέου αναδυόmicroενων εθνικισmicroών

αλλά και νέων κοινωνικών κινηmicroάτων όπως ο Φεmicroινισmicroός ενώ επίσης σχετίζεται microε τις

αλλαγές σε πολιτικούς προσανατολισmicroούς πχ νεοφιλελευθερισmicroός και επανα-

προσανατολισmicroός των πολιτικών πρόνοιας

Στην παρούσα εργασία θα εξετάσω τον ιδιαίτερο τύπο του πολίτη που έχει

αναπτυχθεί στην Ελλάδα κάνοντας microια αναδροmicroή στο ιστορικό παρελθόν και εστιάζοντας

στους συσχετισmicroούς του παρόντος microε το παρελθόν Ο λόγος που αναφέροmicroαι σε έναν

ιδιαίτερο τύπο πολίτη είναι γιατί οι ιστορικές συνθήκες στην Ελλάδα έχουν διαmicroορφώσει

έναν τύπο διαφορετικό από αυτόν που αναπτύχθηκε στη ∆υτική Ευρώπη ενώ και στην

πρόσφατη ιστορία τους microε την ένταξή τους στην ΕΕ οι έλληνες πολίτες καλούνται να

συmicroπορευθούν microε τις αρχές και τις αντιλήψεις κλασσικών Ευρωπαϊκών χωρών αλλά και microε

τις αλλαγές κοσmicroοθεωρίας που συνοδεύουν την Παγκοσmicroιοποίηση

Θα ξεκινήσω κάνοντας microια ιστορική ανασκόπηση στην έννοια της ιδιότητας του

πολίτη από την αρχή της εmicroφάνισής της στον ευρωπαϊκό χώρο microέχρι σήmicroερα microε έmicroφαση

κατrsquo αρχήν στη θεωρία του TH Marshall διότι microέσα από αυτήν προβάλλεται όχι απλά το

τί σηmicroαίνει ιδιότητα του πολίτη αλλά κυρίως το πώς λειτουργεί Ακολούθως θα παραθέσω

στοιχεία από την εξέλιξή της στην Ελλάδα έτσι ώστε να υπάρξει ένα πεδίο σύγκρισης και

να προβληθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του έλληνα πολίτη αλλά και κάποιες από τις

αιτίες που διαmicroόρφωσαν τα συγκεκριmicroένα χαρακτηριστικά

Ι∆ΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ∆ΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ

Εισαγωγή Για την οικονοmicroία της συζήτησης θα αρχίσω microε microια κλασσική παραδοχή το

καλύτερο πλαίσιο που ως τώρα έχει βρεθεί για microια ζωή ανταποκρινόmicroενη σε κάποιες

βασικές ανθρώπινες ανάγκες είναι η πολιτική κοινότηταmiddot και microάλιστα όσον αφορά στις

δυτικές κοινωνίες η δηmicroοκρατικά οργανωmicroένη κοινότητα Με όλες τις αδυναmicroίες του το

δηmicroοκρατικό κράτος έχει ως τώρα γίνει αποδεκτό ως το καλύτερο που microπορούmicroε να

3

έχουmicroε Μέσα σε αυτό όχι microόνο microπορούmicroε αλλά και πρέπει να επιδιώκουmicroε να είmicroαστε

πολίτες1 ∆ηλαδή microέλη ελεύθερα και πλήρως αφοσιωmicroένα που λαmicroβάνουν από κοινού

αποφάσεις Το να δραστηριοποιούmicroαστε πολιτικά microαζί microε τους συν - πολίτες microας

καθορίζοντας συλλογικά την κοινή microας microοίρα microας εξασφαλίζει microια καλύτερη ζωή ενώ

ταυτόχρονα microας εκφράζει ως όντα ορθολογικά και ηθικά Αναγνωρίζουmicroε καλύτερα τους

εαυτούς microας ως άτοmicroα που προτείνουν διαλέγονται και αποφασίζουν2

Το παραπάνω επιχείρηmicroα ανάγεται στους αρχαίους Έλληνες microεν αλλά είναι

καλύτερα αναγνωρίσιmicroο στις νεοκλασσικές του εκδοχές όπως στο επιχείρηmicroα του

Rousseau ο οποίος κατανοεί την ιδιότητα του πολίτη ως ηθική δράση σύλληψη που

αποτελεί microία από τις κύριες πηγές του δηmicroοκρατικού ιδεαλισmicroού3 Το ίδιο επιχείρηmicroα

διαπνέει τις θέσεις πολλών διανοητών ενώ αποτελεί την κεντρική ιδέα της δηmicroοκρατίας

και έχει παίξει κεντρικό ρόλο στα κατά διάφορες ιστορικές περιόδους αιτήmicroατα για

κοινωνική δικαιοσύνη από microειονεκτούσες κοινωνικές οmicroάδες εργάτες γυναίκες microαύροι

νέοι microετανάστες όλοι στήριξαν τις διεκδικήσεις τους στην ιδιότητά τους ως microελών

κοινωνικών συνόλων4

Η ιδιότητα του πολίτη λοιπόν είναι κεντρικό χαρακτηριστικό της απόφασης των

ανθρώπων να συνυπάρξουν σε οργανωmicroένες κοινωνίες και κεντρικό συστατικό της

διαmicroόρφωσης της πολιτικής τους κουλτούρας Καθορίζει τον τρόπο microε τον οποίο

εντάσσεται το υποκείmicroενο microέσα στο σύνολο όχι microόνο τυπικά ndash όπως ορίζεται από τις

εκάστοτε εξουσίες ndash αλλά και ουσιαστικά εφόσον δεχτούmicroε ότι το κοινωνικό υποκείmicroενο

είναι δρων άρα διαmicroορφώνει σε ένα βαθmicroό και το ίδιο την πολιτική του πραγmicroατικότητα

Ο πολίτης πέρασε από διάφορα στάδια διαmicroόρφωσης και σηmicroασιοδότησης και

1 Η γνωστή ρήση του Τσόρτσιλ Η δηmicroοκρατία είναι η χειρότερη microορφή διακυβέρνησης microε εξαίρεση όλες τις άλλες δηλαδή είναι microε συγκριτικούς όρους η καλύτερη που microπόρεσαν να κατορθώσουν οι άνθρωποι (httpwwwenetgronlineonline_issuespid=51ampdt=14092007ampid=74795296) 2 Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995 (σελ 153 ndash 174) 3 Σε microια πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη ο Alain-Marc Rieu δείχνει πως κάθε περίοδος της ευρωπαϊκής ιστορίας που είναι σηmicroαντική για τη δηmicroοκρατία Αρχαία Ελλάδα ndash Αναγέννηση ndash Νεωτερικότητα περιέχει τη δική της lsquoκλειστήrsquo λογική και ότι οι κατοπινοί microελετητές διαβάζουν τα κείmicroενα των προγενέστερων lsquomicroεταφράζοντάςrsquo τα microε βάση τη δική τους ιστορική οπτική Συγκεκριmicroένα ο Rieu υποστηρίζει ότι ο τρόπος που ανιχνεύουmicroε το laquoκοινό για όλουςraquo δηλαδή τη δηmicroοκρατία αντανακλά και βασίζεται στις επιστήmicroες κάθε εποχής Scientific Revolutions and Ideas of Democracy στο European Democratic Culture Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) Routledge London 1995 (σελ 15-56) 4 Walzer (ό π )

4

εξακολουθεί να περνά και να αναδιαmicroορφώνεται ανάλογα microε τις εκάστοτε κοινωνικές

συνθήκες

16ος ndash 18ος αιώνας

Στον δυτικό κόσmicroο κατά το 16ο αιώνα τα βασίλεια έδωσαν τη θέση τους σε

γεωγραφικά καθορισmicroένα κράτη (territorial states) που σχηmicroάτισαν σταδιακά τα έθνη

κράτη Ο σχηmicroατισmicroός τους διασφάλισε τις συνθήκες microέσα στις οποίες microπόρεσε να

εδραιωθεί και να λειτουργήσει ο καπιταλισmicroός ενώ παράλληλα διευκόλυνε την

ορθολογική διοίκηση και παρέσχε το νοmicroικό πλαίσιο για ελεύθερη ατοmicroική και συλλογική

δράση στην πορεία του εκδηmicroοκρατισmicroού τους 5 Παράλληλα όmicroως ο σχηmicroατισmicroός του

έθνους κράτους έφερε τη σταδιακή εξαφάνιση της διάκρισης ανάmicroεσα στην εθνική

ταυτότητα και στην ιδιότητα του πολίτη διάκριση που επικρατούσε από τη ρωmicroαϊκή εποχή

και αποτυπώνεται στη ρίζα της λέξης natio στα λατινικά δηλαδή γέννηση ndash προέλευση η

οποία αναφερόταν σε φυλές και λαούς όχι οργανωmicroένους σε πολιτικά σύνολα εν αντιθέσει

microε το civitas που αναφερόταν σε οργανωmicroένες κοινωνίες

Η διάκριση των δυο εννοιών διατρέχει και το Μεσαίωνα και φτάνει ως τα πρώτα

νεώτερα χρόνια Από τα microέσα όmicroως του 18ου αιώνα οι διαφορές στην έννοια ανάmicroεσα στην

εθνική ιδιότητα και στην έννοια του πολίτη σταδιακά εξαφανίζονται Μετά τη Γαλλική

επανάσταση και στην πορεία σχηmicroατισmicroού εθνών ndash κρατών microπαίνουν τα θεmicroέλια για

πολιτισmicroική και εθνική οmicroοιογένεια πάνω στην οποία αργότερα από τα τέλη του 18ου

αιώνα και microετά έγινε δυνατός ο εκδηmicroοκρατισmicroός της διακυβέρνησης αν και εις βάρος

εθνικών microειονοτήτων

Ιδιότητα του Πολίτη και Εθνική ιδιότητα

Με τη Γαλλική Επανάσταση το έθνος γίνεται η πηγή του κυρίαρχου κράτους

∆ίδεται στα έθνη το δικαίωmicroα του πολιτικού τους αυτοπροσδιορισmicroού και η έννοια του

όρου τείνει ολοένα να microεταστραφεί από έννοια που προσδιόριζε microια προ-πολιτική

κατάσταση σε έννοια που ταυτίζει την εθνική ιδιότητα microε την ιδιότητα του πολίτη6 Η ιδέα

του έθνους αποτέλεσε βασική έmicroπνευση των ιστορικών και των συγγραφέων της

ροmicroαντικής περιόδου και ο εθνικιστικός7 της προσανατολισmicroός θεmicroελίωσε microια ιδέα

συλλογικής ταυτότητας που έπαιξε λειτουργικό ρόλο στην εφαρmicroογή της ιδιότητας του

πολίτη όπως αυτή ξεπήδησε από τη Γαλλική Επανάσταση

5 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) (σελ 342) 6 Habermas ( σελ 343) 7 Που σαν σχολή ονοmicroάστηκε και εθνικός ροmicroαντισmicroός (national romanticism)

5

laquoΤο έθνος κράτος και η δηmicroοκρατία είναι δίδυmicroα που

γεννήθηκαν από τη Γαλλική Επανάσταση Από

πολιτισmicroική άποψη και τα δύο έχουν αναπτυχθεί στη σκιά

του εθνικισmicroούraquo8

Παρόλα αυτά η παραπάνω σταδιακή ταύτιση δεν γίνεται χωρίς προβληmicroατισmicroό -

΄παρεmicroβολέςrsquo της ίδιας της πραγmicroατικότητας που να την αmicroφισβητούν Έτσι λοιπόν στην

πράξη εκατό χρόνια microετά την επανάσταση όταν παρουσιάζεται η ανάγκη υπεράσπισης

της Αλσατίας από τους Γάλλους έναντι των διεκδικήσεων της Γερmicroανικής Αυτοκρατορίας

ο Ερνέστ Ρενάν αναφέρεται στη Γαλλική εθνικότητα των κατοίκων ακριβώς βασιζόmicroενος

στην αντίληψη του έθνους ως έθνους πολιτών Σε microια διάλεξη το 1882 απαντώντας στην

δική του ρητορική ερώτηση laquoτι είναι έθνοςraquo το ορίζει ως ένα laquoκαθηmicroερινό

δηmicroοψήφισmicroαraquo Αυτό που εννοούσε ο Renan ήταν ότι τα microέλη του έθνους συmicromicroετέχοντας

καθηmicroερινά στη ζωή του συγκατατίθενται αφενός στην ύπαρξή του και αφετέρου στην

δική τους συνεχή ιδιότητα microέλους του Η περιοχή της Αλσατίας ήταν εθνοτικά

περισσότερο γερmicroανική παρά γαλλική ενώ και η αλσατική γλώσσα είναι microια

δυτικογερmicroανική γλώσσα Ο Renan αντιτίθεται σε τέτοια laquoαντικειmicroενικάraquo κριτήρια για τον

καθορισmicroό ενός έθνους Είδε το έθνος ως οmicroάδα laquoπου έχει κάνει microεγάλα πράγmicroατα microαζί

και που επιθυmicroεί να κάνει περισσότεραraquo Ουσιαστικά το έθνος των πολιτών δεν αντλεί

την ταυτότητά του από κάποιες κοινές εθνοτικές και πολιτισmicroικές ιδιότητες αλλά από την

άσκηση των microελών στην ιδιότητά τους ως πολίτες Η θέση του Ρενάν αποτελεί microια πρώτη

απάντηση ενάντια στην ταύτιση της ιδιότητας του πολίτη microε την εθνική ταυτότητα

συζήτηση που θα ενταθεί στα microετανεωτερικά χρόνια microε έmicroφαση στην αποκαθήλωση της

αντίληψης περί οmicroοιογένειας των εθνικών κρατών

Αν το ροmicroαντικό ιδεώδες συνέδεσε την ιδιότητα του πολίτη microε την εθνική

ταυτότητα το 1873 στην Αγγλία συνδέεται άmicroεσα microε την κοινωνική τάξη Στο άρθρο microε

τίτλο laquoΤο microέλλον των εργατικών τάξεωνraquo ο οικονοmicroολόγος Alfred Marshall9 (1842-1929)

διατυπώνει την ιδέα ότι η ιδιότητα του πολίτη είναι θεmicroελιώδης προϋπόθεση για έναν

πολιτισmicroένο βίο Εύχεται να microπορούσαν όλοι οι άνθρωποι σε όλες τις κοινωνίες να

Ιδιότητα του Πολίτη και κοινωνική Τάξη Η κατά Marshall και Marshall ιδιότητα του πολίτη

8 Habermas( σελ 342) 9 Άγγλος οικονοmicroολόγος (1842 - 1929) Είναι ο κυριότερος εκπρόσωπος της αγγλικής Σχολής Φιλελεύθερος Επέκτεινε τα οικονοmicroικά πέρα από την κλασσική εστίασή τους στην οικονοmicroία της αγοράς ως microελέτη της ανθρώπινης συmicroπεριφοράς προσδίδοντας έτσι microια υπολανθάνουσα κοινωνιολογική χροιά

6

ζήσουν τη ζωή ενός gentleman ενός laquoκυρίουraquo και αναλύει πώς θα microπορούσε να καλυφθεί

το κόστος της microετατροπής των ανθρώπων του άχθους σε κυρίους Και αυτός τον οποίο

όρισε ως gentleman δεν είναι ο άνθρωπος που διαθέτει καλούς τρόπους αλλά ο

καλλιεργηmicroένος άνθρωποςmiddot αυτός που έχει πρόσβαση στο συλλογικό κοινωνικό

κεκτηmicroένο στο σύνολο δηλαδή του πολιτισmicroού (πολιτισmicroικά και υλικά αγαθά) τον οποίο η

κοινωνία ολόκληρη ως κοινό απόκτηmicroα έχει δηmicroιουργήσει10 Το ζητούmicroενο λοιπόν για

τον A Marshall είναι η απόλαυση των συνθηκών που διασφαλίζουν έναν πολιτισmicroένο βίο

Αυτό προϋποθέτει την πρόσβαση όλων σε ένα microερίδιο της κοινωνικής κληρονοmicroιάς

πράγmicroα που απαιτεί να είναι όλοι πλήρη microέλη microιας κοινωνίας δηλαδή πολίτες Η σύλληψη

αυτή του Marshall εmicroπεριέχει την αποδοχή microιας θεmicroελιακής ισότητας συνυφασmicroένης microε το

νόηmicroα της ιδιότητας του πολίτη11 Η εκπαίδευση είναι ο κύριος δρόmicroος microέσω του οποίου

microπορεί αυτό το ζητούmicroενο να επιτευχθεί αφού έτσι οι πολίτες θα microάθουν ουσιαστικά την

σηmicroασία της έννοιας και θα εκτιmicroήσουν την πορεία της εξέλιξής τους σε laquoκυρίουςraquo Είναι

δε το microόνο δικαίωmicroα για το οποίο θεωρεί ότι το κράτος πρέπει να φροντίσει ακόmicroα και

επιβάλλοντάς το στους πολίτες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι αίρεται κάθε οικονοmicroική

ανισότητα αφού η πλήρης συmicromicroετοχή σε microια κοινότητα microπορεί να συνυπάρξει microε τις

ανισότητες που διακρίνουν τις διάφορες οικονοmicroικές βαθmicroίδες της κοινωνίας Με αυτόν

τον τρόπο ο A Marshall συmicroβιβάζει την πρότασή του για τον πολίτη microε τις οικονοmicroικές

του θεωρίες αποφεύγοντας να πλησιάσει microε τη θεωρία του τις σοσιαλιστικές θεωρίες για

πλήρη ισότητα

Ο όρος laquoκύριοςraquo microπορεί να αντικατασταθεί microε τον όρο laquoπολιτισmicroένοςraquo προτείνει ο

TH Marshall το 1949 στο κλασσικό του κείmicroενο Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη -

καταγραφή οmicroιλίας του προς τιmicroήν του παραπάνω οικονοmicroολόγου Σrsquo αυτό προσεγγίζει

εξελικτικά την έννοια της ιδιότητας του πολίτη και microε αφορmicroή την ουτοπική και σχεδόν

αποικιοκρατική προσέγγιση του Alfred Marshall ανατρέχει στην ιστορική εξέλιξη της

έννοιας της ιδιότητας του πολίτη ndash εξέλιξη η οποία έχει υπαγορεύσει τη διάκρισή της σε

τρία συστατικά στοιχεία που τη συγκροτούν ατοmicroικό πολιτικό και κοινωνικό12

Το ατοmicroικό στοιχείο περιλαmicroβάνει όλα εκείνα τα δικαιώmicroατα που χαρακτηρίζουν

την ελευθερία του ατόmicroου δηλαδή προσωπική ελευθερία ελευθερία έκφρασης σκέψης

10 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη (σελ 40)11 όπου σύmicroφωνα microε τον T H Marshall ιδιότητα του πολίτη σηmicroαίνει πλήρης συmicromicroετοχή σε microια κοινότητα ( σελ 40) 12 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη (σελ 43)

7

και πίστης ιδιοκτησία ελεύθερη σύναψη συmicroβάσεων και απονοmicroή δικαιοσύνης Ο θεσmicroός

που συνδέεται πιο άmicroεσα microε τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα είναι τα δικαστήρια αφού αυτά

επιτελούν τις νόmicroιmicroες διαδικασίες microέσα από τις οποίες υπερασπίζεται και διεκδικεί κανείς

όλα του τα δικαιώmicroατα Ο Μάρσαλ θεωρεί ότι τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα αναφέρονται στο

άτοmicroο ως laquoδρων υποκείmicroενοraquo και όχι ως laquoκαταναλωτήraquo και αποτελούν την έκφραση και

εξωτερίκευση της κοινωνικοποίησης Γίνονται δε microέρος της προσωπικότητας του

υποκειmicroένου στοιχείο της κουλτούρας του θεmicroέλιο της ικανότητάς του για κοινωνική

δράση σε ένα δηmicroοκρατικό πολιτισmicroό13

Το πολιτικό στοιχείο αναφέρεται στην άσκηση πολιτικής δύναmicroης στο δικαίωmicroα

του εκλέγειν και εκλέγεσθαι το οποίο θεσmicroικά εκφράζεται microε το κοινοβούλιο και τα

όργανα της τοπικής αυτοδιοίκησης

Το κοινωνικό στοιχείο τέλος περιλαmicroβάνει όλο το φάσmicroα των δικαιωmicroάτων που

αφορούν στην οικονοmicroική ευηmicroερία και ασφάλεια στην πλήρη συmicromicroετοχή στην κοινωνική

κληρονοmicroιά εν ολίγοις στο δικαίωmicroα να ζει κανείς τη ζωή ενός πολιτισmicroένου όντος όπως

αυτό ορίζεται από την ευρεία αποδοχή του στη συγκεκριmicroένη κοινωνία Θεσmicroικά το

κοινωνικό στοιχείο εκφράζεται στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και τις κοινωνικές υπηρεσίες

Εξ ου και η κρίσιmicroη σηmicroασία της εκπαίδευσης και των κοινωνικών παροχών Η ελευθερία

της έκφρασης δεν έχει κανένα νόηmicroα αν λόγω έλλειψης microόρφωσης δεν έχεις τίποτα

αξιόλογο να πεις και κυρίως κανένα microέσο να ακουστείς όταν τελικά το λες14

Πηγαίνοντας αρκετά πίσω στην ιστορία τα τρία αυτά στοιχεία συναντώνται

συνυφασmicroένα Ο διαχωρισmicroός είναι τόσο δύσκολος όσο δύσκολο είναι να διαχωριστεί το

κράmicroα των θεσmicroών του κράτους στους οποίους αντιστοιχεί ένα επίσης κράmicroα

δικαιωmicroάτων Στις φεουδαρχικές κοινωνίες για παράδειγmicroα τα δικαιώmicroατα και οι

υποχρεώσεις που συνέθεταν την ιδιότητα του πολίτη ήταν αυστηρά τοπικά Η κοινωνική

θέση αποτελούσε το διακριτικό στοιχείο της κοινωνικής τάξης και το microέτρο της

ανισότητας καθώς δεν υπήρχε ένα οmicroοιόmicroορφο σύνολο δικαιωmicroάτων και υποχρεώσεων τα

οποία να απονέmicroονται σε όλους τους άνδρες ανεξαρτήτως καταγωγής και τάξης microόνο

επειδή ήταν microέλη της κοινωνίας Στο Μεσαίωνα το σήmicroερα αυτονόητο δικαίωmicroα στην

εργασία εmicroποδιζόταν από την έλλειψη ελευθερίας της microετακίνησης ενώ η επαγγελmicroατική

πορεία του κάθε ατόmicroου ήταν άρρηκτα συνυφασmicroένη microε την κοινωνική του τάξη και τους

13 T H Marshall T Bottomore (σελ142) 14 T H Marshall T Bottomore (σελ 69)

8

περιορισmicroούς που επέβαλλαν οι επαγγελmicroατικές συντεχνίες Είναι η σταδιακή microετάβαση

προς το σύγχρονο κόσmicroο που εισήγαγε τη διαφοροποίηση και την εξέλιξη των τριών

στοιχείων15

Όταν λοιπόν οι θεσmicroοί στους οποίους βρίσκουν έκφραση τα τρία στοιχεία της

ιδιότητας του πολίτη διαχωρίστηκαν κατέστη δυνατή και η εξέλιξη του καθενός

ξεχωριστά Η εξέλιξη αυτή καθορίστηκε από τις ιδιόmicroορφες αρχές τους και microόνο στην

εποχή του ο Marshall αναγνωρίζει την κατάληξη σε microια σχετική συmicroπόρευσή τους

Συσχετίζει συγκεκριmicroένα την εξέλιξη των ατοmicroικών δικαιωmicroάτων microε τις ιστορικές

εξελίξεις του 18ου αιώνα των πολιτικών microε τον 19ο και των κοινωνικών microε τον 20ό

Οι σύγχρονες κοινωνίες εκπληρώνουν την ευχή του A Marshall microέσω της

ιδιότητας του πολίτη η οποία κατακτάται και προϋποθέτει ένα δεσmicroό διαφορετικού είδους

από εκείνον των προ-καπιταλιστικών κοινωνιών που στήριζαν τη συνοχή τους στο microύθο

τα συγγενικά δίκτυα και την ιστορία κοινής καταγωγής Σύmicroφωνα microε τον Marshall

πρόκειται για ιδιότητα συλλογική που προκύπτει από τη συmicromicroετοχή στην κοινότητα

Άλλωστε το κύριο στοιχείο της αντίληψης για την κοινωνική θέση του πολίτη στις

καπιταλιστικές κοινωνίες είναι

laquoη άmicroεση αίσθηση συmicromicroετοχής στην κοινότητα βασισmicroένη στην

προσήλωση σε έναν κοινό πολιτισmicroό Είναι η αφοσίωση

ελεύθερων ανθρώπων που έχουν δικαιώmicroατα και

προστατεύονται από ένα κοινό δίκαιοraquo 16

Η ίδια η ανάπτυξη της αφοσίωσης των πολιτών στην κοινωνία στην οποία

ανήκουν συmicroβαδίζει απόλυτα microε την πάλη για την κατάκτηση δικαιωmicroάτων και τη

microετέπειτα απόλαυσή τους17 laquoΠολίτης είναι εκείνος που παλεύει κατακτά συmicromicroετέχει

απολαmicroβάνει και γιrsquo αυτό και ενστερνίζεται υπερασπίζεται εκφράζει έντονα πίστη και

αφοσίωση σrsquo αυτό που του ανήκει και microάλιστα όχι microόνο ως άτοmicroο αλλά και συλλογικάraquo18

Μιλά δηλαδή ο Marshall για την laquoεκ της συmicromicroετοχής ιδιότητα του πολίτηraquo που δεν είναι

15 ∆ιευκρινίζει (σελ 44) ότι η ιδιότητα του πολίτη έτσι όπως την προσεγγίζει ο ίδιος και επιθυmicroεί να την ακολουθήσει ιστορικά τοποθετείται εξ ορισmicroού σε εθνικό επίπεδο Έτσι περιπτώσεις ενισχυmicroένων δικαιωmicroάτων και γνήσιας και ισότιmicroης ιδιότητας του πολίτη στην περίοδο της φεουδαρχίας δεν αλλάζουν την τοποθέτησή του για την ιστορική εξέλιξή της 16 T H Marshall T Bottomore (σελ 16) 17 T H Marshall T Bottomore (σελ 75) 18 T H Marshall T Bottomore (σελ 16)

9

ατοmicroική αλλά αντίθετα δηmicroόσια και κοινή σε όλους όσοι είναι πλήρη microέλη microιας

συγκεκριmicroένης κοινωνίας

Είναι φανερό ότι η έννοια της ιδιότητας του πολίτη είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένη

και εξαρτάται άmicroεσα από την εξέλιξη των συστατικών της στοιχείων που είναι τα

δικαιώmicroατα Και ο λόγος που microέσα στους αιώνες η συζήτηση και η πάλη περί δικαιωmicroάτων

είναι ατέρmicroονη είναι ότι υπάρχει άνιση κατανοmicroή τους Το πέρασmicroα από τις προ-

καπιταλιστικές κοινωνίες στις καπιταλιστικές είναι πολύ σηmicroαντικό για την εξέλιξη της

ιδιότητας του πολίτη εφόσον είναι συνυφασmicroένη για microια microεγάλη περίοδο της ιστορίας

συγκεκριmicroένα ως το τέλος του 19ου αι microε την εξέλιξη του καπιταλισmicroού19 Σχήmicroα

οξύmicroωρο αφού ο καπιταλισmicroός είναι σύστηmicroα ανισότητας ενώ η επιδίωξη της ιδιότητας

του πολίτη δηmicroιουργεί ώθηση για ένα πληρέστερο microέτρο ισότητας εmicroπλουτίζοντας τα

στοιχεία που συνθέτουν την κοινωνική θέση των ατόmicroων και ταυτόχρονα επιδιώκοντας

την αύξηση του αριθmicroού εκείνων στους οποίους παραχωρούνται20

Η έλευση του 20ου αι φέρνει microαζί της την ανάπτυξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων

που microέχρι τότε ελάχιστα είχαν αναπτυχθεί και κατά συνέπεια την πρώτη σύγκρουση microε τον

καπιταλισmicroό αφού γίνεται όλο και πιο έντονη η ανάγκη της αναδιαmicroόρφωσης των

κοινωνικών τάξεων Για τον Marshall η ιστορική εξέλιξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων

είναι θετική άρα η θέση των κατώτερων τάξεων βελτιώνεται και η συνεχής αναβάθmicroιση

της ενεργούς ιδιότητας του πολίτη λειτουργεί αποδοτικά αναπτύσσοντας το κράτος

πρόνοιας ενώ παράλληλα διατηρείται συmicroβατότητα microε τη λειτουργία της αγοράς και την

ανισότητα της ταξικής δοmicroής Έτσι λοιπόν στην πορεία προς microεγαλύτερη κοινωνική

ισότητα στάδιο - στόχος της εξέλιξης της ιδιότητας του πολίτη θεωρείται η ενίσχυση των

κοινωνικών δικαιωmicroάτων που microε τη σειρά τους επιδρούν στις κοινωνικές τάξεις

Βέβαια η εξελικτική αυτή πορεία δεν ήταν ούτε αυτόmicroατη ούτε αυτονόητη Η

αισιοδοξία του Marshall απηχούσε την αισιοδοξία και τις διαθέσεις της microεταπολεmicroικής

εποχής τότε που πράγmicroατι διατυπώνονταν πολλές αισιόδοξες υποσχέσεις για ένα

καλύτερο microέλλον Οι δε αλmicroατώδεις ρυθmicroοί οικονοmicroικής ανάπτυξης στις δεκαετίες του

1950 και 1960 στις περισσότερες δυτικοευρωπαϊκές χώρες υποβοήθησαν πολιτικές

πρόνοιας και αλλαγές στην κατανοmicroή του πλούτου και του εισοδήmicroατος που ενίσχυσαν microια

πορεία προς microεγαλύτερη ισότητα

19T H Marshall T Bottomore (σελ 63) 20 T H Marshall T Bottomore (σελ 62)

10

Το νόηmicroα της ιδιότητας του πολίτη τίθεται εκ νέου στο προσκήνιο microετά το τέλος

του ψυχρού πολέmicroου και την παγκόσmicroια αναδιάταξη του κράτους microε βάση τις απαιτήσεις

της αγοράς Σαράντα χρόνια microετά τον TH Marshall το 1989 ο Tom Bottomore θα

ασκήσει κριτική στην προσέγγιση του πρώτου για την laquoηmicroιαυτόmicroατηraquo εξελικτική τάση των

δικαιωmicroάτων21 Θα στηρίξει την κριτική του σε σηmicroεία αντιξοοτήτων που χαρακτηρίζουν

τις εξελίξεις στις microετέπειτα κοινωνίες στο γεγονός ότι η δράση των κοινωνικών τάξεων

υπήρξε καταλυτική για την εξέλιξη της microορφής του πολίτη και θα στηριχθεί επίσης στην

περίπτωση της Ανατολικής Ευρώπης κατά την εποχή του λεγόmicroενου υπαρκτού

σοσιαλισmicroού όπου η microεγάλη ανάπτυξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων συνοδεύτηκε από

δραστικό περιορισmicroό των ατοmicroικών και πολιτικών δικαιωmicroάτων

Η απαισιόδοξη πλευρά της πραγmicroατικότητας

∆ηmicroιουργείται δηλαδή από την ίδια την ιστορική πραγmicroατικότητα ένα είδος

εmicroπλοκής σε σχέση microε αυτά που διατύπωσε ο Μάρσαλ και αφορά στο τρίτο στη σειρά

συστατικό στοιχείο της ιδιότητας του πολίτη ndash αυτό των κοινωνικών δικαιωmicroάτων ndash και

στο γεγονός ότι αποδείχτηκε ότι microπορούν να παραχωρηθούν χωρίς να παραχωρούνται

αντίστοιχα τα προηγούmicroενά τους τα πολιτικά ή τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα Η κοινωνική

προστασία των γυναικών κατά τον 19ο αι για παράδειγmicroα στηριζόταν ακριβώς στο

γεγονός ότι δεν ήταν πολίτες Άλλωστε η διαδικασία ανάπτυξης των πολιτικών

δικαιωmicroάτων microέχρι τα microέσα του 20ού αι αφορούσε microόνον τους άνδρες και το δηmicroοκρατικό

microοντέλο που οικοδοmicroήθηκε στην Ευρώπη εξ ορισmicroού δεν περιλάmicroβανε τις γυναίκες Το

φιλελεύθερο microοντέλο εξαίρεσε τις γυναίκες από την πολιτική κοινωνία και αποδέχθηκε τις

προϋπάρχουσες συνθήκες υποτέλειας σε σχέση microε το φύλο Εν ολίγοις ποτέ στις

φιλελεύθερες δηmicroοκρατίες οι γυναίκες δεν απόλαυσαν πλήρη δικαιώmicroατα στην ιδιότητα

του πολίτη Παρόλες τις διευρύνσεις της ιδιότητας του πολίτη τα τελευταία 30 χρόνια

ώστε αυτή σταδιακά να συmicroπεριλάβει microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του πληθυσmicroού22 microόλις στον

20ο αι άρχισαν να αποκτούν έστω και τυπικά το δικαίωmicroα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι

δικαίωmicroα που οριστικά γενικεύθηκε microετά το ∆εύτερο Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο23 Σε πολλές από

τις αναπτυγmicroένες χώρες ακόmicroα αντιmicroετωπίζονται σαν υποδεέστεροι πολίτες ενώ παρόmicroοιας

microεταχείρισης τυγχάνουν και άλλες κοινωνικές οmicroάδες όπως είναι οι εθνικές microειονότητες

21 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη microετά από σαράντα χρόνια στο Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη 22 Αρχικά δικαίωmicroα ψήφου είχαν οι έχοντες περιουσία και αργότερα όλος ο ενήλικος ανδρικός πληθυσmicroός 23 T H Marshall T Bottomore (σελ 149)

11

οι microετανάστες και οι οmicroοφυλόφιλοι Αυτό επιβεβαιώνεται από την άνθηση ποικίλων

microορφών ρατσισmicroού

Φαίνεται ότι οι δοmicroές των κοινωνικών ανισοτήτων ndash και όχι τα δικαιώmicroατα όπως

λέει ο Μάρσαλ ndash είναι microια Λερναία Ύδρα24 που τη γέννηση των πολλών κεφαλών της

δύσκολα προλαβαίνουmicroε Έτσι ακόmicroα και microέσα στο πλαίσιο της ενίσχυσης των κοινωνικών

δικαιωmicroάτων microπορούν ανάλογα και microε τις εκάστοτε πολιτικές επιλογές να δηmicroιουργηθούν

νέες ανισότητες Όπως συmicroβαίνει microε την περίπτωση της εκπαίδευσης για παράδειγmicroα

όπου η διευρυmicroένη παροχή εκπαιδευτικών ευκαιριών ωθεί στη δηmicroιουργία microιας νέας δοmicroής

κοινωνικής ανισότητας σε συνάρτηση microε την ανισότητα των ικανοτήτων Μέσω δε της

διασύνδεσης της εκπαίδευσης microε την επαγγελmicroατική δοmicroή η ιδιότητα του πολίτη

λειτουργεί σαν microηχανισmicroός κοινωνικής διαστρωmicroάτωσης

Η ταξική κατανοmicroή των εισοδηmicroάτων και του πλούτου οι κοινωνικές και

οικονοmicroικές συνθήκες η microισθοδοσία ο χαρακτήρας και ο σκοπός των κοινωνικών

υπηρεσιών η ποιότητα του περιβάλλοντος η υποδοmicroή για τον ελεύθερο χρόνο και την

καλλιέργεια των τεχνών (Robson 1976) η υγεία η κατοικία όλα αυτά διαφορετικές και

αλληλοσυνδεόmicroενες πλευρές του βιοτικού επιπέδου αποτελούν ταυτόχρονα βασικό πεδίο

των κοινωνικών δικαιωmicroάτων και κατά συνέπεια της ανάπτυξης της ιδιότητας του πολίτη25

Η φτώχεια όmicroως αυξάνεται αντί να microειωθεί ενώ οι φτωχοί γίνονται πια και υπεύθυνοι για

τη φτώχεια τους όπως υπονοείται από τις ηθικές υποδηλώσεις της ονοmicroασίας laquounderclassraquo

(τάξη των απόκληρων) που χρησιmicroοποιείται σε ΗΠΑ και Βρετανία για να συmicroπεριλάβει

microια microεγάλη κατηγορία πολύ φτωχών πολιτών (Lister 1990)26 Η φτώχεια συνεπάγεται όχι

microόνο περιορισmicroό των κοινωνικών αλλά και των ατοmicroικών δικαιωmicroάτων αφού

αντικειmicroενικά περιορίζεται η δυνατότητα των φτωχών πολιτών να τα ασκούν Με τη σειρά

τους συmicroπαρασύρονται τα πολιτικά δικαιώmicroατα και microε την απώλειά τους οι φτωχοί

περιθωριοποιούνται και πολιτικά 27

24 Ο Μάρσαλ έλεγε πως τα δικαιώmicroατα είναι microια Λερναία Ύδρα Όπου ένας δικτάτορας κόβει ένα κεφάλι δικαιωmicroάτων φυτρώνουν δυο 25 T H Marshall T Bottomore (σελ 142-143) 26 T H Marshall T Bottomore (σελ 153 - 155) 27 Αν αυτό γραφόταν για το 1990 επίσηmicroα στοιχεία του ΟΗΕ (2007) έδειξαν ότι microέχρι το 2005 το 10 του παγκόσmicroιου πληθυσmicroού απολάmicroβανε το 70 του παγκόσmicroιου πλούτου Βρίσκεται ακόmicroα microακρυά ο στόχος της χιλιετίας για microείωση της φτώχειας κατά 50 ως το 2015 Η όποια βελτίωση καταγράφει ο ΟΗΕ οφείλεται κυρίως στην αναθέρmicroανση της οικονοmicroίας της Κίνας που είχε ως συνέπεια τη microείωση του ποσοστού αυτών που ζουν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας από 33 σε 166 Στις άλλες χώρες όmicroως η κατάσταση παρουσιάζει πάρα πολύ microικρή βελτίωση ή έχει

12

Επιπλέον δεν microπορούmicroε πλέον να microιλάmicroε για την ιδιότητα του πολίτη microέσα στα

πλαίσια του έθνους κράτους εφόσον υπάρχουν ήδη πολυεθνικές οντότητες όπως η

Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και όταν εντός των εθνικών συνόρων του εκάστοτε κράτους

υπάρχει πολυmicroορφία η οποία ναι microεν είχε συγκαλυφθεί microε τις προσπάθειες εθνικής

οmicroογενοποίησης των κρατών αλλά οι microειονότητες πλέον αποκτούν σιγά σιγά φωνή ενώ

καλπάζουσες αλλαγές και κοινωνικά υποκείmicroενα (πχ microετανάστες) δίνουν νέο περιεχόmicroενο

στη σύγχρονη δηmicroοκρατία Τι γίνεται λοιπόν microε τα αντίστοιχα δικαιώmicroατα οmicroάδων που

προσδιορίζονται από εθνικά και πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά διαφορετικά από τα κυρίαρχα

της κάθε χώρας Εκεί σίγουρα υπάρχει ακόmicroα άνιση κατανοmicroή

Η microετανάστευση δηmicroιούργησε αναταράξεις τόσο σε σχέση microε την τυπική όσο και

σε σχέση microε την ουσιαστική ιδιότητα του πολίτη ενώ παράλληλα οι πολιτικές που

ακολουθούνται από τις διάφορες χώρες παρουσιάζουν σηmicroαντικές αποκλίσεις αν και

γενικά αναπτύσσεται τώρα η τάση περιορισmicroού της microετανάστευσης και της πρόσβασης

στην ιδιότητα του πολίτη Για παράδειγmicroα στη Γερmicroανία παλαιότερα αν και όχι τόσο

παλιά ξένοι εργάτες (Gastarbeiter ndash εργάτες επισκέπτες) αν και εγκατεστηmicroένοι στη χώρα

από καιρό - από τις δεκαετίες του rsquo60 και rsquo70 ανάλογα microε τις διακρατικές σχετικές

συmicroφωνίες - εξακολουθούσαν microέχρι πρόσφατα να στερούνται την ιδιότητα του πολίτη28

Από την άλλη microεριά τώρα που αποκτούν νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα περιορίζεται το δικαίωmicroα της

microετακίνησης και της δυνατότητας microετανάστευσης γενικότερα Υπάρχουν διάφορες

απόψεις αναφορικά microε τη φύση της ιδιότητας του πολίτη σε σχέση microε την εγκατάσταση

και τα δικαιώmicroατα του ατόmicroου ενώ σηmicroαντικά πολιτικά ζητήmicroατα εγείρονται κυρίως γύρω

από τη διπλή υπηκοότητα σε σχέση microε το εθνικό κράτος και την ιθαγένεια ειδικά όσον

αφορά laquoστην διπλή πίστηraquo29

Προτείνεται λοιπόν η εναλλακτική λύση των ανθρώπινων δικαιωmicroάτων που θα

οριστούν για να προσφέρουν εξασφάλιση σε κάθε άτοmicroο που ζει και εργάζεται σε microια

κοινότητα ανεξάρτητα από την εθνική προέλευση και την τυπική υπηκοότητα Το

επιδεινωθεί Οι όποιες microεταβολές των δεικτών της φτώχειας προς το καλύτερο συνοδεύονται από αυξανόmicroενη ανισότητα httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf 28 Αυτό έπαψε πλέον να ισχύει Το 2000 microια αλλαγή στο γερmicroανικό νόmicroο δίνει στα παιδιά microεταναστών που γεννιούνται εκεί τη γερmicroανική υπηκοότητα microε την προϋπόθεση οι γονείς τους να έχουν κατοικήσει νόmicroιmicroα στη χώρα για οκτώ χρόνια τουλάχιστον Και ο όρος guest worker έχει χάσει την νοηmicroατική φόρτιση που τον χαρακτήριζε 29 T H Marshall T Bottomore (σελ 179)

13

περιεχόmicroενό τους θεωρείται ότι περισσότερο αρmicroόζει στη σηmicroερινή πραγmicroατικότητα30 από

το προηγούmicroενο περιεχόmicroενο της ιδιότητας του πολίτη που εmicroπεριέχει την εντοπιότητα31

Σήmicroερα ζούmicroε σε έναν laquomicroετα-εθνικό αστερισmicroόraquo όρο που χρησιmicroοποιεί ο Juumlrgen

Habermas εννοώντας ότι το παραδοσιακό σχήmicroα του εθνικού κράτους δεν ανταποκρίνεται

πλέον στις ανάγκες των πολυεθνοτικών και πολυπολιτισmicroικών σύγχρονων κοινωνιών ενώ

υπάρχουν περιπτώσεις όπου το εθνικό κράτος εκχωρεί microέρος της κυριαρχίας του σε άλλα

σχήmicroατα οργάνωσης όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός του Habermas

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός δεν έχει απόλυτα διαδεχθεί την πραγmicroατικότητα του

έθνους ndash κράτους ακόmicroα κι αν ο συσχετισmicroός έθνος κράτος έδαφος έχει microετασχηmicroατιστεί

Αυτό γίνεται φανερό από τις εξάρσεις εθνικισmicroού που δεν χαρακτηρίζουν microεmicroονωmicroένες

χώρες αλλά γενικότερα τον κόσmicroο Και microάλιστα τείνουν να διεθνοποιούνται όπως στην

περίπτωση των αντιπαραθέσεων ελλήνων και σλαβοmicroακεδόνων microεταναστών στον Καναδά

και στην Αυστραλία κατά τη δεκαετία του 1990 τις οποίες ο αmicroερικανός ανθρωπολόγος

Loring Danforth περιέγραψε ως laquoεθνικισmicroό σε έναν διεθνικό κόσmicroοraquo32

Ο Habermas εστιάζει την προσοχή του στους ndash κοινωνικούς οικονοmicroικούς και

ηθικοπολιτικούς ndash όρους και στις προϋποθέσεις υπό τις οποίες το σύγχρονο δυτικό και

microάλιστα το ευρωπαϊκό κράτος microπορεί να ανακτήσει την αξιοπιστία του ενώπιον της

κοινωνίας και του πολίτη Η λύση κατά τον Habermas θα πρέπει να αναζητηθεί στα αξιακά

θεmicroέλια του ευρωπαϊκού ηθικού και πολιτικού πολιτισmicroού Η laquoνεοφιλελεύθερηraquo αντίληψη

που χαρακτηρίζει αφενός την οικονοmicroική επέκταση - οργάνωση της κοινωνίας παγκοσmicroίως

και αφετέρου τις ορθολογικές επιδιώξεις του ατόmicroου θα πρέπει να ανασκευασθεί υπό το

πρίσmicroα της νεωτερικής παράδοσης της ηθικής και πολιτικής αυτονοmicroίας Τα άτοmicroα

αναπτύσσουν το πλήρες δυναmicroικό τους όχι microόνον ως όντα που αυτο-καθορίζονται

οικονοmicroικά αλλά και ως πολίτες που αυτο-νοmicroοθετούνται πολιτικά33

Για τον Habermas η σηmicroασία και ο ρόλος των εθνών - κρατών είναι ακόmicroα ισχυρά

ενώ επίσης δεν θεωρεί λύση την δηmicroιουργία ενός παγκόσmicroιου κράτους Το απορρίπτει όχι

για λόγους πραγmicroατιστικούς αλλά για λόγους κανονιστικούς και δεοντολογικούς Ο

30 T H Marshall T Bottomore (σελ 181) 31 T H Marshall T Bottomore (σελ 157) 32 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 33 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003

14

κόσmicroος των εθνικών κρατών βρίσκεται microεν σε κατάσταση microετάβασης προς ένα microετα-

εθνικό σύστηmicroα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας αλλά δεν είναι η τεχνητή κατάργηση των

κρατών που έχει σηmicroασία αλλά η microετάβαση από ένα διεθνές δίκαιο που ρυθmicroίζει

διακρατικές σχέσεις σε έναν συνταγmicroατικό πατριωτισmicroό που θα εγγυάται την

προτεραιότητα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας των πολιτών34 Έναν πατριωτισmicroό που οδηγεί

στην ανάπτυξη microεταξύ πολιτών του λεγόmicroενου civic spirit τη νοοτροπία δηλαδή του

ανθρώπου που είναι δηmicroοκρατικά συνεπής κοινωνικά και οικολογικά ευαίσθητος και

πολιτισmicroικά ανεκτικός στην ετερότητα

Μια επιπλέον πρόταση γεννηmicroένη από τις συνθήκες της σύγχρονης εποχής

microετατοπίζει την έννοια από την εστίασή της στα νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα στην έννοια της

κοινωνικής διαδικασίας microέσα από την οποία άτοmicroα και κοινωνικές οmicroάδες εmicroπλέκονται

ενεργά στην διεκδίκηση και επέκταση ή και απώλεια δικαιωmicroάτων microέσω της ενεργού

συmicromicroετοχής35 Έτσι αναδύεται ο ρόλος των microητροπόλεων των κοσmicroοπολιτικών Global

Cities χώρων ευνοϊκών για τη ροή και διακίνηση ιδεών και κεφαλαίου προϊόντων και

κουλτούρας και microαζί αναδύεται και η έννοια του κοσmicroοπολίτη Σrsquo αυτήν η δύναmicroη της

κουλτούρας είναι τόσο ισχυρή ως προς τον προσδιορισmicroό του πολίτη που αναιρεί το

περιεχόmicroενό της ως τώρα Μιλάmicroε για microια microετα-εθνική ιδιότητα του πολίτη Σrsquo αυτήν την

περίπτωση αναζητείται ο ρόλος της Πόλης ως φορέα διαφύλαξης του πολίτη ndash του

κοσmicroοπολίτη που χαρακτηρίζεται από κινητικότητα εκκοσmicroίκευση αποδοχή της

υβριδικότητας και ανεκτικότητα36

Ο κοσmicroο-πολίτης

Μόνο που αναρωτιέmicroαι πώς microπορεί να επιτευχθεί ένα τέτοιο είδος ndash εξαιρετικού

στη θεωρητική του σύλληψη ndash πολίτη όταν microε βάση την πραγmicroατικότητα των ανισοτήτων

που επεκτείνονται σε τοπικό αλλά και σε παγκόσmicroιο επίπεδο ακόmicroα εντονότερα και

νοmicroιmicroοποιούνται από τις αρχές της παγκοσmicroιοποιηmicroένης οικονοmicroίας την ιδιότητα αυτή του

πολίτη microπορούν να την απολαmicroβάνουν microόνον οι αντίστοιχοι gentlemen του A Marshall

της σηmicroερινής εποχής Η τυπική νοmicroική ισότητα στην απόλαυση των δικαιωmicroάτων αλλά

και η κοινωνικά ουδέτερη έννοια της ιδιότητας του πολίτη microπορούν να χρησιmicroοποιηθούν

και συχνότατα χρησιmicroοποιούνται ως εργαλεία αποκλεισmicroού των microη ανηκόντων στο

κυρίαρχο microοντέλο laquoπολίτηraquo Συνεπώς για να προχωρήσουmicroε προς microορφές στις οποίες να

34 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 (σελ 257) 35 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 (σελ 5) 36 Isin (σελ 245-247)

15

ανταποκρίνεται η συνεχώς microεταβαλλόmicroενη σύνθεση των κοινωνιών πρέπει να λάβουmicroε

υπόψη τις υφιστάmicroενες κοινωνικές αλλά και οικονοmicroικές ανισότητες και αποκλεισmicroούς και

να λειτουργήσουmicroε προς την εξάλειψή τους Επιπλέον η βαθιά αποδοχή και η ειλικρινής

λειτουργία των ίδιων των πολιτών προς microια παγκόσmicroια κοινότητα αmicroοιβαίου σεβασmicroού

προϋποθέτει παιδεία σεβασmicroό κατrsquo αρχήν στον άmicroεσα πλησίον και όχι θεωρητικά και εξ

αποστάσεως αλλά και εξοmicroοίωση όλων microεταξύ τους πράγmicroα που πολύ απέχει από τη

σηmicroερινή αλλά και την άmicroεσα τουλάχιστον επικείmicroενη πραγmicroατικότητα

16

Η Ι∆ΙΟΤΥΠΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α

Η ΣΤΑΜΠΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ laquoΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣraquo

Στην ενότητα αυτή θα παρουσιάσω microια συνοπτική περιγραφή της ιδιαιτερότητας της

ελληνικής κοινωνίας σε σχέση microε τη δυτική Τονίζω το laquoσυνοπτικήraquo η διαmicroόρφωση της

ιδιότητας του πολίτη αγγίζει microια σειρά από ιστορικά πολιτικά και κοινωνικά θέmicroατα τα

οποία microάλιστα αποτελούν πεδίο διαmicroάχης και παραmicroένουν αmicroφισβητούmicroενα - η συζήτηση

που πυροδότησε σχετικά πρόσφατα το έργο του Huntington αποτελεί σαφή απόδειξη Στην

παρούσα εργασία όmicroως θα αναφερθώ σύντοmicroα και επιλεκτικά στα κυριότερα σηmicroεία και

microόνον όσον αφορά στην ελληνική κοινωνία αποφεύγοντας γενικότερες θεωρήσεις περί

laquoανατολικούraquo και laquoδυτικούraquo microοντέλου εξέλιξης που θα microπορούσαν να γεννήσουν

περαιτέρω θέmicroατα συζήτησης τα οποία δεν είναι εφικτό να συζητηθούν εδώ

Ως κοινωνία microε ιδιαίτερη ιστορική πορεία καθυστερηmicroένη εκβιοmicroηχάνιση και κατά

συνέπεια σχετική αδυναmicroία οmicroαλής λειτουργίας κοινωνίας πολιτών37 η ελληνική κοινωνία

εξακολουθεί να διατηρεί έναν ιδιαίτερο δυϊκό χαρακτήρα38 Βασικές όψεις είναι δύο

κουλτούρες αντίθετες και ανταγωνιστικές microεταξύ τους microε τη microία να χαρακτηρίζεται από

αγκίστρωση σε παραδόσεις και την άλλη να έχει ευρύτερο laquoεκσυγχρονιστικόraquo

εξωστρεφή προσανατολισmicroό Οι καταβολές της microιας πλευράς της ελληνικής πολιτικής

κουλτούρας της laquoπαρωχηmicroένηςraquo39 ή αυτόχθονης εσωστρεφούς και ξενόφοβης40 πρέπει

να αναζητηθούν στα αδύναmicroα κοινωνικά στρώmicroατα της βυζαντινής και οθωmicroανικής

περιόδου Η εσωστρεφής πολιτική κουλτούρα χαρακτηρίζεται από

bull Ένα σύνδροmicroο πολιτισmicroικής κατωτερότητας απέναντι στο δυτικό κόσmicroο σε

συνδυασmicroό microε microια δυσανάλογα υπερβολική εικόνα της σηmicroασίας της Ελλάδας που

έχει την τάση να οδηγεί σε laquomicroια συνωmicroοτική ερmicroηνεία των γεγονότωνraquo41

bull Μια διάχυτη και υπερβολική αλλά και εύθραυστη αίσθηση εθνικισmicroού

37 Ο Alexander Gerschenkron ήταν από τους πρώτους που έδειξαν ότι όσο νωρίτερα επέρχεται η εmicroπειρία της εκβιοmicroηχάνισης τόσο ισχυρότερος είναι ο ρόλος που παίζει η κοινωνία των πολιτών στον πολιτισmicroικό οικονοmicroικό κοινωνικό και πολιτικό σχηmicroατισmicroό που συνδέεται microε αυτήν την εmicroπειρία ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης (σελ 29) 38 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αθήνα Αλεξάνδρεια 2000 39 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 40 Οι δεύτεροι χαρακτηρισmicroοί οφείλονται στον Μουζέλη 41 Σε αυτό το σηmicroείο ο Ν ∆ήmicroου στη lsquo∆υστυχία του να είσαι Έλληναςrsquo υποστηρίζει ότι ο Έλληνας έχει ένα διπλό Εθνικό Σύmicroπλεγmicroα Κατωτερότητας ένα απέναντι στο χρόνο (απέναντι στους προγόνους του) κι ένα απέναντι στο χώρο (απέναντι στους Ευρωπαίους)

17

bull Μια ιδιαίτερη αντίληψη για τη δηmicroοκρατία και την ιδιότητα του πολίτη η οποία

διαχρονικά έπαιξε προβληmicroατικό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις

που επηρέασαν τη διαδικασία εκδηmicroοκρατισmicroού στην Ελλάδα Στο κράτος

αποδίδεται κυρίαρχος ρόλος ενώ τα πολιτικά και αστικά δικαιώmicroατα εκπηγάζουν

από αυτό και δεν ενυπάρχουν στα άτοmicroα42

bull Την χαρακτηρίζει ακόmicroα τοπικισmicroός επαρχιωτισmicroός και λανθάνων αυταρχισmicroός

Η κουλτούρα της άλλης κατεύθυνσης της microεταρρυθmicroιστικής της οποίας τις απαρχές

βρίσκουmicroε στις κοινότητες της ελληνικής διασποράς στο χώρο της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας στα κοινωνικά στρώmicroατα και τις ελίτ που ταυτίζονται microε δραστηριότητες

πολιτισmicroικές οικονοmicroικές και πολιτικές συνδεδεmicroένες microε το διεθνές σύστηmicroα

χαρακτηρίζεται από

bull Κοσmicroικότητα και εξωστρέφεια στον προσανατολισmicroό της

bull Εmicroπνέεται από τα έθνη της βιοmicroηχανικής ∆ύσης

bull Πρόκειται για κουλτούρα microε microεταρρυθmicroιστικές laquoεκσυγχρονιστικέςraquo τάσεις

Οι δύο κουλτούρες είναι διαρθρωmicroένες microε τέτοιο τρόπο που καmicroία από τις δύο δεν microπορεί

να επιβάλει microόνιmicroα τη λογική της στην άλλη Αντίθετα πότε η microία και πότε η άλλη

επικρατεί ανάλογα microε την οικονοmicroική και κοινωνικοπολιτική συγκυρία43 Πέραν αυτού

διαποτίζουν τόσο τις διάφορες ελίτ όσο και το ευρύτερο κοινό ενώ βρίσκονται microέσα σε

όλα τα κόmicromicroατα και ο δυϊκός τους χαρακτήρας υπερβαίνει όλες τις άλλες τοmicroές που

εκφράζονται από τον κοmicromicroατικό ανταγωνισmicroό44

Η θρησκευτική και πολιτική κληρονοmicroιά του Βυζαντίου είναι microια πολύ βασική

παράmicroετρος που εξηγεί σηmicroαντικές πλευρές της σύγχρονης ελληνικής κουλτούρας

∆ιατηρήθηκε συντηρήθηκε και ενσωmicroατώθηκε microέχρι και στις τρέχουσες διαδικασίες

παραγωγής και αναπαραγωγής των σχέσεων εξουσίας Ο ∆εmicroερτζής την χαρακτηρίζει ως

laquoπαρελθούσα-παρούσαraquo ιστορία εφόσον αποτελεί στοιχείο της ατοmicroικής και συλλογικής

42 Παράλληλα τα ατοmicroικά πολιτικά δικαιώmicroατα δεν ενσωmicroατώθηκαν microε καθαρά δυτικό τρόπο Για παράδειγmicroα ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές στις αρχές του 20ου αιώνα η ψήφος των κολλήγων θεωρείτο ότι ανήκε στους microεγάλους γαιοκτήmicroονες ndash αυτό το microοντέλο διατηρήθηκε microέχρι την microετέπειτα αστικοποίηση και επηρέασε τη διαmicroόρφωση των γνωστών πελατειακών σχέσεων microεταξύ βουλευτή-ψηφοφόρου 43 Νίκος Μουζέλης Το αληθινό πρόσωπο του παρανοϊκού εθνικισmicroού Το ΒΗΜΑ 13061999 44 Νίκος ∆εmicroερτζής Εισαγωγή στην ελληνική πολιτική κουλτούρα στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 25)

18

ταυτότητας των Ελλήνων45 Η επίδρασή της δε microπορεί να εντοπιστεί αφενός στο επίπεδο

της θεσmicroικής οργάνωσης και αφετέρου στο επίπεδο της πολιτικής συmicroπεριφοράς

Στην Ανατολή στο πλαίσιο τόσο της βυζαντινής όσο και της οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας και αντίθετα προς microια βασική προϋπόθεση της νεωτερικότητας της ∆ύσης

που είναι ο διαχωρισmicroός της κοσmicroικής και θρησκευτικής εξουσίας η εκκλησία διαπλέκεται

στενά microε το κράτος Κράτος και Εκκλησία αλληλοσυνδέονταν στο βαθmicroό που το κράτος

της παραχωρούσε υλική προστασία και βοήθεια ενώ η εκκλησία κατοχύρωνε για

λογαριασmicroό του κράτους την απαραίτητη νοmicroιmicroοποίηση και υποστήριξη για την

αναπαραγωγή του Οι στενοί δεσmicroοί κράτους και εκκλησίας στην Ανατολή και οι

εξωκοσmicroικοί προσανατολισmicroοί της ορθοδοξίας συνέβαλαν στη διατήρηση του Βυζαντίου

για πάνω από δέκα αιώνες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι υποκατέστησε ποτέ η Εκκλησία το

κράτος κατά τη Βυζαντινή περίοδο Υπαγόταν στην κοσmicroική εξουσία ενώ οι αυτοκράτορες

όχι microόνο διόριζαν τους πατριάρχες αλλά microπορούσαν και να τους καθαιρέσουν Πρόκειται

microάλλον για ένα καθεστώς κρατικοποιηmicroένης θρησκείας που διατηρήθηκε και υπό την

οθωmicroανική κυριαρχία και έχει δοmicroήσει και πρότυπα πολιτικής συmicroπεριφοράς

Ένας από τους τρόπους microε τους οποίους συντελέστηκε αυτό έχει και εσωτερικό

χαρακτήρα αν σκεφτούmicroε τον τρόπο microε τον οποίο συλλαmicroβάνει τον εαυτό του το άτοmicroο σε

σχέση microε το θεό Ο άνθρωπος εννοιολογείται ως microέλος της ευχαριστηριακής κοινότητας

των πιστών έννοια αποmicroακρυσmicroένη από microια ατοmicroοκεντρική αντίληψη του υποκειmicroένου ως

πολίτη Ο άνθρωπος βρίσκεται σε άmicroεση εξάρτηση από το θεό microε τον οποίο καλείται να

βιώσει microια πρόσωπο microε πρόσωπο σχέση αmicroεσότητας Αυτό δεν έχει microεταφυσική microόνο

πλευρά Αφορά και τον τρόπο microε τον οποίο ο άνθρωπος αφού εσωτερικεύσει το επίσηmicroο

δόγmicroα το εξωτερικεύει microετά στον καθηmicroερινό του βίο Πέραν αυτού στους κόλπους της

ορθοδοξίας επιβίωσε ένα πλήθος microαγικών πρακτικών δεισιδαιmicroονιών και προληπτικών

συνηθειών ενώ παράλληλα η πεποίθηση για το βέβαιο τέλος του κόσmicroου τούτου και η

προσmicroονή microιας εξωκόσmicroιου διόδου σωτηρίας σε συνδυασmicroό microε την έλλειψη θεσmicroικών

εγγυήσεων έφτιαξαν ένα άνθρωπο microε βαθιά δυσπιστία απέναντι στο κράτος και έντονη

45 Νίκος ∆εmicroερτζής Η επιλεκτική παράδοση της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 52)

19

microοιρολατρία46 που πολύ απείχε από την ανάπτυξη αισθήmicroατος δηmicroόσιας ευθύνης και

ελεύθερου πολίτη47

Το Βυζάντιο microπορεί να ενταχθεί στις κεντροποιηmicroένες γραφειοκρατικές

αυτοκρατορίες πατριmicroονιαλιστικού χαρακτήρα όπου το στρατιωτικό και διοικητικό

προσωπικό εξαρτάται άmicroεσα από τη βούληση του ανώτατου άρχοντα παράδοση που

εντάθηκε στο πλαίσιο του σουλτανισmicroού Οι σχέσεις τους δηλαδή δεν ρυθmicroίζονταν από microια

κάποια θεσmicroοθετηmicroένη διευθέτηση αλλά κατά περίπτωση microπορούσαν να ρυθmicroιστούν από

την προσωπική θέληση του αυτοκράτορα microε τη βοήθεια microιας αφάνταστα πολυδαίδαλης

γραφειοκρατικής microηχανής Αυτό συνέβαινε παρά την πολύπλοκη νοmicroική κωδικοποίηση

που ανέπτυξαν οι Βυζαντινοί βασισmicroένοι στο ρωmicroαϊκό δίκαιο αφού η δεσπόζουσα

αντίληψη για το νόmicroο είχε αυτοκρατορική υφή και δεν στηριζόταν σε microια laquoσυmicroβολαιακήraquo

αναγνώριση του ατόmicroου ως υποκείmicroενο δικαίου και δικαιωmicroάτων Η εξάρτηση του

συστήmicroατος κυριαρχίας από το πρόσωπο του αυτοκράτορα και η απουσία θεσmicroικών

δεσmicroευτικών ρυθmicroίσεων των σχέσεων εξουσίας ενίσχυσαν την εξωθεσmicroική ρύθmicroιση του

πελατειακού συστήmicroατος ενώ παράλληλα η έλλειψη microιας παράδοσης δικαιωmicroάτων και

κοινωνικού συmicroβολαίου απέτρεψε την ανάδυση του ατόmicroου ως πολίτη microε απαράγραπτα

δικαιώmicroατα

Η ορθολογική ανάγκη της επιβίωσης και ο απρόβλεπτος χαρακτήρας των

κοινωνικών και κυρίως οικονοmicroικών ρυθmicroίσεων καλλιέργησε τόσο microέσα στα πλαίσια των

κοινοτήτων (ως πρωταρχικών διοικητικών ενοτήτων) όσο και της οικογένειας (ως βασικής

microονάδας ασφάλειας) τακτικές οικογενειοκρατίας διαφθοράς δωροληψίας ευνοιοκρατίας

και microεροληψίας48 Επιπλέον η ξενοφοβία αλλά και κυρίως ο αντιδυτικισmicroός που

χαρακτηρίζει ένα σηmicroαντικό τmicroήmicroα της ελληνικής κοινωνίας οφείλει πολλά στην

46 Είναι χαρακτηριστικό του ρόλου εκπροσώπων του κλήρου αλλά και της microοιρολατρίας ότι στα πρώτα χρόνια microετά την άλωση οι απόψεις του Γεννάδιου Σχολάριου πρώτου πατριάρχη microετά την άλωση βοήθησαν τα microέγιστα το σουλτάνο να επικρατήσει χωρίς ιδιαίτερα προβλήmicroατα Κατά την άποψή του εmicroφανίζεται ο ίδιος ο laquoΘεόςraquo και επιβάλλει τη θλίψη στους χριστιανούς σαν τιmicroωρία για τη ζωή που microέχρι τότε έκαναν Οι διωγmicroοί των χριστιανών microετά την άλωση είναι κάτι το φυσιολογικόmiddot έτσι φεύγει και η ευθύνη από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην πτώση του κράτους Η κακοδιοίκηση όπως και η διαmicroάχη microεταξύ των παραγόντων της εκκλησίας ενωτικών και ανθενωτικών δεν παίζουν κανένα ρόλο Ο ένοχος είναι ο λαός και θα πρέπει να πληρώσει για τις ανοmicroίες του

47 (∆εmicroερτζής σελ 64-65) 48 (∆εmicroερτζής σελ 62-67)

20

laquoαντιλατινικήraquo και laquoαντιφραγκικήraquo στάση των Βυζαντινών και της Ορθόδοξης

Εκκλησίας Εκεί έχει και τις ρίζες της η διαmicroάχη περί της εθνικής ελληνικής ταυτότητας

και της ελληνικότητας Έλλην Γραικός Ρωmicroιός

Μετά την άλωση ο βυζαντινός κρατικός microηχανισmicroός αντικαθίσταται από τη

θεοκρατική και οριακά δεσποτική οθωmicroανική διοίκηση Οικονοmicroικά κοινωνικά και

στρατιωτικά η οθωmicroανική αυτοκρατορία ήταν ένα microεσαιωνικό κράτος που παρέmicroεινε

όπως και το Βυζάντιο ανεπηρέαστο από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις Ανώτατος πολιτικός και

θρησκευτικός άρχοντας ήταν ο Σουλτάνος ο οποίος ασκούσε εξουσία ζωής και θανάτου

πάνω στους υπηκόους του ενώ ρόλο πρωθυπουργού είχαν οι Μεγάλοι Βεζίρηδες και

συmicroβουλευτικό ρόλο το αυτοκρατορικό ∆ιβάνι Παρά τη microεγάλη τους δύναmicroη και την

άσκηση ουσιαστικά του κύριου microέρους της εξουσίας οι Βεζίρηδες ήταν ευάλωτοι στις

διαθέσεις των σουλτάνων όπως ευάλωτοι ήταν και όλοι όσοι απολάmicroβαναν κατά καιρούς

προνόmicroια συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των Ελλήνων που κατείχαν υψηλά αξιώmicroατα Από αυτήν

την άποψη στο σύνολο των υποδούλων ανώτερες τάξεις και λαός microοιράζονταν την ίδια

ανασφάλεια απέναντι στην χωρίς έλεγχο ισχύ των αποφάσεων του σουλτάνου Η χρήση

του ονόmicroατος laquoραγιάςraquo για τους microη microουσουλmicroάνους υπηκόους της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας δηλώνει σε ένα βαθmicroό τη στάση της αυτοκρατορίας απέναντι στους

υποτελείς 49

Μια από τις πλέον αρνητικές όψεις της Υψηλής Πύλης ήταν η διαφθορά και οι

δωροδοκίες τις οποίες οι διοικητικοί παράγοντες ανήγαγαν σε διαχειριστικό καθεστώς Οι

Πασάδες και οι Οσποδάροι που διηύθυναν τις επαρχίες και τα υποτελή κράτη εξαγόραζαν

τις θέσεις τους σε υπέρογκες τιmicroές και κατόπιν έκαναν περιουσίες επιβαρύνοντας microε ακόmicroη

microεγαλύτερες φορολογίες τους υπηκόους τους Με αυτόν τον τρόπο οι αγροτικοί πληθυσmicroοί

περιήλθαν σε microεγάλη εξαθλίωση

Η επιβίωση του κράτους συνδεόταν άmicroεσα microε τη δύναmicroη του στρατού και οι ίδιοι

οι σουλτάνοι εξαγόραζαν την εύνοια των στρατιωτικών τmicroηmicroάτων και κυρίως των

Γενίτσαρων microε microεγάλα δώρα Οι αξιωmicroατικοί κατείχαν φέουδα (τιmicroάρια) κατά το

βυζαντινό πρότυπο που παρέχονταν από τον σουλτάνο και επιτηρούσαν τους χωρικούς

που εργάζονταν στη γη τους Επίσης καρπώνονταν τα εισοδήmicroατα που προέρχονταν από

τα φέουδα εις αναγνώριση της στρατιωτικής υπηρεσίας τους προς τον σουλτάνο Με τον

49 rayah from Turkish raiyve herd flock (Collins English Dictionary 1994) Η λέξη δηλώνει το υποταγmicroένο κοπάδι και η έννοιά της επεκτάθηκε στο να δηλώνει τον δουλοπρεπή

21

τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ο έλεγχος των εδαφών κύριο στοιχείο κάθε συγκεντρωτικού

καθεστώτος και επιτυγχάνεται η οικονοmicroική εξάρτησή τους Είναι φανερό λοιπόν ότι οι

οικονοmicroικές δοσοληψίες καθόριζαν αποφασιστικά και σχεδόν ολοκληρωτικά τη λειτουργία

της αυτοκρατορίας αλλά και της νοοτροπίας κατακτητών και κατακτηmicroένων Εξάλλου η

laquoαδιαφορίαraquo του κεντρικού κράτους για τα τοπικά ζητήmicroατα εξηγείται αν αναλογιστεί

κανείς ότι είναι ευκολότερος ο έλεγχος των εδαφών microε την επιβολή φορολογίας από την

προσπάθεια νοmicroικής ένωσής τους

Είναι ενδιαφέρον και κεντρικό στοιχείο της περιόδου η ευνοϊκή σε σχέση microε τους

ειδωλολάτρες microεταχείριση της χριστιανικής Εκκλησίας απόρροια ενός κανόνα του ιερού

microουσουλmicroανικού δικαίου που ταυτίζει το έθνος microε τη θρησκεία microε αποτέλεσmicroα ο

θρησκευτικός αρχηγός να αναγνωρίζεται ως εθνάρχης Θέση που εύκολα αποδέχτηκαν οι

βυζαντινοί χριστιανοί για τον θρησκευτικό αρχηγό τους εφόσον επί της ουσίας δεν υπήρξε

αλλαγή στη θέση και το ρόλο της εκκλησίας ως τότε Η Οθωmicroανική εξουσία δεν

αναγνώριζε εθνικές ή φυλετικές οmicroάδες το laquoσόϊraquo δηλαδή αντιθέτως επέτρεπε την ύπαρξη

θρησκευτικών οmicroάδων των Μιλιέτ και ανεχόταν την άσκηση της λατρείας τους

παρέχοντας στον επικεφαλής περιορισmicroένη ιεροδικαστική εξουσία και δικαίωmicroα απολαβής

εισφορών Έτσι microε microια σειρά ευνοϊκών ρυθmicroίσεων υπαγορευόmicroενων από το ιερό

microουσουλmicroανικό δίκαιο και τις πολιτικές σκοπιmicroότητες της εποχής η ορθόδοξη εκκλησία

απέκτησε και laquoπολιτικό χαρακτήραraquo και αποτέλεσε έναν από τους σηmicroαντικότερους

microηχανισmicroούς συνεργασίας microε το Οθωmicroανικό κράτος Σηmicroαντικό είναι εδώ να αναφέρουmicroε

ότι η Εκκλησία έχαιρε του δικαιώmicroατος κυριότητας γαιών (βακούφια) Τα τmicroήmicroατα αυτά

γης ονοmicroάζονταν αφιερωmicroένες γαίες και είχαν παραχωρηθεί στην εκκλησιαστική διοίκηση

από το Σουλτάνο Αποτέλεσmicroα αυτού του καθεστώτος ήταν όχι microόνο ο αποκλεισmicroός της

εκκλησίας από τη φορολογία αλλά κυρίως η δηmicroιουργία microιας εκκλησιαστικής περιουσίας

Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε το σχόλιο του Μάουερ ότι microετά την απελευθέρωση το ένα

τέταρτο της συνολικής επικράτειας της απελευθερωmicroένης Ελλάδας ανήκε στην εκκλησία

Πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά τη διάρκειά της όπως και στη

συνέχεια εισήλθαν από τον ευρωπαϊκό στον ελληνικό χώρο ιδέες και αντιλήψεις για την

ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώmicroατα50 Στην laquoΕλληνική Νοmicroαρχίαraquo αποτυπώνεται

καθαρά η επεξεργασία των ιδεών αυτών από ελληνικής πλευράς Το περιεχόmicroενο της

50 Αντώνης Παπαρίζος ∆ιαφωτισmicroός Θρησκεία και παράδοση στη σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία στο Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα σήmicroερα (σελ 77)

22

Γαλλικής Επανάστασης ανασυντέθηκε διαφοροποιήθηκε και προσαρmicroόστηκε στις

ελληνικές ανάγκες Το σηmicroαντικό είναι πως όλο το πλαίσιο του ορθολογισmicroού και του

∆ιαφωτισmicroού microε όλο το πλέγmicroα των ιδεών που περιείχε για τη φύση τον άνθρωπο την

κοινωνία και την επιστήmicroη δεν αναδύθηκε αλλά microεταφέρθηκε στον ελληνικό χώρο και ο

βαθmicroός διάδοσης και αποδοχής του από τις ευρύτερες πληθυσmicroιακές microάζες αποτελεί ένα

ζήτηmicroα Είναι ψευδαίσθηση πάντως να θεωρήσουmicroε ότι από το σηmicroείο αυτό και microετά η

ελληνική κοινωνία συγκροτείται σε ανάλογο ή παρόmicroοιο βαθmicroό microε τις ευρωπαϊκές

κοινωνίες στη βάση αυτών των ίδιων αρχών του ∆ιαφωτισmicroού Ο αγροτικός και

ορθόδοξος ελληνικός πληθυσmicroός πέρα από τις κοινωνικές κατηγορίες που ασκούσαν

αστικού τύπου δραστηριότητες κατά την περίοδο της Επανάστασης και στην περίπτωση

ακόmicroη που γνώριζε τις αρχές του ∆ιαφωτισmicroού πολύ λίγο είχε επηρεαστεί από αυτές στην

καθηmicroερινή του πρακτική

Αναmicroφισβήτητα η αριστοκρατία των Φαναριωτών οι ελληνικοί πληθυσmicroοί της

διασποράς και τα εύπορα ελληνικά στρώmicroατα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώριζαν

τη σκέψη του ∆ιαφωτισmicroού πολύ πριν την Επανάσταση Κατά πάσα πιθανότητα επίσης οι

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συζητιόνταν από τους εξεγερmicroένους οπλαρχηγούς τόσο

στα στρατόπεδα όσο και στις Εθνοσυνελεύσεις όmicroως το θέmicroα είναι πόσο ο ελληνικός λαός

τις κατανόησε και υιοθέτησε σε βάθος Άλλωστε microετά τον πόλεmicroο της Ανεξαρτησίας

γνώρισε εσωτερικές εmicroφύλιες αλλά και έντονα κοινωνικές συγκρούσεις Ενδεχοmicroένως

επαναλάmicroβανε αυτονόητα τις πατροπαράδοτες microορφές σκέψης και πράξης51 Αυτές δηλαδή

που κληροδοτήθηκαν από το βυζαντινό και οθωmicroανικό του παρελθόν Πέραν αυτού οι

ίδιες οι ιδέες φαίνεται να σηmicroατοδοτούνται από ένα καθαρά ελληνικό περιεχόmicroενο

επηρεασmicroένο από τις δεδοmicroένες συνθήκες Έτσι η έννοια της ελευθερίας συνδέεται microε την

απελευθέρωση από τους Οθωmicroανούς και η έννοια της ισότητας αποδυναmicroώνεται από τις

τοπικιστικές εmicroφύλιες συγκρούσεις όσο για την έννοια της αδελφοσύνης η οποία

παρέπεmicroπε και στην αδελφοσύνη των λαών της βαλκανικής κατά το όραmicroα του Ρήγα δεν

απέδωσε πράγmicroα ούτως ή άλλως αδύνατο εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών που βίωναν

οι λαοί της βαλκανικής Προκύπτει λοιπόν το θέmicroα αν οι ιδέες αυτές είχαν κοινωνικό ή

αποκλειστικά εθνικό χαρακτήρα

Και σε επίπεδο αρχηγών όmicroως εmicroφανίζεται σύγχυση ως προς τη σύνθεση microεταξύ

των απελευθερωτικών και χειραφετητικών ιδεών από τη microια ευρωπαϊκής ή ελληνικής

51 Παπαρίζος (σελ 80)

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

2

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του rsquo90 η έννοια της ιδιότητας του πολίτη

(citizenship) εmicroφανίστηκε ως όρος κλειδί στις κοινωνικές επιστήmicroες Βέβαια δεν είναι

καθόλου καινούργια Το ανανεωmicroένο ενδιαφέρον που παρουσιάζεται αρκετές δεκαετίες

microετά την ενδελεχή επεξεργασία της από τον Βρετανό TH Marshall στη microεταπολεmicroική

Βρετανία δεν είναι τυχαίο Σχετίζεται στενά microε τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες στο

τέλος του 20ου αιώνα microε τη microετανάστευση την Ευρωπαϊκή Ένωση την πτώση των

κοmicromicroουνιστικών καθεστώτων και το φαινόmicroενο των εκ νέου αναδυόmicroενων εθνικισmicroών

αλλά και νέων κοινωνικών κινηmicroάτων όπως ο Φεmicroινισmicroός ενώ επίσης σχετίζεται microε τις

αλλαγές σε πολιτικούς προσανατολισmicroούς πχ νεοφιλελευθερισmicroός και επανα-

προσανατολισmicroός των πολιτικών πρόνοιας

Στην παρούσα εργασία θα εξετάσω τον ιδιαίτερο τύπο του πολίτη που έχει

αναπτυχθεί στην Ελλάδα κάνοντας microια αναδροmicroή στο ιστορικό παρελθόν και εστιάζοντας

στους συσχετισmicroούς του παρόντος microε το παρελθόν Ο λόγος που αναφέροmicroαι σε έναν

ιδιαίτερο τύπο πολίτη είναι γιατί οι ιστορικές συνθήκες στην Ελλάδα έχουν διαmicroορφώσει

έναν τύπο διαφορετικό από αυτόν που αναπτύχθηκε στη ∆υτική Ευρώπη ενώ και στην

πρόσφατη ιστορία τους microε την ένταξή τους στην ΕΕ οι έλληνες πολίτες καλούνται να

συmicroπορευθούν microε τις αρχές και τις αντιλήψεις κλασσικών Ευρωπαϊκών χωρών αλλά και microε

τις αλλαγές κοσmicroοθεωρίας που συνοδεύουν την Παγκοσmicroιοποίηση

Θα ξεκινήσω κάνοντας microια ιστορική ανασκόπηση στην έννοια της ιδιότητας του

πολίτη από την αρχή της εmicroφάνισής της στον ευρωπαϊκό χώρο microέχρι σήmicroερα microε έmicroφαση

κατrsquo αρχήν στη θεωρία του TH Marshall διότι microέσα από αυτήν προβάλλεται όχι απλά το

τί σηmicroαίνει ιδιότητα του πολίτη αλλά κυρίως το πώς λειτουργεί Ακολούθως θα παραθέσω

στοιχεία από την εξέλιξή της στην Ελλάδα έτσι ώστε να υπάρξει ένα πεδίο σύγκρισης και

να προβληθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του έλληνα πολίτη αλλά και κάποιες από τις

αιτίες που διαmicroόρφωσαν τα συγκεκριmicroένα χαρακτηριστικά

Ι∆ΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ∆ΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ

Εισαγωγή Για την οικονοmicroία της συζήτησης θα αρχίσω microε microια κλασσική παραδοχή το

καλύτερο πλαίσιο που ως τώρα έχει βρεθεί για microια ζωή ανταποκρινόmicroενη σε κάποιες

βασικές ανθρώπινες ανάγκες είναι η πολιτική κοινότηταmiddot και microάλιστα όσον αφορά στις

δυτικές κοινωνίες η δηmicroοκρατικά οργανωmicroένη κοινότητα Με όλες τις αδυναmicroίες του το

δηmicroοκρατικό κράτος έχει ως τώρα γίνει αποδεκτό ως το καλύτερο που microπορούmicroε να

3

έχουmicroε Μέσα σε αυτό όχι microόνο microπορούmicroε αλλά και πρέπει να επιδιώκουmicroε να είmicroαστε

πολίτες1 ∆ηλαδή microέλη ελεύθερα και πλήρως αφοσιωmicroένα που λαmicroβάνουν από κοινού

αποφάσεις Το να δραστηριοποιούmicroαστε πολιτικά microαζί microε τους συν - πολίτες microας

καθορίζοντας συλλογικά την κοινή microας microοίρα microας εξασφαλίζει microια καλύτερη ζωή ενώ

ταυτόχρονα microας εκφράζει ως όντα ορθολογικά και ηθικά Αναγνωρίζουmicroε καλύτερα τους

εαυτούς microας ως άτοmicroα που προτείνουν διαλέγονται και αποφασίζουν2

Το παραπάνω επιχείρηmicroα ανάγεται στους αρχαίους Έλληνες microεν αλλά είναι

καλύτερα αναγνωρίσιmicroο στις νεοκλασσικές του εκδοχές όπως στο επιχείρηmicroα του

Rousseau ο οποίος κατανοεί την ιδιότητα του πολίτη ως ηθική δράση σύλληψη που

αποτελεί microία από τις κύριες πηγές του δηmicroοκρατικού ιδεαλισmicroού3 Το ίδιο επιχείρηmicroα

διαπνέει τις θέσεις πολλών διανοητών ενώ αποτελεί την κεντρική ιδέα της δηmicroοκρατίας

και έχει παίξει κεντρικό ρόλο στα κατά διάφορες ιστορικές περιόδους αιτήmicroατα για

κοινωνική δικαιοσύνη από microειονεκτούσες κοινωνικές οmicroάδες εργάτες γυναίκες microαύροι

νέοι microετανάστες όλοι στήριξαν τις διεκδικήσεις τους στην ιδιότητά τους ως microελών

κοινωνικών συνόλων4

Η ιδιότητα του πολίτη λοιπόν είναι κεντρικό χαρακτηριστικό της απόφασης των

ανθρώπων να συνυπάρξουν σε οργανωmicroένες κοινωνίες και κεντρικό συστατικό της

διαmicroόρφωσης της πολιτικής τους κουλτούρας Καθορίζει τον τρόπο microε τον οποίο

εντάσσεται το υποκείmicroενο microέσα στο σύνολο όχι microόνο τυπικά ndash όπως ορίζεται από τις

εκάστοτε εξουσίες ndash αλλά και ουσιαστικά εφόσον δεχτούmicroε ότι το κοινωνικό υποκείmicroενο

είναι δρων άρα διαmicroορφώνει σε ένα βαθmicroό και το ίδιο την πολιτική του πραγmicroατικότητα

Ο πολίτης πέρασε από διάφορα στάδια διαmicroόρφωσης και σηmicroασιοδότησης και

1 Η γνωστή ρήση του Τσόρτσιλ Η δηmicroοκρατία είναι η χειρότερη microορφή διακυβέρνησης microε εξαίρεση όλες τις άλλες δηλαδή είναι microε συγκριτικούς όρους η καλύτερη που microπόρεσαν να κατορθώσουν οι άνθρωποι (httpwwwenetgronlineonline_issuespid=51ampdt=14092007ampid=74795296) 2 Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995 (σελ 153 ndash 174) 3 Σε microια πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη ο Alain-Marc Rieu δείχνει πως κάθε περίοδος της ευρωπαϊκής ιστορίας που είναι σηmicroαντική για τη δηmicroοκρατία Αρχαία Ελλάδα ndash Αναγέννηση ndash Νεωτερικότητα περιέχει τη δική της lsquoκλειστήrsquo λογική και ότι οι κατοπινοί microελετητές διαβάζουν τα κείmicroενα των προγενέστερων lsquomicroεταφράζοντάςrsquo τα microε βάση τη δική τους ιστορική οπτική Συγκεκριmicroένα ο Rieu υποστηρίζει ότι ο τρόπος που ανιχνεύουmicroε το laquoκοινό για όλουςraquo δηλαδή τη δηmicroοκρατία αντανακλά και βασίζεται στις επιστήmicroες κάθε εποχής Scientific Revolutions and Ideas of Democracy στο European Democratic Culture Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) Routledge London 1995 (σελ 15-56) 4 Walzer (ό π )

4

εξακολουθεί να περνά και να αναδιαmicroορφώνεται ανάλογα microε τις εκάστοτε κοινωνικές

συνθήκες

16ος ndash 18ος αιώνας

Στον δυτικό κόσmicroο κατά το 16ο αιώνα τα βασίλεια έδωσαν τη θέση τους σε

γεωγραφικά καθορισmicroένα κράτη (territorial states) που σχηmicroάτισαν σταδιακά τα έθνη

κράτη Ο σχηmicroατισmicroός τους διασφάλισε τις συνθήκες microέσα στις οποίες microπόρεσε να

εδραιωθεί και να λειτουργήσει ο καπιταλισmicroός ενώ παράλληλα διευκόλυνε την

ορθολογική διοίκηση και παρέσχε το νοmicroικό πλαίσιο για ελεύθερη ατοmicroική και συλλογική

δράση στην πορεία του εκδηmicroοκρατισmicroού τους 5 Παράλληλα όmicroως ο σχηmicroατισmicroός του

έθνους κράτους έφερε τη σταδιακή εξαφάνιση της διάκρισης ανάmicroεσα στην εθνική

ταυτότητα και στην ιδιότητα του πολίτη διάκριση που επικρατούσε από τη ρωmicroαϊκή εποχή

και αποτυπώνεται στη ρίζα της λέξης natio στα λατινικά δηλαδή γέννηση ndash προέλευση η

οποία αναφερόταν σε φυλές και λαούς όχι οργανωmicroένους σε πολιτικά σύνολα εν αντιθέσει

microε το civitas που αναφερόταν σε οργανωmicroένες κοινωνίες

Η διάκριση των δυο εννοιών διατρέχει και το Μεσαίωνα και φτάνει ως τα πρώτα

νεώτερα χρόνια Από τα microέσα όmicroως του 18ου αιώνα οι διαφορές στην έννοια ανάmicroεσα στην

εθνική ιδιότητα και στην έννοια του πολίτη σταδιακά εξαφανίζονται Μετά τη Γαλλική

επανάσταση και στην πορεία σχηmicroατισmicroού εθνών ndash κρατών microπαίνουν τα θεmicroέλια για

πολιτισmicroική και εθνική οmicroοιογένεια πάνω στην οποία αργότερα από τα τέλη του 18ου

αιώνα και microετά έγινε δυνατός ο εκδηmicroοκρατισmicroός της διακυβέρνησης αν και εις βάρος

εθνικών microειονοτήτων

Ιδιότητα του Πολίτη και Εθνική ιδιότητα

Με τη Γαλλική Επανάσταση το έθνος γίνεται η πηγή του κυρίαρχου κράτους

∆ίδεται στα έθνη το δικαίωmicroα του πολιτικού τους αυτοπροσδιορισmicroού και η έννοια του

όρου τείνει ολοένα να microεταστραφεί από έννοια που προσδιόριζε microια προ-πολιτική

κατάσταση σε έννοια που ταυτίζει την εθνική ιδιότητα microε την ιδιότητα του πολίτη6 Η ιδέα

του έθνους αποτέλεσε βασική έmicroπνευση των ιστορικών και των συγγραφέων της

ροmicroαντικής περιόδου και ο εθνικιστικός7 της προσανατολισmicroός θεmicroελίωσε microια ιδέα

συλλογικής ταυτότητας που έπαιξε λειτουργικό ρόλο στην εφαρmicroογή της ιδιότητας του

πολίτη όπως αυτή ξεπήδησε από τη Γαλλική Επανάσταση

5 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) (σελ 342) 6 Habermas ( σελ 343) 7 Που σαν σχολή ονοmicroάστηκε και εθνικός ροmicroαντισmicroός (national romanticism)

5

laquoΤο έθνος κράτος και η δηmicroοκρατία είναι δίδυmicroα που

γεννήθηκαν από τη Γαλλική Επανάσταση Από

πολιτισmicroική άποψη και τα δύο έχουν αναπτυχθεί στη σκιά

του εθνικισmicroούraquo8

Παρόλα αυτά η παραπάνω σταδιακή ταύτιση δεν γίνεται χωρίς προβληmicroατισmicroό -

΄παρεmicroβολέςrsquo της ίδιας της πραγmicroατικότητας που να την αmicroφισβητούν Έτσι λοιπόν στην

πράξη εκατό χρόνια microετά την επανάσταση όταν παρουσιάζεται η ανάγκη υπεράσπισης

της Αλσατίας από τους Γάλλους έναντι των διεκδικήσεων της Γερmicroανικής Αυτοκρατορίας

ο Ερνέστ Ρενάν αναφέρεται στη Γαλλική εθνικότητα των κατοίκων ακριβώς βασιζόmicroενος

στην αντίληψη του έθνους ως έθνους πολιτών Σε microια διάλεξη το 1882 απαντώντας στην

δική του ρητορική ερώτηση laquoτι είναι έθνοςraquo το ορίζει ως ένα laquoκαθηmicroερινό

δηmicroοψήφισmicroαraquo Αυτό που εννοούσε ο Renan ήταν ότι τα microέλη του έθνους συmicromicroετέχοντας

καθηmicroερινά στη ζωή του συγκατατίθενται αφενός στην ύπαρξή του και αφετέρου στην

δική τους συνεχή ιδιότητα microέλους του Η περιοχή της Αλσατίας ήταν εθνοτικά

περισσότερο γερmicroανική παρά γαλλική ενώ και η αλσατική γλώσσα είναι microια

δυτικογερmicroανική γλώσσα Ο Renan αντιτίθεται σε τέτοια laquoαντικειmicroενικάraquo κριτήρια για τον

καθορισmicroό ενός έθνους Είδε το έθνος ως οmicroάδα laquoπου έχει κάνει microεγάλα πράγmicroατα microαζί

και που επιθυmicroεί να κάνει περισσότεραraquo Ουσιαστικά το έθνος των πολιτών δεν αντλεί

την ταυτότητά του από κάποιες κοινές εθνοτικές και πολιτισmicroικές ιδιότητες αλλά από την

άσκηση των microελών στην ιδιότητά τους ως πολίτες Η θέση του Ρενάν αποτελεί microια πρώτη

απάντηση ενάντια στην ταύτιση της ιδιότητας του πολίτη microε την εθνική ταυτότητα

συζήτηση που θα ενταθεί στα microετανεωτερικά χρόνια microε έmicroφαση στην αποκαθήλωση της

αντίληψης περί οmicroοιογένειας των εθνικών κρατών

Αν το ροmicroαντικό ιδεώδες συνέδεσε την ιδιότητα του πολίτη microε την εθνική

ταυτότητα το 1873 στην Αγγλία συνδέεται άmicroεσα microε την κοινωνική τάξη Στο άρθρο microε

τίτλο laquoΤο microέλλον των εργατικών τάξεωνraquo ο οικονοmicroολόγος Alfred Marshall9 (1842-1929)

διατυπώνει την ιδέα ότι η ιδιότητα του πολίτη είναι θεmicroελιώδης προϋπόθεση για έναν

πολιτισmicroένο βίο Εύχεται να microπορούσαν όλοι οι άνθρωποι σε όλες τις κοινωνίες να

Ιδιότητα του Πολίτη και κοινωνική Τάξη Η κατά Marshall και Marshall ιδιότητα του πολίτη

8 Habermas( σελ 342) 9 Άγγλος οικονοmicroολόγος (1842 - 1929) Είναι ο κυριότερος εκπρόσωπος της αγγλικής Σχολής Φιλελεύθερος Επέκτεινε τα οικονοmicroικά πέρα από την κλασσική εστίασή τους στην οικονοmicroία της αγοράς ως microελέτη της ανθρώπινης συmicroπεριφοράς προσδίδοντας έτσι microια υπολανθάνουσα κοινωνιολογική χροιά

6

ζήσουν τη ζωή ενός gentleman ενός laquoκυρίουraquo και αναλύει πώς θα microπορούσε να καλυφθεί

το κόστος της microετατροπής των ανθρώπων του άχθους σε κυρίους Και αυτός τον οποίο

όρισε ως gentleman δεν είναι ο άνθρωπος που διαθέτει καλούς τρόπους αλλά ο

καλλιεργηmicroένος άνθρωποςmiddot αυτός που έχει πρόσβαση στο συλλογικό κοινωνικό

κεκτηmicroένο στο σύνολο δηλαδή του πολιτισmicroού (πολιτισmicroικά και υλικά αγαθά) τον οποίο η

κοινωνία ολόκληρη ως κοινό απόκτηmicroα έχει δηmicroιουργήσει10 Το ζητούmicroενο λοιπόν για

τον A Marshall είναι η απόλαυση των συνθηκών που διασφαλίζουν έναν πολιτισmicroένο βίο

Αυτό προϋποθέτει την πρόσβαση όλων σε ένα microερίδιο της κοινωνικής κληρονοmicroιάς

πράγmicroα που απαιτεί να είναι όλοι πλήρη microέλη microιας κοινωνίας δηλαδή πολίτες Η σύλληψη

αυτή του Marshall εmicroπεριέχει την αποδοχή microιας θεmicroελιακής ισότητας συνυφασmicroένης microε το

νόηmicroα της ιδιότητας του πολίτη11 Η εκπαίδευση είναι ο κύριος δρόmicroος microέσω του οποίου

microπορεί αυτό το ζητούmicroενο να επιτευχθεί αφού έτσι οι πολίτες θα microάθουν ουσιαστικά την

σηmicroασία της έννοιας και θα εκτιmicroήσουν την πορεία της εξέλιξής τους σε laquoκυρίουςraquo Είναι

δε το microόνο δικαίωmicroα για το οποίο θεωρεί ότι το κράτος πρέπει να φροντίσει ακόmicroα και

επιβάλλοντάς το στους πολίτες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι αίρεται κάθε οικονοmicroική

ανισότητα αφού η πλήρης συmicromicroετοχή σε microια κοινότητα microπορεί να συνυπάρξει microε τις

ανισότητες που διακρίνουν τις διάφορες οικονοmicroικές βαθmicroίδες της κοινωνίας Με αυτόν

τον τρόπο ο A Marshall συmicroβιβάζει την πρότασή του για τον πολίτη microε τις οικονοmicroικές

του θεωρίες αποφεύγοντας να πλησιάσει microε τη θεωρία του τις σοσιαλιστικές θεωρίες για

πλήρη ισότητα

Ο όρος laquoκύριοςraquo microπορεί να αντικατασταθεί microε τον όρο laquoπολιτισmicroένοςraquo προτείνει ο

TH Marshall το 1949 στο κλασσικό του κείmicroενο Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη -

καταγραφή οmicroιλίας του προς τιmicroήν του παραπάνω οικονοmicroολόγου Σrsquo αυτό προσεγγίζει

εξελικτικά την έννοια της ιδιότητας του πολίτη και microε αφορmicroή την ουτοπική και σχεδόν

αποικιοκρατική προσέγγιση του Alfred Marshall ανατρέχει στην ιστορική εξέλιξη της

έννοιας της ιδιότητας του πολίτη ndash εξέλιξη η οποία έχει υπαγορεύσει τη διάκρισή της σε

τρία συστατικά στοιχεία που τη συγκροτούν ατοmicroικό πολιτικό και κοινωνικό12

Το ατοmicroικό στοιχείο περιλαmicroβάνει όλα εκείνα τα δικαιώmicroατα που χαρακτηρίζουν

την ελευθερία του ατόmicroου δηλαδή προσωπική ελευθερία ελευθερία έκφρασης σκέψης

10 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη (σελ 40)11 όπου σύmicroφωνα microε τον T H Marshall ιδιότητα του πολίτη σηmicroαίνει πλήρης συmicromicroετοχή σε microια κοινότητα ( σελ 40) 12 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη (σελ 43)

7

και πίστης ιδιοκτησία ελεύθερη σύναψη συmicroβάσεων και απονοmicroή δικαιοσύνης Ο θεσmicroός

που συνδέεται πιο άmicroεσα microε τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα είναι τα δικαστήρια αφού αυτά

επιτελούν τις νόmicroιmicroες διαδικασίες microέσα από τις οποίες υπερασπίζεται και διεκδικεί κανείς

όλα του τα δικαιώmicroατα Ο Μάρσαλ θεωρεί ότι τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα αναφέρονται στο

άτοmicroο ως laquoδρων υποκείmicroενοraquo και όχι ως laquoκαταναλωτήraquo και αποτελούν την έκφραση και

εξωτερίκευση της κοινωνικοποίησης Γίνονται δε microέρος της προσωπικότητας του

υποκειmicroένου στοιχείο της κουλτούρας του θεmicroέλιο της ικανότητάς του για κοινωνική

δράση σε ένα δηmicroοκρατικό πολιτισmicroό13

Το πολιτικό στοιχείο αναφέρεται στην άσκηση πολιτικής δύναmicroης στο δικαίωmicroα

του εκλέγειν και εκλέγεσθαι το οποίο θεσmicroικά εκφράζεται microε το κοινοβούλιο και τα

όργανα της τοπικής αυτοδιοίκησης

Το κοινωνικό στοιχείο τέλος περιλαmicroβάνει όλο το φάσmicroα των δικαιωmicroάτων που

αφορούν στην οικονοmicroική ευηmicroερία και ασφάλεια στην πλήρη συmicromicroετοχή στην κοινωνική

κληρονοmicroιά εν ολίγοις στο δικαίωmicroα να ζει κανείς τη ζωή ενός πολιτισmicroένου όντος όπως

αυτό ορίζεται από την ευρεία αποδοχή του στη συγκεκριmicroένη κοινωνία Θεσmicroικά το

κοινωνικό στοιχείο εκφράζεται στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και τις κοινωνικές υπηρεσίες

Εξ ου και η κρίσιmicroη σηmicroασία της εκπαίδευσης και των κοινωνικών παροχών Η ελευθερία

της έκφρασης δεν έχει κανένα νόηmicroα αν λόγω έλλειψης microόρφωσης δεν έχεις τίποτα

αξιόλογο να πεις και κυρίως κανένα microέσο να ακουστείς όταν τελικά το λες14

Πηγαίνοντας αρκετά πίσω στην ιστορία τα τρία αυτά στοιχεία συναντώνται

συνυφασmicroένα Ο διαχωρισmicroός είναι τόσο δύσκολος όσο δύσκολο είναι να διαχωριστεί το

κράmicroα των θεσmicroών του κράτους στους οποίους αντιστοιχεί ένα επίσης κράmicroα

δικαιωmicroάτων Στις φεουδαρχικές κοινωνίες για παράδειγmicroα τα δικαιώmicroατα και οι

υποχρεώσεις που συνέθεταν την ιδιότητα του πολίτη ήταν αυστηρά τοπικά Η κοινωνική

θέση αποτελούσε το διακριτικό στοιχείο της κοινωνικής τάξης και το microέτρο της

ανισότητας καθώς δεν υπήρχε ένα οmicroοιόmicroορφο σύνολο δικαιωmicroάτων και υποχρεώσεων τα

οποία να απονέmicroονται σε όλους τους άνδρες ανεξαρτήτως καταγωγής και τάξης microόνο

επειδή ήταν microέλη της κοινωνίας Στο Μεσαίωνα το σήmicroερα αυτονόητο δικαίωmicroα στην

εργασία εmicroποδιζόταν από την έλλειψη ελευθερίας της microετακίνησης ενώ η επαγγελmicroατική

πορεία του κάθε ατόmicroου ήταν άρρηκτα συνυφασmicroένη microε την κοινωνική του τάξη και τους

13 T H Marshall T Bottomore (σελ142) 14 T H Marshall T Bottomore (σελ 69)

8

περιορισmicroούς που επέβαλλαν οι επαγγελmicroατικές συντεχνίες Είναι η σταδιακή microετάβαση

προς το σύγχρονο κόσmicroο που εισήγαγε τη διαφοροποίηση και την εξέλιξη των τριών

στοιχείων15

Όταν λοιπόν οι θεσmicroοί στους οποίους βρίσκουν έκφραση τα τρία στοιχεία της

ιδιότητας του πολίτη διαχωρίστηκαν κατέστη δυνατή και η εξέλιξη του καθενός

ξεχωριστά Η εξέλιξη αυτή καθορίστηκε από τις ιδιόmicroορφες αρχές τους και microόνο στην

εποχή του ο Marshall αναγνωρίζει την κατάληξη σε microια σχετική συmicroπόρευσή τους

Συσχετίζει συγκεκριmicroένα την εξέλιξη των ατοmicroικών δικαιωmicroάτων microε τις ιστορικές

εξελίξεις του 18ου αιώνα των πολιτικών microε τον 19ο και των κοινωνικών microε τον 20ό

Οι σύγχρονες κοινωνίες εκπληρώνουν την ευχή του A Marshall microέσω της

ιδιότητας του πολίτη η οποία κατακτάται και προϋποθέτει ένα δεσmicroό διαφορετικού είδους

από εκείνον των προ-καπιταλιστικών κοινωνιών που στήριζαν τη συνοχή τους στο microύθο

τα συγγενικά δίκτυα και την ιστορία κοινής καταγωγής Σύmicroφωνα microε τον Marshall

πρόκειται για ιδιότητα συλλογική που προκύπτει από τη συmicromicroετοχή στην κοινότητα

Άλλωστε το κύριο στοιχείο της αντίληψης για την κοινωνική θέση του πολίτη στις

καπιταλιστικές κοινωνίες είναι

laquoη άmicroεση αίσθηση συmicromicroετοχής στην κοινότητα βασισmicroένη στην

προσήλωση σε έναν κοινό πολιτισmicroό Είναι η αφοσίωση

ελεύθερων ανθρώπων που έχουν δικαιώmicroατα και

προστατεύονται από ένα κοινό δίκαιοraquo 16

Η ίδια η ανάπτυξη της αφοσίωσης των πολιτών στην κοινωνία στην οποία

ανήκουν συmicroβαδίζει απόλυτα microε την πάλη για την κατάκτηση δικαιωmicroάτων και τη

microετέπειτα απόλαυσή τους17 laquoΠολίτης είναι εκείνος που παλεύει κατακτά συmicromicroετέχει

απολαmicroβάνει και γιrsquo αυτό και ενστερνίζεται υπερασπίζεται εκφράζει έντονα πίστη και

αφοσίωση σrsquo αυτό που του ανήκει και microάλιστα όχι microόνο ως άτοmicroο αλλά και συλλογικάraquo18

Μιλά δηλαδή ο Marshall για την laquoεκ της συmicromicroετοχής ιδιότητα του πολίτηraquo που δεν είναι

15 ∆ιευκρινίζει (σελ 44) ότι η ιδιότητα του πολίτη έτσι όπως την προσεγγίζει ο ίδιος και επιθυmicroεί να την ακολουθήσει ιστορικά τοποθετείται εξ ορισmicroού σε εθνικό επίπεδο Έτσι περιπτώσεις ενισχυmicroένων δικαιωmicroάτων και γνήσιας και ισότιmicroης ιδιότητας του πολίτη στην περίοδο της φεουδαρχίας δεν αλλάζουν την τοποθέτησή του για την ιστορική εξέλιξή της 16 T H Marshall T Bottomore (σελ 16) 17 T H Marshall T Bottomore (σελ 75) 18 T H Marshall T Bottomore (σελ 16)

9

ατοmicroική αλλά αντίθετα δηmicroόσια και κοινή σε όλους όσοι είναι πλήρη microέλη microιας

συγκεκριmicroένης κοινωνίας

Είναι φανερό ότι η έννοια της ιδιότητας του πολίτη είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένη

και εξαρτάται άmicroεσα από την εξέλιξη των συστατικών της στοιχείων που είναι τα

δικαιώmicroατα Και ο λόγος που microέσα στους αιώνες η συζήτηση και η πάλη περί δικαιωmicroάτων

είναι ατέρmicroονη είναι ότι υπάρχει άνιση κατανοmicroή τους Το πέρασmicroα από τις προ-

καπιταλιστικές κοινωνίες στις καπιταλιστικές είναι πολύ σηmicroαντικό για την εξέλιξη της

ιδιότητας του πολίτη εφόσον είναι συνυφασmicroένη για microια microεγάλη περίοδο της ιστορίας

συγκεκριmicroένα ως το τέλος του 19ου αι microε την εξέλιξη του καπιταλισmicroού19 Σχήmicroα

οξύmicroωρο αφού ο καπιταλισmicroός είναι σύστηmicroα ανισότητας ενώ η επιδίωξη της ιδιότητας

του πολίτη δηmicroιουργεί ώθηση για ένα πληρέστερο microέτρο ισότητας εmicroπλουτίζοντας τα

στοιχεία που συνθέτουν την κοινωνική θέση των ατόmicroων και ταυτόχρονα επιδιώκοντας

την αύξηση του αριθmicroού εκείνων στους οποίους παραχωρούνται20

Η έλευση του 20ου αι φέρνει microαζί της την ανάπτυξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων

που microέχρι τότε ελάχιστα είχαν αναπτυχθεί και κατά συνέπεια την πρώτη σύγκρουση microε τον

καπιταλισmicroό αφού γίνεται όλο και πιο έντονη η ανάγκη της αναδιαmicroόρφωσης των

κοινωνικών τάξεων Για τον Marshall η ιστορική εξέλιξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων

είναι θετική άρα η θέση των κατώτερων τάξεων βελτιώνεται και η συνεχής αναβάθmicroιση

της ενεργούς ιδιότητας του πολίτη λειτουργεί αποδοτικά αναπτύσσοντας το κράτος

πρόνοιας ενώ παράλληλα διατηρείται συmicroβατότητα microε τη λειτουργία της αγοράς και την

ανισότητα της ταξικής δοmicroής Έτσι λοιπόν στην πορεία προς microεγαλύτερη κοινωνική

ισότητα στάδιο - στόχος της εξέλιξης της ιδιότητας του πολίτη θεωρείται η ενίσχυση των

κοινωνικών δικαιωmicroάτων που microε τη σειρά τους επιδρούν στις κοινωνικές τάξεις

Βέβαια η εξελικτική αυτή πορεία δεν ήταν ούτε αυτόmicroατη ούτε αυτονόητη Η

αισιοδοξία του Marshall απηχούσε την αισιοδοξία και τις διαθέσεις της microεταπολεmicroικής

εποχής τότε που πράγmicroατι διατυπώνονταν πολλές αισιόδοξες υποσχέσεις για ένα

καλύτερο microέλλον Οι δε αλmicroατώδεις ρυθmicroοί οικονοmicroικής ανάπτυξης στις δεκαετίες του

1950 και 1960 στις περισσότερες δυτικοευρωπαϊκές χώρες υποβοήθησαν πολιτικές

πρόνοιας και αλλαγές στην κατανοmicroή του πλούτου και του εισοδήmicroατος που ενίσχυσαν microια

πορεία προς microεγαλύτερη ισότητα

19T H Marshall T Bottomore (σελ 63) 20 T H Marshall T Bottomore (σελ 62)

10

Το νόηmicroα της ιδιότητας του πολίτη τίθεται εκ νέου στο προσκήνιο microετά το τέλος

του ψυχρού πολέmicroου και την παγκόσmicroια αναδιάταξη του κράτους microε βάση τις απαιτήσεις

της αγοράς Σαράντα χρόνια microετά τον TH Marshall το 1989 ο Tom Bottomore θα

ασκήσει κριτική στην προσέγγιση του πρώτου για την laquoηmicroιαυτόmicroατηraquo εξελικτική τάση των

δικαιωmicroάτων21 Θα στηρίξει την κριτική του σε σηmicroεία αντιξοοτήτων που χαρακτηρίζουν

τις εξελίξεις στις microετέπειτα κοινωνίες στο γεγονός ότι η δράση των κοινωνικών τάξεων

υπήρξε καταλυτική για την εξέλιξη της microορφής του πολίτη και θα στηριχθεί επίσης στην

περίπτωση της Ανατολικής Ευρώπης κατά την εποχή του λεγόmicroενου υπαρκτού

σοσιαλισmicroού όπου η microεγάλη ανάπτυξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων συνοδεύτηκε από

δραστικό περιορισmicroό των ατοmicroικών και πολιτικών δικαιωmicroάτων

Η απαισιόδοξη πλευρά της πραγmicroατικότητας

∆ηmicroιουργείται δηλαδή από την ίδια την ιστορική πραγmicroατικότητα ένα είδος

εmicroπλοκής σε σχέση microε αυτά που διατύπωσε ο Μάρσαλ και αφορά στο τρίτο στη σειρά

συστατικό στοιχείο της ιδιότητας του πολίτη ndash αυτό των κοινωνικών δικαιωmicroάτων ndash και

στο γεγονός ότι αποδείχτηκε ότι microπορούν να παραχωρηθούν χωρίς να παραχωρούνται

αντίστοιχα τα προηγούmicroενά τους τα πολιτικά ή τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα Η κοινωνική

προστασία των γυναικών κατά τον 19ο αι για παράδειγmicroα στηριζόταν ακριβώς στο

γεγονός ότι δεν ήταν πολίτες Άλλωστε η διαδικασία ανάπτυξης των πολιτικών

δικαιωmicroάτων microέχρι τα microέσα του 20ού αι αφορούσε microόνον τους άνδρες και το δηmicroοκρατικό

microοντέλο που οικοδοmicroήθηκε στην Ευρώπη εξ ορισmicroού δεν περιλάmicroβανε τις γυναίκες Το

φιλελεύθερο microοντέλο εξαίρεσε τις γυναίκες από την πολιτική κοινωνία και αποδέχθηκε τις

προϋπάρχουσες συνθήκες υποτέλειας σε σχέση microε το φύλο Εν ολίγοις ποτέ στις

φιλελεύθερες δηmicroοκρατίες οι γυναίκες δεν απόλαυσαν πλήρη δικαιώmicroατα στην ιδιότητα

του πολίτη Παρόλες τις διευρύνσεις της ιδιότητας του πολίτη τα τελευταία 30 χρόνια

ώστε αυτή σταδιακά να συmicroπεριλάβει microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του πληθυσmicroού22 microόλις στον

20ο αι άρχισαν να αποκτούν έστω και τυπικά το δικαίωmicroα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι

δικαίωmicroα που οριστικά γενικεύθηκε microετά το ∆εύτερο Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο23 Σε πολλές από

τις αναπτυγmicroένες χώρες ακόmicroα αντιmicroετωπίζονται σαν υποδεέστεροι πολίτες ενώ παρόmicroοιας

microεταχείρισης τυγχάνουν και άλλες κοινωνικές οmicroάδες όπως είναι οι εθνικές microειονότητες

21 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη microετά από σαράντα χρόνια στο Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη 22 Αρχικά δικαίωmicroα ψήφου είχαν οι έχοντες περιουσία και αργότερα όλος ο ενήλικος ανδρικός πληθυσmicroός 23 T H Marshall T Bottomore (σελ 149)

11

οι microετανάστες και οι οmicroοφυλόφιλοι Αυτό επιβεβαιώνεται από την άνθηση ποικίλων

microορφών ρατσισmicroού

Φαίνεται ότι οι δοmicroές των κοινωνικών ανισοτήτων ndash και όχι τα δικαιώmicroατα όπως

λέει ο Μάρσαλ ndash είναι microια Λερναία Ύδρα24 που τη γέννηση των πολλών κεφαλών της

δύσκολα προλαβαίνουmicroε Έτσι ακόmicroα και microέσα στο πλαίσιο της ενίσχυσης των κοινωνικών

δικαιωmicroάτων microπορούν ανάλογα και microε τις εκάστοτε πολιτικές επιλογές να δηmicroιουργηθούν

νέες ανισότητες Όπως συmicroβαίνει microε την περίπτωση της εκπαίδευσης για παράδειγmicroα

όπου η διευρυmicroένη παροχή εκπαιδευτικών ευκαιριών ωθεί στη δηmicroιουργία microιας νέας δοmicroής

κοινωνικής ανισότητας σε συνάρτηση microε την ανισότητα των ικανοτήτων Μέσω δε της

διασύνδεσης της εκπαίδευσης microε την επαγγελmicroατική δοmicroή η ιδιότητα του πολίτη

λειτουργεί σαν microηχανισmicroός κοινωνικής διαστρωmicroάτωσης

Η ταξική κατανοmicroή των εισοδηmicroάτων και του πλούτου οι κοινωνικές και

οικονοmicroικές συνθήκες η microισθοδοσία ο χαρακτήρας και ο σκοπός των κοινωνικών

υπηρεσιών η ποιότητα του περιβάλλοντος η υποδοmicroή για τον ελεύθερο χρόνο και την

καλλιέργεια των τεχνών (Robson 1976) η υγεία η κατοικία όλα αυτά διαφορετικές και

αλληλοσυνδεόmicroενες πλευρές του βιοτικού επιπέδου αποτελούν ταυτόχρονα βασικό πεδίο

των κοινωνικών δικαιωmicroάτων και κατά συνέπεια της ανάπτυξης της ιδιότητας του πολίτη25

Η φτώχεια όmicroως αυξάνεται αντί να microειωθεί ενώ οι φτωχοί γίνονται πια και υπεύθυνοι για

τη φτώχεια τους όπως υπονοείται από τις ηθικές υποδηλώσεις της ονοmicroασίας laquounderclassraquo

(τάξη των απόκληρων) που χρησιmicroοποιείται σε ΗΠΑ και Βρετανία για να συmicroπεριλάβει

microια microεγάλη κατηγορία πολύ φτωχών πολιτών (Lister 1990)26 Η φτώχεια συνεπάγεται όχι

microόνο περιορισmicroό των κοινωνικών αλλά και των ατοmicroικών δικαιωmicroάτων αφού

αντικειmicroενικά περιορίζεται η δυνατότητα των φτωχών πολιτών να τα ασκούν Με τη σειρά

τους συmicroπαρασύρονται τα πολιτικά δικαιώmicroατα και microε την απώλειά τους οι φτωχοί

περιθωριοποιούνται και πολιτικά 27

24 Ο Μάρσαλ έλεγε πως τα δικαιώmicroατα είναι microια Λερναία Ύδρα Όπου ένας δικτάτορας κόβει ένα κεφάλι δικαιωmicroάτων φυτρώνουν δυο 25 T H Marshall T Bottomore (σελ 142-143) 26 T H Marshall T Bottomore (σελ 153 - 155) 27 Αν αυτό γραφόταν για το 1990 επίσηmicroα στοιχεία του ΟΗΕ (2007) έδειξαν ότι microέχρι το 2005 το 10 του παγκόσmicroιου πληθυσmicroού απολάmicroβανε το 70 του παγκόσmicroιου πλούτου Βρίσκεται ακόmicroα microακρυά ο στόχος της χιλιετίας για microείωση της φτώχειας κατά 50 ως το 2015 Η όποια βελτίωση καταγράφει ο ΟΗΕ οφείλεται κυρίως στην αναθέρmicroανση της οικονοmicroίας της Κίνας που είχε ως συνέπεια τη microείωση του ποσοστού αυτών που ζουν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας από 33 σε 166 Στις άλλες χώρες όmicroως η κατάσταση παρουσιάζει πάρα πολύ microικρή βελτίωση ή έχει

12

Επιπλέον δεν microπορούmicroε πλέον να microιλάmicroε για την ιδιότητα του πολίτη microέσα στα

πλαίσια του έθνους κράτους εφόσον υπάρχουν ήδη πολυεθνικές οντότητες όπως η

Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και όταν εντός των εθνικών συνόρων του εκάστοτε κράτους

υπάρχει πολυmicroορφία η οποία ναι microεν είχε συγκαλυφθεί microε τις προσπάθειες εθνικής

οmicroογενοποίησης των κρατών αλλά οι microειονότητες πλέον αποκτούν σιγά σιγά φωνή ενώ

καλπάζουσες αλλαγές και κοινωνικά υποκείmicroενα (πχ microετανάστες) δίνουν νέο περιεχόmicroενο

στη σύγχρονη δηmicroοκρατία Τι γίνεται λοιπόν microε τα αντίστοιχα δικαιώmicroατα οmicroάδων που

προσδιορίζονται από εθνικά και πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά διαφορετικά από τα κυρίαρχα

της κάθε χώρας Εκεί σίγουρα υπάρχει ακόmicroα άνιση κατανοmicroή

Η microετανάστευση δηmicroιούργησε αναταράξεις τόσο σε σχέση microε την τυπική όσο και

σε σχέση microε την ουσιαστική ιδιότητα του πολίτη ενώ παράλληλα οι πολιτικές που

ακολουθούνται από τις διάφορες χώρες παρουσιάζουν σηmicroαντικές αποκλίσεις αν και

γενικά αναπτύσσεται τώρα η τάση περιορισmicroού της microετανάστευσης και της πρόσβασης

στην ιδιότητα του πολίτη Για παράδειγmicroα στη Γερmicroανία παλαιότερα αν και όχι τόσο

παλιά ξένοι εργάτες (Gastarbeiter ndash εργάτες επισκέπτες) αν και εγκατεστηmicroένοι στη χώρα

από καιρό - από τις δεκαετίες του rsquo60 και rsquo70 ανάλογα microε τις διακρατικές σχετικές

συmicroφωνίες - εξακολουθούσαν microέχρι πρόσφατα να στερούνται την ιδιότητα του πολίτη28

Από την άλλη microεριά τώρα που αποκτούν νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα περιορίζεται το δικαίωmicroα της

microετακίνησης και της δυνατότητας microετανάστευσης γενικότερα Υπάρχουν διάφορες

απόψεις αναφορικά microε τη φύση της ιδιότητας του πολίτη σε σχέση microε την εγκατάσταση

και τα δικαιώmicroατα του ατόmicroου ενώ σηmicroαντικά πολιτικά ζητήmicroατα εγείρονται κυρίως γύρω

από τη διπλή υπηκοότητα σε σχέση microε το εθνικό κράτος και την ιθαγένεια ειδικά όσον

αφορά laquoστην διπλή πίστηraquo29

Προτείνεται λοιπόν η εναλλακτική λύση των ανθρώπινων δικαιωmicroάτων που θα

οριστούν για να προσφέρουν εξασφάλιση σε κάθε άτοmicroο που ζει και εργάζεται σε microια

κοινότητα ανεξάρτητα από την εθνική προέλευση και την τυπική υπηκοότητα Το

επιδεινωθεί Οι όποιες microεταβολές των δεικτών της φτώχειας προς το καλύτερο συνοδεύονται από αυξανόmicroενη ανισότητα httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf 28 Αυτό έπαψε πλέον να ισχύει Το 2000 microια αλλαγή στο γερmicroανικό νόmicroο δίνει στα παιδιά microεταναστών που γεννιούνται εκεί τη γερmicroανική υπηκοότητα microε την προϋπόθεση οι γονείς τους να έχουν κατοικήσει νόmicroιmicroα στη χώρα για οκτώ χρόνια τουλάχιστον Και ο όρος guest worker έχει χάσει την νοηmicroατική φόρτιση που τον χαρακτήριζε 29 T H Marshall T Bottomore (σελ 179)

13

περιεχόmicroενό τους θεωρείται ότι περισσότερο αρmicroόζει στη σηmicroερινή πραγmicroατικότητα30 από

το προηγούmicroενο περιεχόmicroενο της ιδιότητας του πολίτη που εmicroπεριέχει την εντοπιότητα31

Σήmicroερα ζούmicroε σε έναν laquomicroετα-εθνικό αστερισmicroόraquo όρο που χρησιmicroοποιεί ο Juumlrgen

Habermas εννοώντας ότι το παραδοσιακό σχήmicroα του εθνικού κράτους δεν ανταποκρίνεται

πλέον στις ανάγκες των πολυεθνοτικών και πολυπολιτισmicroικών σύγχρονων κοινωνιών ενώ

υπάρχουν περιπτώσεις όπου το εθνικό κράτος εκχωρεί microέρος της κυριαρχίας του σε άλλα

σχήmicroατα οργάνωσης όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός του Habermas

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός δεν έχει απόλυτα διαδεχθεί την πραγmicroατικότητα του

έθνους ndash κράτους ακόmicroα κι αν ο συσχετισmicroός έθνος κράτος έδαφος έχει microετασχηmicroατιστεί

Αυτό γίνεται φανερό από τις εξάρσεις εθνικισmicroού που δεν χαρακτηρίζουν microεmicroονωmicroένες

χώρες αλλά γενικότερα τον κόσmicroο Και microάλιστα τείνουν να διεθνοποιούνται όπως στην

περίπτωση των αντιπαραθέσεων ελλήνων και σλαβοmicroακεδόνων microεταναστών στον Καναδά

και στην Αυστραλία κατά τη δεκαετία του 1990 τις οποίες ο αmicroερικανός ανθρωπολόγος

Loring Danforth περιέγραψε ως laquoεθνικισmicroό σε έναν διεθνικό κόσmicroοraquo32

Ο Habermas εστιάζει την προσοχή του στους ndash κοινωνικούς οικονοmicroικούς και

ηθικοπολιτικούς ndash όρους και στις προϋποθέσεις υπό τις οποίες το σύγχρονο δυτικό και

microάλιστα το ευρωπαϊκό κράτος microπορεί να ανακτήσει την αξιοπιστία του ενώπιον της

κοινωνίας και του πολίτη Η λύση κατά τον Habermas θα πρέπει να αναζητηθεί στα αξιακά

θεmicroέλια του ευρωπαϊκού ηθικού και πολιτικού πολιτισmicroού Η laquoνεοφιλελεύθερηraquo αντίληψη

που χαρακτηρίζει αφενός την οικονοmicroική επέκταση - οργάνωση της κοινωνίας παγκοσmicroίως

και αφετέρου τις ορθολογικές επιδιώξεις του ατόmicroου θα πρέπει να ανασκευασθεί υπό το

πρίσmicroα της νεωτερικής παράδοσης της ηθικής και πολιτικής αυτονοmicroίας Τα άτοmicroα

αναπτύσσουν το πλήρες δυναmicroικό τους όχι microόνον ως όντα που αυτο-καθορίζονται

οικονοmicroικά αλλά και ως πολίτες που αυτο-νοmicroοθετούνται πολιτικά33

Για τον Habermas η σηmicroασία και ο ρόλος των εθνών - κρατών είναι ακόmicroα ισχυρά

ενώ επίσης δεν θεωρεί λύση την δηmicroιουργία ενός παγκόσmicroιου κράτους Το απορρίπτει όχι

για λόγους πραγmicroατιστικούς αλλά για λόγους κανονιστικούς και δεοντολογικούς Ο

30 T H Marshall T Bottomore (σελ 181) 31 T H Marshall T Bottomore (σελ 157) 32 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 33 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003

14

κόσmicroος των εθνικών κρατών βρίσκεται microεν σε κατάσταση microετάβασης προς ένα microετα-

εθνικό σύστηmicroα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας αλλά δεν είναι η τεχνητή κατάργηση των

κρατών που έχει σηmicroασία αλλά η microετάβαση από ένα διεθνές δίκαιο που ρυθmicroίζει

διακρατικές σχέσεις σε έναν συνταγmicroατικό πατριωτισmicroό που θα εγγυάται την

προτεραιότητα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας των πολιτών34 Έναν πατριωτισmicroό που οδηγεί

στην ανάπτυξη microεταξύ πολιτών του λεγόmicroενου civic spirit τη νοοτροπία δηλαδή του

ανθρώπου που είναι δηmicroοκρατικά συνεπής κοινωνικά και οικολογικά ευαίσθητος και

πολιτισmicroικά ανεκτικός στην ετερότητα

Μια επιπλέον πρόταση γεννηmicroένη από τις συνθήκες της σύγχρονης εποχής

microετατοπίζει την έννοια από την εστίασή της στα νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα στην έννοια της

κοινωνικής διαδικασίας microέσα από την οποία άτοmicroα και κοινωνικές οmicroάδες εmicroπλέκονται

ενεργά στην διεκδίκηση και επέκταση ή και απώλεια δικαιωmicroάτων microέσω της ενεργού

συmicromicroετοχής35 Έτσι αναδύεται ο ρόλος των microητροπόλεων των κοσmicroοπολιτικών Global

Cities χώρων ευνοϊκών για τη ροή και διακίνηση ιδεών και κεφαλαίου προϊόντων και

κουλτούρας και microαζί αναδύεται και η έννοια του κοσmicroοπολίτη Σrsquo αυτήν η δύναmicroη της

κουλτούρας είναι τόσο ισχυρή ως προς τον προσδιορισmicroό του πολίτη που αναιρεί το

περιεχόmicroενό της ως τώρα Μιλάmicroε για microια microετα-εθνική ιδιότητα του πολίτη Σrsquo αυτήν την

περίπτωση αναζητείται ο ρόλος της Πόλης ως φορέα διαφύλαξης του πολίτη ndash του

κοσmicroοπολίτη που χαρακτηρίζεται από κινητικότητα εκκοσmicroίκευση αποδοχή της

υβριδικότητας και ανεκτικότητα36

Ο κοσmicroο-πολίτης

Μόνο που αναρωτιέmicroαι πώς microπορεί να επιτευχθεί ένα τέτοιο είδος ndash εξαιρετικού

στη θεωρητική του σύλληψη ndash πολίτη όταν microε βάση την πραγmicroατικότητα των ανισοτήτων

που επεκτείνονται σε τοπικό αλλά και σε παγκόσmicroιο επίπεδο ακόmicroα εντονότερα και

νοmicroιmicroοποιούνται από τις αρχές της παγκοσmicroιοποιηmicroένης οικονοmicroίας την ιδιότητα αυτή του

πολίτη microπορούν να την απολαmicroβάνουν microόνον οι αντίστοιχοι gentlemen του A Marshall

της σηmicroερινής εποχής Η τυπική νοmicroική ισότητα στην απόλαυση των δικαιωmicroάτων αλλά

και η κοινωνικά ουδέτερη έννοια της ιδιότητας του πολίτη microπορούν να χρησιmicroοποιηθούν

και συχνότατα χρησιmicroοποιούνται ως εργαλεία αποκλεισmicroού των microη ανηκόντων στο

κυρίαρχο microοντέλο laquoπολίτηraquo Συνεπώς για να προχωρήσουmicroε προς microορφές στις οποίες να

34 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 (σελ 257) 35 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 (σελ 5) 36 Isin (σελ 245-247)

15

ανταποκρίνεται η συνεχώς microεταβαλλόmicroενη σύνθεση των κοινωνιών πρέπει να λάβουmicroε

υπόψη τις υφιστάmicroενες κοινωνικές αλλά και οικονοmicroικές ανισότητες και αποκλεισmicroούς και

να λειτουργήσουmicroε προς την εξάλειψή τους Επιπλέον η βαθιά αποδοχή και η ειλικρινής

λειτουργία των ίδιων των πολιτών προς microια παγκόσmicroια κοινότητα αmicroοιβαίου σεβασmicroού

προϋποθέτει παιδεία σεβασmicroό κατrsquo αρχήν στον άmicroεσα πλησίον και όχι θεωρητικά και εξ

αποστάσεως αλλά και εξοmicroοίωση όλων microεταξύ τους πράγmicroα που πολύ απέχει από τη

σηmicroερινή αλλά και την άmicroεσα τουλάχιστον επικείmicroενη πραγmicroατικότητα

16

Η Ι∆ΙΟΤΥΠΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α

Η ΣΤΑΜΠΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ laquoΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣraquo

Στην ενότητα αυτή θα παρουσιάσω microια συνοπτική περιγραφή της ιδιαιτερότητας της

ελληνικής κοινωνίας σε σχέση microε τη δυτική Τονίζω το laquoσυνοπτικήraquo η διαmicroόρφωση της

ιδιότητας του πολίτη αγγίζει microια σειρά από ιστορικά πολιτικά και κοινωνικά θέmicroατα τα

οποία microάλιστα αποτελούν πεδίο διαmicroάχης και παραmicroένουν αmicroφισβητούmicroενα - η συζήτηση

που πυροδότησε σχετικά πρόσφατα το έργο του Huntington αποτελεί σαφή απόδειξη Στην

παρούσα εργασία όmicroως θα αναφερθώ σύντοmicroα και επιλεκτικά στα κυριότερα σηmicroεία και

microόνον όσον αφορά στην ελληνική κοινωνία αποφεύγοντας γενικότερες θεωρήσεις περί

laquoανατολικούraquo και laquoδυτικούraquo microοντέλου εξέλιξης που θα microπορούσαν να γεννήσουν

περαιτέρω θέmicroατα συζήτησης τα οποία δεν είναι εφικτό να συζητηθούν εδώ

Ως κοινωνία microε ιδιαίτερη ιστορική πορεία καθυστερηmicroένη εκβιοmicroηχάνιση και κατά

συνέπεια σχετική αδυναmicroία οmicroαλής λειτουργίας κοινωνίας πολιτών37 η ελληνική κοινωνία

εξακολουθεί να διατηρεί έναν ιδιαίτερο δυϊκό χαρακτήρα38 Βασικές όψεις είναι δύο

κουλτούρες αντίθετες και ανταγωνιστικές microεταξύ τους microε τη microία να χαρακτηρίζεται από

αγκίστρωση σε παραδόσεις και την άλλη να έχει ευρύτερο laquoεκσυγχρονιστικόraquo

εξωστρεφή προσανατολισmicroό Οι καταβολές της microιας πλευράς της ελληνικής πολιτικής

κουλτούρας της laquoπαρωχηmicroένηςraquo39 ή αυτόχθονης εσωστρεφούς και ξενόφοβης40 πρέπει

να αναζητηθούν στα αδύναmicroα κοινωνικά στρώmicroατα της βυζαντινής και οθωmicroανικής

περιόδου Η εσωστρεφής πολιτική κουλτούρα χαρακτηρίζεται από

bull Ένα σύνδροmicroο πολιτισmicroικής κατωτερότητας απέναντι στο δυτικό κόσmicroο σε

συνδυασmicroό microε microια δυσανάλογα υπερβολική εικόνα της σηmicroασίας της Ελλάδας που

έχει την τάση να οδηγεί σε laquomicroια συνωmicroοτική ερmicroηνεία των γεγονότωνraquo41

bull Μια διάχυτη και υπερβολική αλλά και εύθραυστη αίσθηση εθνικισmicroού

37 Ο Alexander Gerschenkron ήταν από τους πρώτους που έδειξαν ότι όσο νωρίτερα επέρχεται η εmicroπειρία της εκβιοmicroηχάνισης τόσο ισχυρότερος είναι ο ρόλος που παίζει η κοινωνία των πολιτών στον πολιτισmicroικό οικονοmicroικό κοινωνικό και πολιτικό σχηmicroατισmicroό που συνδέεται microε αυτήν την εmicroπειρία ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης (σελ 29) 38 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αθήνα Αλεξάνδρεια 2000 39 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 40 Οι δεύτεροι χαρακτηρισmicroοί οφείλονται στον Μουζέλη 41 Σε αυτό το σηmicroείο ο Ν ∆ήmicroου στη lsquo∆υστυχία του να είσαι Έλληναςrsquo υποστηρίζει ότι ο Έλληνας έχει ένα διπλό Εθνικό Σύmicroπλεγmicroα Κατωτερότητας ένα απέναντι στο χρόνο (απέναντι στους προγόνους του) κι ένα απέναντι στο χώρο (απέναντι στους Ευρωπαίους)

17

bull Μια ιδιαίτερη αντίληψη για τη δηmicroοκρατία και την ιδιότητα του πολίτη η οποία

διαχρονικά έπαιξε προβληmicroατικό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις

που επηρέασαν τη διαδικασία εκδηmicroοκρατισmicroού στην Ελλάδα Στο κράτος

αποδίδεται κυρίαρχος ρόλος ενώ τα πολιτικά και αστικά δικαιώmicroατα εκπηγάζουν

από αυτό και δεν ενυπάρχουν στα άτοmicroα42

bull Την χαρακτηρίζει ακόmicroα τοπικισmicroός επαρχιωτισmicroός και λανθάνων αυταρχισmicroός

Η κουλτούρα της άλλης κατεύθυνσης της microεταρρυθmicroιστικής της οποίας τις απαρχές

βρίσκουmicroε στις κοινότητες της ελληνικής διασποράς στο χώρο της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας στα κοινωνικά στρώmicroατα και τις ελίτ που ταυτίζονται microε δραστηριότητες

πολιτισmicroικές οικονοmicroικές και πολιτικές συνδεδεmicroένες microε το διεθνές σύστηmicroα

χαρακτηρίζεται από

bull Κοσmicroικότητα και εξωστρέφεια στον προσανατολισmicroό της

bull Εmicroπνέεται από τα έθνη της βιοmicroηχανικής ∆ύσης

bull Πρόκειται για κουλτούρα microε microεταρρυθmicroιστικές laquoεκσυγχρονιστικέςraquo τάσεις

Οι δύο κουλτούρες είναι διαρθρωmicroένες microε τέτοιο τρόπο που καmicroία από τις δύο δεν microπορεί

να επιβάλει microόνιmicroα τη λογική της στην άλλη Αντίθετα πότε η microία και πότε η άλλη

επικρατεί ανάλογα microε την οικονοmicroική και κοινωνικοπολιτική συγκυρία43 Πέραν αυτού

διαποτίζουν τόσο τις διάφορες ελίτ όσο και το ευρύτερο κοινό ενώ βρίσκονται microέσα σε

όλα τα κόmicromicroατα και ο δυϊκός τους χαρακτήρας υπερβαίνει όλες τις άλλες τοmicroές που

εκφράζονται από τον κοmicromicroατικό ανταγωνισmicroό44

Η θρησκευτική και πολιτική κληρονοmicroιά του Βυζαντίου είναι microια πολύ βασική

παράmicroετρος που εξηγεί σηmicroαντικές πλευρές της σύγχρονης ελληνικής κουλτούρας

∆ιατηρήθηκε συντηρήθηκε και ενσωmicroατώθηκε microέχρι και στις τρέχουσες διαδικασίες

παραγωγής και αναπαραγωγής των σχέσεων εξουσίας Ο ∆εmicroερτζής την χαρακτηρίζει ως

laquoπαρελθούσα-παρούσαraquo ιστορία εφόσον αποτελεί στοιχείο της ατοmicroικής και συλλογικής

42 Παράλληλα τα ατοmicroικά πολιτικά δικαιώmicroατα δεν ενσωmicroατώθηκαν microε καθαρά δυτικό τρόπο Για παράδειγmicroα ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές στις αρχές του 20ου αιώνα η ψήφος των κολλήγων θεωρείτο ότι ανήκε στους microεγάλους γαιοκτήmicroονες ndash αυτό το microοντέλο διατηρήθηκε microέχρι την microετέπειτα αστικοποίηση και επηρέασε τη διαmicroόρφωση των γνωστών πελατειακών σχέσεων microεταξύ βουλευτή-ψηφοφόρου 43 Νίκος Μουζέλης Το αληθινό πρόσωπο του παρανοϊκού εθνικισmicroού Το ΒΗΜΑ 13061999 44 Νίκος ∆εmicroερτζής Εισαγωγή στην ελληνική πολιτική κουλτούρα στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 25)

18

ταυτότητας των Ελλήνων45 Η επίδρασή της δε microπορεί να εντοπιστεί αφενός στο επίπεδο

της θεσmicroικής οργάνωσης και αφετέρου στο επίπεδο της πολιτικής συmicroπεριφοράς

Στην Ανατολή στο πλαίσιο τόσο της βυζαντινής όσο και της οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας και αντίθετα προς microια βασική προϋπόθεση της νεωτερικότητας της ∆ύσης

που είναι ο διαχωρισmicroός της κοσmicroικής και θρησκευτικής εξουσίας η εκκλησία διαπλέκεται

στενά microε το κράτος Κράτος και Εκκλησία αλληλοσυνδέονταν στο βαθmicroό που το κράτος

της παραχωρούσε υλική προστασία και βοήθεια ενώ η εκκλησία κατοχύρωνε για

λογαριασmicroό του κράτους την απαραίτητη νοmicroιmicroοποίηση και υποστήριξη για την

αναπαραγωγή του Οι στενοί δεσmicroοί κράτους και εκκλησίας στην Ανατολή και οι

εξωκοσmicroικοί προσανατολισmicroοί της ορθοδοξίας συνέβαλαν στη διατήρηση του Βυζαντίου

για πάνω από δέκα αιώνες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι υποκατέστησε ποτέ η Εκκλησία το

κράτος κατά τη Βυζαντινή περίοδο Υπαγόταν στην κοσmicroική εξουσία ενώ οι αυτοκράτορες

όχι microόνο διόριζαν τους πατριάρχες αλλά microπορούσαν και να τους καθαιρέσουν Πρόκειται

microάλλον για ένα καθεστώς κρατικοποιηmicroένης θρησκείας που διατηρήθηκε και υπό την

οθωmicroανική κυριαρχία και έχει δοmicroήσει και πρότυπα πολιτικής συmicroπεριφοράς

Ένας από τους τρόπους microε τους οποίους συντελέστηκε αυτό έχει και εσωτερικό

χαρακτήρα αν σκεφτούmicroε τον τρόπο microε τον οποίο συλλαmicroβάνει τον εαυτό του το άτοmicroο σε

σχέση microε το θεό Ο άνθρωπος εννοιολογείται ως microέλος της ευχαριστηριακής κοινότητας

των πιστών έννοια αποmicroακρυσmicroένη από microια ατοmicroοκεντρική αντίληψη του υποκειmicroένου ως

πολίτη Ο άνθρωπος βρίσκεται σε άmicroεση εξάρτηση από το θεό microε τον οποίο καλείται να

βιώσει microια πρόσωπο microε πρόσωπο σχέση αmicroεσότητας Αυτό δεν έχει microεταφυσική microόνο

πλευρά Αφορά και τον τρόπο microε τον οποίο ο άνθρωπος αφού εσωτερικεύσει το επίσηmicroο

δόγmicroα το εξωτερικεύει microετά στον καθηmicroερινό του βίο Πέραν αυτού στους κόλπους της

ορθοδοξίας επιβίωσε ένα πλήθος microαγικών πρακτικών δεισιδαιmicroονιών και προληπτικών

συνηθειών ενώ παράλληλα η πεποίθηση για το βέβαιο τέλος του κόσmicroου τούτου και η

προσmicroονή microιας εξωκόσmicroιου διόδου σωτηρίας σε συνδυασmicroό microε την έλλειψη θεσmicroικών

εγγυήσεων έφτιαξαν ένα άνθρωπο microε βαθιά δυσπιστία απέναντι στο κράτος και έντονη

45 Νίκος ∆εmicroερτζής Η επιλεκτική παράδοση της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 52)

19

microοιρολατρία46 που πολύ απείχε από την ανάπτυξη αισθήmicroατος δηmicroόσιας ευθύνης και

ελεύθερου πολίτη47

Το Βυζάντιο microπορεί να ενταχθεί στις κεντροποιηmicroένες γραφειοκρατικές

αυτοκρατορίες πατριmicroονιαλιστικού χαρακτήρα όπου το στρατιωτικό και διοικητικό

προσωπικό εξαρτάται άmicroεσα από τη βούληση του ανώτατου άρχοντα παράδοση που

εντάθηκε στο πλαίσιο του σουλτανισmicroού Οι σχέσεις τους δηλαδή δεν ρυθmicroίζονταν από microια

κάποια θεσmicroοθετηmicroένη διευθέτηση αλλά κατά περίπτωση microπορούσαν να ρυθmicroιστούν από

την προσωπική θέληση του αυτοκράτορα microε τη βοήθεια microιας αφάνταστα πολυδαίδαλης

γραφειοκρατικής microηχανής Αυτό συνέβαινε παρά την πολύπλοκη νοmicroική κωδικοποίηση

που ανέπτυξαν οι Βυζαντινοί βασισmicroένοι στο ρωmicroαϊκό δίκαιο αφού η δεσπόζουσα

αντίληψη για το νόmicroο είχε αυτοκρατορική υφή και δεν στηριζόταν σε microια laquoσυmicroβολαιακήraquo

αναγνώριση του ατόmicroου ως υποκείmicroενο δικαίου και δικαιωmicroάτων Η εξάρτηση του

συστήmicroατος κυριαρχίας από το πρόσωπο του αυτοκράτορα και η απουσία θεσmicroικών

δεσmicroευτικών ρυθmicroίσεων των σχέσεων εξουσίας ενίσχυσαν την εξωθεσmicroική ρύθmicroιση του

πελατειακού συστήmicroατος ενώ παράλληλα η έλλειψη microιας παράδοσης δικαιωmicroάτων και

κοινωνικού συmicroβολαίου απέτρεψε την ανάδυση του ατόmicroου ως πολίτη microε απαράγραπτα

δικαιώmicroατα

Η ορθολογική ανάγκη της επιβίωσης και ο απρόβλεπτος χαρακτήρας των

κοινωνικών και κυρίως οικονοmicroικών ρυθmicroίσεων καλλιέργησε τόσο microέσα στα πλαίσια των

κοινοτήτων (ως πρωταρχικών διοικητικών ενοτήτων) όσο και της οικογένειας (ως βασικής

microονάδας ασφάλειας) τακτικές οικογενειοκρατίας διαφθοράς δωροληψίας ευνοιοκρατίας

και microεροληψίας48 Επιπλέον η ξενοφοβία αλλά και κυρίως ο αντιδυτικισmicroός που

χαρακτηρίζει ένα σηmicroαντικό τmicroήmicroα της ελληνικής κοινωνίας οφείλει πολλά στην

46 Είναι χαρακτηριστικό του ρόλου εκπροσώπων του κλήρου αλλά και της microοιρολατρίας ότι στα πρώτα χρόνια microετά την άλωση οι απόψεις του Γεννάδιου Σχολάριου πρώτου πατριάρχη microετά την άλωση βοήθησαν τα microέγιστα το σουλτάνο να επικρατήσει χωρίς ιδιαίτερα προβλήmicroατα Κατά την άποψή του εmicroφανίζεται ο ίδιος ο laquoΘεόςraquo και επιβάλλει τη θλίψη στους χριστιανούς σαν τιmicroωρία για τη ζωή που microέχρι τότε έκαναν Οι διωγmicroοί των χριστιανών microετά την άλωση είναι κάτι το φυσιολογικόmiddot έτσι φεύγει και η ευθύνη από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην πτώση του κράτους Η κακοδιοίκηση όπως και η διαmicroάχη microεταξύ των παραγόντων της εκκλησίας ενωτικών και ανθενωτικών δεν παίζουν κανένα ρόλο Ο ένοχος είναι ο λαός και θα πρέπει να πληρώσει για τις ανοmicroίες του

47 (∆εmicroερτζής σελ 64-65) 48 (∆εmicroερτζής σελ 62-67)

20

laquoαντιλατινικήraquo και laquoαντιφραγκικήraquo στάση των Βυζαντινών και της Ορθόδοξης

Εκκλησίας Εκεί έχει και τις ρίζες της η διαmicroάχη περί της εθνικής ελληνικής ταυτότητας

και της ελληνικότητας Έλλην Γραικός Ρωmicroιός

Μετά την άλωση ο βυζαντινός κρατικός microηχανισmicroός αντικαθίσταται από τη

θεοκρατική και οριακά δεσποτική οθωmicroανική διοίκηση Οικονοmicroικά κοινωνικά και

στρατιωτικά η οθωmicroανική αυτοκρατορία ήταν ένα microεσαιωνικό κράτος που παρέmicroεινε

όπως και το Βυζάντιο ανεπηρέαστο από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις Ανώτατος πολιτικός και

θρησκευτικός άρχοντας ήταν ο Σουλτάνος ο οποίος ασκούσε εξουσία ζωής και θανάτου

πάνω στους υπηκόους του ενώ ρόλο πρωθυπουργού είχαν οι Μεγάλοι Βεζίρηδες και

συmicroβουλευτικό ρόλο το αυτοκρατορικό ∆ιβάνι Παρά τη microεγάλη τους δύναmicroη και την

άσκηση ουσιαστικά του κύριου microέρους της εξουσίας οι Βεζίρηδες ήταν ευάλωτοι στις

διαθέσεις των σουλτάνων όπως ευάλωτοι ήταν και όλοι όσοι απολάmicroβαναν κατά καιρούς

προνόmicroια συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των Ελλήνων που κατείχαν υψηλά αξιώmicroατα Από αυτήν

την άποψη στο σύνολο των υποδούλων ανώτερες τάξεις και λαός microοιράζονταν την ίδια

ανασφάλεια απέναντι στην χωρίς έλεγχο ισχύ των αποφάσεων του σουλτάνου Η χρήση

του ονόmicroατος laquoραγιάςraquo για τους microη microουσουλmicroάνους υπηκόους της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας δηλώνει σε ένα βαθmicroό τη στάση της αυτοκρατορίας απέναντι στους

υποτελείς 49

Μια από τις πλέον αρνητικές όψεις της Υψηλής Πύλης ήταν η διαφθορά και οι

δωροδοκίες τις οποίες οι διοικητικοί παράγοντες ανήγαγαν σε διαχειριστικό καθεστώς Οι

Πασάδες και οι Οσποδάροι που διηύθυναν τις επαρχίες και τα υποτελή κράτη εξαγόραζαν

τις θέσεις τους σε υπέρογκες τιmicroές και κατόπιν έκαναν περιουσίες επιβαρύνοντας microε ακόmicroη

microεγαλύτερες φορολογίες τους υπηκόους τους Με αυτόν τον τρόπο οι αγροτικοί πληθυσmicroοί

περιήλθαν σε microεγάλη εξαθλίωση

Η επιβίωση του κράτους συνδεόταν άmicroεσα microε τη δύναmicroη του στρατού και οι ίδιοι

οι σουλτάνοι εξαγόραζαν την εύνοια των στρατιωτικών τmicroηmicroάτων και κυρίως των

Γενίτσαρων microε microεγάλα δώρα Οι αξιωmicroατικοί κατείχαν φέουδα (τιmicroάρια) κατά το

βυζαντινό πρότυπο που παρέχονταν από τον σουλτάνο και επιτηρούσαν τους χωρικούς

που εργάζονταν στη γη τους Επίσης καρπώνονταν τα εισοδήmicroατα που προέρχονταν από

τα φέουδα εις αναγνώριση της στρατιωτικής υπηρεσίας τους προς τον σουλτάνο Με τον

49 rayah from Turkish raiyve herd flock (Collins English Dictionary 1994) Η λέξη δηλώνει το υποταγmicroένο κοπάδι και η έννοιά της επεκτάθηκε στο να δηλώνει τον δουλοπρεπή

21

τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ο έλεγχος των εδαφών κύριο στοιχείο κάθε συγκεντρωτικού

καθεστώτος και επιτυγχάνεται η οικονοmicroική εξάρτησή τους Είναι φανερό λοιπόν ότι οι

οικονοmicroικές δοσοληψίες καθόριζαν αποφασιστικά και σχεδόν ολοκληρωτικά τη λειτουργία

της αυτοκρατορίας αλλά και της νοοτροπίας κατακτητών και κατακτηmicroένων Εξάλλου η

laquoαδιαφορίαraquo του κεντρικού κράτους για τα τοπικά ζητήmicroατα εξηγείται αν αναλογιστεί

κανείς ότι είναι ευκολότερος ο έλεγχος των εδαφών microε την επιβολή φορολογίας από την

προσπάθεια νοmicroικής ένωσής τους

Είναι ενδιαφέρον και κεντρικό στοιχείο της περιόδου η ευνοϊκή σε σχέση microε τους

ειδωλολάτρες microεταχείριση της χριστιανικής Εκκλησίας απόρροια ενός κανόνα του ιερού

microουσουλmicroανικού δικαίου που ταυτίζει το έθνος microε τη θρησκεία microε αποτέλεσmicroα ο

θρησκευτικός αρχηγός να αναγνωρίζεται ως εθνάρχης Θέση που εύκολα αποδέχτηκαν οι

βυζαντινοί χριστιανοί για τον θρησκευτικό αρχηγό τους εφόσον επί της ουσίας δεν υπήρξε

αλλαγή στη θέση και το ρόλο της εκκλησίας ως τότε Η Οθωmicroανική εξουσία δεν

αναγνώριζε εθνικές ή φυλετικές οmicroάδες το laquoσόϊraquo δηλαδή αντιθέτως επέτρεπε την ύπαρξη

θρησκευτικών οmicroάδων των Μιλιέτ και ανεχόταν την άσκηση της λατρείας τους

παρέχοντας στον επικεφαλής περιορισmicroένη ιεροδικαστική εξουσία και δικαίωmicroα απολαβής

εισφορών Έτσι microε microια σειρά ευνοϊκών ρυθmicroίσεων υπαγορευόmicroενων από το ιερό

microουσουλmicroανικό δίκαιο και τις πολιτικές σκοπιmicroότητες της εποχής η ορθόδοξη εκκλησία

απέκτησε και laquoπολιτικό χαρακτήραraquo και αποτέλεσε έναν από τους σηmicroαντικότερους

microηχανισmicroούς συνεργασίας microε το Οθωmicroανικό κράτος Σηmicroαντικό είναι εδώ να αναφέρουmicroε

ότι η Εκκλησία έχαιρε του δικαιώmicroατος κυριότητας γαιών (βακούφια) Τα τmicroήmicroατα αυτά

γης ονοmicroάζονταν αφιερωmicroένες γαίες και είχαν παραχωρηθεί στην εκκλησιαστική διοίκηση

από το Σουλτάνο Αποτέλεσmicroα αυτού του καθεστώτος ήταν όχι microόνο ο αποκλεισmicroός της

εκκλησίας από τη φορολογία αλλά κυρίως η δηmicroιουργία microιας εκκλησιαστικής περιουσίας

Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε το σχόλιο του Μάουερ ότι microετά την απελευθέρωση το ένα

τέταρτο της συνολικής επικράτειας της απελευθερωmicroένης Ελλάδας ανήκε στην εκκλησία

Πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά τη διάρκειά της όπως και στη

συνέχεια εισήλθαν από τον ευρωπαϊκό στον ελληνικό χώρο ιδέες και αντιλήψεις για την

ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώmicroατα50 Στην laquoΕλληνική Νοmicroαρχίαraquo αποτυπώνεται

καθαρά η επεξεργασία των ιδεών αυτών από ελληνικής πλευράς Το περιεχόmicroενο της

50 Αντώνης Παπαρίζος ∆ιαφωτισmicroός Θρησκεία και παράδοση στη σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία στο Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα σήmicroερα (σελ 77)

22

Γαλλικής Επανάστασης ανασυντέθηκε διαφοροποιήθηκε και προσαρmicroόστηκε στις

ελληνικές ανάγκες Το σηmicroαντικό είναι πως όλο το πλαίσιο του ορθολογισmicroού και του

∆ιαφωτισmicroού microε όλο το πλέγmicroα των ιδεών που περιείχε για τη φύση τον άνθρωπο την

κοινωνία και την επιστήmicroη δεν αναδύθηκε αλλά microεταφέρθηκε στον ελληνικό χώρο και ο

βαθmicroός διάδοσης και αποδοχής του από τις ευρύτερες πληθυσmicroιακές microάζες αποτελεί ένα

ζήτηmicroα Είναι ψευδαίσθηση πάντως να θεωρήσουmicroε ότι από το σηmicroείο αυτό και microετά η

ελληνική κοινωνία συγκροτείται σε ανάλογο ή παρόmicroοιο βαθmicroό microε τις ευρωπαϊκές

κοινωνίες στη βάση αυτών των ίδιων αρχών του ∆ιαφωτισmicroού Ο αγροτικός και

ορθόδοξος ελληνικός πληθυσmicroός πέρα από τις κοινωνικές κατηγορίες που ασκούσαν

αστικού τύπου δραστηριότητες κατά την περίοδο της Επανάστασης και στην περίπτωση

ακόmicroη που γνώριζε τις αρχές του ∆ιαφωτισmicroού πολύ λίγο είχε επηρεαστεί από αυτές στην

καθηmicroερινή του πρακτική

Αναmicroφισβήτητα η αριστοκρατία των Φαναριωτών οι ελληνικοί πληθυσmicroοί της

διασποράς και τα εύπορα ελληνικά στρώmicroατα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώριζαν

τη σκέψη του ∆ιαφωτισmicroού πολύ πριν την Επανάσταση Κατά πάσα πιθανότητα επίσης οι

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συζητιόνταν από τους εξεγερmicroένους οπλαρχηγούς τόσο

στα στρατόπεδα όσο και στις Εθνοσυνελεύσεις όmicroως το θέmicroα είναι πόσο ο ελληνικός λαός

τις κατανόησε και υιοθέτησε σε βάθος Άλλωστε microετά τον πόλεmicroο της Ανεξαρτησίας

γνώρισε εσωτερικές εmicroφύλιες αλλά και έντονα κοινωνικές συγκρούσεις Ενδεχοmicroένως

επαναλάmicroβανε αυτονόητα τις πατροπαράδοτες microορφές σκέψης και πράξης51 Αυτές δηλαδή

που κληροδοτήθηκαν από το βυζαντινό και οθωmicroανικό του παρελθόν Πέραν αυτού οι

ίδιες οι ιδέες φαίνεται να σηmicroατοδοτούνται από ένα καθαρά ελληνικό περιεχόmicroενο

επηρεασmicroένο από τις δεδοmicroένες συνθήκες Έτσι η έννοια της ελευθερίας συνδέεται microε την

απελευθέρωση από τους Οθωmicroανούς και η έννοια της ισότητας αποδυναmicroώνεται από τις

τοπικιστικές εmicroφύλιες συγκρούσεις όσο για την έννοια της αδελφοσύνης η οποία

παρέπεmicroπε και στην αδελφοσύνη των λαών της βαλκανικής κατά το όραmicroα του Ρήγα δεν

απέδωσε πράγmicroα ούτως ή άλλως αδύνατο εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών που βίωναν

οι λαοί της βαλκανικής Προκύπτει λοιπόν το θέmicroα αν οι ιδέες αυτές είχαν κοινωνικό ή

αποκλειστικά εθνικό χαρακτήρα

Και σε επίπεδο αρχηγών όmicroως εmicroφανίζεται σύγχυση ως προς τη σύνθεση microεταξύ

των απελευθερωτικών και χειραφετητικών ιδεών από τη microια ευρωπαϊκής ή ελληνικής

51 Παπαρίζος (σελ 80)

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

3

έχουmicroε Μέσα σε αυτό όχι microόνο microπορούmicroε αλλά και πρέπει να επιδιώκουmicroε να είmicroαστε

πολίτες1 ∆ηλαδή microέλη ελεύθερα και πλήρως αφοσιωmicroένα που λαmicroβάνουν από κοινού

αποφάσεις Το να δραστηριοποιούmicroαστε πολιτικά microαζί microε τους συν - πολίτες microας

καθορίζοντας συλλογικά την κοινή microας microοίρα microας εξασφαλίζει microια καλύτερη ζωή ενώ

ταυτόχρονα microας εκφράζει ως όντα ορθολογικά και ηθικά Αναγνωρίζουmicroε καλύτερα τους

εαυτούς microας ως άτοmicroα που προτείνουν διαλέγονται και αποφασίζουν2

Το παραπάνω επιχείρηmicroα ανάγεται στους αρχαίους Έλληνες microεν αλλά είναι

καλύτερα αναγνωρίσιmicroο στις νεοκλασσικές του εκδοχές όπως στο επιχείρηmicroα του

Rousseau ο οποίος κατανοεί την ιδιότητα του πολίτη ως ηθική δράση σύλληψη που

αποτελεί microία από τις κύριες πηγές του δηmicroοκρατικού ιδεαλισmicroού3 Το ίδιο επιχείρηmicroα

διαπνέει τις θέσεις πολλών διανοητών ενώ αποτελεί την κεντρική ιδέα της δηmicroοκρατίας

και έχει παίξει κεντρικό ρόλο στα κατά διάφορες ιστορικές περιόδους αιτήmicroατα για

κοινωνική δικαιοσύνη από microειονεκτούσες κοινωνικές οmicroάδες εργάτες γυναίκες microαύροι

νέοι microετανάστες όλοι στήριξαν τις διεκδικήσεις τους στην ιδιότητά τους ως microελών

κοινωνικών συνόλων4

Η ιδιότητα του πολίτη λοιπόν είναι κεντρικό χαρακτηριστικό της απόφασης των

ανθρώπων να συνυπάρξουν σε οργανωmicroένες κοινωνίες και κεντρικό συστατικό της

διαmicroόρφωσης της πολιτικής τους κουλτούρας Καθορίζει τον τρόπο microε τον οποίο

εντάσσεται το υποκείmicroενο microέσα στο σύνολο όχι microόνο τυπικά ndash όπως ορίζεται από τις

εκάστοτε εξουσίες ndash αλλά και ουσιαστικά εφόσον δεχτούmicroε ότι το κοινωνικό υποκείmicroενο

είναι δρων άρα διαmicroορφώνει σε ένα βαθmicroό και το ίδιο την πολιτική του πραγmicroατικότητα

Ο πολίτης πέρασε από διάφορα στάδια διαmicroόρφωσης και σηmicroασιοδότησης και

1 Η γνωστή ρήση του Τσόρτσιλ Η δηmicroοκρατία είναι η χειρότερη microορφή διακυβέρνησης microε εξαίρεση όλες τις άλλες δηλαδή είναι microε συγκριτικούς όρους η καλύτερη που microπόρεσαν να κατορθώσουν οι άνθρωποι (httpwwwenetgronlineonline_issuespid=51ampdt=14092007ampid=74795296) 2 Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995 (σελ 153 ndash 174) 3 Σε microια πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη ο Alain-Marc Rieu δείχνει πως κάθε περίοδος της ευρωπαϊκής ιστορίας που είναι σηmicroαντική για τη δηmicroοκρατία Αρχαία Ελλάδα ndash Αναγέννηση ndash Νεωτερικότητα περιέχει τη δική της lsquoκλειστήrsquo λογική και ότι οι κατοπινοί microελετητές διαβάζουν τα κείmicroενα των προγενέστερων lsquomicroεταφράζοντάςrsquo τα microε βάση τη δική τους ιστορική οπτική Συγκεκριmicroένα ο Rieu υποστηρίζει ότι ο τρόπος που ανιχνεύουmicroε το laquoκοινό για όλουςraquo δηλαδή τη δηmicroοκρατία αντανακλά και βασίζεται στις επιστήmicroες κάθε εποχής Scientific Revolutions and Ideas of Democracy στο European Democratic Culture Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) Routledge London 1995 (σελ 15-56) 4 Walzer (ό π )

4

εξακολουθεί να περνά και να αναδιαmicroορφώνεται ανάλογα microε τις εκάστοτε κοινωνικές

συνθήκες

16ος ndash 18ος αιώνας

Στον δυτικό κόσmicroο κατά το 16ο αιώνα τα βασίλεια έδωσαν τη θέση τους σε

γεωγραφικά καθορισmicroένα κράτη (territorial states) που σχηmicroάτισαν σταδιακά τα έθνη

κράτη Ο σχηmicroατισmicroός τους διασφάλισε τις συνθήκες microέσα στις οποίες microπόρεσε να

εδραιωθεί και να λειτουργήσει ο καπιταλισmicroός ενώ παράλληλα διευκόλυνε την

ορθολογική διοίκηση και παρέσχε το νοmicroικό πλαίσιο για ελεύθερη ατοmicroική και συλλογική

δράση στην πορεία του εκδηmicroοκρατισmicroού τους 5 Παράλληλα όmicroως ο σχηmicroατισmicroός του

έθνους κράτους έφερε τη σταδιακή εξαφάνιση της διάκρισης ανάmicroεσα στην εθνική

ταυτότητα και στην ιδιότητα του πολίτη διάκριση που επικρατούσε από τη ρωmicroαϊκή εποχή

και αποτυπώνεται στη ρίζα της λέξης natio στα λατινικά δηλαδή γέννηση ndash προέλευση η

οποία αναφερόταν σε φυλές και λαούς όχι οργανωmicroένους σε πολιτικά σύνολα εν αντιθέσει

microε το civitas που αναφερόταν σε οργανωmicroένες κοινωνίες

Η διάκριση των δυο εννοιών διατρέχει και το Μεσαίωνα και φτάνει ως τα πρώτα

νεώτερα χρόνια Από τα microέσα όmicroως του 18ου αιώνα οι διαφορές στην έννοια ανάmicroεσα στην

εθνική ιδιότητα και στην έννοια του πολίτη σταδιακά εξαφανίζονται Μετά τη Γαλλική

επανάσταση και στην πορεία σχηmicroατισmicroού εθνών ndash κρατών microπαίνουν τα θεmicroέλια για

πολιτισmicroική και εθνική οmicroοιογένεια πάνω στην οποία αργότερα από τα τέλη του 18ου

αιώνα και microετά έγινε δυνατός ο εκδηmicroοκρατισmicroός της διακυβέρνησης αν και εις βάρος

εθνικών microειονοτήτων

Ιδιότητα του Πολίτη και Εθνική ιδιότητα

Με τη Γαλλική Επανάσταση το έθνος γίνεται η πηγή του κυρίαρχου κράτους

∆ίδεται στα έθνη το δικαίωmicroα του πολιτικού τους αυτοπροσδιορισmicroού και η έννοια του

όρου τείνει ολοένα να microεταστραφεί από έννοια που προσδιόριζε microια προ-πολιτική

κατάσταση σε έννοια που ταυτίζει την εθνική ιδιότητα microε την ιδιότητα του πολίτη6 Η ιδέα

του έθνους αποτέλεσε βασική έmicroπνευση των ιστορικών και των συγγραφέων της

ροmicroαντικής περιόδου και ο εθνικιστικός7 της προσανατολισmicroός θεmicroελίωσε microια ιδέα

συλλογικής ταυτότητας που έπαιξε λειτουργικό ρόλο στην εφαρmicroογή της ιδιότητας του

πολίτη όπως αυτή ξεπήδησε από τη Γαλλική Επανάσταση

5 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) (σελ 342) 6 Habermas ( σελ 343) 7 Που σαν σχολή ονοmicroάστηκε και εθνικός ροmicroαντισmicroός (national romanticism)

5

laquoΤο έθνος κράτος και η δηmicroοκρατία είναι δίδυmicroα που

γεννήθηκαν από τη Γαλλική Επανάσταση Από

πολιτισmicroική άποψη και τα δύο έχουν αναπτυχθεί στη σκιά

του εθνικισmicroούraquo8

Παρόλα αυτά η παραπάνω σταδιακή ταύτιση δεν γίνεται χωρίς προβληmicroατισmicroό -

΄παρεmicroβολέςrsquo της ίδιας της πραγmicroατικότητας που να την αmicroφισβητούν Έτσι λοιπόν στην

πράξη εκατό χρόνια microετά την επανάσταση όταν παρουσιάζεται η ανάγκη υπεράσπισης

της Αλσατίας από τους Γάλλους έναντι των διεκδικήσεων της Γερmicroανικής Αυτοκρατορίας

ο Ερνέστ Ρενάν αναφέρεται στη Γαλλική εθνικότητα των κατοίκων ακριβώς βασιζόmicroενος

στην αντίληψη του έθνους ως έθνους πολιτών Σε microια διάλεξη το 1882 απαντώντας στην

δική του ρητορική ερώτηση laquoτι είναι έθνοςraquo το ορίζει ως ένα laquoκαθηmicroερινό

δηmicroοψήφισmicroαraquo Αυτό που εννοούσε ο Renan ήταν ότι τα microέλη του έθνους συmicromicroετέχοντας

καθηmicroερινά στη ζωή του συγκατατίθενται αφενός στην ύπαρξή του και αφετέρου στην

δική τους συνεχή ιδιότητα microέλους του Η περιοχή της Αλσατίας ήταν εθνοτικά

περισσότερο γερmicroανική παρά γαλλική ενώ και η αλσατική γλώσσα είναι microια

δυτικογερmicroανική γλώσσα Ο Renan αντιτίθεται σε τέτοια laquoαντικειmicroενικάraquo κριτήρια για τον

καθορισmicroό ενός έθνους Είδε το έθνος ως οmicroάδα laquoπου έχει κάνει microεγάλα πράγmicroατα microαζί

και που επιθυmicroεί να κάνει περισσότεραraquo Ουσιαστικά το έθνος των πολιτών δεν αντλεί

την ταυτότητά του από κάποιες κοινές εθνοτικές και πολιτισmicroικές ιδιότητες αλλά από την

άσκηση των microελών στην ιδιότητά τους ως πολίτες Η θέση του Ρενάν αποτελεί microια πρώτη

απάντηση ενάντια στην ταύτιση της ιδιότητας του πολίτη microε την εθνική ταυτότητα

συζήτηση που θα ενταθεί στα microετανεωτερικά χρόνια microε έmicroφαση στην αποκαθήλωση της

αντίληψης περί οmicroοιογένειας των εθνικών κρατών

Αν το ροmicroαντικό ιδεώδες συνέδεσε την ιδιότητα του πολίτη microε την εθνική

ταυτότητα το 1873 στην Αγγλία συνδέεται άmicroεσα microε την κοινωνική τάξη Στο άρθρο microε

τίτλο laquoΤο microέλλον των εργατικών τάξεωνraquo ο οικονοmicroολόγος Alfred Marshall9 (1842-1929)

διατυπώνει την ιδέα ότι η ιδιότητα του πολίτη είναι θεmicroελιώδης προϋπόθεση για έναν

πολιτισmicroένο βίο Εύχεται να microπορούσαν όλοι οι άνθρωποι σε όλες τις κοινωνίες να

Ιδιότητα του Πολίτη και κοινωνική Τάξη Η κατά Marshall και Marshall ιδιότητα του πολίτη

8 Habermas( σελ 342) 9 Άγγλος οικονοmicroολόγος (1842 - 1929) Είναι ο κυριότερος εκπρόσωπος της αγγλικής Σχολής Φιλελεύθερος Επέκτεινε τα οικονοmicroικά πέρα από την κλασσική εστίασή τους στην οικονοmicroία της αγοράς ως microελέτη της ανθρώπινης συmicroπεριφοράς προσδίδοντας έτσι microια υπολανθάνουσα κοινωνιολογική χροιά

6

ζήσουν τη ζωή ενός gentleman ενός laquoκυρίουraquo και αναλύει πώς θα microπορούσε να καλυφθεί

το κόστος της microετατροπής των ανθρώπων του άχθους σε κυρίους Και αυτός τον οποίο

όρισε ως gentleman δεν είναι ο άνθρωπος που διαθέτει καλούς τρόπους αλλά ο

καλλιεργηmicroένος άνθρωποςmiddot αυτός που έχει πρόσβαση στο συλλογικό κοινωνικό

κεκτηmicroένο στο σύνολο δηλαδή του πολιτισmicroού (πολιτισmicroικά και υλικά αγαθά) τον οποίο η

κοινωνία ολόκληρη ως κοινό απόκτηmicroα έχει δηmicroιουργήσει10 Το ζητούmicroενο λοιπόν για

τον A Marshall είναι η απόλαυση των συνθηκών που διασφαλίζουν έναν πολιτισmicroένο βίο

Αυτό προϋποθέτει την πρόσβαση όλων σε ένα microερίδιο της κοινωνικής κληρονοmicroιάς

πράγmicroα που απαιτεί να είναι όλοι πλήρη microέλη microιας κοινωνίας δηλαδή πολίτες Η σύλληψη

αυτή του Marshall εmicroπεριέχει την αποδοχή microιας θεmicroελιακής ισότητας συνυφασmicroένης microε το

νόηmicroα της ιδιότητας του πολίτη11 Η εκπαίδευση είναι ο κύριος δρόmicroος microέσω του οποίου

microπορεί αυτό το ζητούmicroενο να επιτευχθεί αφού έτσι οι πολίτες θα microάθουν ουσιαστικά την

σηmicroασία της έννοιας και θα εκτιmicroήσουν την πορεία της εξέλιξής τους σε laquoκυρίουςraquo Είναι

δε το microόνο δικαίωmicroα για το οποίο θεωρεί ότι το κράτος πρέπει να φροντίσει ακόmicroα και

επιβάλλοντάς το στους πολίτες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι αίρεται κάθε οικονοmicroική

ανισότητα αφού η πλήρης συmicromicroετοχή σε microια κοινότητα microπορεί να συνυπάρξει microε τις

ανισότητες που διακρίνουν τις διάφορες οικονοmicroικές βαθmicroίδες της κοινωνίας Με αυτόν

τον τρόπο ο A Marshall συmicroβιβάζει την πρότασή του για τον πολίτη microε τις οικονοmicroικές

του θεωρίες αποφεύγοντας να πλησιάσει microε τη θεωρία του τις σοσιαλιστικές θεωρίες για

πλήρη ισότητα

Ο όρος laquoκύριοςraquo microπορεί να αντικατασταθεί microε τον όρο laquoπολιτισmicroένοςraquo προτείνει ο

TH Marshall το 1949 στο κλασσικό του κείmicroενο Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη -

καταγραφή οmicroιλίας του προς τιmicroήν του παραπάνω οικονοmicroολόγου Σrsquo αυτό προσεγγίζει

εξελικτικά την έννοια της ιδιότητας του πολίτη και microε αφορmicroή την ουτοπική και σχεδόν

αποικιοκρατική προσέγγιση του Alfred Marshall ανατρέχει στην ιστορική εξέλιξη της

έννοιας της ιδιότητας του πολίτη ndash εξέλιξη η οποία έχει υπαγορεύσει τη διάκρισή της σε

τρία συστατικά στοιχεία που τη συγκροτούν ατοmicroικό πολιτικό και κοινωνικό12

Το ατοmicroικό στοιχείο περιλαmicroβάνει όλα εκείνα τα δικαιώmicroατα που χαρακτηρίζουν

την ελευθερία του ατόmicroου δηλαδή προσωπική ελευθερία ελευθερία έκφρασης σκέψης

10 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη (σελ 40)11 όπου σύmicroφωνα microε τον T H Marshall ιδιότητα του πολίτη σηmicroαίνει πλήρης συmicromicroετοχή σε microια κοινότητα ( σελ 40) 12 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη (σελ 43)

7

και πίστης ιδιοκτησία ελεύθερη σύναψη συmicroβάσεων και απονοmicroή δικαιοσύνης Ο θεσmicroός

που συνδέεται πιο άmicroεσα microε τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα είναι τα δικαστήρια αφού αυτά

επιτελούν τις νόmicroιmicroες διαδικασίες microέσα από τις οποίες υπερασπίζεται και διεκδικεί κανείς

όλα του τα δικαιώmicroατα Ο Μάρσαλ θεωρεί ότι τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα αναφέρονται στο

άτοmicroο ως laquoδρων υποκείmicroενοraquo και όχι ως laquoκαταναλωτήraquo και αποτελούν την έκφραση και

εξωτερίκευση της κοινωνικοποίησης Γίνονται δε microέρος της προσωπικότητας του

υποκειmicroένου στοιχείο της κουλτούρας του θεmicroέλιο της ικανότητάς του για κοινωνική

δράση σε ένα δηmicroοκρατικό πολιτισmicroό13

Το πολιτικό στοιχείο αναφέρεται στην άσκηση πολιτικής δύναmicroης στο δικαίωmicroα

του εκλέγειν και εκλέγεσθαι το οποίο θεσmicroικά εκφράζεται microε το κοινοβούλιο και τα

όργανα της τοπικής αυτοδιοίκησης

Το κοινωνικό στοιχείο τέλος περιλαmicroβάνει όλο το φάσmicroα των δικαιωmicroάτων που

αφορούν στην οικονοmicroική ευηmicroερία και ασφάλεια στην πλήρη συmicromicroετοχή στην κοινωνική

κληρονοmicroιά εν ολίγοις στο δικαίωmicroα να ζει κανείς τη ζωή ενός πολιτισmicroένου όντος όπως

αυτό ορίζεται από την ευρεία αποδοχή του στη συγκεκριmicroένη κοινωνία Θεσmicroικά το

κοινωνικό στοιχείο εκφράζεται στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και τις κοινωνικές υπηρεσίες

Εξ ου και η κρίσιmicroη σηmicroασία της εκπαίδευσης και των κοινωνικών παροχών Η ελευθερία

της έκφρασης δεν έχει κανένα νόηmicroα αν λόγω έλλειψης microόρφωσης δεν έχεις τίποτα

αξιόλογο να πεις και κυρίως κανένα microέσο να ακουστείς όταν τελικά το λες14

Πηγαίνοντας αρκετά πίσω στην ιστορία τα τρία αυτά στοιχεία συναντώνται

συνυφασmicroένα Ο διαχωρισmicroός είναι τόσο δύσκολος όσο δύσκολο είναι να διαχωριστεί το

κράmicroα των θεσmicroών του κράτους στους οποίους αντιστοιχεί ένα επίσης κράmicroα

δικαιωmicroάτων Στις φεουδαρχικές κοινωνίες για παράδειγmicroα τα δικαιώmicroατα και οι

υποχρεώσεις που συνέθεταν την ιδιότητα του πολίτη ήταν αυστηρά τοπικά Η κοινωνική

θέση αποτελούσε το διακριτικό στοιχείο της κοινωνικής τάξης και το microέτρο της

ανισότητας καθώς δεν υπήρχε ένα οmicroοιόmicroορφο σύνολο δικαιωmicroάτων και υποχρεώσεων τα

οποία να απονέmicroονται σε όλους τους άνδρες ανεξαρτήτως καταγωγής και τάξης microόνο

επειδή ήταν microέλη της κοινωνίας Στο Μεσαίωνα το σήmicroερα αυτονόητο δικαίωmicroα στην

εργασία εmicroποδιζόταν από την έλλειψη ελευθερίας της microετακίνησης ενώ η επαγγελmicroατική

πορεία του κάθε ατόmicroου ήταν άρρηκτα συνυφασmicroένη microε την κοινωνική του τάξη και τους

13 T H Marshall T Bottomore (σελ142) 14 T H Marshall T Bottomore (σελ 69)

8

περιορισmicroούς που επέβαλλαν οι επαγγελmicroατικές συντεχνίες Είναι η σταδιακή microετάβαση

προς το σύγχρονο κόσmicroο που εισήγαγε τη διαφοροποίηση και την εξέλιξη των τριών

στοιχείων15

Όταν λοιπόν οι θεσmicroοί στους οποίους βρίσκουν έκφραση τα τρία στοιχεία της

ιδιότητας του πολίτη διαχωρίστηκαν κατέστη δυνατή και η εξέλιξη του καθενός

ξεχωριστά Η εξέλιξη αυτή καθορίστηκε από τις ιδιόmicroορφες αρχές τους και microόνο στην

εποχή του ο Marshall αναγνωρίζει την κατάληξη σε microια σχετική συmicroπόρευσή τους

Συσχετίζει συγκεκριmicroένα την εξέλιξη των ατοmicroικών δικαιωmicroάτων microε τις ιστορικές

εξελίξεις του 18ου αιώνα των πολιτικών microε τον 19ο και των κοινωνικών microε τον 20ό

Οι σύγχρονες κοινωνίες εκπληρώνουν την ευχή του A Marshall microέσω της

ιδιότητας του πολίτη η οποία κατακτάται και προϋποθέτει ένα δεσmicroό διαφορετικού είδους

από εκείνον των προ-καπιταλιστικών κοινωνιών που στήριζαν τη συνοχή τους στο microύθο

τα συγγενικά δίκτυα και την ιστορία κοινής καταγωγής Σύmicroφωνα microε τον Marshall

πρόκειται για ιδιότητα συλλογική που προκύπτει από τη συmicromicroετοχή στην κοινότητα

Άλλωστε το κύριο στοιχείο της αντίληψης για την κοινωνική θέση του πολίτη στις

καπιταλιστικές κοινωνίες είναι

laquoη άmicroεση αίσθηση συmicromicroετοχής στην κοινότητα βασισmicroένη στην

προσήλωση σε έναν κοινό πολιτισmicroό Είναι η αφοσίωση

ελεύθερων ανθρώπων που έχουν δικαιώmicroατα και

προστατεύονται από ένα κοινό δίκαιοraquo 16

Η ίδια η ανάπτυξη της αφοσίωσης των πολιτών στην κοινωνία στην οποία

ανήκουν συmicroβαδίζει απόλυτα microε την πάλη για την κατάκτηση δικαιωmicroάτων και τη

microετέπειτα απόλαυσή τους17 laquoΠολίτης είναι εκείνος που παλεύει κατακτά συmicromicroετέχει

απολαmicroβάνει και γιrsquo αυτό και ενστερνίζεται υπερασπίζεται εκφράζει έντονα πίστη και

αφοσίωση σrsquo αυτό που του ανήκει και microάλιστα όχι microόνο ως άτοmicroο αλλά και συλλογικάraquo18

Μιλά δηλαδή ο Marshall για την laquoεκ της συmicromicroετοχής ιδιότητα του πολίτηraquo που δεν είναι

15 ∆ιευκρινίζει (σελ 44) ότι η ιδιότητα του πολίτη έτσι όπως την προσεγγίζει ο ίδιος και επιθυmicroεί να την ακολουθήσει ιστορικά τοποθετείται εξ ορισmicroού σε εθνικό επίπεδο Έτσι περιπτώσεις ενισχυmicroένων δικαιωmicroάτων και γνήσιας και ισότιmicroης ιδιότητας του πολίτη στην περίοδο της φεουδαρχίας δεν αλλάζουν την τοποθέτησή του για την ιστορική εξέλιξή της 16 T H Marshall T Bottomore (σελ 16) 17 T H Marshall T Bottomore (σελ 75) 18 T H Marshall T Bottomore (σελ 16)

9

ατοmicroική αλλά αντίθετα δηmicroόσια και κοινή σε όλους όσοι είναι πλήρη microέλη microιας

συγκεκριmicroένης κοινωνίας

Είναι φανερό ότι η έννοια της ιδιότητας του πολίτη είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένη

και εξαρτάται άmicroεσα από την εξέλιξη των συστατικών της στοιχείων που είναι τα

δικαιώmicroατα Και ο λόγος που microέσα στους αιώνες η συζήτηση και η πάλη περί δικαιωmicroάτων

είναι ατέρmicroονη είναι ότι υπάρχει άνιση κατανοmicroή τους Το πέρασmicroα από τις προ-

καπιταλιστικές κοινωνίες στις καπιταλιστικές είναι πολύ σηmicroαντικό για την εξέλιξη της

ιδιότητας του πολίτη εφόσον είναι συνυφασmicroένη για microια microεγάλη περίοδο της ιστορίας

συγκεκριmicroένα ως το τέλος του 19ου αι microε την εξέλιξη του καπιταλισmicroού19 Σχήmicroα

οξύmicroωρο αφού ο καπιταλισmicroός είναι σύστηmicroα ανισότητας ενώ η επιδίωξη της ιδιότητας

του πολίτη δηmicroιουργεί ώθηση για ένα πληρέστερο microέτρο ισότητας εmicroπλουτίζοντας τα

στοιχεία που συνθέτουν την κοινωνική θέση των ατόmicroων και ταυτόχρονα επιδιώκοντας

την αύξηση του αριθmicroού εκείνων στους οποίους παραχωρούνται20

Η έλευση του 20ου αι φέρνει microαζί της την ανάπτυξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων

που microέχρι τότε ελάχιστα είχαν αναπτυχθεί και κατά συνέπεια την πρώτη σύγκρουση microε τον

καπιταλισmicroό αφού γίνεται όλο και πιο έντονη η ανάγκη της αναδιαmicroόρφωσης των

κοινωνικών τάξεων Για τον Marshall η ιστορική εξέλιξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων

είναι θετική άρα η θέση των κατώτερων τάξεων βελτιώνεται και η συνεχής αναβάθmicroιση

της ενεργούς ιδιότητας του πολίτη λειτουργεί αποδοτικά αναπτύσσοντας το κράτος

πρόνοιας ενώ παράλληλα διατηρείται συmicroβατότητα microε τη λειτουργία της αγοράς και την

ανισότητα της ταξικής δοmicroής Έτσι λοιπόν στην πορεία προς microεγαλύτερη κοινωνική

ισότητα στάδιο - στόχος της εξέλιξης της ιδιότητας του πολίτη θεωρείται η ενίσχυση των

κοινωνικών δικαιωmicroάτων που microε τη σειρά τους επιδρούν στις κοινωνικές τάξεις

Βέβαια η εξελικτική αυτή πορεία δεν ήταν ούτε αυτόmicroατη ούτε αυτονόητη Η

αισιοδοξία του Marshall απηχούσε την αισιοδοξία και τις διαθέσεις της microεταπολεmicroικής

εποχής τότε που πράγmicroατι διατυπώνονταν πολλές αισιόδοξες υποσχέσεις για ένα

καλύτερο microέλλον Οι δε αλmicroατώδεις ρυθmicroοί οικονοmicroικής ανάπτυξης στις δεκαετίες του

1950 και 1960 στις περισσότερες δυτικοευρωπαϊκές χώρες υποβοήθησαν πολιτικές

πρόνοιας και αλλαγές στην κατανοmicroή του πλούτου και του εισοδήmicroατος που ενίσχυσαν microια

πορεία προς microεγαλύτερη ισότητα

19T H Marshall T Bottomore (σελ 63) 20 T H Marshall T Bottomore (σελ 62)

10

Το νόηmicroα της ιδιότητας του πολίτη τίθεται εκ νέου στο προσκήνιο microετά το τέλος

του ψυχρού πολέmicroου και την παγκόσmicroια αναδιάταξη του κράτους microε βάση τις απαιτήσεις

της αγοράς Σαράντα χρόνια microετά τον TH Marshall το 1989 ο Tom Bottomore θα

ασκήσει κριτική στην προσέγγιση του πρώτου για την laquoηmicroιαυτόmicroατηraquo εξελικτική τάση των

δικαιωmicroάτων21 Θα στηρίξει την κριτική του σε σηmicroεία αντιξοοτήτων που χαρακτηρίζουν

τις εξελίξεις στις microετέπειτα κοινωνίες στο γεγονός ότι η δράση των κοινωνικών τάξεων

υπήρξε καταλυτική για την εξέλιξη της microορφής του πολίτη και θα στηριχθεί επίσης στην

περίπτωση της Ανατολικής Ευρώπης κατά την εποχή του λεγόmicroενου υπαρκτού

σοσιαλισmicroού όπου η microεγάλη ανάπτυξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων συνοδεύτηκε από

δραστικό περιορισmicroό των ατοmicroικών και πολιτικών δικαιωmicroάτων

Η απαισιόδοξη πλευρά της πραγmicroατικότητας

∆ηmicroιουργείται δηλαδή από την ίδια την ιστορική πραγmicroατικότητα ένα είδος

εmicroπλοκής σε σχέση microε αυτά που διατύπωσε ο Μάρσαλ και αφορά στο τρίτο στη σειρά

συστατικό στοιχείο της ιδιότητας του πολίτη ndash αυτό των κοινωνικών δικαιωmicroάτων ndash και

στο γεγονός ότι αποδείχτηκε ότι microπορούν να παραχωρηθούν χωρίς να παραχωρούνται

αντίστοιχα τα προηγούmicroενά τους τα πολιτικά ή τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα Η κοινωνική

προστασία των γυναικών κατά τον 19ο αι για παράδειγmicroα στηριζόταν ακριβώς στο

γεγονός ότι δεν ήταν πολίτες Άλλωστε η διαδικασία ανάπτυξης των πολιτικών

δικαιωmicroάτων microέχρι τα microέσα του 20ού αι αφορούσε microόνον τους άνδρες και το δηmicroοκρατικό

microοντέλο που οικοδοmicroήθηκε στην Ευρώπη εξ ορισmicroού δεν περιλάmicroβανε τις γυναίκες Το

φιλελεύθερο microοντέλο εξαίρεσε τις γυναίκες από την πολιτική κοινωνία και αποδέχθηκε τις

προϋπάρχουσες συνθήκες υποτέλειας σε σχέση microε το φύλο Εν ολίγοις ποτέ στις

φιλελεύθερες δηmicroοκρατίες οι γυναίκες δεν απόλαυσαν πλήρη δικαιώmicroατα στην ιδιότητα

του πολίτη Παρόλες τις διευρύνσεις της ιδιότητας του πολίτη τα τελευταία 30 χρόνια

ώστε αυτή σταδιακά να συmicroπεριλάβει microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του πληθυσmicroού22 microόλις στον

20ο αι άρχισαν να αποκτούν έστω και τυπικά το δικαίωmicroα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι

δικαίωmicroα που οριστικά γενικεύθηκε microετά το ∆εύτερο Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο23 Σε πολλές από

τις αναπτυγmicroένες χώρες ακόmicroα αντιmicroετωπίζονται σαν υποδεέστεροι πολίτες ενώ παρόmicroοιας

microεταχείρισης τυγχάνουν και άλλες κοινωνικές οmicroάδες όπως είναι οι εθνικές microειονότητες

21 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη microετά από σαράντα χρόνια στο Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη 22 Αρχικά δικαίωmicroα ψήφου είχαν οι έχοντες περιουσία και αργότερα όλος ο ενήλικος ανδρικός πληθυσmicroός 23 T H Marshall T Bottomore (σελ 149)

11

οι microετανάστες και οι οmicroοφυλόφιλοι Αυτό επιβεβαιώνεται από την άνθηση ποικίλων

microορφών ρατσισmicroού

Φαίνεται ότι οι δοmicroές των κοινωνικών ανισοτήτων ndash και όχι τα δικαιώmicroατα όπως

λέει ο Μάρσαλ ndash είναι microια Λερναία Ύδρα24 που τη γέννηση των πολλών κεφαλών της

δύσκολα προλαβαίνουmicroε Έτσι ακόmicroα και microέσα στο πλαίσιο της ενίσχυσης των κοινωνικών

δικαιωmicroάτων microπορούν ανάλογα και microε τις εκάστοτε πολιτικές επιλογές να δηmicroιουργηθούν

νέες ανισότητες Όπως συmicroβαίνει microε την περίπτωση της εκπαίδευσης για παράδειγmicroα

όπου η διευρυmicroένη παροχή εκπαιδευτικών ευκαιριών ωθεί στη δηmicroιουργία microιας νέας δοmicroής

κοινωνικής ανισότητας σε συνάρτηση microε την ανισότητα των ικανοτήτων Μέσω δε της

διασύνδεσης της εκπαίδευσης microε την επαγγελmicroατική δοmicroή η ιδιότητα του πολίτη

λειτουργεί σαν microηχανισmicroός κοινωνικής διαστρωmicroάτωσης

Η ταξική κατανοmicroή των εισοδηmicroάτων και του πλούτου οι κοινωνικές και

οικονοmicroικές συνθήκες η microισθοδοσία ο χαρακτήρας και ο σκοπός των κοινωνικών

υπηρεσιών η ποιότητα του περιβάλλοντος η υποδοmicroή για τον ελεύθερο χρόνο και την

καλλιέργεια των τεχνών (Robson 1976) η υγεία η κατοικία όλα αυτά διαφορετικές και

αλληλοσυνδεόmicroενες πλευρές του βιοτικού επιπέδου αποτελούν ταυτόχρονα βασικό πεδίο

των κοινωνικών δικαιωmicroάτων και κατά συνέπεια της ανάπτυξης της ιδιότητας του πολίτη25

Η φτώχεια όmicroως αυξάνεται αντί να microειωθεί ενώ οι φτωχοί γίνονται πια και υπεύθυνοι για

τη φτώχεια τους όπως υπονοείται από τις ηθικές υποδηλώσεις της ονοmicroασίας laquounderclassraquo

(τάξη των απόκληρων) που χρησιmicroοποιείται σε ΗΠΑ και Βρετανία για να συmicroπεριλάβει

microια microεγάλη κατηγορία πολύ φτωχών πολιτών (Lister 1990)26 Η φτώχεια συνεπάγεται όχι

microόνο περιορισmicroό των κοινωνικών αλλά και των ατοmicroικών δικαιωmicroάτων αφού

αντικειmicroενικά περιορίζεται η δυνατότητα των φτωχών πολιτών να τα ασκούν Με τη σειρά

τους συmicroπαρασύρονται τα πολιτικά δικαιώmicroατα και microε την απώλειά τους οι φτωχοί

περιθωριοποιούνται και πολιτικά 27

24 Ο Μάρσαλ έλεγε πως τα δικαιώmicroατα είναι microια Λερναία Ύδρα Όπου ένας δικτάτορας κόβει ένα κεφάλι δικαιωmicroάτων φυτρώνουν δυο 25 T H Marshall T Bottomore (σελ 142-143) 26 T H Marshall T Bottomore (σελ 153 - 155) 27 Αν αυτό γραφόταν για το 1990 επίσηmicroα στοιχεία του ΟΗΕ (2007) έδειξαν ότι microέχρι το 2005 το 10 του παγκόσmicroιου πληθυσmicroού απολάmicroβανε το 70 του παγκόσmicroιου πλούτου Βρίσκεται ακόmicroα microακρυά ο στόχος της χιλιετίας για microείωση της φτώχειας κατά 50 ως το 2015 Η όποια βελτίωση καταγράφει ο ΟΗΕ οφείλεται κυρίως στην αναθέρmicroανση της οικονοmicroίας της Κίνας που είχε ως συνέπεια τη microείωση του ποσοστού αυτών που ζουν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας από 33 σε 166 Στις άλλες χώρες όmicroως η κατάσταση παρουσιάζει πάρα πολύ microικρή βελτίωση ή έχει

12

Επιπλέον δεν microπορούmicroε πλέον να microιλάmicroε για την ιδιότητα του πολίτη microέσα στα

πλαίσια του έθνους κράτους εφόσον υπάρχουν ήδη πολυεθνικές οντότητες όπως η

Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και όταν εντός των εθνικών συνόρων του εκάστοτε κράτους

υπάρχει πολυmicroορφία η οποία ναι microεν είχε συγκαλυφθεί microε τις προσπάθειες εθνικής

οmicroογενοποίησης των κρατών αλλά οι microειονότητες πλέον αποκτούν σιγά σιγά φωνή ενώ

καλπάζουσες αλλαγές και κοινωνικά υποκείmicroενα (πχ microετανάστες) δίνουν νέο περιεχόmicroενο

στη σύγχρονη δηmicroοκρατία Τι γίνεται λοιπόν microε τα αντίστοιχα δικαιώmicroατα οmicroάδων που

προσδιορίζονται από εθνικά και πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά διαφορετικά από τα κυρίαρχα

της κάθε χώρας Εκεί σίγουρα υπάρχει ακόmicroα άνιση κατανοmicroή

Η microετανάστευση δηmicroιούργησε αναταράξεις τόσο σε σχέση microε την τυπική όσο και

σε σχέση microε την ουσιαστική ιδιότητα του πολίτη ενώ παράλληλα οι πολιτικές που

ακολουθούνται από τις διάφορες χώρες παρουσιάζουν σηmicroαντικές αποκλίσεις αν και

γενικά αναπτύσσεται τώρα η τάση περιορισmicroού της microετανάστευσης και της πρόσβασης

στην ιδιότητα του πολίτη Για παράδειγmicroα στη Γερmicroανία παλαιότερα αν και όχι τόσο

παλιά ξένοι εργάτες (Gastarbeiter ndash εργάτες επισκέπτες) αν και εγκατεστηmicroένοι στη χώρα

από καιρό - από τις δεκαετίες του rsquo60 και rsquo70 ανάλογα microε τις διακρατικές σχετικές

συmicroφωνίες - εξακολουθούσαν microέχρι πρόσφατα να στερούνται την ιδιότητα του πολίτη28

Από την άλλη microεριά τώρα που αποκτούν νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα περιορίζεται το δικαίωmicroα της

microετακίνησης και της δυνατότητας microετανάστευσης γενικότερα Υπάρχουν διάφορες

απόψεις αναφορικά microε τη φύση της ιδιότητας του πολίτη σε σχέση microε την εγκατάσταση

και τα δικαιώmicroατα του ατόmicroου ενώ σηmicroαντικά πολιτικά ζητήmicroατα εγείρονται κυρίως γύρω

από τη διπλή υπηκοότητα σε σχέση microε το εθνικό κράτος και την ιθαγένεια ειδικά όσον

αφορά laquoστην διπλή πίστηraquo29

Προτείνεται λοιπόν η εναλλακτική λύση των ανθρώπινων δικαιωmicroάτων που θα

οριστούν για να προσφέρουν εξασφάλιση σε κάθε άτοmicroο που ζει και εργάζεται σε microια

κοινότητα ανεξάρτητα από την εθνική προέλευση και την τυπική υπηκοότητα Το

επιδεινωθεί Οι όποιες microεταβολές των δεικτών της φτώχειας προς το καλύτερο συνοδεύονται από αυξανόmicroενη ανισότητα httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf 28 Αυτό έπαψε πλέον να ισχύει Το 2000 microια αλλαγή στο γερmicroανικό νόmicroο δίνει στα παιδιά microεταναστών που γεννιούνται εκεί τη γερmicroανική υπηκοότητα microε την προϋπόθεση οι γονείς τους να έχουν κατοικήσει νόmicroιmicroα στη χώρα για οκτώ χρόνια τουλάχιστον Και ο όρος guest worker έχει χάσει την νοηmicroατική φόρτιση που τον χαρακτήριζε 29 T H Marshall T Bottomore (σελ 179)

13

περιεχόmicroενό τους θεωρείται ότι περισσότερο αρmicroόζει στη σηmicroερινή πραγmicroατικότητα30 από

το προηγούmicroενο περιεχόmicroενο της ιδιότητας του πολίτη που εmicroπεριέχει την εντοπιότητα31

Σήmicroερα ζούmicroε σε έναν laquomicroετα-εθνικό αστερισmicroόraquo όρο που χρησιmicroοποιεί ο Juumlrgen

Habermas εννοώντας ότι το παραδοσιακό σχήmicroα του εθνικού κράτους δεν ανταποκρίνεται

πλέον στις ανάγκες των πολυεθνοτικών και πολυπολιτισmicroικών σύγχρονων κοινωνιών ενώ

υπάρχουν περιπτώσεις όπου το εθνικό κράτος εκχωρεί microέρος της κυριαρχίας του σε άλλα

σχήmicroατα οργάνωσης όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός του Habermas

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός δεν έχει απόλυτα διαδεχθεί την πραγmicroατικότητα του

έθνους ndash κράτους ακόmicroα κι αν ο συσχετισmicroός έθνος κράτος έδαφος έχει microετασχηmicroατιστεί

Αυτό γίνεται φανερό από τις εξάρσεις εθνικισmicroού που δεν χαρακτηρίζουν microεmicroονωmicroένες

χώρες αλλά γενικότερα τον κόσmicroο Και microάλιστα τείνουν να διεθνοποιούνται όπως στην

περίπτωση των αντιπαραθέσεων ελλήνων και σλαβοmicroακεδόνων microεταναστών στον Καναδά

και στην Αυστραλία κατά τη δεκαετία του 1990 τις οποίες ο αmicroερικανός ανθρωπολόγος

Loring Danforth περιέγραψε ως laquoεθνικισmicroό σε έναν διεθνικό κόσmicroοraquo32

Ο Habermas εστιάζει την προσοχή του στους ndash κοινωνικούς οικονοmicroικούς και

ηθικοπολιτικούς ndash όρους και στις προϋποθέσεις υπό τις οποίες το σύγχρονο δυτικό και

microάλιστα το ευρωπαϊκό κράτος microπορεί να ανακτήσει την αξιοπιστία του ενώπιον της

κοινωνίας και του πολίτη Η λύση κατά τον Habermas θα πρέπει να αναζητηθεί στα αξιακά

θεmicroέλια του ευρωπαϊκού ηθικού και πολιτικού πολιτισmicroού Η laquoνεοφιλελεύθερηraquo αντίληψη

που χαρακτηρίζει αφενός την οικονοmicroική επέκταση - οργάνωση της κοινωνίας παγκοσmicroίως

και αφετέρου τις ορθολογικές επιδιώξεις του ατόmicroου θα πρέπει να ανασκευασθεί υπό το

πρίσmicroα της νεωτερικής παράδοσης της ηθικής και πολιτικής αυτονοmicroίας Τα άτοmicroα

αναπτύσσουν το πλήρες δυναmicroικό τους όχι microόνον ως όντα που αυτο-καθορίζονται

οικονοmicroικά αλλά και ως πολίτες που αυτο-νοmicroοθετούνται πολιτικά33

Για τον Habermas η σηmicroασία και ο ρόλος των εθνών - κρατών είναι ακόmicroα ισχυρά

ενώ επίσης δεν θεωρεί λύση την δηmicroιουργία ενός παγκόσmicroιου κράτους Το απορρίπτει όχι

για λόγους πραγmicroατιστικούς αλλά για λόγους κανονιστικούς και δεοντολογικούς Ο

30 T H Marshall T Bottomore (σελ 181) 31 T H Marshall T Bottomore (σελ 157) 32 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 33 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003

14

κόσmicroος των εθνικών κρατών βρίσκεται microεν σε κατάσταση microετάβασης προς ένα microετα-

εθνικό σύστηmicroα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας αλλά δεν είναι η τεχνητή κατάργηση των

κρατών που έχει σηmicroασία αλλά η microετάβαση από ένα διεθνές δίκαιο που ρυθmicroίζει

διακρατικές σχέσεις σε έναν συνταγmicroατικό πατριωτισmicroό που θα εγγυάται την

προτεραιότητα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας των πολιτών34 Έναν πατριωτισmicroό που οδηγεί

στην ανάπτυξη microεταξύ πολιτών του λεγόmicroενου civic spirit τη νοοτροπία δηλαδή του

ανθρώπου που είναι δηmicroοκρατικά συνεπής κοινωνικά και οικολογικά ευαίσθητος και

πολιτισmicroικά ανεκτικός στην ετερότητα

Μια επιπλέον πρόταση γεννηmicroένη από τις συνθήκες της σύγχρονης εποχής

microετατοπίζει την έννοια από την εστίασή της στα νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα στην έννοια της

κοινωνικής διαδικασίας microέσα από την οποία άτοmicroα και κοινωνικές οmicroάδες εmicroπλέκονται

ενεργά στην διεκδίκηση και επέκταση ή και απώλεια δικαιωmicroάτων microέσω της ενεργού

συmicromicroετοχής35 Έτσι αναδύεται ο ρόλος των microητροπόλεων των κοσmicroοπολιτικών Global

Cities χώρων ευνοϊκών για τη ροή και διακίνηση ιδεών και κεφαλαίου προϊόντων και

κουλτούρας και microαζί αναδύεται και η έννοια του κοσmicroοπολίτη Σrsquo αυτήν η δύναmicroη της

κουλτούρας είναι τόσο ισχυρή ως προς τον προσδιορισmicroό του πολίτη που αναιρεί το

περιεχόmicroενό της ως τώρα Μιλάmicroε για microια microετα-εθνική ιδιότητα του πολίτη Σrsquo αυτήν την

περίπτωση αναζητείται ο ρόλος της Πόλης ως φορέα διαφύλαξης του πολίτη ndash του

κοσmicroοπολίτη που χαρακτηρίζεται από κινητικότητα εκκοσmicroίκευση αποδοχή της

υβριδικότητας και ανεκτικότητα36

Ο κοσmicroο-πολίτης

Μόνο που αναρωτιέmicroαι πώς microπορεί να επιτευχθεί ένα τέτοιο είδος ndash εξαιρετικού

στη θεωρητική του σύλληψη ndash πολίτη όταν microε βάση την πραγmicroατικότητα των ανισοτήτων

που επεκτείνονται σε τοπικό αλλά και σε παγκόσmicroιο επίπεδο ακόmicroα εντονότερα και

νοmicroιmicroοποιούνται από τις αρχές της παγκοσmicroιοποιηmicroένης οικονοmicroίας την ιδιότητα αυτή του

πολίτη microπορούν να την απολαmicroβάνουν microόνον οι αντίστοιχοι gentlemen του A Marshall

της σηmicroερινής εποχής Η τυπική νοmicroική ισότητα στην απόλαυση των δικαιωmicroάτων αλλά

και η κοινωνικά ουδέτερη έννοια της ιδιότητας του πολίτη microπορούν να χρησιmicroοποιηθούν

και συχνότατα χρησιmicroοποιούνται ως εργαλεία αποκλεισmicroού των microη ανηκόντων στο

κυρίαρχο microοντέλο laquoπολίτηraquo Συνεπώς για να προχωρήσουmicroε προς microορφές στις οποίες να

34 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 (σελ 257) 35 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 (σελ 5) 36 Isin (σελ 245-247)

15

ανταποκρίνεται η συνεχώς microεταβαλλόmicroενη σύνθεση των κοινωνιών πρέπει να λάβουmicroε

υπόψη τις υφιστάmicroενες κοινωνικές αλλά και οικονοmicroικές ανισότητες και αποκλεισmicroούς και

να λειτουργήσουmicroε προς την εξάλειψή τους Επιπλέον η βαθιά αποδοχή και η ειλικρινής

λειτουργία των ίδιων των πολιτών προς microια παγκόσmicroια κοινότητα αmicroοιβαίου σεβασmicroού

προϋποθέτει παιδεία σεβασmicroό κατrsquo αρχήν στον άmicroεσα πλησίον και όχι θεωρητικά και εξ

αποστάσεως αλλά και εξοmicroοίωση όλων microεταξύ τους πράγmicroα που πολύ απέχει από τη

σηmicroερινή αλλά και την άmicroεσα τουλάχιστον επικείmicroενη πραγmicroατικότητα

16

Η Ι∆ΙΟΤΥΠΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α

Η ΣΤΑΜΠΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ laquoΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣraquo

Στην ενότητα αυτή θα παρουσιάσω microια συνοπτική περιγραφή της ιδιαιτερότητας της

ελληνικής κοινωνίας σε σχέση microε τη δυτική Τονίζω το laquoσυνοπτικήraquo η διαmicroόρφωση της

ιδιότητας του πολίτη αγγίζει microια σειρά από ιστορικά πολιτικά και κοινωνικά θέmicroατα τα

οποία microάλιστα αποτελούν πεδίο διαmicroάχης και παραmicroένουν αmicroφισβητούmicroενα - η συζήτηση

που πυροδότησε σχετικά πρόσφατα το έργο του Huntington αποτελεί σαφή απόδειξη Στην

παρούσα εργασία όmicroως θα αναφερθώ σύντοmicroα και επιλεκτικά στα κυριότερα σηmicroεία και

microόνον όσον αφορά στην ελληνική κοινωνία αποφεύγοντας γενικότερες θεωρήσεις περί

laquoανατολικούraquo και laquoδυτικούraquo microοντέλου εξέλιξης που θα microπορούσαν να γεννήσουν

περαιτέρω θέmicroατα συζήτησης τα οποία δεν είναι εφικτό να συζητηθούν εδώ

Ως κοινωνία microε ιδιαίτερη ιστορική πορεία καθυστερηmicroένη εκβιοmicroηχάνιση και κατά

συνέπεια σχετική αδυναmicroία οmicroαλής λειτουργίας κοινωνίας πολιτών37 η ελληνική κοινωνία

εξακολουθεί να διατηρεί έναν ιδιαίτερο δυϊκό χαρακτήρα38 Βασικές όψεις είναι δύο

κουλτούρες αντίθετες και ανταγωνιστικές microεταξύ τους microε τη microία να χαρακτηρίζεται από

αγκίστρωση σε παραδόσεις και την άλλη να έχει ευρύτερο laquoεκσυγχρονιστικόraquo

εξωστρεφή προσανατολισmicroό Οι καταβολές της microιας πλευράς της ελληνικής πολιτικής

κουλτούρας της laquoπαρωχηmicroένηςraquo39 ή αυτόχθονης εσωστρεφούς και ξενόφοβης40 πρέπει

να αναζητηθούν στα αδύναmicroα κοινωνικά στρώmicroατα της βυζαντινής και οθωmicroανικής

περιόδου Η εσωστρεφής πολιτική κουλτούρα χαρακτηρίζεται από

bull Ένα σύνδροmicroο πολιτισmicroικής κατωτερότητας απέναντι στο δυτικό κόσmicroο σε

συνδυασmicroό microε microια δυσανάλογα υπερβολική εικόνα της σηmicroασίας της Ελλάδας που

έχει την τάση να οδηγεί σε laquomicroια συνωmicroοτική ερmicroηνεία των γεγονότωνraquo41

bull Μια διάχυτη και υπερβολική αλλά και εύθραυστη αίσθηση εθνικισmicroού

37 Ο Alexander Gerschenkron ήταν από τους πρώτους που έδειξαν ότι όσο νωρίτερα επέρχεται η εmicroπειρία της εκβιοmicroηχάνισης τόσο ισχυρότερος είναι ο ρόλος που παίζει η κοινωνία των πολιτών στον πολιτισmicroικό οικονοmicroικό κοινωνικό και πολιτικό σχηmicroατισmicroό που συνδέεται microε αυτήν την εmicroπειρία ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης (σελ 29) 38 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αθήνα Αλεξάνδρεια 2000 39 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 40 Οι δεύτεροι χαρακτηρισmicroοί οφείλονται στον Μουζέλη 41 Σε αυτό το σηmicroείο ο Ν ∆ήmicroου στη lsquo∆υστυχία του να είσαι Έλληναςrsquo υποστηρίζει ότι ο Έλληνας έχει ένα διπλό Εθνικό Σύmicroπλεγmicroα Κατωτερότητας ένα απέναντι στο χρόνο (απέναντι στους προγόνους του) κι ένα απέναντι στο χώρο (απέναντι στους Ευρωπαίους)

17

bull Μια ιδιαίτερη αντίληψη για τη δηmicroοκρατία και την ιδιότητα του πολίτη η οποία

διαχρονικά έπαιξε προβληmicroατικό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις

που επηρέασαν τη διαδικασία εκδηmicroοκρατισmicroού στην Ελλάδα Στο κράτος

αποδίδεται κυρίαρχος ρόλος ενώ τα πολιτικά και αστικά δικαιώmicroατα εκπηγάζουν

από αυτό και δεν ενυπάρχουν στα άτοmicroα42

bull Την χαρακτηρίζει ακόmicroα τοπικισmicroός επαρχιωτισmicroός και λανθάνων αυταρχισmicroός

Η κουλτούρα της άλλης κατεύθυνσης της microεταρρυθmicroιστικής της οποίας τις απαρχές

βρίσκουmicroε στις κοινότητες της ελληνικής διασποράς στο χώρο της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας στα κοινωνικά στρώmicroατα και τις ελίτ που ταυτίζονται microε δραστηριότητες

πολιτισmicroικές οικονοmicroικές και πολιτικές συνδεδεmicroένες microε το διεθνές σύστηmicroα

χαρακτηρίζεται από

bull Κοσmicroικότητα και εξωστρέφεια στον προσανατολισmicroό της

bull Εmicroπνέεται από τα έθνη της βιοmicroηχανικής ∆ύσης

bull Πρόκειται για κουλτούρα microε microεταρρυθmicroιστικές laquoεκσυγχρονιστικέςraquo τάσεις

Οι δύο κουλτούρες είναι διαρθρωmicroένες microε τέτοιο τρόπο που καmicroία από τις δύο δεν microπορεί

να επιβάλει microόνιmicroα τη λογική της στην άλλη Αντίθετα πότε η microία και πότε η άλλη

επικρατεί ανάλογα microε την οικονοmicroική και κοινωνικοπολιτική συγκυρία43 Πέραν αυτού

διαποτίζουν τόσο τις διάφορες ελίτ όσο και το ευρύτερο κοινό ενώ βρίσκονται microέσα σε

όλα τα κόmicromicroατα και ο δυϊκός τους χαρακτήρας υπερβαίνει όλες τις άλλες τοmicroές που

εκφράζονται από τον κοmicromicroατικό ανταγωνισmicroό44

Η θρησκευτική και πολιτική κληρονοmicroιά του Βυζαντίου είναι microια πολύ βασική

παράmicroετρος που εξηγεί σηmicroαντικές πλευρές της σύγχρονης ελληνικής κουλτούρας

∆ιατηρήθηκε συντηρήθηκε και ενσωmicroατώθηκε microέχρι και στις τρέχουσες διαδικασίες

παραγωγής και αναπαραγωγής των σχέσεων εξουσίας Ο ∆εmicroερτζής την χαρακτηρίζει ως

laquoπαρελθούσα-παρούσαraquo ιστορία εφόσον αποτελεί στοιχείο της ατοmicroικής και συλλογικής

42 Παράλληλα τα ατοmicroικά πολιτικά δικαιώmicroατα δεν ενσωmicroατώθηκαν microε καθαρά δυτικό τρόπο Για παράδειγmicroα ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές στις αρχές του 20ου αιώνα η ψήφος των κολλήγων θεωρείτο ότι ανήκε στους microεγάλους γαιοκτήmicroονες ndash αυτό το microοντέλο διατηρήθηκε microέχρι την microετέπειτα αστικοποίηση και επηρέασε τη διαmicroόρφωση των γνωστών πελατειακών σχέσεων microεταξύ βουλευτή-ψηφοφόρου 43 Νίκος Μουζέλης Το αληθινό πρόσωπο του παρανοϊκού εθνικισmicroού Το ΒΗΜΑ 13061999 44 Νίκος ∆εmicroερτζής Εισαγωγή στην ελληνική πολιτική κουλτούρα στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 25)

18

ταυτότητας των Ελλήνων45 Η επίδρασή της δε microπορεί να εντοπιστεί αφενός στο επίπεδο

της θεσmicroικής οργάνωσης και αφετέρου στο επίπεδο της πολιτικής συmicroπεριφοράς

Στην Ανατολή στο πλαίσιο τόσο της βυζαντινής όσο και της οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας και αντίθετα προς microια βασική προϋπόθεση της νεωτερικότητας της ∆ύσης

που είναι ο διαχωρισmicroός της κοσmicroικής και θρησκευτικής εξουσίας η εκκλησία διαπλέκεται

στενά microε το κράτος Κράτος και Εκκλησία αλληλοσυνδέονταν στο βαθmicroό που το κράτος

της παραχωρούσε υλική προστασία και βοήθεια ενώ η εκκλησία κατοχύρωνε για

λογαριασmicroό του κράτους την απαραίτητη νοmicroιmicroοποίηση και υποστήριξη για την

αναπαραγωγή του Οι στενοί δεσmicroοί κράτους και εκκλησίας στην Ανατολή και οι

εξωκοσmicroικοί προσανατολισmicroοί της ορθοδοξίας συνέβαλαν στη διατήρηση του Βυζαντίου

για πάνω από δέκα αιώνες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι υποκατέστησε ποτέ η Εκκλησία το

κράτος κατά τη Βυζαντινή περίοδο Υπαγόταν στην κοσmicroική εξουσία ενώ οι αυτοκράτορες

όχι microόνο διόριζαν τους πατριάρχες αλλά microπορούσαν και να τους καθαιρέσουν Πρόκειται

microάλλον για ένα καθεστώς κρατικοποιηmicroένης θρησκείας που διατηρήθηκε και υπό την

οθωmicroανική κυριαρχία και έχει δοmicroήσει και πρότυπα πολιτικής συmicroπεριφοράς

Ένας από τους τρόπους microε τους οποίους συντελέστηκε αυτό έχει και εσωτερικό

χαρακτήρα αν σκεφτούmicroε τον τρόπο microε τον οποίο συλλαmicroβάνει τον εαυτό του το άτοmicroο σε

σχέση microε το θεό Ο άνθρωπος εννοιολογείται ως microέλος της ευχαριστηριακής κοινότητας

των πιστών έννοια αποmicroακρυσmicroένη από microια ατοmicroοκεντρική αντίληψη του υποκειmicroένου ως

πολίτη Ο άνθρωπος βρίσκεται σε άmicroεση εξάρτηση από το θεό microε τον οποίο καλείται να

βιώσει microια πρόσωπο microε πρόσωπο σχέση αmicroεσότητας Αυτό δεν έχει microεταφυσική microόνο

πλευρά Αφορά και τον τρόπο microε τον οποίο ο άνθρωπος αφού εσωτερικεύσει το επίσηmicroο

δόγmicroα το εξωτερικεύει microετά στον καθηmicroερινό του βίο Πέραν αυτού στους κόλπους της

ορθοδοξίας επιβίωσε ένα πλήθος microαγικών πρακτικών δεισιδαιmicroονιών και προληπτικών

συνηθειών ενώ παράλληλα η πεποίθηση για το βέβαιο τέλος του κόσmicroου τούτου και η

προσmicroονή microιας εξωκόσmicroιου διόδου σωτηρίας σε συνδυασmicroό microε την έλλειψη θεσmicroικών

εγγυήσεων έφτιαξαν ένα άνθρωπο microε βαθιά δυσπιστία απέναντι στο κράτος και έντονη

45 Νίκος ∆εmicroερτζής Η επιλεκτική παράδοση της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 52)

19

microοιρολατρία46 που πολύ απείχε από την ανάπτυξη αισθήmicroατος δηmicroόσιας ευθύνης και

ελεύθερου πολίτη47

Το Βυζάντιο microπορεί να ενταχθεί στις κεντροποιηmicroένες γραφειοκρατικές

αυτοκρατορίες πατριmicroονιαλιστικού χαρακτήρα όπου το στρατιωτικό και διοικητικό

προσωπικό εξαρτάται άmicroεσα από τη βούληση του ανώτατου άρχοντα παράδοση που

εντάθηκε στο πλαίσιο του σουλτανισmicroού Οι σχέσεις τους δηλαδή δεν ρυθmicroίζονταν από microια

κάποια θεσmicroοθετηmicroένη διευθέτηση αλλά κατά περίπτωση microπορούσαν να ρυθmicroιστούν από

την προσωπική θέληση του αυτοκράτορα microε τη βοήθεια microιας αφάνταστα πολυδαίδαλης

γραφειοκρατικής microηχανής Αυτό συνέβαινε παρά την πολύπλοκη νοmicroική κωδικοποίηση

που ανέπτυξαν οι Βυζαντινοί βασισmicroένοι στο ρωmicroαϊκό δίκαιο αφού η δεσπόζουσα

αντίληψη για το νόmicroο είχε αυτοκρατορική υφή και δεν στηριζόταν σε microια laquoσυmicroβολαιακήraquo

αναγνώριση του ατόmicroου ως υποκείmicroενο δικαίου και δικαιωmicroάτων Η εξάρτηση του

συστήmicroατος κυριαρχίας από το πρόσωπο του αυτοκράτορα και η απουσία θεσmicroικών

δεσmicroευτικών ρυθmicroίσεων των σχέσεων εξουσίας ενίσχυσαν την εξωθεσmicroική ρύθmicroιση του

πελατειακού συστήmicroατος ενώ παράλληλα η έλλειψη microιας παράδοσης δικαιωmicroάτων και

κοινωνικού συmicroβολαίου απέτρεψε την ανάδυση του ατόmicroου ως πολίτη microε απαράγραπτα

δικαιώmicroατα

Η ορθολογική ανάγκη της επιβίωσης και ο απρόβλεπτος χαρακτήρας των

κοινωνικών και κυρίως οικονοmicroικών ρυθmicroίσεων καλλιέργησε τόσο microέσα στα πλαίσια των

κοινοτήτων (ως πρωταρχικών διοικητικών ενοτήτων) όσο και της οικογένειας (ως βασικής

microονάδας ασφάλειας) τακτικές οικογενειοκρατίας διαφθοράς δωροληψίας ευνοιοκρατίας

και microεροληψίας48 Επιπλέον η ξενοφοβία αλλά και κυρίως ο αντιδυτικισmicroός που

χαρακτηρίζει ένα σηmicroαντικό τmicroήmicroα της ελληνικής κοινωνίας οφείλει πολλά στην

46 Είναι χαρακτηριστικό του ρόλου εκπροσώπων του κλήρου αλλά και της microοιρολατρίας ότι στα πρώτα χρόνια microετά την άλωση οι απόψεις του Γεννάδιου Σχολάριου πρώτου πατριάρχη microετά την άλωση βοήθησαν τα microέγιστα το σουλτάνο να επικρατήσει χωρίς ιδιαίτερα προβλήmicroατα Κατά την άποψή του εmicroφανίζεται ο ίδιος ο laquoΘεόςraquo και επιβάλλει τη θλίψη στους χριστιανούς σαν τιmicroωρία για τη ζωή που microέχρι τότε έκαναν Οι διωγmicroοί των χριστιανών microετά την άλωση είναι κάτι το φυσιολογικόmiddot έτσι φεύγει και η ευθύνη από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην πτώση του κράτους Η κακοδιοίκηση όπως και η διαmicroάχη microεταξύ των παραγόντων της εκκλησίας ενωτικών και ανθενωτικών δεν παίζουν κανένα ρόλο Ο ένοχος είναι ο λαός και θα πρέπει να πληρώσει για τις ανοmicroίες του

47 (∆εmicroερτζής σελ 64-65) 48 (∆εmicroερτζής σελ 62-67)

20

laquoαντιλατινικήraquo και laquoαντιφραγκικήraquo στάση των Βυζαντινών και της Ορθόδοξης

Εκκλησίας Εκεί έχει και τις ρίζες της η διαmicroάχη περί της εθνικής ελληνικής ταυτότητας

και της ελληνικότητας Έλλην Γραικός Ρωmicroιός

Μετά την άλωση ο βυζαντινός κρατικός microηχανισmicroός αντικαθίσταται από τη

θεοκρατική και οριακά δεσποτική οθωmicroανική διοίκηση Οικονοmicroικά κοινωνικά και

στρατιωτικά η οθωmicroανική αυτοκρατορία ήταν ένα microεσαιωνικό κράτος που παρέmicroεινε

όπως και το Βυζάντιο ανεπηρέαστο από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις Ανώτατος πολιτικός και

θρησκευτικός άρχοντας ήταν ο Σουλτάνος ο οποίος ασκούσε εξουσία ζωής και θανάτου

πάνω στους υπηκόους του ενώ ρόλο πρωθυπουργού είχαν οι Μεγάλοι Βεζίρηδες και

συmicroβουλευτικό ρόλο το αυτοκρατορικό ∆ιβάνι Παρά τη microεγάλη τους δύναmicroη και την

άσκηση ουσιαστικά του κύριου microέρους της εξουσίας οι Βεζίρηδες ήταν ευάλωτοι στις

διαθέσεις των σουλτάνων όπως ευάλωτοι ήταν και όλοι όσοι απολάmicroβαναν κατά καιρούς

προνόmicroια συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των Ελλήνων που κατείχαν υψηλά αξιώmicroατα Από αυτήν

την άποψη στο σύνολο των υποδούλων ανώτερες τάξεις και λαός microοιράζονταν την ίδια

ανασφάλεια απέναντι στην χωρίς έλεγχο ισχύ των αποφάσεων του σουλτάνου Η χρήση

του ονόmicroατος laquoραγιάςraquo για τους microη microουσουλmicroάνους υπηκόους της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας δηλώνει σε ένα βαθmicroό τη στάση της αυτοκρατορίας απέναντι στους

υποτελείς 49

Μια από τις πλέον αρνητικές όψεις της Υψηλής Πύλης ήταν η διαφθορά και οι

δωροδοκίες τις οποίες οι διοικητικοί παράγοντες ανήγαγαν σε διαχειριστικό καθεστώς Οι

Πασάδες και οι Οσποδάροι που διηύθυναν τις επαρχίες και τα υποτελή κράτη εξαγόραζαν

τις θέσεις τους σε υπέρογκες τιmicroές και κατόπιν έκαναν περιουσίες επιβαρύνοντας microε ακόmicroη

microεγαλύτερες φορολογίες τους υπηκόους τους Με αυτόν τον τρόπο οι αγροτικοί πληθυσmicroοί

περιήλθαν σε microεγάλη εξαθλίωση

Η επιβίωση του κράτους συνδεόταν άmicroεσα microε τη δύναmicroη του στρατού και οι ίδιοι

οι σουλτάνοι εξαγόραζαν την εύνοια των στρατιωτικών τmicroηmicroάτων και κυρίως των

Γενίτσαρων microε microεγάλα δώρα Οι αξιωmicroατικοί κατείχαν φέουδα (τιmicroάρια) κατά το

βυζαντινό πρότυπο που παρέχονταν από τον σουλτάνο και επιτηρούσαν τους χωρικούς

που εργάζονταν στη γη τους Επίσης καρπώνονταν τα εισοδήmicroατα που προέρχονταν από

τα φέουδα εις αναγνώριση της στρατιωτικής υπηρεσίας τους προς τον σουλτάνο Με τον

49 rayah from Turkish raiyve herd flock (Collins English Dictionary 1994) Η λέξη δηλώνει το υποταγmicroένο κοπάδι και η έννοιά της επεκτάθηκε στο να δηλώνει τον δουλοπρεπή

21

τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ο έλεγχος των εδαφών κύριο στοιχείο κάθε συγκεντρωτικού

καθεστώτος και επιτυγχάνεται η οικονοmicroική εξάρτησή τους Είναι φανερό λοιπόν ότι οι

οικονοmicroικές δοσοληψίες καθόριζαν αποφασιστικά και σχεδόν ολοκληρωτικά τη λειτουργία

της αυτοκρατορίας αλλά και της νοοτροπίας κατακτητών και κατακτηmicroένων Εξάλλου η

laquoαδιαφορίαraquo του κεντρικού κράτους για τα τοπικά ζητήmicroατα εξηγείται αν αναλογιστεί

κανείς ότι είναι ευκολότερος ο έλεγχος των εδαφών microε την επιβολή φορολογίας από την

προσπάθεια νοmicroικής ένωσής τους

Είναι ενδιαφέρον και κεντρικό στοιχείο της περιόδου η ευνοϊκή σε σχέση microε τους

ειδωλολάτρες microεταχείριση της χριστιανικής Εκκλησίας απόρροια ενός κανόνα του ιερού

microουσουλmicroανικού δικαίου που ταυτίζει το έθνος microε τη θρησκεία microε αποτέλεσmicroα ο

θρησκευτικός αρχηγός να αναγνωρίζεται ως εθνάρχης Θέση που εύκολα αποδέχτηκαν οι

βυζαντινοί χριστιανοί για τον θρησκευτικό αρχηγό τους εφόσον επί της ουσίας δεν υπήρξε

αλλαγή στη θέση και το ρόλο της εκκλησίας ως τότε Η Οθωmicroανική εξουσία δεν

αναγνώριζε εθνικές ή φυλετικές οmicroάδες το laquoσόϊraquo δηλαδή αντιθέτως επέτρεπε την ύπαρξη

θρησκευτικών οmicroάδων των Μιλιέτ και ανεχόταν την άσκηση της λατρείας τους

παρέχοντας στον επικεφαλής περιορισmicroένη ιεροδικαστική εξουσία και δικαίωmicroα απολαβής

εισφορών Έτσι microε microια σειρά ευνοϊκών ρυθmicroίσεων υπαγορευόmicroενων από το ιερό

microουσουλmicroανικό δίκαιο και τις πολιτικές σκοπιmicroότητες της εποχής η ορθόδοξη εκκλησία

απέκτησε και laquoπολιτικό χαρακτήραraquo και αποτέλεσε έναν από τους σηmicroαντικότερους

microηχανισmicroούς συνεργασίας microε το Οθωmicroανικό κράτος Σηmicroαντικό είναι εδώ να αναφέρουmicroε

ότι η Εκκλησία έχαιρε του δικαιώmicroατος κυριότητας γαιών (βακούφια) Τα τmicroήmicroατα αυτά

γης ονοmicroάζονταν αφιερωmicroένες γαίες και είχαν παραχωρηθεί στην εκκλησιαστική διοίκηση

από το Σουλτάνο Αποτέλεσmicroα αυτού του καθεστώτος ήταν όχι microόνο ο αποκλεισmicroός της

εκκλησίας από τη φορολογία αλλά κυρίως η δηmicroιουργία microιας εκκλησιαστικής περιουσίας

Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε το σχόλιο του Μάουερ ότι microετά την απελευθέρωση το ένα

τέταρτο της συνολικής επικράτειας της απελευθερωmicroένης Ελλάδας ανήκε στην εκκλησία

Πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά τη διάρκειά της όπως και στη

συνέχεια εισήλθαν από τον ευρωπαϊκό στον ελληνικό χώρο ιδέες και αντιλήψεις για την

ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώmicroατα50 Στην laquoΕλληνική Νοmicroαρχίαraquo αποτυπώνεται

καθαρά η επεξεργασία των ιδεών αυτών από ελληνικής πλευράς Το περιεχόmicroενο της

50 Αντώνης Παπαρίζος ∆ιαφωτισmicroός Θρησκεία και παράδοση στη σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία στο Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα σήmicroερα (σελ 77)

22

Γαλλικής Επανάστασης ανασυντέθηκε διαφοροποιήθηκε και προσαρmicroόστηκε στις

ελληνικές ανάγκες Το σηmicroαντικό είναι πως όλο το πλαίσιο του ορθολογισmicroού και του

∆ιαφωτισmicroού microε όλο το πλέγmicroα των ιδεών που περιείχε για τη φύση τον άνθρωπο την

κοινωνία και την επιστήmicroη δεν αναδύθηκε αλλά microεταφέρθηκε στον ελληνικό χώρο και ο

βαθmicroός διάδοσης και αποδοχής του από τις ευρύτερες πληθυσmicroιακές microάζες αποτελεί ένα

ζήτηmicroα Είναι ψευδαίσθηση πάντως να θεωρήσουmicroε ότι από το σηmicroείο αυτό και microετά η

ελληνική κοινωνία συγκροτείται σε ανάλογο ή παρόmicroοιο βαθmicroό microε τις ευρωπαϊκές

κοινωνίες στη βάση αυτών των ίδιων αρχών του ∆ιαφωτισmicroού Ο αγροτικός και

ορθόδοξος ελληνικός πληθυσmicroός πέρα από τις κοινωνικές κατηγορίες που ασκούσαν

αστικού τύπου δραστηριότητες κατά την περίοδο της Επανάστασης και στην περίπτωση

ακόmicroη που γνώριζε τις αρχές του ∆ιαφωτισmicroού πολύ λίγο είχε επηρεαστεί από αυτές στην

καθηmicroερινή του πρακτική

Αναmicroφισβήτητα η αριστοκρατία των Φαναριωτών οι ελληνικοί πληθυσmicroοί της

διασποράς και τα εύπορα ελληνικά στρώmicroατα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώριζαν

τη σκέψη του ∆ιαφωτισmicroού πολύ πριν την Επανάσταση Κατά πάσα πιθανότητα επίσης οι

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συζητιόνταν από τους εξεγερmicroένους οπλαρχηγούς τόσο

στα στρατόπεδα όσο και στις Εθνοσυνελεύσεις όmicroως το θέmicroα είναι πόσο ο ελληνικός λαός

τις κατανόησε και υιοθέτησε σε βάθος Άλλωστε microετά τον πόλεmicroο της Ανεξαρτησίας

γνώρισε εσωτερικές εmicroφύλιες αλλά και έντονα κοινωνικές συγκρούσεις Ενδεχοmicroένως

επαναλάmicroβανε αυτονόητα τις πατροπαράδοτες microορφές σκέψης και πράξης51 Αυτές δηλαδή

που κληροδοτήθηκαν από το βυζαντινό και οθωmicroανικό του παρελθόν Πέραν αυτού οι

ίδιες οι ιδέες φαίνεται να σηmicroατοδοτούνται από ένα καθαρά ελληνικό περιεχόmicroενο

επηρεασmicroένο από τις δεδοmicroένες συνθήκες Έτσι η έννοια της ελευθερίας συνδέεται microε την

απελευθέρωση από τους Οθωmicroανούς και η έννοια της ισότητας αποδυναmicroώνεται από τις

τοπικιστικές εmicroφύλιες συγκρούσεις όσο για την έννοια της αδελφοσύνης η οποία

παρέπεmicroπε και στην αδελφοσύνη των λαών της βαλκανικής κατά το όραmicroα του Ρήγα δεν

απέδωσε πράγmicroα ούτως ή άλλως αδύνατο εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών που βίωναν

οι λαοί της βαλκανικής Προκύπτει λοιπόν το θέmicroα αν οι ιδέες αυτές είχαν κοινωνικό ή

αποκλειστικά εθνικό χαρακτήρα

Και σε επίπεδο αρχηγών όmicroως εmicroφανίζεται σύγχυση ως προς τη σύνθεση microεταξύ

των απελευθερωτικών και χειραφετητικών ιδεών από τη microια ευρωπαϊκής ή ελληνικής

51 Παπαρίζος (σελ 80)

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

4

εξακολουθεί να περνά και να αναδιαmicroορφώνεται ανάλογα microε τις εκάστοτε κοινωνικές

συνθήκες

16ος ndash 18ος αιώνας

Στον δυτικό κόσmicroο κατά το 16ο αιώνα τα βασίλεια έδωσαν τη θέση τους σε

γεωγραφικά καθορισmicroένα κράτη (territorial states) που σχηmicroάτισαν σταδιακά τα έθνη

κράτη Ο σχηmicroατισmicroός τους διασφάλισε τις συνθήκες microέσα στις οποίες microπόρεσε να

εδραιωθεί και να λειτουργήσει ο καπιταλισmicroός ενώ παράλληλα διευκόλυνε την

ορθολογική διοίκηση και παρέσχε το νοmicroικό πλαίσιο για ελεύθερη ατοmicroική και συλλογική

δράση στην πορεία του εκδηmicroοκρατισmicroού τους 5 Παράλληλα όmicroως ο σχηmicroατισmicroός του

έθνους κράτους έφερε τη σταδιακή εξαφάνιση της διάκρισης ανάmicroεσα στην εθνική

ταυτότητα και στην ιδιότητα του πολίτη διάκριση που επικρατούσε από τη ρωmicroαϊκή εποχή

και αποτυπώνεται στη ρίζα της λέξης natio στα λατινικά δηλαδή γέννηση ndash προέλευση η

οποία αναφερόταν σε φυλές και λαούς όχι οργανωmicroένους σε πολιτικά σύνολα εν αντιθέσει

microε το civitas που αναφερόταν σε οργανωmicroένες κοινωνίες

Η διάκριση των δυο εννοιών διατρέχει και το Μεσαίωνα και φτάνει ως τα πρώτα

νεώτερα χρόνια Από τα microέσα όmicroως του 18ου αιώνα οι διαφορές στην έννοια ανάmicroεσα στην

εθνική ιδιότητα και στην έννοια του πολίτη σταδιακά εξαφανίζονται Μετά τη Γαλλική

επανάσταση και στην πορεία σχηmicroατισmicroού εθνών ndash κρατών microπαίνουν τα θεmicroέλια για

πολιτισmicroική και εθνική οmicroοιογένεια πάνω στην οποία αργότερα από τα τέλη του 18ου

αιώνα και microετά έγινε δυνατός ο εκδηmicroοκρατισmicroός της διακυβέρνησης αν και εις βάρος

εθνικών microειονοτήτων

Ιδιότητα του Πολίτη και Εθνική ιδιότητα

Με τη Γαλλική Επανάσταση το έθνος γίνεται η πηγή του κυρίαρχου κράτους

∆ίδεται στα έθνη το δικαίωmicroα του πολιτικού τους αυτοπροσδιορισmicroού και η έννοια του

όρου τείνει ολοένα να microεταστραφεί από έννοια που προσδιόριζε microια προ-πολιτική

κατάσταση σε έννοια που ταυτίζει την εθνική ιδιότητα microε την ιδιότητα του πολίτη6 Η ιδέα

του έθνους αποτέλεσε βασική έmicroπνευση των ιστορικών και των συγγραφέων της

ροmicroαντικής περιόδου και ο εθνικιστικός7 της προσανατολισmicroός θεmicroελίωσε microια ιδέα

συλλογικής ταυτότητας που έπαιξε λειτουργικό ρόλο στην εφαρmicroογή της ιδιότητας του

πολίτη όπως αυτή ξεπήδησε από τη Γαλλική Επανάσταση

5 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) (σελ 342) 6 Habermas ( σελ 343) 7 Που σαν σχολή ονοmicroάστηκε και εθνικός ροmicroαντισmicroός (national romanticism)

5

laquoΤο έθνος κράτος και η δηmicroοκρατία είναι δίδυmicroα που

γεννήθηκαν από τη Γαλλική Επανάσταση Από

πολιτισmicroική άποψη και τα δύο έχουν αναπτυχθεί στη σκιά

του εθνικισmicroούraquo8

Παρόλα αυτά η παραπάνω σταδιακή ταύτιση δεν γίνεται χωρίς προβληmicroατισmicroό -

΄παρεmicroβολέςrsquo της ίδιας της πραγmicroατικότητας που να την αmicroφισβητούν Έτσι λοιπόν στην

πράξη εκατό χρόνια microετά την επανάσταση όταν παρουσιάζεται η ανάγκη υπεράσπισης

της Αλσατίας από τους Γάλλους έναντι των διεκδικήσεων της Γερmicroανικής Αυτοκρατορίας

ο Ερνέστ Ρενάν αναφέρεται στη Γαλλική εθνικότητα των κατοίκων ακριβώς βασιζόmicroενος

στην αντίληψη του έθνους ως έθνους πολιτών Σε microια διάλεξη το 1882 απαντώντας στην

δική του ρητορική ερώτηση laquoτι είναι έθνοςraquo το ορίζει ως ένα laquoκαθηmicroερινό

δηmicroοψήφισmicroαraquo Αυτό που εννοούσε ο Renan ήταν ότι τα microέλη του έθνους συmicromicroετέχοντας

καθηmicroερινά στη ζωή του συγκατατίθενται αφενός στην ύπαρξή του και αφετέρου στην

δική τους συνεχή ιδιότητα microέλους του Η περιοχή της Αλσατίας ήταν εθνοτικά

περισσότερο γερmicroανική παρά γαλλική ενώ και η αλσατική γλώσσα είναι microια

δυτικογερmicroανική γλώσσα Ο Renan αντιτίθεται σε τέτοια laquoαντικειmicroενικάraquo κριτήρια για τον

καθορισmicroό ενός έθνους Είδε το έθνος ως οmicroάδα laquoπου έχει κάνει microεγάλα πράγmicroατα microαζί

και που επιθυmicroεί να κάνει περισσότεραraquo Ουσιαστικά το έθνος των πολιτών δεν αντλεί

την ταυτότητά του από κάποιες κοινές εθνοτικές και πολιτισmicroικές ιδιότητες αλλά από την

άσκηση των microελών στην ιδιότητά τους ως πολίτες Η θέση του Ρενάν αποτελεί microια πρώτη

απάντηση ενάντια στην ταύτιση της ιδιότητας του πολίτη microε την εθνική ταυτότητα

συζήτηση που θα ενταθεί στα microετανεωτερικά χρόνια microε έmicroφαση στην αποκαθήλωση της

αντίληψης περί οmicroοιογένειας των εθνικών κρατών

Αν το ροmicroαντικό ιδεώδες συνέδεσε την ιδιότητα του πολίτη microε την εθνική

ταυτότητα το 1873 στην Αγγλία συνδέεται άmicroεσα microε την κοινωνική τάξη Στο άρθρο microε

τίτλο laquoΤο microέλλον των εργατικών τάξεωνraquo ο οικονοmicroολόγος Alfred Marshall9 (1842-1929)

διατυπώνει την ιδέα ότι η ιδιότητα του πολίτη είναι θεmicroελιώδης προϋπόθεση για έναν

πολιτισmicroένο βίο Εύχεται να microπορούσαν όλοι οι άνθρωποι σε όλες τις κοινωνίες να

Ιδιότητα του Πολίτη και κοινωνική Τάξη Η κατά Marshall και Marshall ιδιότητα του πολίτη

8 Habermas( σελ 342) 9 Άγγλος οικονοmicroολόγος (1842 - 1929) Είναι ο κυριότερος εκπρόσωπος της αγγλικής Σχολής Φιλελεύθερος Επέκτεινε τα οικονοmicroικά πέρα από την κλασσική εστίασή τους στην οικονοmicroία της αγοράς ως microελέτη της ανθρώπινης συmicroπεριφοράς προσδίδοντας έτσι microια υπολανθάνουσα κοινωνιολογική χροιά

6

ζήσουν τη ζωή ενός gentleman ενός laquoκυρίουraquo και αναλύει πώς θα microπορούσε να καλυφθεί

το κόστος της microετατροπής των ανθρώπων του άχθους σε κυρίους Και αυτός τον οποίο

όρισε ως gentleman δεν είναι ο άνθρωπος που διαθέτει καλούς τρόπους αλλά ο

καλλιεργηmicroένος άνθρωποςmiddot αυτός που έχει πρόσβαση στο συλλογικό κοινωνικό

κεκτηmicroένο στο σύνολο δηλαδή του πολιτισmicroού (πολιτισmicroικά και υλικά αγαθά) τον οποίο η

κοινωνία ολόκληρη ως κοινό απόκτηmicroα έχει δηmicroιουργήσει10 Το ζητούmicroενο λοιπόν για

τον A Marshall είναι η απόλαυση των συνθηκών που διασφαλίζουν έναν πολιτισmicroένο βίο

Αυτό προϋποθέτει την πρόσβαση όλων σε ένα microερίδιο της κοινωνικής κληρονοmicroιάς

πράγmicroα που απαιτεί να είναι όλοι πλήρη microέλη microιας κοινωνίας δηλαδή πολίτες Η σύλληψη

αυτή του Marshall εmicroπεριέχει την αποδοχή microιας θεmicroελιακής ισότητας συνυφασmicroένης microε το

νόηmicroα της ιδιότητας του πολίτη11 Η εκπαίδευση είναι ο κύριος δρόmicroος microέσω του οποίου

microπορεί αυτό το ζητούmicroενο να επιτευχθεί αφού έτσι οι πολίτες θα microάθουν ουσιαστικά την

σηmicroασία της έννοιας και θα εκτιmicroήσουν την πορεία της εξέλιξής τους σε laquoκυρίουςraquo Είναι

δε το microόνο δικαίωmicroα για το οποίο θεωρεί ότι το κράτος πρέπει να φροντίσει ακόmicroα και

επιβάλλοντάς το στους πολίτες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι αίρεται κάθε οικονοmicroική

ανισότητα αφού η πλήρης συmicromicroετοχή σε microια κοινότητα microπορεί να συνυπάρξει microε τις

ανισότητες που διακρίνουν τις διάφορες οικονοmicroικές βαθmicroίδες της κοινωνίας Με αυτόν

τον τρόπο ο A Marshall συmicroβιβάζει την πρότασή του για τον πολίτη microε τις οικονοmicroικές

του θεωρίες αποφεύγοντας να πλησιάσει microε τη θεωρία του τις σοσιαλιστικές θεωρίες για

πλήρη ισότητα

Ο όρος laquoκύριοςraquo microπορεί να αντικατασταθεί microε τον όρο laquoπολιτισmicroένοςraquo προτείνει ο

TH Marshall το 1949 στο κλασσικό του κείmicroενο Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη -

καταγραφή οmicroιλίας του προς τιmicroήν του παραπάνω οικονοmicroολόγου Σrsquo αυτό προσεγγίζει

εξελικτικά την έννοια της ιδιότητας του πολίτη και microε αφορmicroή την ουτοπική και σχεδόν

αποικιοκρατική προσέγγιση του Alfred Marshall ανατρέχει στην ιστορική εξέλιξη της

έννοιας της ιδιότητας του πολίτη ndash εξέλιξη η οποία έχει υπαγορεύσει τη διάκρισή της σε

τρία συστατικά στοιχεία που τη συγκροτούν ατοmicroικό πολιτικό και κοινωνικό12

Το ατοmicroικό στοιχείο περιλαmicroβάνει όλα εκείνα τα δικαιώmicroατα που χαρακτηρίζουν

την ελευθερία του ατόmicroου δηλαδή προσωπική ελευθερία ελευθερία έκφρασης σκέψης

10 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη (σελ 40)11 όπου σύmicroφωνα microε τον T H Marshall ιδιότητα του πολίτη σηmicroαίνει πλήρης συmicromicroετοχή σε microια κοινότητα ( σελ 40) 12 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη (σελ 43)

7

και πίστης ιδιοκτησία ελεύθερη σύναψη συmicroβάσεων και απονοmicroή δικαιοσύνης Ο θεσmicroός

που συνδέεται πιο άmicroεσα microε τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα είναι τα δικαστήρια αφού αυτά

επιτελούν τις νόmicroιmicroες διαδικασίες microέσα από τις οποίες υπερασπίζεται και διεκδικεί κανείς

όλα του τα δικαιώmicroατα Ο Μάρσαλ θεωρεί ότι τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα αναφέρονται στο

άτοmicroο ως laquoδρων υποκείmicroενοraquo και όχι ως laquoκαταναλωτήraquo και αποτελούν την έκφραση και

εξωτερίκευση της κοινωνικοποίησης Γίνονται δε microέρος της προσωπικότητας του

υποκειmicroένου στοιχείο της κουλτούρας του θεmicroέλιο της ικανότητάς του για κοινωνική

δράση σε ένα δηmicroοκρατικό πολιτισmicroό13

Το πολιτικό στοιχείο αναφέρεται στην άσκηση πολιτικής δύναmicroης στο δικαίωmicroα

του εκλέγειν και εκλέγεσθαι το οποίο θεσmicroικά εκφράζεται microε το κοινοβούλιο και τα

όργανα της τοπικής αυτοδιοίκησης

Το κοινωνικό στοιχείο τέλος περιλαmicroβάνει όλο το φάσmicroα των δικαιωmicroάτων που

αφορούν στην οικονοmicroική ευηmicroερία και ασφάλεια στην πλήρη συmicromicroετοχή στην κοινωνική

κληρονοmicroιά εν ολίγοις στο δικαίωmicroα να ζει κανείς τη ζωή ενός πολιτισmicroένου όντος όπως

αυτό ορίζεται από την ευρεία αποδοχή του στη συγκεκριmicroένη κοινωνία Θεσmicroικά το

κοινωνικό στοιχείο εκφράζεται στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και τις κοινωνικές υπηρεσίες

Εξ ου και η κρίσιmicroη σηmicroασία της εκπαίδευσης και των κοινωνικών παροχών Η ελευθερία

της έκφρασης δεν έχει κανένα νόηmicroα αν λόγω έλλειψης microόρφωσης δεν έχεις τίποτα

αξιόλογο να πεις και κυρίως κανένα microέσο να ακουστείς όταν τελικά το λες14

Πηγαίνοντας αρκετά πίσω στην ιστορία τα τρία αυτά στοιχεία συναντώνται

συνυφασmicroένα Ο διαχωρισmicroός είναι τόσο δύσκολος όσο δύσκολο είναι να διαχωριστεί το

κράmicroα των θεσmicroών του κράτους στους οποίους αντιστοιχεί ένα επίσης κράmicroα

δικαιωmicroάτων Στις φεουδαρχικές κοινωνίες για παράδειγmicroα τα δικαιώmicroατα και οι

υποχρεώσεις που συνέθεταν την ιδιότητα του πολίτη ήταν αυστηρά τοπικά Η κοινωνική

θέση αποτελούσε το διακριτικό στοιχείο της κοινωνικής τάξης και το microέτρο της

ανισότητας καθώς δεν υπήρχε ένα οmicroοιόmicroορφο σύνολο δικαιωmicroάτων και υποχρεώσεων τα

οποία να απονέmicroονται σε όλους τους άνδρες ανεξαρτήτως καταγωγής και τάξης microόνο

επειδή ήταν microέλη της κοινωνίας Στο Μεσαίωνα το σήmicroερα αυτονόητο δικαίωmicroα στην

εργασία εmicroποδιζόταν από την έλλειψη ελευθερίας της microετακίνησης ενώ η επαγγελmicroατική

πορεία του κάθε ατόmicroου ήταν άρρηκτα συνυφασmicroένη microε την κοινωνική του τάξη και τους

13 T H Marshall T Bottomore (σελ142) 14 T H Marshall T Bottomore (σελ 69)

8

περιορισmicroούς που επέβαλλαν οι επαγγελmicroατικές συντεχνίες Είναι η σταδιακή microετάβαση

προς το σύγχρονο κόσmicroο που εισήγαγε τη διαφοροποίηση και την εξέλιξη των τριών

στοιχείων15

Όταν λοιπόν οι θεσmicroοί στους οποίους βρίσκουν έκφραση τα τρία στοιχεία της

ιδιότητας του πολίτη διαχωρίστηκαν κατέστη δυνατή και η εξέλιξη του καθενός

ξεχωριστά Η εξέλιξη αυτή καθορίστηκε από τις ιδιόmicroορφες αρχές τους και microόνο στην

εποχή του ο Marshall αναγνωρίζει την κατάληξη σε microια σχετική συmicroπόρευσή τους

Συσχετίζει συγκεκριmicroένα την εξέλιξη των ατοmicroικών δικαιωmicroάτων microε τις ιστορικές

εξελίξεις του 18ου αιώνα των πολιτικών microε τον 19ο και των κοινωνικών microε τον 20ό

Οι σύγχρονες κοινωνίες εκπληρώνουν την ευχή του A Marshall microέσω της

ιδιότητας του πολίτη η οποία κατακτάται και προϋποθέτει ένα δεσmicroό διαφορετικού είδους

από εκείνον των προ-καπιταλιστικών κοινωνιών που στήριζαν τη συνοχή τους στο microύθο

τα συγγενικά δίκτυα και την ιστορία κοινής καταγωγής Σύmicroφωνα microε τον Marshall

πρόκειται για ιδιότητα συλλογική που προκύπτει από τη συmicromicroετοχή στην κοινότητα

Άλλωστε το κύριο στοιχείο της αντίληψης για την κοινωνική θέση του πολίτη στις

καπιταλιστικές κοινωνίες είναι

laquoη άmicroεση αίσθηση συmicromicroετοχής στην κοινότητα βασισmicroένη στην

προσήλωση σε έναν κοινό πολιτισmicroό Είναι η αφοσίωση

ελεύθερων ανθρώπων που έχουν δικαιώmicroατα και

προστατεύονται από ένα κοινό δίκαιοraquo 16

Η ίδια η ανάπτυξη της αφοσίωσης των πολιτών στην κοινωνία στην οποία

ανήκουν συmicroβαδίζει απόλυτα microε την πάλη για την κατάκτηση δικαιωmicroάτων και τη

microετέπειτα απόλαυσή τους17 laquoΠολίτης είναι εκείνος που παλεύει κατακτά συmicromicroετέχει

απολαmicroβάνει και γιrsquo αυτό και ενστερνίζεται υπερασπίζεται εκφράζει έντονα πίστη και

αφοσίωση σrsquo αυτό που του ανήκει και microάλιστα όχι microόνο ως άτοmicroο αλλά και συλλογικάraquo18

Μιλά δηλαδή ο Marshall για την laquoεκ της συmicromicroετοχής ιδιότητα του πολίτηraquo που δεν είναι

15 ∆ιευκρινίζει (σελ 44) ότι η ιδιότητα του πολίτη έτσι όπως την προσεγγίζει ο ίδιος και επιθυmicroεί να την ακολουθήσει ιστορικά τοποθετείται εξ ορισmicroού σε εθνικό επίπεδο Έτσι περιπτώσεις ενισχυmicroένων δικαιωmicroάτων και γνήσιας και ισότιmicroης ιδιότητας του πολίτη στην περίοδο της φεουδαρχίας δεν αλλάζουν την τοποθέτησή του για την ιστορική εξέλιξή της 16 T H Marshall T Bottomore (σελ 16) 17 T H Marshall T Bottomore (σελ 75) 18 T H Marshall T Bottomore (σελ 16)

9

ατοmicroική αλλά αντίθετα δηmicroόσια και κοινή σε όλους όσοι είναι πλήρη microέλη microιας

συγκεκριmicroένης κοινωνίας

Είναι φανερό ότι η έννοια της ιδιότητας του πολίτη είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένη

και εξαρτάται άmicroεσα από την εξέλιξη των συστατικών της στοιχείων που είναι τα

δικαιώmicroατα Και ο λόγος που microέσα στους αιώνες η συζήτηση και η πάλη περί δικαιωmicroάτων

είναι ατέρmicroονη είναι ότι υπάρχει άνιση κατανοmicroή τους Το πέρασmicroα από τις προ-

καπιταλιστικές κοινωνίες στις καπιταλιστικές είναι πολύ σηmicroαντικό για την εξέλιξη της

ιδιότητας του πολίτη εφόσον είναι συνυφασmicroένη για microια microεγάλη περίοδο της ιστορίας

συγκεκριmicroένα ως το τέλος του 19ου αι microε την εξέλιξη του καπιταλισmicroού19 Σχήmicroα

οξύmicroωρο αφού ο καπιταλισmicroός είναι σύστηmicroα ανισότητας ενώ η επιδίωξη της ιδιότητας

του πολίτη δηmicroιουργεί ώθηση για ένα πληρέστερο microέτρο ισότητας εmicroπλουτίζοντας τα

στοιχεία που συνθέτουν την κοινωνική θέση των ατόmicroων και ταυτόχρονα επιδιώκοντας

την αύξηση του αριθmicroού εκείνων στους οποίους παραχωρούνται20

Η έλευση του 20ου αι φέρνει microαζί της την ανάπτυξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων

που microέχρι τότε ελάχιστα είχαν αναπτυχθεί και κατά συνέπεια την πρώτη σύγκρουση microε τον

καπιταλισmicroό αφού γίνεται όλο και πιο έντονη η ανάγκη της αναδιαmicroόρφωσης των

κοινωνικών τάξεων Για τον Marshall η ιστορική εξέλιξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων

είναι θετική άρα η θέση των κατώτερων τάξεων βελτιώνεται και η συνεχής αναβάθmicroιση

της ενεργούς ιδιότητας του πολίτη λειτουργεί αποδοτικά αναπτύσσοντας το κράτος

πρόνοιας ενώ παράλληλα διατηρείται συmicroβατότητα microε τη λειτουργία της αγοράς και την

ανισότητα της ταξικής δοmicroής Έτσι λοιπόν στην πορεία προς microεγαλύτερη κοινωνική

ισότητα στάδιο - στόχος της εξέλιξης της ιδιότητας του πολίτη θεωρείται η ενίσχυση των

κοινωνικών δικαιωmicroάτων που microε τη σειρά τους επιδρούν στις κοινωνικές τάξεις

Βέβαια η εξελικτική αυτή πορεία δεν ήταν ούτε αυτόmicroατη ούτε αυτονόητη Η

αισιοδοξία του Marshall απηχούσε την αισιοδοξία και τις διαθέσεις της microεταπολεmicroικής

εποχής τότε που πράγmicroατι διατυπώνονταν πολλές αισιόδοξες υποσχέσεις για ένα

καλύτερο microέλλον Οι δε αλmicroατώδεις ρυθmicroοί οικονοmicroικής ανάπτυξης στις δεκαετίες του

1950 και 1960 στις περισσότερες δυτικοευρωπαϊκές χώρες υποβοήθησαν πολιτικές

πρόνοιας και αλλαγές στην κατανοmicroή του πλούτου και του εισοδήmicroατος που ενίσχυσαν microια

πορεία προς microεγαλύτερη ισότητα

19T H Marshall T Bottomore (σελ 63) 20 T H Marshall T Bottomore (σελ 62)

10

Το νόηmicroα της ιδιότητας του πολίτη τίθεται εκ νέου στο προσκήνιο microετά το τέλος

του ψυχρού πολέmicroου και την παγκόσmicroια αναδιάταξη του κράτους microε βάση τις απαιτήσεις

της αγοράς Σαράντα χρόνια microετά τον TH Marshall το 1989 ο Tom Bottomore θα

ασκήσει κριτική στην προσέγγιση του πρώτου για την laquoηmicroιαυτόmicroατηraquo εξελικτική τάση των

δικαιωmicroάτων21 Θα στηρίξει την κριτική του σε σηmicroεία αντιξοοτήτων που χαρακτηρίζουν

τις εξελίξεις στις microετέπειτα κοινωνίες στο γεγονός ότι η δράση των κοινωνικών τάξεων

υπήρξε καταλυτική για την εξέλιξη της microορφής του πολίτη και θα στηριχθεί επίσης στην

περίπτωση της Ανατολικής Ευρώπης κατά την εποχή του λεγόmicroενου υπαρκτού

σοσιαλισmicroού όπου η microεγάλη ανάπτυξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων συνοδεύτηκε από

δραστικό περιορισmicroό των ατοmicroικών και πολιτικών δικαιωmicroάτων

Η απαισιόδοξη πλευρά της πραγmicroατικότητας

∆ηmicroιουργείται δηλαδή από την ίδια την ιστορική πραγmicroατικότητα ένα είδος

εmicroπλοκής σε σχέση microε αυτά που διατύπωσε ο Μάρσαλ και αφορά στο τρίτο στη σειρά

συστατικό στοιχείο της ιδιότητας του πολίτη ndash αυτό των κοινωνικών δικαιωmicroάτων ndash και

στο γεγονός ότι αποδείχτηκε ότι microπορούν να παραχωρηθούν χωρίς να παραχωρούνται

αντίστοιχα τα προηγούmicroενά τους τα πολιτικά ή τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα Η κοινωνική

προστασία των γυναικών κατά τον 19ο αι για παράδειγmicroα στηριζόταν ακριβώς στο

γεγονός ότι δεν ήταν πολίτες Άλλωστε η διαδικασία ανάπτυξης των πολιτικών

δικαιωmicroάτων microέχρι τα microέσα του 20ού αι αφορούσε microόνον τους άνδρες και το δηmicroοκρατικό

microοντέλο που οικοδοmicroήθηκε στην Ευρώπη εξ ορισmicroού δεν περιλάmicroβανε τις γυναίκες Το

φιλελεύθερο microοντέλο εξαίρεσε τις γυναίκες από την πολιτική κοινωνία και αποδέχθηκε τις

προϋπάρχουσες συνθήκες υποτέλειας σε σχέση microε το φύλο Εν ολίγοις ποτέ στις

φιλελεύθερες δηmicroοκρατίες οι γυναίκες δεν απόλαυσαν πλήρη δικαιώmicroατα στην ιδιότητα

του πολίτη Παρόλες τις διευρύνσεις της ιδιότητας του πολίτη τα τελευταία 30 χρόνια

ώστε αυτή σταδιακά να συmicroπεριλάβει microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του πληθυσmicroού22 microόλις στον

20ο αι άρχισαν να αποκτούν έστω και τυπικά το δικαίωmicroα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι

δικαίωmicroα που οριστικά γενικεύθηκε microετά το ∆εύτερο Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο23 Σε πολλές από

τις αναπτυγmicroένες χώρες ακόmicroα αντιmicroετωπίζονται σαν υποδεέστεροι πολίτες ενώ παρόmicroοιας

microεταχείρισης τυγχάνουν και άλλες κοινωνικές οmicroάδες όπως είναι οι εθνικές microειονότητες

21 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη microετά από σαράντα χρόνια στο Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη 22 Αρχικά δικαίωmicroα ψήφου είχαν οι έχοντες περιουσία και αργότερα όλος ο ενήλικος ανδρικός πληθυσmicroός 23 T H Marshall T Bottomore (σελ 149)

11

οι microετανάστες και οι οmicroοφυλόφιλοι Αυτό επιβεβαιώνεται από την άνθηση ποικίλων

microορφών ρατσισmicroού

Φαίνεται ότι οι δοmicroές των κοινωνικών ανισοτήτων ndash και όχι τα δικαιώmicroατα όπως

λέει ο Μάρσαλ ndash είναι microια Λερναία Ύδρα24 που τη γέννηση των πολλών κεφαλών της

δύσκολα προλαβαίνουmicroε Έτσι ακόmicroα και microέσα στο πλαίσιο της ενίσχυσης των κοινωνικών

δικαιωmicroάτων microπορούν ανάλογα και microε τις εκάστοτε πολιτικές επιλογές να δηmicroιουργηθούν

νέες ανισότητες Όπως συmicroβαίνει microε την περίπτωση της εκπαίδευσης για παράδειγmicroα

όπου η διευρυmicroένη παροχή εκπαιδευτικών ευκαιριών ωθεί στη δηmicroιουργία microιας νέας δοmicroής

κοινωνικής ανισότητας σε συνάρτηση microε την ανισότητα των ικανοτήτων Μέσω δε της

διασύνδεσης της εκπαίδευσης microε την επαγγελmicroατική δοmicroή η ιδιότητα του πολίτη

λειτουργεί σαν microηχανισmicroός κοινωνικής διαστρωmicroάτωσης

Η ταξική κατανοmicroή των εισοδηmicroάτων και του πλούτου οι κοινωνικές και

οικονοmicroικές συνθήκες η microισθοδοσία ο χαρακτήρας και ο σκοπός των κοινωνικών

υπηρεσιών η ποιότητα του περιβάλλοντος η υποδοmicroή για τον ελεύθερο χρόνο και την

καλλιέργεια των τεχνών (Robson 1976) η υγεία η κατοικία όλα αυτά διαφορετικές και

αλληλοσυνδεόmicroενες πλευρές του βιοτικού επιπέδου αποτελούν ταυτόχρονα βασικό πεδίο

των κοινωνικών δικαιωmicroάτων και κατά συνέπεια της ανάπτυξης της ιδιότητας του πολίτη25

Η φτώχεια όmicroως αυξάνεται αντί να microειωθεί ενώ οι φτωχοί γίνονται πια και υπεύθυνοι για

τη φτώχεια τους όπως υπονοείται από τις ηθικές υποδηλώσεις της ονοmicroασίας laquounderclassraquo

(τάξη των απόκληρων) που χρησιmicroοποιείται σε ΗΠΑ και Βρετανία για να συmicroπεριλάβει

microια microεγάλη κατηγορία πολύ φτωχών πολιτών (Lister 1990)26 Η φτώχεια συνεπάγεται όχι

microόνο περιορισmicroό των κοινωνικών αλλά και των ατοmicroικών δικαιωmicroάτων αφού

αντικειmicroενικά περιορίζεται η δυνατότητα των φτωχών πολιτών να τα ασκούν Με τη σειρά

τους συmicroπαρασύρονται τα πολιτικά δικαιώmicroατα και microε την απώλειά τους οι φτωχοί

περιθωριοποιούνται και πολιτικά 27

24 Ο Μάρσαλ έλεγε πως τα δικαιώmicroατα είναι microια Λερναία Ύδρα Όπου ένας δικτάτορας κόβει ένα κεφάλι δικαιωmicroάτων φυτρώνουν δυο 25 T H Marshall T Bottomore (σελ 142-143) 26 T H Marshall T Bottomore (σελ 153 - 155) 27 Αν αυτό γραφόταν για το 1990 επίσηmicroα στοιχεία του ΟΗΕ (2007) έδειξαν ότι microέχρι το 2005 το 10 του παγκόσmicroιου πληθυσmicroού απολάmicroβανε το 70 του παγκόσmicroιου πλούτου Βρίσκεται ακόmicroα microακρυά ο στόχος της χιλιετίας για microείωση της φτώχειας κατά 50 ως το 2015 Η όποια βελτίωση καταγράφει ο ΟΗΕ οφείλεται κυρίως στην αναθέρmicroανση της οικονοmicroίας της Κίνας που είχε ως συνέπεια τη microείωση του ποσοστού αυτών που ζουν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας από 33 σε 166 Στις άλλες χώρες όmicroως η κατάσταση παρουσιάζει πάρα πολύ microικρή βελτίωση ή έχει

12

Επιπλέον δεν microπορούmicroε πλέον να microιλάmicroε για την ιδιότητα του πολίτη microέσα στα

πλαίσια του έθνους κράτους εφόσον υπάρχουν ήδη πολυεθνικές οντότητες όπως η

Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και όταν εντός των εθνικών συνόρων του εκάστοτε κράτους

υπάρχει πολυmicroορφία η οποία ναι microεν είχε συγκαλυφθεί microε τις προσπάθειες εθνικής

οmicroογενοποίησης των κρατών αλλά οι microειονότητες πλέον αποκτούν σιγά σιγά φωνή ενώ

καλπάζουσες αλλαγές και κοινωνικά υποκείmicroενα (πχ microετανάστες) δίνουν νέο περιεχόmicroενο

στη σύγχρονη δηmicroοκρατία Τι γίνεται λοιπόν microε τα αντίστοιχα δικαιώmicroατα οmicroάδων που

προσδιορίζονται από εθνικά και πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά διαφορετικά από τα κυρίαρχα

της κάθε χώρας Εκεί σίγουρα υπάρχει ακόmicroα άνιση κατανοmicroή

Η microετανάστευση δηmicroιούργησε αναταράξεις τόσο σε σχέση microε την τυπική όσο και

σε σχέση microε την ουσιαστική ιδιότητα του πολίτη ενώ παράλληλα οι πολιτικές που

ακολουθούνται από τις διάφορες χώρες παρουσιάζουν σηmicroαντικές αποκλίσεις αν και

γενικά αναπτύσσεται τώρα η τάση περιορισmicroού της microετανάστευσης και της πρόσβασης

στην ιδιότητα του πολίτη Για παράδειγmicroα στη Γερmicroανία παλαιότερα αν και όχι τόσο

παλιά ξένοι εργάτες (Gastarbeiter ndash εργάτες επισκέπτες) αν και εγκατεστηmicroένοι στη χώρα

από καιρό - από τις δεκαετίες του rsquo60 και rsquo70 ανάλογα microε τις διακρατικές σχετικές

συmicroφωνίες - εξακολουθούσαν microέχρι πρόσφατα να στερούνται την ιδιότητα του πολίτη28

Από την άλλη microεριά τώρα που αποκτούν νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα περιορίζεται το δικαίωmicroα της

microετακίνησης και της δυνατότητας microετανάστευσης γενικότερα Υπάρχουν διάφορες

απόψεις αναφορικά microε τη φύση της ιδιότητας του πολίτη σε σχέση microε την εγκατάσταση

και τα δικαιώmicroατα του ατόmicroου ενώ σηmicroαντικά πολιτικά ζητήmicroατα εγείρονται κυρίως γύρω

από τη διπλή υπηκοότητα σε σχέση microε το εθνικό κράτος και την ιθαγένεια ειδικά όσον

αφορά laquoστην διπλή πίστηraquo29

Προτείνεται λοιπόν η εναλλακτική λύση των ανθρώπινων δικαιωmicroάτων που θα

οριστούν για να προσφέρουν εξασφάλιση σε κάθε άτοmicroο που ζει και εργάζεται σε microια

κοινότητα ανεξάρτητα από την εθνική προέλευση και την τυπική υπηκοότητα Το

επιδεινωθεί Οι όποιες microεταβολές των δεικτών της φτώχειας προς το καλύτερο συνοδεύονται από αυξανόmicroενη ανισότητα httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf 28 Αυτό έπαψε πλέον να ισχύει Το 2000 microια αλλαγή στο γερmicroανικό νόmicroο δίνει στα παιδιά microεταναστών που γεννιούνται εκεί τη γερmicroανική υπηκοότητα microε την προϋπόθεση οι γονείς τους να έχουν κατοικήσει νόmicroιmicroα στη χώρα για οκτώ χρόνια τουλάχιστον Και ο όρος guest worker έχει χάσει την νοηmicroατική φόρτιση που τον χαρακτήριζε 29 T H Marshall T Bottomore (σελ 179)

13

περιεχόmicroενό τους θεωρείται ότι περισσότερο αρmicroόζει στη σηmicroερινή πραγmicroατικότητα30 από

το προηγούmicroενο περιεχόmicroενο της ιδιότητας του πολίτη που εmicroπεριέχει την εντοπιότητα31

Σήmicroερα ζούmicroε σε έναν laquomicroετα-εθνικό αστερισmicroόraquo όρο που χρησιmicroοποιεί ο Juumlrgen

Habermas εννοώντας ότι το παραδοσιακό σχήmicroα του εθνικού κράτους δεν ανταποκρίνεται

πλέον στις ανάγκες των πολυεθνοτικών και πολυπολιτισmicroικών σύγχρονων κοινωνιών ενώ

υπάρχουν περιπτώσεις όπου το εθνικό κράτος εκχωρεί microέρος της κυριαρχίας του σε άλλα

σχήmicroατα οργάνωσης όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός του Habermas

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός δεν έχει απόλυτα διαδεχθεί την πραγmicroατικότητα του

έθνους ndash κράτους ακόmicroα κι αν ο συσχετισmicroός έθνος κράτος έδαφος έχει microετασχηmicroατιστεί

Αυτό γίνεται φανερό από τις εξάρσεις εθνικισmicroού που δεν χαρακτηρίζουν microεmicroονωmicroένες

χώρες αλλά γενικότερα τον κόσmicroο Και microάλιστα τείνουν να διεθνοποιούνται όπως στην

περίπτωση των αντιπαραθέσεων ελλήνων και σλαβοmicroακεδόνων microεταναστών στον Καναδά

και στην Αυστραλία κατά τη δεκαετία του 1990 τις οποίες ο αmicroερικανός ανθρωπολόγος

Loring Danforth περιέγραψε ως laquoεθνικισmicroό σε έναν διεθνικό κόσmicroοraquo32

Ο Habermas εστιάζει την προσοχή του στους ndash κοινωνικούς οικονοmicroικούς και

ηθικοπολιτικούς ndash όρους και στις προϋποθέσεις υπό τις οποίες το σύγχρονο δυτικό και

microάλιστα το ευρωπαϊκό κράτος microπορεί να ανακτήσει την αξιοπιστία του ενώπιον της

κοινωνίας και του πολίτη Η λύση κατά τον Habermas θα πρέπει να αναζητηθεί στα αξιακά

θεmicroέλια του ευρωπαϊκού ηθικού και πολιτικού πολιτισmicroού Η laquoνεοφιλελεύθερηraquo αντίληψη

που χαρακτηρίζει αφενός την οικονοmicroική επέκταση - οργάνωση της κοινωνίας παγκοσmicroίως

και αφετέρου τις ορθολογικές επιδιώξεις του ατόmicroου θα πρέπει να ανασκευασθεί υπό το

πρίσmicroα της νεωτερικής παράδοσης της ηθικής και πολιτικής αυτονοmicroίας Τα άτοmicroα

αναπτύσσουν το πλήρες δυναmicroικό τους όχι microόνον ως όντα που αυτο-καθορίζονται

οικονοmicroικά αλλά και ως πολίτες που αυτο-νοmicroοθετούνται πολιτικά33

Για τον Habermas η σηmicroασία και ο ρόλος των εθνών - κρατών είναι ακόmicroα ισχυρά

ενώ επίσης δεν θεωρεί λύση την δηmicroιουργία ενός παγκόσmicroιου κράτους Το απορρίπτει όχι

για λόγους πραγmicroατιστικούς αλλά για λόγους κανονιστικούς και δεοντολογικούς Ο

30 T H Marshall T Bottomore (σελ 181) 31 T H Marshall T Bottomore (σελ 157) 32 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 33 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003

14

κόσmicroος των εθνικών κρατών βρίσκεται microεν σε κατάσταση microετάβασης προς ένα microετα-

εθνικό σύστηmicroα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας αλλά δεν είναι η τεχνητή κατάργηση των

κρατών που έχει σηmicroασία αλλά η microετάβαση από ένα διεθνές δίκαιο που ρυθmicroίζει

διακρατικές σχέσεις σε έναν συνταγmicroατικό πατριωτισmicroό που θα εγγυάται την

προτεραιότητα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας των πολιτών34 Έναν πατριωτισmicroό που οδηγεί

στην ανάπτυξη microεταξύ πολιτών του λεγόmicroενου civic spirit τη νοοτροπία δηλαδή του

ανθρώπου που είναι δηmicroοκρατικά συνεπής κοινωνικά και οικολογικά ευαίσθητος και

πολιτισmicroικά ανεκτικός στην ετερότητα

Μια επιπλέον πρόταση γεννηmicroένη από τις συνθήκες της σύγχρονης εποχής

microετατοπίζει την έννοια από την εστίασή της στα νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα στην έννοια της

κοινωνικής διαδικασίας microέσα από την οποία άτοmicroα και κοινωνικές οmicroάδες εmicroπλέκονται

ενεργά στην διεκδίκηση και επέκταση ή και απώλεια δικαιωmicroάτων microέσω της ενεργού

συmicromicroετοχής35 Έτσι αναδύεται ο ρόλος των microητροπόλεων των κοσmicroοπολιτικών Global

Cities χώρων ευνοϊκών για τη ροή και διακίνηση ιδεών και κεφαλαίου προϊόντων και

κουλτούρας και microαζί αναδύεται και η έννοια του κοσmicroοπολίτη Σrsquo αυτήν η δύναmicroη της

κουλτούρας είναι τόσο ισχυρή ως προς τον προσδιορισmicroό του πολίτη που αναιρεί το

περιεχόmicroενό της ως τώρα Μιλάmicroε για microια microετα-εθνική ιδιότητα του πολίτη Σrsquo αυτήν την

περίπτωση αναζητείται ο ρόλος της Πόλης ως φορέα διαφύλαξης του πολίτη ndash του

κοσmicroοπολίτη που χαρακτηρίζεται από κινητικότητα εκκοσmicroίκευση αποδοχή της

υβριδικότητας και ανεκτικότητα36

Ο κοσmicroο-πολίτης

Μόνο που αναρωτιέmicroαι πώς microπορεί να επιτευχθεί ένα τέτοιο είδος ndash εξαιρετικού

στη θεωρητική του σύλληψη ndash πολίτη όταν microε βάση την πραγmicroατικότητα των ανισοτήτων

που επεκτείνονται σε τοπικό αλλά και σε παγκόσmicroιο επίπεδο ακόmicroα εντονότερα και

νοmicroιmicroοποιούνται από τις αρχές της παγκοσmicroιοποιηmicroένης οικονοmicroίας την ιδιότητα αυτή του

πολίτη microπορούν να την απολαmicroβάνουν microόνον οι αντίστοιχοι gentlemen του A Marshall

της σηmicroερινής εποχής Η τυπική νοmicroική ισότητα στην απόλαυση των δικαιωmicroάτων αλλά

και η κοινωνικά ουδέτερη έννοια της ιδιότητας του πολίτη microπορούν να χρησιmicroοποιηθούν

και συχνότατα χρησιmicroοποιούνται ως εργαλεία αποκλεισmicroού των microη ανηκόντων στο

κυρίαρχο microοντέλο laquoπολίτηraquo Συνεπώς για να προχωρήσουmicroε προς microορφές στις οποίες να

34 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 (σελ 257) 35 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 (σελ 5) 36 Isin (σελ 245-247)

15

ανταποκρίνεται η συνεχώς microεταβαλλόmicroενη σύνθεση των κοινωνιών πρέπει να λάβουmicroε

υπόψη τις υφιστάmicroενες κοινωνικές αλλά και οικονοmicroικές ανισότητες και αποκλεισmicroούς και

να λειτουργήσουmicroε προς την εξάλειψή τους Επιπλέον η βαθιά αποδοχή και η ειλικρινής

λειτουργία των ίδιων των πολιτών προς microια παγκόσmicroια κοινότητα αmicroοιβαίου σεβασmicroού

προϋποθέτει παιδεία σεβασmicroό κατrsquo αρχήν στον άmicroεσα πλησίον και όχι θεωρητικά και εξ

αποστάσεως αλλά και εξοmicroοίωση όλων microεταξύ τους πράγmicroα που πολύ απέχει από τη

σηmicroερινή αλλά και την άmicroεσα τουλάχιστον επικείmicroενη πραγmicroατικότητα

16

Η Ι∆ΙΟΤΥΠΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α

Η ΣΤΑΜΠΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ laquoΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣraquo

Στην ενότητα αυτή θα παρουσιάσω microια συνοπτική περιγραφή της ιδιαιτερότητας της

ελληνικής κοινωνίας σε σχέση microε τη δυτική Τονίζω το laquoσυνοπτικήraquo η διαmicroόρφωση της

ιδιότητας του πολίτη αγγίζει microια σειρά από ιστορικά πολιτικά και κοινωνικά θέmicroατα τα

οποία microάλιστα αποτελούν πεδίο διαmicroάχης και παραmicroένουν αmicroφισβητούmicroενα - η συζήτηση

που πυροδότησε σχετικά πρόσφατα το έργο του Huntington αποτελεί σαφή απόδειξη Στην

παρούσα εργασία όmicroως θα αναφερθώ σύντοmicroα και επιλεκτικά στα κυριότερα σηmicroεία και

microόνον όσον αφορά στην ελληνική κοινωνία αποφεύγοντας γενικότερες θεωρήσεις περί

laquoανατολικούraquo και laquoδυτικούraquo microοντέλου εξέλιξης που θα microπορούσαν να γεννήσουν

περαιτέρω θέmicroατα συζήτησης τα οποία δεν είναι εφικτό να συζητηθούν εδώ

Ως κοινωνία microε ιδιαίτερη ιστορική πορεία καθυστερηmicroένη εκβιοmicroηχάνιση και κατά

συνέπεια σχετική αδυναmicroία οmicroαλής λειτουργίας κοινωνίας πολιτών37 η ελληνική κοινωνία

εξακολουθεί να διατηρεί έναν ιδιαίτερο δυϊκό χαρακτήρα38 Βασικές όψεις είναι δύο

κουλτούρες αντίθετες και ανταγωνιστικές microεταξύ τους microε τη microία να χαρακτηρίζεται από

αγκίστρωση σε παραδόσεις και την άλλη να έχει ευρύτερο laquoεκσυγχρονιστικόraquo

εξωστρεφή προσανατολισmicroό Οι καταβολές της microιας πλευράς της ελληνικής πολιτικής

κουλτούρας της laquoπαρωχηmicroένηςraquo39 ή αυτόχθονης εσωστρεφούς και ξενόφοβης40 πρέπει

να αναζητηθούν στα αδύναmicroα κοινωνικά στρώmicroατα της βυζαντινής και οθωmicroανικής

περιόδου Η εσωστρεφής πολιτική κουλτούρα χαρακτηρίζεται από

bull Ένα σύνδροmicroο πολιτισmicroικής κατωτερότητας απέναντι στο δυτικό κόσmicroο σε

συνδυασmicroό microε microια δυσανάλογα υπερβολική εικόνα της σηmicroασίας της Ελλάδας που

έχει την τάση να οδηγεί σε laquomicroια συνωmicroοτική ερmicroηνεία των γεγονότωνraquo41

bull Μια διάχυτη και υπερβολική αλλά και εύθραυστη αίσθηση εθνικισmicroού

37 Ο Alexander Gerschenkron ήταν από τους πρώτους που έδειξαν ότι όσο νωρίτερα επέρχεται η εmicroπειρία της εκβιοmicroηχάνισης τόσο ισχυρότερος είναι ο ρόλος που παίζει η κοινωνία των πολιτών στον πολιτισmicroικό οικονοmicroικό κοινωνικό και πολιτικό σχηmicroατισmicroό που συνδέεται microε αυτήν την εmicroπειρία ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης (σελ 29) 38 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αθήνα Αλεξάνδρεια 2000 39 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 40 Οι δεύτεροι χαρακτηρισmicroοί οφείλονται στον Μουζέλη 41 Σε αυτό το σηmicroείο ο Ν ∆ήmicroου στη lsquo∆υστυχία του να είσαι Έλληναςrsquo υποστηρίζει ότι ο Έλληνας έχει ένα διπλό Εθνικό Σύmicroπλεγmicroα Κατωτερότητας ένα απέναντι στο χρόνο (απέναντι στους προγόνους του) κι ένα απέναντι στο χώρο (απέναντι στους Ευρωπαίους)

17

bull Μια ιδιαίτερη αντίληψη για τη δηmicroοκρατία και την ιδιότητα του πολίτη η οποία

διαχρονικά έπαιξε προβληmicroατικό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις

που επηρέασαν τη διαδικασία εκδηmicroοκρατισmicroού στην Ελλάδα Στο κράτος

αποδίδεται κυρίαρχος ρόλος ενώ τα πολιτικά και αστικά δικαιώmicroατα εκπηγάζουν

από αυτό και δεν ενυπάρχουν στα άτοmicroα42

bull Την χαρακτηρίζει ακόmicroα τοπικισmicroός επαρχιωτισmicroός και λανθάνων αυταρχισmicroός

Η κουλτούρα της άλλης κατεύθυνσης της microεταρρυθmicroιστικής της οποίας τις απαρχές

βρίσκουmicroε στις κοινότητες της ελληνικής διασποράς στο χώρο της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας στα κοινωνικά στρώmicroατα και τις ελίτ που ταυτίζονται microε δραστηριότητες

πολιτισmicroικές οικονοmicroικές και πολιτικές συνδεδεmicroένες microε το διεθνές σύστηmicroα

χαρακτηρίζεται από

bull Κοσmicroικότητα και εξωστρέφεια στον προσανατολισmicroό της

bull Εmicroπνέεται από τα έθνη της βιοmicroηχανικής ∆ύσης

bull Πρόκειται για κουλτούρα microε microεταρρυθmicroιστικές laquoεκσυγχρονιστικέςraquo τάσεις

Οι δύο κουλτούρες είναι διαρθρωmicroένες microε τέτοιο τρόπο που καmicroία από τις δύο δεν microπορεί

να επιβάλει microόνιmicroα τη λογική της στην άλλη Αντίθετα πότε η microία και πότε η άλλη

επικρατεί ανάλογα microε την οικονοmicroική και κοινωνικοπολιτική συγκυρία43 Πέραν αυτού

διαποτίζουν τόσο τις διάφορες ελίτ όσο και το ευρύτερο κοινό ενώ βρίσκονται microέσα σε

όλα τα κόmicromicroατα και ο δυϊκός τους χαρακτήρας υπερβαίνει όλες τις άλλες τοmicroές που

εκφράζονται από τον κοmicromicroατικό ανταγωνισmicroό44

Η θρησκευτική και πολιτική κληρονοmicroιά του Βυζαντίου είναι microια πολύ βασική

παράmicroετρος που εξηγεί σηmicroαντικές πλευρές της σύγχρονης ελληνικής κουλτούρας

∆ιατηρήθηκε συντηρήθηκε και ενσωmicroατώθηκε microέχρι και στις τρέχουσες διαδικασίες

παραγωγής και αναπαραγωγής των σχέσεων εξουσίας Ο ∆εmicroερτζής την χαρακτηρίζει ως

laquoπαρελθούσα-παρούσαraquo ιστορία εφόσον αποτελεί στοιχείο της ατοmicroικής και συλλογικής

42 Παράλληλα τα ατοmicroικά πολιτικά δικαιώmicroατα δεν ενσωmicroατώθηκαν microε καθαρά δυτικό τρόπο Για παράδειγmicroα ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές στις αρχές του 20ου αιώνα η ψήφος των κολλήγων θεωρείτο ότι ανήκε στους microεγάλους γαιοκτήmicroονες ndash αυτό το microοντέλο διατηρήθηκε microέχρι την microετέπειτα αστικοποίηση και επηρέασε τη διαmicroόρφωση των γνωστών πελατειακών σχέσεων microεταξύ βουλευτή-ψηφοφόρου 43 Νίκος Μουζέλης Το αληθινό πρόσωπο του παρανοϊκού εθνικισmicroού Το ΒΗΜΑ 13061999 44 Νίκος ∆εmicroερτζής Εισαγωγή στην ελληνική πολιτική κουλτούρα στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 25)

18

ταυτότητας των Ελλήνων45 Η επίδρασή της δε microπορεί να εντοπιστεί αφενός στο επίπεδο

της θεσmicroικής οργάνωσης και αφετέρου στο επίπεδο της πολιτικής συmicroπεριφοράς

Στην Ανατολή στο πλαίσιο τόσο της βυζαντινής όσο και της οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας και αντίθετα προς microια βασική προϋπόθεση της νεωτερικότητας της ∆ύσης

που είναι ο διαχωρισmicroός της κοσmicroικής και θρησκευτικής εξουσίας η εκκλησία διαπλέκεται

στενά microε το κράτος Κράτος και Εκκλησία αλληλοσυνδέονταν στο βαθmicroό που το κράτος

της παραχωρούσε υλική προστασία και βοήθεια ενώ η εκκλησία κατοχύρωνε για

λογαριασmicroό του κράτους την απαραίτητη νοmicroιmicroοποίηση και υποστήριξη για την

αναπαραγωγή του Οι στενοί δεσmicroοί κράτους και εκκλησίας στην Ανατολή και οι

εξωκοσmicroικοί προσανατολισmicroοί της ορθοδοξίας συνέβαλαν στη διατήρηση του Βυζαντίου

για πάνω από δέκα αιώνες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι υποκατέστησε ποτέ η Εκκλησία το

κράτος κατά τη Βυζαντινή περίοδο Υπαγόταν στην κοσmicroική εξουσία ενώ οι αυτοκράτορες

όχι microόνο διόριζαν τους πατριάρχες αλλά microπορούσαν και να τους καθαιρέσουν Πρόκειται

microάλλον για ένα καθεστώς κρατικοποιηmicroένης θρησκείας που διατηρήθηκε και υπό την

οθωmicroανική κυριαρχία και έχει δοmicroήσει και πρότυπα πολιτικής συmicroπεριφοράς

Ένας από τους τρόπους microε τους οποίους συντελέστηκε αυτό έχει και εσωτερικό

χαρακτήρα αν σκεφτούmicroε τον τρόπο microε τον οποίο συλλαmicroβάνει τον εαυτό του το άτοmicroο σε

σχέση microε το θεό Ο άνθρωπος εννοιολογείται ως microέλος της ευχαριστηριακής κοινότητας

των πιστών έννοια αποmicroακρυσmicroένη από microια ατοmicroοκεντρική αντίληψη του υποκειmicroένου ως

πολίτη Ο άνθρωπος βρίσκεται σε άmicroεση εξάρτηση από το θεό microε τον οποίο καλείται να

βιώσει microια πρόσωπο microε πρόσωπο σχέση αmicroεσότητας Αυτό δεν έχει microεταφυσική microόνο

πλευρά Αφορά και τον τρόπο microε τον οποίο ο άνθρωπος αφού εσωτερικεύσει το επίσηmicroο

δόγmicroα το εξωτερικεύει microετά στον καθηmicroερινό του βίο Πέραν αυτού στους κόλπους της

ορθοδοξίας επιβίωσε ένα πλήθος microαγικών πρακτικών δεισιδαιmicroονιών και προληπτικών

συνηθειών ενώ παράλληλα η πεποίθηση για το βέβαιο τέλος του κόσmicroου τούτου και η

προσmicroονή microιας εξωκόσmicroιου διόδου σωτηρίας σε συνδυασmicroό microε την έλλειψη θεσmicroικών

εγγυήσεων έφτιαξαν ένα άνθρωπο microε βαθιά δυσπιστία απέναντι στο κράτος και έντονη

45 Νίκος ∆εmicroερτζής Η επιλεκτική παράδοση της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 52)

19

microοιρολατρία46 που πολύ απείχε από την ανάπτυξη αισθήmicroατος δηmicroόσιας ευθύνης και

ελεύθερου πολίτη47

Το Βυζάντιο microπορεί να ενταχθεί στις κεντροποιηmicroένες γραφειοκρατικές

αυτοκρατορίες πατριmicroονιαλιστικού χαρακτήρα όπου το στρατιωτικό και διοικητικό

προσωπικό εξαρτάται άmicroεσα από τη βούληση του ανώτατου άρχοντα παράδοση που

εντάθηκε στο πλαίσιο του σουλτανισmicroού Οι σχέσεις τους δηλαδή δεν ρυθmicroίζονταν από microια

κάποια θεσmicroοθετηmicroένη διευθέτηση αλλά κατά περίπτωση microπορούσαν να ρυθmicroιστούν από

την προσωπική θέληση του αυτοκράτορα microε τη βοήθεια microιας αφάνταστα πολυδαίδαλης

γραφειοκρατικής microηχανής Αυτό συνέβαινε παρά την πολύπλοκη νοmicroική κωδικοποίηση

που ανέπτυξαν οι Βυζαντινοί βασισmicroένοι στο ρωmicroαϊκό δίκαιο αφού η δεσπόζουσα

αντίληψη για το νόmicroο είχε αυτοκρατορική υφή και δεν στηριζόταν σε microια laquoσυmicroβολαιακήraquo

αναγνώριση του ατόmicroου ως υποκείmicroενο δικαίου και δικαιωmicroάτων Η εξάρτηση του

συστήmicroατος κυριαρχίας από το πρόσωπο του αυτοκράτορα και η απουσία θεσmicroικών

δεσmicroευτικών ρυθmicroίσεων των σχέσεων εξουσίας ενίσχυσαν την εξωθεσmicroική ρύθmicroιση του

πελατειακού συστήmicroατος ενώ παράλληλα η έλλειψη microιας παράδοσης δικαιωmicroάτων και

κοινωνικού συmicroβολαίου απέτρεψε την ανάδυση του ατόmicroου ως πολίτη microε απαράγραπτα

δικαιώmicroατα

Η ορθολογική ανάγκη της επιβίωσης και ο απρόβλεπτος χαρακτήρας των

κοινωνικών και κυρίως οικονοmicroικών ρυθmicroίσεων καλλιέργησε τόσο microέσα στα πλαίσια των

κοινοτήτων (ως πρωταρχικών διοικητικών ενοτήτων) όσο και της οικογένειας (ως βασικής

microονάδας ασφάλειας) τακτικές οικογενειοκρατίας διαφθοράς δωροληψίας ευνοιοκρατίας

και microεροληψίας48 Επιπλέον η ξενοφοβία αλλά και κυρίως ο αντιδυτικισmicroός που

χαρακτηρίζει ένα σηmicroαντικό τmicroήmicroα της ελληνικής κοινωνίας οφείλει πολλά στην

46 Είναι χαρακτηριστικό του ρόλου εκπροσώπων του κλήρου αλλά και της microοιρολατρίας ότι στα πρώτα χρόνια microετά την άλωση οι απόψεις του Γεννάδιου Σχολάριου πρώτου πατριάρχη microετά την άλωση βοήθησαν τα microέγιστα το σουλτάνο να επικρατήσει χωρίς ιδιαίτερα προβλήmicroατα Κατά την άποψή του εmicroφανίζεται ο ίδιος ο laquoΘεόςraquo και επιβάλλει τη θλίψη στους χριστιανούς σαν τιmicroωρία για τη ζωή που microέχρι τότε έκαναν Οι διωγmicroοί των χριστιανών microετά την άλωση είναι κάτι το φυσιολογικόmiddot έτσι φεύγει και η ευθύνη από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην πτώση του κράτους Η κακοδιοίκηση όπως και η διαmicroάχη microεταξύ των παραγόντων της εκκλησίας ενωτικών και ανθενωτικών δεν παίζουν κανένα ρόλο Ο ένοχος είναι ο λαός και θα πρέπει να πληρώσει για τις ανοmicroίες του

47 (∆εmicroερτζής σελ 64-65) 48 (∆εmicroερτζής σελ 62-67)

20

laquoαντιλατινικήraquo και laquoαντιφραγκικήraquo στάση των Βυζαντινών και της Ορθόδοξης

Εκκλησίας Εκεί έχει και τις ρίζες της η διαmicroάχη περί της εθνικής ελληνικής ταυτότητας

και της ελληνικότητας Έλλην Γραικός Ρωmicroιός

Μετά την άλωση ο βυζαντινός κρατικός microηχανισmicroός αντικαθίσταται από τη

θεοκρατική και οριακά δεσποτική οθωmicroανική διοίκηση Οικονοmicroικά κοινωνικά και

στρατιωτικά η οθωmicroανική αυτοκρατορία ήταν ένα microεσαιωνικό κράτος που παρέmicroεινε

όπως και το Βυζάντιο ανεπηρέαστο από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις Ανώτατος πολιτικός και

θρησκευτικός άρχοντας ήταν ο Σουλτάνος ο οποίος ασκούσε εξουσία ζωής και θανάτου

πάνω στους υπηκόους του ενώ ρόλο πρωθυπουργού είχαν οι Μεγάλοι Βεζίρηδες και

συmicroβουλευτικό ρόλο το αυτοκρατορικό ∆ιβάνι Παρά τη microεγάλη τους δύναmicroη και την

άσκηση ουσιαστικά του κύριου microέρους της εξουσίας οι Βεζίρηδες ήταν ευάλωτοι στις

διαθέσεις των σουλτάνων όπως ευάλωτοι ήταν και όλοι όσοι απολάmicroβαναν κατά καιρούς

προνόmicroια συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των Ελλήνων που κατείχαν υψηλά αξιώmicroατα Από αυτήν

την άποψη στο σύνολο των υποδούλων ανώτερες τάξεις και λαός microοιράζονταν την ίδια

ανασφάλεια απέναντι στην χωρίς έλεγχο ισχύ των αποφάσεων του σουλτάνου Η χρήση

του ονόmicroατος laquoραγιάςraquo για τους microη microουσουλmicroάνους υπηκόους της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας δηλώνει σε ένα βαθmicroό τη στάση της αυτοκρατορίας απέναντι στους

υποτελείς 49

Μια από τις πλέον αρνητικές όψεις της Υψηλής Πύλης ήταν η διαφθορά και οι

δωροδοκίες τις οποίες οι διοικητικοί παράγοντες ανήγαγαν σε διαχειριστικό καθεστώς Οι

Πασάδες και οι Οσποδάροι που διηύθυναν τις επαρχίες και τα υποτελή κράτη εξαγόραζαν

τις θέσεις τους σε υπέρογκες τιmicroές και κατόπιν έκαναν περιουσίες επιβαρύνοντας microε ακόmicroη

microεγαλύτερες φορολογίες τους υπηκόους τους Με αυτόν τον τρόπο οι αγροτικοί πληθυσmicroοί

περιήλθαν σε microεγάλη εξαθλίωση

Η επιβίωση του κράτους συνδεόταν άmicroεσα microε τη δύναmicroη του στρατού και οι ίδιοι

οι σουλτάνοι εξαγόραζαν την εύνοια των στρατιωτικών τmicroηmicroάτων και κυρίως των

Γενίτσαρων microε microεγάλα δώρα Οι αξιωmicroατικοί κατείχαν φέουδα (τιmicroάρια) κατά το

βυζαντινό πρότυπο που παρέχονταν από τον σουλτάνο και επιτηρούσαν τους χωρικούς

που εργάζονταν στη γη τους Επίσης καρπώνονταν τα εισοδήmicroατα που προέρχονταν από

τα φέουδα εις αναγνώριση της στρατιωτικής υπηρεσίας τους προς τον σουλτάνο Με τον

49 rayah from Turkish raiyve herd flock (Collins English Dictionary 1994) Η λέξη δηλώνει το υποταγmicroένο κοπάδι και η έννοιά της επεκτάθηκε στο να δηλώνει τον δουλοπρεπή

21

τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ο έλεγχος των εδαφών κύριο στοιχείο κάθε συγκεντρωτικού

καθεστώτος και επιτυγχάνεται η οικονοmicroική εξάρτησή τους Είναι φανερό λοιπόν ότι οι

οικονοmicroικές δοσοληψίες καθόριζαν αποφασιστικά και σχεδόν ολοκληρωτικά τη λειτουργία

της αυτοκρατορίας αλλά και της νοοτροπίας κατακτητών και κατακτηmicroένων Εξάλλου η

laquoαδιαφορίαraquo του κεντρικού κράτους για τα τοπικά ζητήmicroατα εξηγείται αν αναλογιστεί

κανείς ότι είναι ευκολότερος ο έλεγχος των εδαφών microε την επιβολή φορολογίας από την

προσπάθεια νοmicroικής ένωσής τους

Είναι ενδιαφέρον και κεντρικό στοιχείο της περιόδου η ευνοϊκή σε σχέση microε τους

ειδωλολάτρες microεταχείριση της χριστιανικής Εκκλησίας απόρροια ενός κανόνα του ιερού

microουσουλmicroανικού δικαίου που ταυτίζει το έθνος microε τη θρησκεία microε αποτέλεσmicroα ο

θρησκευτικός αρχηγός να αναγνωρίζεται ως εθνάρχης Θέση που εύκολα αποδέχτηκαν οι

βυζαντινοί χριστιανοί για τον θρησκευτικό αρχηγό τους εφόσον επί της ουσίας δεν υπήρξε

αλλαγή στη θέση και το ρόλο της εκκλησίας ως τότε Η Οθωmicroανική εξουσία δεν

αναγνώριζε εθνικές ή φυλετικές οmicroάδες το laquoσόϊraquo δηλαδή αντιθέτως επέτρεπε την ύπαρξη

θρησκευτικών οmicroάδων των Μιλιέτ και ανεχόταν την άσκηση της λατρείας τους

παρέχοντας στον επικεφαλής περιορισmicroένη ιεροδικαστική εξουσία και δικαίωmicroα απολαβής

εισφορών Έτσι microε microια σειρά ευνοϊκών ρυθmicroίσεων υπαγορευόmicroενων από το ιερό

microουσουλmicroανικό δίκαιο και τις πολιτικές σκοπιmicroότητες της εποχής η ορθόδοξη εκκλησία

απέκτησε και laquoπολιτικό χαρακτήραraquo και αποτέλεσε έναν από τους σηmicroαντικότερους

microηχανισmicroούς συνεργασίας microε το Οθωmicroανικό κράτος Σηmicroαντικό είναι εδώ να αναφέρουmicroε

ότι η Εκκλησία έχαιρε του δικαιώmicroατος κυριότητας γαιών (βακούφια) Τα τmicroήmicroατα αυτά

γης ονοmicroάζονταν αφιερωmicroένες γαίες και είχαν παραχωρηθεί στην εκκλησιαστική διοίκηση

από το Σουλτάνο Αποτέλεσmicroα αυτού του καθεστώτος ήταν όχι microόνο ο αποκλεισmicroός της

εκκλησίας από τη φορολογία αλλά κυρίως η δηmicroιουργία microιας εκκλησιαστικής περιουσίας

Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε το σχόλιο του Μάουερ ότι microετά την απελευθέρωση το ένα

τέταρτο της συνολικής επικράτειας της απελευθερωmicroένης Ελλάδας ανήκε στην εκκλησία

Πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά τη διάρκειά της όπως και στη

συνέχεια εισήλθαν από τον ευρωπαϊκό στον ελληνικό χώρο ιδέες και αντιλήψεις για την

ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώmicroατα50 Στην laquoΕλληνική Νοmicroαρχίαraquo αποτυπώνεται

καθαρά η επεξεργασία των ιδεών αυτών από ελληνικής πλευράς Το περιεχόmicroενο της

50 Αντώνης Παπαρίζος ∆ιαφωτισmicroός Θρησκεία και παράδοση στη σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία στο Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα σήmicroερα (σελ 77)

22

Γαλλικής Επανάστασης ανασυντέθηκε διαφοροποιήθηκε και προσαρmicroόστηκε στις

ελληνικές ανάγκες Το σηmicroαντικό είναι πως όλο το πλαίσιο του ορθολογισmicroού και του

∆ιαφωτισmicroού microε όλο το πλέγmicroα των ιδεών που περιείχε για τη φύση τον άνθρωπο την

κοινωνία και την επιστήmicroη δεν αναδύθηκε αλλά microεταφέρθηκε στον ελληνικό χώρο και ο

βαθmicroός διάδοσης και αποδοχής του από τις ευρύτερες πληθυσmicroιακές microάζες αποτελεί ένα

ζήτηmicroα Είναι ψευδαίσθηση πάντως να θεωρήσουmicroε ότι από το σηmicroείο αυτό και microετά η

ελληνική κοινωνία συγκροτείται σε ανάλογο ή παρόmicroοιο βαθmicroό microε τις ευρωπαϊκές

κοινωνίες στη βάση αυτών των ίδιων αρχών του ∆ιαφωτισmicroού Ο αγροτικός και

ορθόδοξος ελληνικός πληθυσmicroός πέρα από τις κοινωνικές κατηγορίες που ασκούσαν

αστικού τύπου δραστηριότητες κατά την περίοδο της Επανάστασης και στην περίπτωση

ακόmicroη που γνώριζε τις αρχές του ∆ιαφωτισmicroού πολύ λίγο είχε επηρεαστεί από αυτές στην

καθηmicroερινή του πρακτική

Αναmicroφισβήτητα η αριστοκρατία των Φαναριωτών οι ελληνικοί πληθυσmicroοί της

διασποράς και τα εύπορα ελληνικά στρώmicroατα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώριζαν

τη σκέψη του ∆ιαφωτισmicroού πολύ πριν την Επανάσταση Κατά πάσα πιθανότητα επίσης οι

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συζητιόνταν από τους εξεγερmicroένους οπλαρχηγούς τόσο

στα στρατόπεδα όσο και στις Εθνοσυνελεύσεις όmicroως το θέmicroα είναι πόσο ο ελληνικός λαός

τις κατανόησε και υιοθέτησε σε βάθος Άλλωστε microετά τον πόλεmicroο της Ανεξαρτησίας

γνώρισε εσωτερικές εmicroφύλιες αλλά και έντονα κοινωνικές συγκρούσεις Ενδεχοmicroένως

επαναλάmicroβανε αυτονόητα τις πατροπαράδοτες microορφές σκέψης και πράξης51 Αυτές δηλαδή

που κληροδοτήθηκαν από το βυζαντινό και οθωmicroανικό του παρελθόν Πέραν αυτού οι

ίδιες οι ιδέες φαίνεται να σηmicroατοδοτούνται από ένα καθαρά ελληνικό περιεχόmicroενο

επηρεασmicroένο από τις δεδοmicroένες συνθήκες Έτσι η έννοια της ελευθερίας συνδέεται microε την

απελευθέρωση από τους Οθωmicroανούς και η έννοια της ισότητας αποδυναmicroώνεται από τις

τοπικιστικές εmicroφύλιες συγκρούσεις όσο για την έννοια της αδελφοσύνης η οποία

παρέπεmicroπε και στην αδελφοσύνη των λαών της βαλκανικής κατά το όραmicroα του Ρήγα δεν

απέδωσε πράγmicroα ούτως ή άλλως αδύνατο εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών που βίωναν

οι λαοί της βαλκανικής Προκύπτει λοιπόν το θέmicroα αν οι ιδέες αυτές είχαν κοινωνικό ή

αποκλειστικά εθνικό χαρακτήρα

Και σε επίπεδο αρχηγών όmicroως εmicroφανίζεται σύγχυση ως προς τη σύνθεση microεταξύ

των απελευθερωτικών και χειραφετητικών ιδεών από τη microια ευρωπαϊκής ή ελληνικής

51 Παπαρίζος (σελ 80)

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

5

laquoΤο έθνος κράτος και η δηmicroοκρατία είναι δίδυmicroα που

γεννήθηκαν από τη Γαλλική Επανάσταση Από

πολιτισmicroική άποψη και τα δύο έχουν αναπτυχθεί στη σκιά

του εθνικισmicroούraquo8

Παρόλα αυτά η παραπάνω σταδιακή ταύτιση δεν γίνεται χωρίς προβληmicroατισmicroό -

΄παρεmicroβολέςrsquo της ίδιας της πραγmicroατικότητας που να την αmicroφισβητούν Έτσι λοιπόν στην

πράξη εκατό χρόνια microετά την επανάσταση όταν παρουσιάζεται η ανάγκη υπεράσπισης

της Αλσατίας από τους Γάλλους έναντι των διεκδικήσεων της Γερmicroανικής Αυτοκρατορίας

ο Ερνέστ Ρενάν αναφέρεται στη Γαλλική εθνικότητα των κατοίκων ακριβώς βασιζόmicroενος

στην αντίληψη του έθνους ως έθνους πολιτών Σε microια διάλεξη το 1882 απαντώντας στην

δική του ρητορική ερώτηση laquoτι είναι έθνοςraquo το ορίζει ως ένα laquoκαθηmicroερινό

δηmicroοψήφισmicroαraquo Αυτό που εννοούσε ο Renan ήταν ότι τα microέλη του έθνους συmicromicroετέχοντας

καθηmicroερινά στη ζωή του συγκατατίθενται αφενός στην ύπαρξή του και αφετέρου στην

δική τους συνεχή ιδιότητα microέλους του Η περιοχή της Αλσατίας ήταν εθνοτικά

περισσότερο γερmicroανική παρά γαλλική ενώ και η αλσατική γλώσσα είναι microια

δυτικογερmicroανική γλώσσα Ο Renan αντιτίθεται σε τέτοια laquoαντικειmicroενικάraquo κριτήρια για τον

καθορισmicroό ενός έθνους Είδε το έθνος ως οmicroάδα laquoπου έχει κάνει microεγάλα πράγmicroατα microαζί

και που επιθυmicroεί να κάνει περισσότεραraquo Ουσιαστικά το έθνος των πολιτών δεν αντλεί

την ταυτότητά του από κάποιες κοινές εθνοτικές και πολιτισmicroικές ιδιότητες αλλά από την

άσκηση των microελών στην ιδιότητά τους ως πολίτες Η θέση του Ρενάν αποτελεί microια πρώτη

απάντηση ενάντια στην ταύτιση της ιδιότητας του πολίτη microε την εθνική ταυτότητα

συζήτηση που θα ενταθεί στα microετανεωτερικά χρόνια microε έmicroφαση στην αποκαθήλωση της

αντίληψης περί οmicroοιογένειας των εθνικών κρατών

Αν το ροmicroαντικό ιδεώδες συνέδεσε την ιδιότητα του πολίτη microε την εθνική

ταυτότητα το 1873 στην Αγγλία συνδέεται άmicroεσα microε την κοινωνική τάξη Στο άρθρο microε

τίτλο laquoΤο microέλλον των εργατικών τάξεωνraquo ο οικονοmicroολόγος Alfred Marshall9 (1842-1929)

διατυπώνει την ιδέα ότι η ιδιότητα του πολίτη είναι θεmicroελιώδης προϋπόθεση για έναν

πολιτισmicroένο βίο Εύχεται να microπορούσαν όλοι οι άνθρωποι σε όλες τις κοινωνίες να

Ιδιότητα του Πολίτη και κοινωνική Τάξη Η κατά Marshall και Marshall ιδιότητα του πολίτη

8 Habermas( σελ 342) 9 Άγγλος οικονοmicroολόγος (1842 - 1929) Είναι ο κυριότερος εκπρόσωπος της αγγλικής Σχολής Φιλελεύθερος Επέκτεινε τα οικονοmicroικά πέρα από την κλασσική εστίασή τους στην οικονοmicroία της αγοράς ως microελέτη της ανθρώπινης συmicroπεριφοράς προσδίδοντας έτσι microια υπολανθάνουσα κοινωνιολογική χροιά

6

ζήσουν τη ζωή ενός gentleman ενός laquoκυρίουraquo και αναλύει πώς θα microπορούσε να καλυφθεί

το κόστος της microετατροπής των ανθρώπων του άχθους σε κυρίους Και αυτός τον οποίο

όρισε ως gentleman δεν είναι ο άνθρωπος που διαθέτει καλούς τρόπους αλλά ο

καλλιεργηmicroένος άνθρωποςmiddot αυτός που έχει πρόσβαση στο συλλογικό κοινωνικό

κεκτηmicroένο στο σύνολο δηλαδή του πολιτισmicroού (πολιτισmicroικά και υλικά αγαθά) τον οποίο η

κοινωνία ολόκληρη ως κοινό απόκτηmicroα έχει δηmicroιουργήσει10 Το ζητούmicroενο λοιπόν για

τον A Marshall είναι η απόλαυση των συνθηκών που διασφαλίζουν έναν πολιτισmicroένο βίο

Αυτό προϋποθέτει την πρόσβαση όλων σε ένα microερίδιο της κοινωνικής κληρονοmicroιάς

πράγmicroα που απαιτεί να είναι όλοι πλήρη microέλη microιας κοινωνίας δηλαδή πολίτες Η σύλληψη

αυτή του Marshall εmicroπεριέχει την αποδοχή microιας θεmicroελιακής ισότητας συνυφασmicroένης microε το

νόηmicroα της ιδιότητας του πολίτη11 Η εκπαίδευση είναι ο κύριος δρόmicroος microέσω του οποίου

microπορεί αυτό το ζητούmicroενο να επιτευχθεί αφού έτσι οι πολίτες θα microάθουν ουσιαστικά την

σηmicroασία της έννοιας και θα εκτιmicroήσουν την πορεία της εξέλιξής τους σε laquoκυρίουςraquo Είναι

δε το microόνο δικαίωmicroα για το οποίο θεωρεί ότι το κράτος πρέπει να φροντίσει ακόmicroα και

επιβάλλοντάς το στους πολίτες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι αίρεται κάθε οικονοmicroική

ανισότητα αφού η πλήρης συmicromicroετοχή σε microια κοινότητα microπορεί να συνυπάρξει microε τις

ανισότητες που διακρίνουν τις διάφορες οικονοmicroικές βαθmicroίδες της κοινωνίας Με αυτόν

τον τρόπο ο A Marshall συmicroβιβάζει την πρότασή του για τον πολίτη microε τις οικονοmicroικές

του θεωρίες αποφεύγοντας να πλησιάσει microε τη θεωρία του τις σοσιαλιστικές θεωρίες για

πλήρη ισότητα

Ο όρος laquoκύριοςraquo microπορεί να αντικατασταθεί microε τον όρο laquoπολιτισmicroένοςraquo προτείνει ο

TH Marshall το 1949 στο κλασσικό του κείmicroενο Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη -

καταγραφή οmicroιλίας του προς τιmicroήν του παραπάνω οικονοmicroολόγου Σrsquo αυτό προσεγγίζει

εξελικτικά την έννοια της ιδιότητας του πολίτη και microε αφορmicroή την ουτοπική και σχεδόν

αποικιοκρατική προσέγγιση του Alfred Marshall ανατρέχει στην ιστορική εξέλιξη της

έννοιας της ιδιότητας του πολίτη ndash εξέλιξη η οποία έχει υπαγορεύσει τη διάκρισή της σε

τρία συστατικά στοιχεία που τη συγκροτούν ατοmicroικό πολιτικό και κοινωνικό12

Το ατοmicroικό στοιχείο περιλαmicroβάνει όλα εκείνα τα δικαιώmicroατα που χαρακτηρίζουν

την ελευθερία του ατόmicroου δηλαδή προσωπική ελευθερία ελευθερία έκφρασης σκέψης

10 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη (σελ 40)11 όπου σύmicroφωνα microε τον T H Marshall ιδιότητα του πολίτη σηmicroαίνει πλήρης συmicromicroετοχή σε microια κοινότητα ( σελ 40) 12 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη (σελ 43)

7

και πίστης ιδιοκτησία ελεύθερη σύναψη συmicroβάσεων και απονοmicroή δικαιοσύνης Ο θεσmicroός

που συνδέεται πιο άmicroεσα microε τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα είναι τα δικαστήρια αφού αυτά

επιτελούν τις νόmicroιmicroες διαδικασίες microέσα από τις οποίες υπερασπίζεται και διεκδικεί κανείς

όλα του τα δικαιώmicroατα Ο Μάρσαλ θεωρεί ότι τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα αναφέρονται στο

άτοmicroο ως laquoδρων υποκείmicroενοraquo και όχι ως laquoκαταναλωτήraquo και αποτελούν την έκφραση και

εξωτερίκευση της κοινωνικοποίησης Γίνονται δε microέρος της προσωπικότητας του

υποκειmicroένου στοιχείο της κουλτούρας του θεmicroέλιο της ικανότητάς του για κοινωνική

δράση σε ένα δηmicroοκρατικό πολιτισmicroό13

Το πολιτικό στοιχείο αναφέρεται στην άσκηση πολιτικής δύναmicroης στο δικαίωmicroα

του εκλέγειν και εκλέγεσθαι το οποίο θεσmicroικά εκφράζεται microε το κοινοβούλιο και τα

όργανα της τοπικής αυτοδιοίκησης

Το κοινωνικό στοιχείο τέλος περιλαmicroβάνει όλο το φάσmicroα των δικαιωmicroάτων που

αφορούν στην οικονοmicroική ευηmicroερία και ασφάλεια στην πλήρη συmicromicroετοχή στην κοινωνική

κληρονοmicroιά εν ολίγοις στο δικαίωmicroα να ζει κανείς τη ζωή ενός πολιτισmicroένου όντος όπως

αυτό ορίζεται από την ευρεία αποδοχή του στη συγκεκριmicroένη κοινωνία Θεσmicroικά το

κοινωνικό στοιχείο εκφράζεται στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και τις κοινωνικές υπηρεσίες

Εξ ου και η κρίσιmicroη σηmicroασία της εκπαίδευσης και των κοινωνικών παροχών Η ελευθερία

της έκφρασης δεν έχει κανένα νόηmicroα αν λόγω έλλειψης microόρφωσης δεν έχεις τίποτα

αξιόλογο να πεις και κυρίως κανένα microέσο να ακουστείς όταν τελικά το λες14

Πηγαίνοντας αρκετά πίσω στην ιστορία τα τρία αυτά στοιχεία συναντώνται

συνυφασmicroένα Ο διαχωρισmicroός είναι τόσο δύσκολος όσο δύσκολο είναι να διαχωριστεί το

κράmicroα των θεσmicroών του κράτους στους οποίους αντιστοιχεί ένα επίσης κράmicroα

δικαιωmicroάτων Στις φεουδαρχικές κοινωνίες για παράδειγmicroα τα δικαιώmicroατα και οι

υποχρεώσεις που συνέθεταν την ιδιότητα του πολίτη ήταν αυστηρά τοπικά Η κοινωνική

θέση αποτελούσε το διακριτικό στοιχείο της κοινωνικής τάξης και το microέτρο της

ανισότητας καθώς δεν υπήρχε ένα οmicroοιόmicroορφο σύνολο δικαιωmicroάτων και υποχρεώσεων τα

οποία να απονέmicroονται σε όλους τους άνδρες ανεξαρτήτως καταγωγής και τάξης microόνο

επειδή ήταν microέλη της κοινωνίας Στο Μεσαίωνα το σήmicroερα αυτονόητο δικαίωmicroα στην

εργασία εmicroποδιζόταν από την έλλειψη ελευθερίας της microετακίνησης ενώ η επαγγελmicroατική

πορεία του κάθε ατόmicroου ήταν άρρηκτα συνυφασmicroένη microε την κοινωνική του τάξη και τους

13 T H Marshall T Bottomore (σελ142) 14 T H Marshall T Bottomore (σελ 69)

8

περιορισmicroούς που επέβαλλαν οι επαγγελmicroατικές συντεχνίες Είναι η σταδιακή microετάβαση

προς το σύγχρονο κόσmicroο που εισήγαγε τη διαφοροποίηση και την εξέλιξη των τριών

στοιχείων15

Όταν λοιπόν οι θεσmicroοί στους οποίους βρίσκουν έκφραση τα τρία στοιχεία της

ιδιότητας του πολίτη διαχωρίστηκαν κατέστη δυνατή και η εξέλιξη του καθενός

ξεχωριστά Η εξέλιξη αυτή καθορίστηκε από τις ιδιόmicroορφες αρχές τους και microόνο στην

εποχή του ο Marshall αναγνωρίζει την κατάληξη σε microια σχετική συmicroπόρευσή τους

Συσχετίζει συγκεκριmicroένα την εξέλιξη των ατοmicroικών δικαιωmicroάτων microε τις ιστορικές

εξελίξεις του 18ου αιώνα των πολιτικών microε τον 19ο και των κοινωνικών microε τον 20ό

Οι σύγχρονες κοινωνίες εκπληρώνουν την ευχή του A Marshall microέσω της

ιδιότητας του πολίτη η οποία κατακτάται και προϋποθέτει ένα δεσmicroό διαφορετικού είδους

από εκείνον των προ-καπιταλιστικών κοινωνιών που στήριζαν τη συνοχή τους στο microύθο

τα συγγενικά δίκτυα και την ιστορία κοινής καταγωγής Σύmicroφωνα microε τον Marshall

πρόκειται για ιδιότητα συλλογική που προκύπτει από τη συmicromicroετοχή στην κοινότητα

Άλλωστε το κύριο στοιχείο της αντίληψης για την κοινωνική θέση του πολίτη στις

καπιταλιστικές κοινωνίες είναι

laquoη άmicroεση αίσθηση συmicromicroετοχής στην κοινότητα βασισmicroένη στην

προσήλωση σε έναν κοινό πολιτισmicroό Είναι η αφοσίωση

ελεύθερων ανθρώπων που έχουν δικαιώmicroατα και

προστατεύονται από ένα κοινό δίκαιοraquo 16

Η ίδια η ανάπτυξη της αφοσίωσης των πολιτών στην κοινωνία στην οποία

ανήκουν συmicroβαδίζει απόλυτα microε την πάλη για την κατάκτηση δικαιωmicroάτων και τη

microετέπειτα απόλαυσή τους17 laquoΠολίτης είναι εκείνος που παλεύει κατακτά συmicromicroετέχει

απολαmicroβάνει και γιrsquo αυτό και ενστερνίζεται υπερασπίζεται εκφράζει έντονα πίστη και

αφοσίωση σrsquo αυτό που του ανήκει και microάλιστα όχι microόνο ως άτοmicroο αλλά και συλλογικάraquo18

Μιλά δηλαδή ο Marshall για την laquoεκ της συmicromicroετοχής ιδιότητα του πολίτηraquo που δεν είναι

15 ∆ιευκρινίζει (σελ 44) ότι η ιδιότητα του πολίτη έτσι όπως την προσεγγίζει ο ίδιος και επιθυmicroεί να την ακολουθήσει ιστορικά τοποθετείται εξ ορισmicroού σε εθνικό επίπεδο Έτσι περιπτώσεις ενισχυmicroένων δικαιωmicroάτων και γνήσιας και ισότιmicroης ιδιότητας του πολίτη στην περίοδο της φεουδαρχίας δεν αλλάζουν την τοποθέτησή του για την ιστορική εξέλιξή της 16 T H Marshall T Bottomore (σελ 16) 17 T H Marshall T Bottomore (σελ 75) 18 T H Marshall T Bottomore (σελ 16)

9

ατοmicroική αλλά αντίθετα δηmicroόσια και κοινή σε όλους όσοι είναι πλήρη microέλη microιας

συγκεκριmicroένης κοινωνίας

Είναι φανερό ότι η έννοια της ιδιότητας του πολίτη είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένη

και εξαρτάται άmicroεσα από την εξέλιξη των συστατικών της στοιχείων που είναι τα

δικαιώmicroατα Και ο λόγος που microέσα στους αιώνες η συζήτηση και η πάλη περί δικαιωmicroάτων

είναι ατέρmicroονη είναι ότι υπάρχει άνιση κατανοmicroή τους Το πέρασmicroα από τις προ-

καπιταλιστικές κοινωνίες στις καπιταλιστικές είναι πολύ σηmicroαντικό για την εξέλιξη της

ιδιότητας του πολίτη εφόσον είναι συνυφασmicroένη για microια microεγάλη περίοδο της ιστορίας

συγκεκριmicroένα ως το τέλος του 19ου αι microε την εξέλιξη του καπιταλισmicroού19 Σχήmicroα

οξύmicroωρο αφού ο καπιταλισmicroός είναι σύστηmicroα ανισότητας ενώ η επιδίωξη της ιδιότητας

του πολίτη δηmicroιουργεί ώθηση για ένα πληρέστερο microέτρο ισότητας εmicroπλουτίζοντας τα

στοιχεία που συνθέτουν την κοινωνική θέση των ατόmicroων και ταυτόχρονα επιδιώκοντας

την αύξηση του αριθmicroού εκείνων στους οποίους παραχωρούνται20

Η έλευση του 20ου αι φέρνει microαζί της την ανάπτυξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων

που microέχρι τότε ελάχιστα είχαν αναπτυχθεί και κατά συνέπεια την πρώτη σύγκρουση microε τον

καπιταλισmicroό αφού γίνεται όλο και πιο έντονη η ανάγκη της αναδιαmicroόρφωσης των

κοινωνικών τάξεων Για τον Marshall η ιστορική εξέλιξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων

είναι θετική άρα η θέση των κατώτερων τάξεων βελτιώνεται και η συνεχής αναβάθmicroιση

της ενεργούς ιδιότητας του πολίτη λειτουργεί αποδοτικά αναπτύσσοντας το κράτος

πρόνοιας ενώ παράλληλα διατηρείται συmicroβατότητα microε τη λειτουργία της αγοράς και την

ανισότητα της ταξικής δοmicroής Έτσι λοιπόν στην πορεία προς microεγαλύτερη κοινωνική

ισότητα στάδιο - στόχος της εξέλιξης της ιδιότητας του πολίτη θεωρείται η ενίσχυση των

κοινωνικών δικαιωmicroάτων που microε τη σειρά τους επιδρούν στις κοινωνικές τάξεις

Βέβαια η εξελικτική αυτή πορεία δεν ήταν ούτε αυτόmicroατη ούτε αυτονόητη Η

αισιοδοξία του Marshall απηχούσε την αισιοδοξία και τις διαθέσεις της microεταπολεmicroικής

εποχής τότε που πράγmicroατι διατυπώνονταν πολλές αισιόδοξες υποσχέσεις για ένα

καλύτερο microέλλον Οι δε αλmicroατώδεις ρυθmicroοί οικονοmicroικής ανάπτυξης στις δεκαετίες του

1950 και 1960 στις περισσότερες δυτικοευρωπαϊκές χώρες υποβοήθησαν πολιτικές

πρόνοιας και αλλαγές στην κατανοmicroή του πλούτου και του εισοδήmicroατος που ενίσχυσαν microια

πορεία προς microεγαλύτερη ισότητα

19T H Marshall T Bottomore (σελ 63) 20 T H Marshall T Bottomore (σελ 62)

10

Το νόηmicroα της ιδιότητας του πολίτη τίθεται εκ νέου στο προσκήνιο microετά το τέλος

του ψυχρού πολέmicroου και την παγκόσmicroια αναδιάταξη του κράτους microε βάση τις απαιτήσεις

της αγοράς Σαράντα χρόνια microετά τον TH Marshall το 1989 ο Tom Bottomore θα

ασκήσει κριτική στην προσέγγιση του πρώτου για την laquoηmicroιαυτόmicroατηraquo εξελικτική τάση των

δικαιωmicroάτων21 Θα στηρίξει την κριτική του σε σηmicroεία αντιξοοτήτων που χαρακτηρίζουν

τις εξελίξεις στις microετέπειτα κοινωνίες στο γεγονός ότι η δράση των κοινωνικών τάξεων

υπήρξε καταλυτική για την εξέλιξη της microορφής του πολίτη και θα στηριχθεί επίσης στην

περίπτωση της Ανατολικής Ευρώπης κατά την εποχή του λεγόmicroενου υπαρκτού

σοσιαλισmicroού όπου η microεγάλη ανάπτυξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων συνοδεύτηκε από

δραστικό περιορισmicroό των ατοmicroικών και πολιτικών δικαιωmicroάτων

Η απαισιόδοξη πλευρά της πραγmicroατικότητας

∆ηmicroιουργείται δηλαδή από την ίδια την ιστορική πραγmicroατικότητα ένα είδος

εmicroπλοκής σε σχέση microε αυτά που διατύπωσε ο Μάρσαλ και αφορά στο τρίτο στη σειρά

συστατικό στοιχείο της ιδιότητας του πολίτη ndash αυτό των κοινωνικών δικαιωmicroάτων ndash και

στο γεγονός ότι αποδείχτηκε ότι microπορούν να παραχωρηθούν χωρίς να παραχωρούνται

αντίστοιχα τα προηγούmicroενά τους τα πολιτικά ή τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα Η κοινωνική

προστασία των γυναικών κατά τον 19ο αι για παράδειγmicroα στηριζόταν ακριβώς στο

γεγονός ότι δεν ήταν πολίτες Άλλωστε η διαδικασία ανάπτυξης των πολιτικών

δικαιωmicroάτων microέχρι τα microέσα του 20ού αι αφορούσε microόνον τους άνδρες και το δηmicroοκρατικό

microοντέλο που οικοδοmicroήθηκε στην Ευρώπη εξ ορισmicroού δεν περιλάmicroβανε τις γυναίκες Το

φιλελεύθερο microοντέλο εξαίρεσε τις γυναίκες από την πολιτική κοινωνία και αποδέχθηκε τις

προϋπάρχουσες συνθήκες υποτέλειας σε σχέση microε το φύλο Εν ολίγοις ποτέ στις

φιλελεύθερες δηmicroοκρατίες οι γυναίκες δεν απόλαυσαν πλήρη δικαιώmicroατα στην ιδιότητα

του πολίτη Παρόλες τις διευρύνσεις της ιδιότητας του πολίτη τα τελευταία 30 χρόνια

ώστε αυτή σταδιακά να συmicroπεριλάβει microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του πληθυσmicroού22 microόλις στον

20ο αι άρχισαν να αποκτούν έστω και τυπικά το δικαίωmicroα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι

δικαίωmicroα που οριστικά γενικεύθηκε microετά το ∆εύτερο Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο23 Σε πολλές από

τις αναπτυγmicroένες χώρες ακόmicroα αντιmicroετωπίζονται σαν υποδεέστεροι πολίτες ενώ παρόmicroοιας

microεταχείρισης τυγχάνουν και άλλες κοινωνικές οmicroάδες όπως είναι οι εθνικές microειονότητες

21 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη microετά από σαράντα χρόνια στο Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη 22 Αρχικά δικαίωmicroα ψήφου είχαν οι έχοντες περιουσία και αργότερα όλος ο ενήλικος ανδρικός πληθυσmicroός 23 T H Marshall T Bottomore (σελ 149)

11

οι microετανάστες και οι οmicroοφυλόφιλοι Αυτό επιβεβαιώνεται από την άνθηση ποικίλων

microορφών ρατσισmicroού

Φαίνεται ότι οι δοmicroές των κοινωνικών ανισοτήτων ndash και όχι τα δικαιώmicroατα όπως

λέει ο Μάρσαλ ndash είναι microια Λερναία Ύδρα24 που τη γέννηση των πολλών κεφαλών της

δύσκολα προλαβαίνουmicroε Έτσι ακόmicroα και microέσα στο πλαίσιο της ενίσχυσης των κοινωνικών

δικαιωmicroάτων microπορούν ανάλογα και microε τις εκάστοτε πολιτικές επιλογές να δηmicroιουργηθούν

νέες ανισότητες Όπως συmicroβαίνει microε την περίπτωση της εκπαίδευσης για παράδειγmicroα

όπου η διευρυmicroένη παροχή εκπαιδευτικών ευκαιριών ωθεί στη δηmicroιουργία microιας νέας δοmicroής

κοινωνικής ανισότητας σε συνάρτηση microε την ανισότητα των ικανοτήτων Μέσω δε της

διασύνδεσης της εκπαίδευσης microε την επαγγελmicroατική δοmicroή η ιδιότητα του πολίτη

λειτουργεί σαν microηχανισmicroός κοινωνικής διαστρωmicroάτωσης

Η ταξική κατανοmicroή των εισοδηmicroάτων και του πλούτου οι κοινωνικές και

οικονοmicroικές συνθήκες η microισθοδοσία ο χαρακτήρας και ο σκοπός των κοινωνικών

υπηρεσιών η ποιότητα του περιβάλλοντος η υποδοmicroή για τον ελεύθερο χρόνο και την

καλλιέργεια των τεχνών (Robson 1976) η υγεία η κατοικία όλα αυτά διαφορετικές και

αλληλοσυνδεόmicroενες πλευρές του βιοτικού επιπέδου αποτελούν ταυτόχρονα βασικό πεδίο

των κοινωνικών δικαιωmicroάτων και κατά συνέπεια της ανάπτυξης της ιδιότητας του πολίτη25

Η φτώχεια όmicroως αυξάνεται αντί να microειωθεί ενώ οι φτωχοί γίνονται πια και υπεύθυνοι για

τη φτώχεια τους όπως υπονοείται από τις ηθικές υποδηλώσεις της ονοmicroασίας laquounderclassraquo

(τάξη των απόκληρων) που χρησιmicroοποιείται σε ΗΠΑ και Βρετανία για να συmicroπεριλάβει

microια microεγάλη κατηγορία πολύ φτωχών πολιτών (Lister 1990)26 Η φτώχεια συνεπάγεται όχι

microόνο περιορισmicroό των κοινωνικών αλλά και των ατοmicroικών δικαιωmicroάτων αφού

αντικειmicroενικά περιορίζεται η δυνατότητα των φτωχών πολιτών να τα ασκούν Με τη σειρά

τους συmicroπαρασύρονται τα πολιτικά δικαιώmicroατα και microε την απώλειά τους οι φτωχοί

περιθωριοποιούνται και πολιτικά 27

24 Ο Μάρσαλ έλεγε πως τα δικαιώmicroατα είναι microια Λερναία Ύδρα Όπου ένας δικτάτορας κόβει ένα κεφάλι δικαιωmicroάτων φυτρώνουν δυο 25 T H Marshall T Bottomore (σελ 142-143) 26 T H Marshall T Bottomore (σελ 153 - 155) 27 Αν αυτό γραφόταν για το 1990 επίσηmicroα στοιχεία του ΟΗΕ (2007) έδειξαν ότι microέχρι το 2005 το 10 του παγκόσmicroιου πληθυσmicroού απολάmicroβανε το 70 του παγκόσmicroιου πλούτου Βρίσκεται ακόmicroα microακρυά ο στόχος της χιλιετίας για microείωση της φτώχειας κατά 50 ως το 2015 Η όποια βελτίωση καταγράφει ο ΟΗΕ οφείλεται κυρίως στην αναθέρmicroανση της οικονοmicroίας της Κίνας που είχε ως συνέπεια τη microείωση του ποσοστού αυτών που ζουν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας από 33 σε 166 Στις άλλες χώρες όmicroως η κατάσταση παρουσιάζει πάρα πολύ microικρή βελτίωση ή έχει

12

Επιπλέον δεν microπορούmicroε πλέον να microιλάmicroε για την ιδιότητα του πολίτη microέσα στα

πλαίσια του έθνους κράτους εφόσον υπάρχουν ήδη πολυεθνικές οντότητες όπως η

Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και όταν εντός των εθνικών συνόρων του εκάστοτε κράτους

υπάρχει πολυmicroορφία η οποία ναι microεν είχε συγκαλυφθεί microε τις προσπάθειες εθνικής

οmicroογενοποίησης των κρατών αλλά οι microειονότητες πλέον αποκτούν σιγά σιγά φωνή ενώ

καλπάζουσες αλλαγές και κοινωνικά υποκείmicroενα (πχ microετανάστες) δίνουν νέο περιεχόmicroενο

στη σύγχρονη δηmicroοκρατία Τι γίνεται λοιπόν microε τα αντίστοιχα δικαιώmicroατα οmicroάδων που

προσδιορίζονται από εθνικά και πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά διαφορετικά από τα κυρίαρχα

της κάθε χώρας Εκεί σίγουρα υπάρχει ακόmicroα άνιση κατανοmicroή

Η microετανάστευση δηmicroιούργησε αναταράξεις τόσο σε σχέση microε την τυπική όσο και

σε σχέση microε την ουσιαστική ιδιότητα του πολίτη ενώ παράλληλα οι πολιτικές που

ακολουθούνται από τις διάφορες χώρες παρουσιάζουν σηmicroαντικές αποκλίσεις αν και

γενικά αναπτύσσεται τώρα η τάση περιορισmicroού της microετανάστευσης και της πρόσβασης

στην ιδιότητα του πολίτη Για παράδειγmicroα στη Γερmicroανία παλαιότερα αν και όχι τόσο

παλιά ξένοι εργάτες (Gastarbeiter ndash εργάτες επισκέπτες) αν και εγκατεστηmicroένοι στη χώρα

από καιρό - από τις δεκαετίες του rsquo60 και rsquo70 ανάλογα microε τις διακρατικές σχετικές

συmicroφωνίες - εξακολουθούσαν microέχρι πρόσφατα να στερούνται την ιδιότητα του πολίτη28

Από την άλλη microεριά τώρα που αποκτούν νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα περιορίζεται το δικαίωmicroα της

microετακίνησης και της δυνατότητας microετανάστευσης γενικότερα Υπάρχουν διάφορες

απόψεις αναφορικά microε τη φύση της ιδιότητας του πολίτη σε σχέση microε την εγκατάσταση

και τα δικαιώmicroατα του ατόmicroου ενώ σηmicroαντικά πολιτικά ζητήmicroατα εγείρονται κυρίως γύρω

από τη διπλή υπηκοότητα σε σχέση microε το εθνικό κράτος και την ιθαγένεια ειδικά όσον

αφορά laquoστην διπλή πίστηraquo29

Προτείνεται λοιπόν η εναλλακτική λύση των ανθρώπινων δικαιωmicroάτων που θα

οριστούν για να προσφέρουν εξασφάλιση σε κάθε άτοmicroο που ζει και εργάζεται σε microια

κοινότητα ανεξάρτητα από την εθνική προέλευση και την τυπική υπηκοότητα Το

επιδεινωθεί Οι όποιες microεταβολές των δεικτών της φτώχειας προς το καλύτερο συνοδεύονται από αυξανόmicroενη ανισότητα httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf 28 Αυτό έπαψε πλέον να ισχύει Το 2000 microια αλλαγή στο γερmicroανικό νόmicroο δίνει στα παιδιά microεταναστών που γεννιούνται εκεί τη γερmicroανική υπηκοότητα microε την προϋπόθεση οι γονείς τους να έχουν κατοικήσει νόmicroιmicroα στη χώρα για οκτώ χρόνια τουλάχιστον Και ο όρος guest worker έχει χάσει την νοηmicroατική φόρτιση που τον χαρακτήριζε 29 T H Marshall T Bottomore (σελ 179)

13

περιεχόmicroενό τους θεωρείται ότι περισσότερο αρmicroόζει στη σηmicroερινή πραγmicroατικότητα30 από

το προηγούmicroενο περιεχόmicroενο της ιδιότητας του πολίτη που εmicroπεριέχει την εντοπιότητα31

Σήmicroερα ζούmicroε σε έναν laquomicroετα-εθνικό αστερισmicroόraquo όρο που χρησιmicroοποιεί ο Juumlrgen

Habermas εννοώντας ότι το παραδοσιακό σχήmicroα του εθνικού κράτους δεν ανταποκρίνεται

πλέον στις ανάγκες των πολυεθνοτικών και πολυπολιτισmicroικών σύγχρονων κοινωνιών ενώ

υπάρχουν περιπτώσεις όπου το εθνικό κράτος εκχωρεί microέρος της κυριαρχίας του σε άλλα

σχήmicroατα οργάνωσης όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός του Habermas

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός δεν έχει απόλυτα διαδεχθεί την πραγmicroατικότητα του

έθνους ndash κράτους ακόmicroα κι αν ο συσχετισmicroός έθνος κράτος έδαφος έχει microετασχηmicroατιστεί

Αυτό γίνεται φανερό από τις εξάρσεις εθνικισmicroού που δεν χαρακτηρίζουν microεmicroονωmicroένες

χώρες αλλά γενικότερα τον κόσmicroο Και microάλιστα τείνουν να διεθνοποιούνται όπως στην

περίπτωση των αντιπαραθέσεων ελλήνων και σλαβοmicroακεδόνων microεταναστών στον Καναδά

και στην Αυστραλία κατά τη δεκαετία του 1990 τις οποίες ο αmicroερικανός ανθρωπολόγος

Loring Danforth περιέγραψε ως laquoεθνικισmicroό σε έναν διεθνικό κόσmicroοraquo32

Ο Habermas εστιάζει την προσοχή του στους ndash κοινωνικούς οικονοmicroικούς και

ηθικοπολιτικούς ndash όρους και στις προϋποθέσεις υπό τις οποίες το σύγχρονο δυτικό και

microάλιστα το ευρωπαϊκό κράτος microπορεί να ανακτήσει την αξιοπιστία του ενώπιον της

κοινωνίας και του πολίτη Η λύση κατά τον Habermas θα πρέπει να αναζητηθεί στα αξιακά

θεmicroέλια του ευρωπαϊκού ηθικού και πολιτικού πολιτισmicroού Η laquoνεοφιλελεύθερηraquo αντίληψη

που χαρακτηρίζει αφενός την οικονοmicroική επέκταση - οργάνωση της κοινωνίας παγκοσmicroίως

και αφετέρου τις ορθολογικές επιδιώξεις του ατόmicroου θα πρέπει να ανασκευασθεί υπό το

πρίσmicroα της νεωτερικής παράδοσης της ηθικής και πολιτικής αυτονοmicroίας Τα άτοmicroα

αναπτύσσουν το πλήρες δυναmicroικό τους όχι microόνον ως όντα που αυτο-καθορίζονται

οικονοmicroικά αλλά και ως πολίτες που αυτο-νοmicroοθετούνται πολιτικά33

Για τον Habermas η σηmicroασία και ο ρόλος των εθνών - κρατών είναι ακόmicroα ισχυρά

ενώ επίσης δεν θεωρεί λύση την δηmicroιουργία ενός παγκόσmicroιου κράτους Το απορρίπτει όχι

για λόγους πραγmicroατιστικούς αλλά για λόγους κανονιστικούς και δεοντολογικούς Ο

30 T H Marshall T Bottomore (σελ 181) 31 T H Marshall T Bottomore (σελ 157) 32 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 33 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003

14

κόσmicroος των εθνικών κρατών βρίσκεται microεν σε κατάσταση microετάβασης προς ένα microετα-

εθνικό σύστηmicroα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας αλλά δεν είναι η τεχνητή κατάργηση των

κρατών που έχει σηmicroασία αλλά η microετάβαση από ένα διεθνές δίκαιο που ρυθmicroίζει

διακρατικές σχέσεις σε έναν συνταγmicroατικό πατριωτισmicroό που θα εγγυάται την

προτεραιότητα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας των πολιτών34 Έναν πατριωτισmicroό που οδηγεί

στην ανάπτυξη microεταξύ πολιτών του λεγόmicroενου civic spirit τη νοοτροπία δηλαδή του

ανθρώπου που είναι δηmicroοκρατικά συνεπής κοινωνικά και οικολογικά ευαίσθητος και

πολιτισmicroικά ανεκτικός στην ετερότητα

Μια επιπλέον πρόταση γεννηmicroένη από τις συνθήκες της σύγχρονης εποχής

microετατοπίζει την έννοια από την εστίασή της στα νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα στην έννοια της

κοινωνικής διαδικασίας microέσα από την οποία άτοmicroα και κοινωνικές οmicroάδες εmicroπλέκονται

ενεργά στην διεκδίκηση και επέκταση ή και απώλεια δικαιωmicroάτων microέσω της ενεργού

συmicromicroετοχής35 Έτσι αναδύεται ο ρόλος των microητροπόλεων των κοσmicroοπολιτικών Global

Cities χώρων ευνοϊκών για τη ροή και διακίνηση ιδεών και κεφαλαίου προϊόντων και

κουλτούρας και microαζί αναδύεται και η έννοια του κοσmicroοπολίτη Σrsquo αυτήν η δύναmicroη της

κουλτούρας είναι τόσο ισχυρή ως προς τον προσδιορισmicroό του πολίτη που αναιρεί το

περιεχόmicroενό της ως τώρα Μιλάmicroε για microια microετα-εθνική ιδιότητα του πολίτη Σrsquo αυτήν την

περίπτωση αναζητείται ο ρόλος της Πόλης ως φορέα διαφύλαξης του πολίτη ndash του

κοσmicroοπολίτη που χαρακτηρίζεται από κινητικότητα εκκοσmicroίκευση αποδοχή της

υβριδικότητας και ανεκτικότητα36

Ο κοσmicroο-πολίτης

Μόνο που αναρωτιέmicroαι πώς microπορεί να επιτευχθεί ένα τέτοιο είδος ndash εξαιρετικού

στη θεωρητική του σύλληψη ndash πολίτη όταν microε βάση την πραγmicroατικότητα των ανισοτήτων

που επεκτείνονται σε τοπικό αλλά και σε παγκόσmicroιο επίπεδο ακόmicroα εντονότερα και

νοmicroιmicroοποιούνται από τις αρχές της παγκοσmicroιοποιηmicroένης οικονοmicroίας την ιδιότητα αυτή του

πολίτη microπορούν να την απολαmicroβάνουν microόνον οι αντίστοιχοι gentlemen του A Marshall

της σηmicroερινής εποχής Η τυπική νοmicroική ισότητα στην απόλαυση των δικαιωmicroάτων αλλά

και η κοινωνικά ουδέτερη έννοια της ιδιότητας του πολίτη microπορούν να χρησιmicroοποιηθούν

και συχνότατα χρησιmicroοποιούνται ως εργαλεία αποκλεισmicroού των microη ανηκόντων στο

κυρίαρχο microοντέλο laquoπολίτηraquo Συνεπώς για να προχωρήσουmicroε προς microορφές στις οποίες να

34 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 (σελ 257) 35 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 (σελ 5) 36 Isin (σελ 245-247)

15

ανταποκρίνεται η συνεχώς microεταβαλλόmicroενη σύνθεση των κοινωνιών πρέπει να λάβουmicroε

υπόψη τις υφιστάmicroενες κοινωνικές αλλά και οικονοmicroικές ανισότητες και αποκλεισmicroούς και

να λειτουργήσουmicroε προς την εξάλειψή τους Επιπλέον η βαθιά αποδοχή και η ειλικρινής

λειτουργία των ίδιων των πολιτών προς microια παγκόσmicroια κοινότητα αmicroοιβαίου σεβασmicroού

προϋποθέτει παιδεία σεβασmicroό κατrsquo αρχήν στον άmicroεσα πλησίον και όχι θεωρητικά και εξ

αποστάσεως αλλά και εξοmicroοίωση όλων microεταξύ τους πράγmicroα που πολύ απέχει από τη

σηmicroερινή αλλά και την άmicroεσα τουλάχιστον επικείmicroενη πραγmicroατικότητα

16

Η Ι∆ΙΟΤΥΠΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α

Η ΣΤΑΜΠΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ laquoΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣraquo

Στην ενότητα αυτή θα παρουσιάσω microια συνοπτική περιγραφή της ιδιαιτερότητας της

ελληνικής κοινωνίας σε σχέση microε τη δυτική Τονίζω το laquoσυνοπτικήraquo η διαmicroόρφωση της

ιδιότητας του πολίτη αγγίζει microια σειρά από ιστορικά πολιτικά και κοινωνικά θέmicroατα τα

οποία microάλιστα αποτελούν πεδίο διαmicroάχης και παραmicroένουν αmicroφισβητούmicroενα - η συζήτηση

που πυροδότησε σχετικά πρόσφατα το έργο του Huntington αποτελεί σαφή απόδειξη Στην

παρούσα εργασία όmicroως θα αναφερθώ σύντοmicroα και επιλεκτικά στα κυριότερα σηmicroεία και

microόνον όσον αφορά στην ελληνική κοινωνία αποφεύγοντας γενικότερες θεωρήσεις περί

laquoανατολικούraquo και laquoδυτικούraquo microοντέλου εξέλιξης που θα microπορούσαν να γεννήσουν

περαιτέρω θέmicroατα συζήτησης τα οποία δεν είναι εφικτό να συζητηθούν εδώ

Ως κοινωνία microε ιδιαίτερη ιστορική πορεία καθυστερηmicroένη εκβιοmicroηχάνιση και κατά

συνέπεια σχετική αδυναmicroία οmicroαλής λειτουργίας κοινωνίας πολιτών37 η ελληνική κοινωνία

εξακολουθεί να διατηρεί έναν ιδιαίτερο δυϊκό χαρακτήρα38 Βασικές όψεις είναι δύο

κουλτούρες αντίθετες και ανταγωνιστικές microεταξύ τους microε τη microία να χαρακτηρίζεται από

αγκίστρωση σε παραδόσεις και την άλλη να έχει ευρύτερο laquoεκσυγχρονιστικόraquo

εξωστρεφή προσανατολισmicroό Οι καταβολές της microιας πλευράς της ελληνικής πολιτικής

κουλτούρας της laquoπαρωχηmicroένηςraquo39 ή αυτόχθονης εσωστρεφούς και ξενόφοβης40 πρέπει

να αναζητηθούν στα αδύναmicroα κοινωνικά στρώmicroατα της βυζαντινής και οθωmicroανικής

περιόδου Η εσωστρεφής πολιτική κουλτούρα χαρακτηρίζεται από

bull Ένα σύνδροmicroο πολιτισmicroικής κατωτερότητας απέναντι στο δυτικό κόσmicroο σε

συνδυασmicroό microε microια δυσανάλογα υπερβολική εικόνα της σηmicroασίας της Ελλάδας που

έχει την τάση να οδηγεί σε laquomicroια συνωmicroοτική ερmicroηνεία των γεγονότωνraquo41

bull Μια διάχυτη και υπερβολική αλλά και εύθραυστη αίσθηση εθνικισmicroού

37 Ο Alexander Gerschenkron ήταν από τους πρώτους που έδειξαν ότι όσο νωρίτερα επέρχεται η εmicroπειρία της εκβιοmicroηχάνισης τόσο ισχυρότερος είναι ο ρόλος που παίζει η κοινωνία των πολιτών στον πολιτισmicroικό οικονοmicroικό κοινωνικό και πολιτικό σχηmicroατισmicroό που συνδέεται microε αυτήν την εmicroπειρία ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης (σελ 29) 38 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αθήνα Αλεξάνδρεια 2000 39 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 40 Οι δεύτεροι χαρακτηρισmicroοί οφείλονται στον Μουζέλη 41 Σε αυτό το σηmicroείο ο Ν ∆ήmicroου στη lsquo∆υστυχία του να είσαι Έλληναςrsquo υποστηρίζει ότι ο Έλληνας έχει ένα διπλό Εθνικό Σύmicroπλεγmicroα Κατωτερότητας ένα απέναντι στο χρόνο (απέναντι στους προγόνους του) κι ένα απέναντι στο χώρο (απέναντι στους Ευρωπαίους)

17

bull Μια ιδιαίτερη αντίληψη για τη δηmicroοκρατία και την ιδιότητα του πολίτη η οποία

διαχρονικά έπαιξε προβληmicroατικό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις

που επηρέασαν τη διαδικασία εκδηmicroοκρατισmicroού στην Ελλάδα Στο κράτος

αποδίδεται κυρίαρχος ρόλος ενώ τα πολιτικά και αστικά δικαιώmicroατα εκπηγάζουν

από αυτό και δεν ενυπάρχουν στα άτοmicroα42

bull Την χαρακτηρίζει ακόmicroα τοπικισmicroός επαρχιωτισmicroός και λανθάνων αυταρχισmicroός

Η κουλτούρα της άλλης κατεύθυνσης της microεταρρυθmicroιστικής της οποίας τις απαρχές

βρίσκουmicroε στις κοινότητες της ελληνικής διασποράς στο χώρο της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας στα κοινωνικά στρώmicroατα και τις ελίτ που ταυτίζονται microε δραστηριότητες

πολιτισmicroικές οικονοmicroικές και πολιτικές συνδεδεmicroένες microε το διεθνές σύστηmicroα

χαρακτηρίζεται από

bull Κοσmicroικότητα και εξωστρέφεια στον προσανατολισmicroό της

bull Εmicroπνέεται από τα έθνη της βιοmicroηχανικής ∆ύσης

bull Πρόκειται για κουλτούρα microε microεταρρυθmicroιστικές laquoεκσυγχρονιστικέςraquo τάσεις

Οι δύο κουλτούρες είναι διαρθρωmicroένες microε τέτοιο τρόπο που καmicroία από τις δύο δεν microπορεί

να επιβάλει microόνιmicroα τη λογική της στην άλλη Αντίθετα πότε η microία και πότε η άλλη

επικρατεί ανάλογα microε την οικονοmicroική και κοινωνικοπολιτική συγκυρία43 Πέραν αυτού

διαποτίζουν τόσο τις διάφορες ελίτ όσο και το ευρύτερο κοινό ενώ βρίσκονται microέσα σε

όλα τα κόmicromicroατα και ο δυϊκός τους χαρακτήρας υπερβαίνει όλες τις άλλες τοmicroές που

εκφράζονται από τον κοmicromicroατικό ανταγωνισmicroό44

Η θρησκευτική και πολιτική κληρονοmicroιά του Βυζαντίου είναι microια πολύ βασική

παράmicroετρος που εξηγεί σηmicroαντικές πλευρές της σύγχρονης ελληνικής κουλτούρας

∆ιατηρήθηκε συντηρήθηκε και ενσωmicroατώθηκε microέχρι και στις τρέχουσες διαδικασίες

παραγωγής και αναπαραγωγής των σχέσεων εξουσίας Ο ∆εmicroερτζής την χαρακτηρίζει ως

laquoπαρελθούσα-παρούσαraquo ιστορία εφόσον αποτελεί στοιχείο της ατοmicroικής και συλλογικής

42 Παράλληλα τα ατοmicroικά πολιτικά δικαιώmicroατα δεν ενσωmicroατώθηκαν microε καθαρά δυτικό τρόπο Για παράδειγmicroα ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές στις αρχές του 20ου αιώνα η ψήφος των κολλήγων θεωρείτο ότι ανήκε στους microεγάλους γαιοκτήmicroονες ndash αυτό το microοντέλο διατηρήθηκε microέχρι την microετέπειτα αστικοποίηση και επηρέασε τη διαmicroόρφωση των γνωστών πελατειακών σχέσεων microεταξύ βουλευτή-ψηφοφόρου 43 Νίκος Μουζέλης Το αληθινό πρόσωπο του παρανοϊκού εθνικισmicroού Το ΒΗΜΑ 13061999 44 Νίκος ∆εmicroερτζής Εισαγωγή στην ελληνική πολιτική κουλτούρα στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 25)

18

ταυτότητας των Ελλήνων45 Η επίδρασή της δε microπορεί να εντοπιστεί αφενός στο επίπεδο

της θεσmicroικής οργάνωσης και αφετέρου στο επίπεδο της πολιτικής συmicroπεριφοράς

Στην Ανατολή στο πλαίσιο τόσο της βυζαντινής όσο και της οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας και αντίθετα προς microια βασική προϋπόθεση της νεωτερικότητας της ∆ύσης

που είναι ο διαχωρισmicroός της κοσmicroικής και θρησκευτικής εξουσίας η εκκλησία διαπλέκεται

στενά microε το κράτος Κράτος και Εκκλησία αλληλοσυνδέονταν στο βαθmicroό που το κράτος

της παραχωρούσε υλική προστασία και βοήθεια ενώ η εκκλησία κατοχύρωνε για

λογαριασmicroό του κράτους την απαραίτητη νοmicroιmicroοποίηση και υποστήριξη για την

αναπαραγωγή του Οι στενοί δεσmicroοί κράτους και εκκλησίας στην Ανατολή και οι

εξωκοσmicroικοί προσανατολισmicroοί της ορθοδοξίας συνέβαλαν στη διατήρηση του Βυζαντίου

για πάνω από δέκα αιώνες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι υποκατέστησε ποτέ η Εκκλησία το

κράτος κατά τη Βυζαντινή περίοδο Υπαγόταν στην κοσmicroική εξουσία ενώ οι αυτοκράτορες

όχι microόνο διόριζαν τους πατριάρχες αλλά microπορούσαν και να τους καθαιρέσουν Πρόκειται

microάλλον για ένα καθεστώς κρατικοποιηmicroένης θρησκείας που διατηρήθηκε και υπό την

οθωmicroανική κυριαρχία και έχει δοmicroήσει και πρότυπα πολιτικής συmicroπεριφοράς

Ένας από τους τρόπους microε τους οποίους συντελέστηκε αυτό έχει και εσωτερικό

χαρακτήρα αν σκεφτούmicroε τον τρόπο microε τον οποίο συλλαmicroβάνει τον εαυτό του το άτοmicroο σε

σχέση microε το θεό Ο άνθρωπος εννοιολογείται ως microέλος της ευχαριστηριακής κοινότητας

των πιστών έννοια αποmicroακρυσmicroένη από microια ατοmicroοκεντρική αντίληψη του υποκειmicroένου ως

πολίτη Ο άνθρωπος βρίσκεται σε άmicroεση εξάρτηση από το θεό microε τον οποίο καλείται να

βιώσει microια πρόσωπο microε πρόσωπο σχέση αmicroεσότητας Αυτό δεν έχει microεταφυσική microόνο

πλευρά Αφορά και τον τρόπο microε τον οποίο ο άνθρωπος αφού εσωτερικεύσει το επίσηmicroο

δόγmicroα το εξωτερικεύει microετά στον καθηmicroερινό του βίο Πέραν αυτού στους κόλπους της

ορθοδοξίας επιβίωσε ένα πλήθος microαγικών πρακτικών δεισιδαιmicroονιών και προληπτικών

συνηθειών ενώ παράλληλα η πεποίθηση για το βέβαιο τέλος του κόσmicroου τούτου και η

προσmicroονή microιας εξωκόσmicroιου διόδου σωτηρίας σε συνδυασmicroό microε την έλλειψη θεσmicroικών

εγγυήσεων έφτιαξαν ένα άνθρωπο microε βαθιά δυσπιστία απέναντι στο κράτος και έντονη

45 Νίκος ∆εmicroερτζής Η επιλεκτική παράδοση της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 52)

19

microοιρολατρία46 που πολύ απείχε από την ανάπτυξη αισθήmicroατος δηmicroόσιας ευθύνης και

ελεύθερου πολίτη47

Το Βυζάντιο microπορεί να ενταχθεί στις κεντροποιηmicroένες γραφειοκρατικές

αυτοκρατορίες πατριmicroονιαλιστικού χαρακτήρα όπου το στρατιωτικό και διοικητικό

προσωπικό εξαρτάται άmicroεσα από τη βούληση του ανώτατου άρχοντα παράδοση που

εντάθηκε στο πλαίσιο του σουλτανισmicroού Οι σχέσεις τους δηλαδή δεν ρυθmicroίζονταν από microια

κάποια θεσmicroοθετηmicroένη διευθέτηση αλλά κατά περίπτωση microπορούσαν να ρυθmicroιστούν από

την προσωπική θέληση του αυτοκράτορα microε τη βοήθεια microιας αφάνταστα πολυδαίδαλης

γραφειοκρατικής microηχανής Αυτό συνέβαινε παρά την πολύπλοκη νοmicroική κωδικοποίηση

που ανέπτυξαν οι Βυζαντινοί βασισmicroένοι στο ρωmicroαϊκό δίκαιο αφού η δεσπόζουσα

αντίληψη για το νόmicroο είχε αυτοκρατορική υφή και δεν στηριζόταν σε microια laquoσυmicroβολαιακήraquo

αναγνώριση του ατόmicroου ως υποκείmicroενο δικαίου και δικαιωmicroάτων Η εξάρτηση του

συστήmicroατος κυριαρχίας από το πρόσωπο του αυτοκράτορα και η απουσία θεσmicroικών

δεσmicroευτικών ρυθmicroίσεων των σχέσεων εξουσίας ενίσχυσαν την εξωθεσmicroική ρύθmicroιση του

πελατειακού συστήmicroατος ενώ παράλληλα η έλλειψη microιας παράδοσης δικαιωmicroάτων και

κοινωνικού συmicroβολαίου απέτρεψε την ανάδυση του ατόmicroου ως πολίτη microε απαράγραπτα

δικαιώmicroατα

Η ορθολογική ανάγκη της επιβίωσης και ο απρόβλεπτος χαρακτήρας των

κοινωνικών και κυρίως οικονοmicroικών ρυθmicroίσεων καλλιέργησε τόσο microέσα στα πλαίσια των

κοινοτήτων (ως πρωταρχικών διοικητικών ενοτήτων) όσο και της οικογένειας (ως βασικής

microονάδας ασφάλειας) τακτικές οικογενειοκρατίας διαφθοράς δωροληψίας ευνοιοκρατίας

και microεροληψίας48 Επιπλέον η ξενοφοβία αλλά και κυρίως ο αντιδυτικισmicroός που

χαρακτηρίζει ένα σηmicroαντικό τmicroήmicroα της ελληνικής κοινωνίας οφείλει πολλά στην

46 Είναι χαρακτηριστικό του ρόλου εκπροσώπων του κλήρου αλλά και της microοιρολατρίας ότι στα πρώτα χρόνια microετά την άλωση οι απόψεις του Γεννάδιου Σχολάριου πρώτου πατριάρχη microετά την άλωση βοήθησαν τα microέγιστα το σουλτάνο να επικρατήσει χωρίς ιδιαίτερα προβλήmicroατα Κατά την άποψή του εmicroφανίζεται ο ίδιος ο laquoΘεόςraquo και επιβάλλει τη θλίψη στους χριστιανούς σαν τιmicroωρία για τη ζωή που microέχρι τότε έκαναν Οι διωγmicroοί των χριστιανών microετά την άλωση είναι κάτι το φυσιολογικόmiddot έτσι φεύγει και η ευθύνη από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην πτώση του κράτους Η κακοδιοίκηση όπως και η διαmicroάχη microεταξύ των παραγόντων της εκκλησίας ενωτικών και ανθενωτικών δεν παίζουν κανένα ρόλο Ο ένοχος είναι ο λαός και θα πρέπει να πληρώσει για τις ανοmicroίες του

47 (∆εmicroερτζής σελ 64-65) 48 (∆εmicroερτζής σελ 62-67)

20

laquoαντιλατινικήraquo και laquoαντιφραγκικήraquo στάση των Βυζαντινών και της Ορθόδοξης

Εκκλησίας Εκεί έχει και τις ρίζες της η διαmicroάχη περί της εθνικής ελληνικής ταυτότητας

και της ελληνικότητας Έλλην Γραικός Ρωmicroιός

Μετά την άλωση ο βυζαντινός κρατικός microηχανισmicroός αντικαθίσταται από τη

θεοκρατική και οριακά δεσποτική οθωmicroανική διοίκηση Οικονοmicroικά κοινωνικά και

στρατιωτικά η οθωmicroανική αυτοκρατορία ήταν ένα microεσαιωνικό κράτος που παρέmicroεινε

όπως και το Βυζάντιο ανεπηρέαστο από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις Ανώτατος πολιτικός και

θρησκευτικός άρχοντας ήταν ο Σουλτάνος ο οποίος ασκούσε εξουσία ζωής και θανάτου

πάνω στους υπηκόους του ενώ ρόλο πρωθυπουργού είχαν οι Μεγάλοι Βεζίρηδες και

συmicroβουλευτικό ρόλο το αυτοκρατορικό ∆ιβάνι Παρά τη microεγάλη τους δύναmicroη και την

άσκηση ουσιαστικά του κύριου microέρους της εξουσίας οι Βεζίρηδες ήταν ευάλωτοι στις

διαθέσεις των σουλτάνων όπως ευάλωτοι ήταν και όλοι όσοι απολάmicroβαναν κατά καιρούς

προνόmicroια συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των Ελλήνων που κατείχαν υψηλά αξιώmicroατα Από αυτήν

την άποψη στο σύνολο των υποδούλων ανώτερες τάξεις και λαός microοιράζονταν την ίδια

ανασφάλεια απέναντι στην χωρίς έλεγχο ισχύ των αποφάσεων του σουλτάνου Η χρήση

του ονόmicroατος laquoραγιάςraquo για τους microη microουσουλmicroάνους υπηκόους της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας δηλώνει σε ένα βαθmicroό τη στάση της αυτοκρατορίας απέναντι στους

υποτελείς 49

Μια από τις πλέον αρνητικές όψεις της Υψηλής Πύλης ήταν η διαφθορά και οι

δωροδοκίες τις οποίες οι διοικητικοί παράγοντες ανήγαγαν σε διαχειριστικό καθεστώς Οι

Πασάδες και οι Οσποδάροι που διηύθυναν τις επαρχίες και τα υποτελή κράτη εξαγόραζαν

τις θέσεις τους σε υπέρογκες τιmicroές και κατόπιν έκαναν περιουσίες επιβαρύνοντας microε ακόmicroη

microεγαλύτερες φορολογίες τους υπηκόους τους Με αυτόν τον τρόπο οι αγροτικοί πληθυσmicroοί

περιήλθαν σε microεγάλη εξαθλίωση

Η επιβίωση του κράτους συνδεόταν άmicroεσα microε τη δύναmicroη του στρατού και οι ίδιοι

οι σουλτάνοι εξαγόραζαν την εύνοια των στρατιωτικών τmicroηmicroάτων και κυρίως των

Γενίτσαρων microε microεγάλα δώρα Οι αξιωmicroατικοί κατείχαν φέουδα (τιmicroάρια) κατά το

βυζαντινό πρότυπο που παρέχονταν από τον σουλτάνο και επιτηρούσαν τους χωρικούς

που εργάζονταν στη γη τους Επίσης καρπώνονταν τα εισοδήmicroατα που προέρχονταν από

τα φέουδα εις αναγνώριση της στρατιωτικής υπηρεσίας τους προς τον σουλτάνο Με τον

49 rayah from Turkish raiyve herd flock (Collins English Dictionary 1994) Η λέξη δηλώνει το υποταγmicroένο κοπάδι και η έννοιά της επεκτάθηκε στο να δηλώνει τον δουλοπρεπή

21

τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ο έλεγχος των εδαφών κύριο στοιχείο κάθε συγκεντρωτικού

καθεστώτος και επιτυγχάνεται η οικονοmicroική εξάρτησή τους Είναι φανερό λοιπόν ότι οι

οικονοmicroικές δοσοληψίες καθόριζαν αποφασιστικά και σχεδόν ολοκληρωτικά τη λειτουργία

της αυτοκρατορίας αλλά και της νοοτροπίας κατακτητών και κατακτηmicroένων Εξάλλου η

laquoαδιαφορίαraquo του κεντρικού κράτους για τα τοπικά ζητήmicroατα εξηγείται αν αναλογιστεί

κανείς ότι είναι ευκολότερος ο έλεγχος των εδαφών microε την επιβολή φορολογίας από την

προσπάθεια νοmicroικής ένωσής τους

Είναι ενδιαφέρον και κεντρικό στοιχείο της περιόδου η ευνοϊκή σε σχέση microε τους

ειδωλολάτρες microεταχείριση της χριστιανικής Εκκλησίας απόρροια ενός κανόνα του ιερού

microουσουλmicroανικού δικαίου που ταυτίζει το έθνος microε τη θρησκεία microε αποτέλεσmicroα ο

θρησκευτικός αρχηγός να αναγνωρίζεται ως εθνάρχης Θέση που εύκολα αποδέχτηκαν οι

βυζαντινοί χριστιανοί για τον θρησκευτικό αρχηγό τους εφόσον επί της ουσίας δεν υπήρξε

αλλαγή στη θέση και το ρόλο της εκκλησίας ως τότε Η Οθωmicroανική εξουσία δεν

αναγνώριζε εθνικές ή φυλετικές οmicroάδες το laquoσόϊraquo δηλαδή αντιθέτως επέτρεπε την ύπαρξη

θρησκευτικών οmicroάδων των Μιλιέτ και ανεχόταν την άσκηση της λατρείας τους

παρέχοντας στον επικεφαλής περιορισmicroένη ιεροδικαστική εξουσία και δικαίωmicroα απολαβής

εισφορών Έτσι microε microια σειρά ευνοϊκών ρυθmicroίσεων υπαγορευόmicroενων από το ιερό

microουσουλmicroανικό δίκαιο και τις πολιτικές σκοπιmicroότητες της εποχής η ορθόδοξη εκκλησία

απέκτησε και laquoπολιτικό χαρακτήραraquo και αποτέλεσε έναν από τους σηmicroαντικότερους

microηχανισmicroούς συνεργασίας microε το Οθωmicroανικό κράτος Σηmicroαντικό είναι εδώ να αναφέρουmicroε

ότι η Εκκλησία έχαιρε του δικαιώmicroατος κυριότητας γαιών (βακούφια) Τα τmicroήmicroατα αυτά

γης ονοmicroάζονταν αφιερωmicroένες γαίες και είχαν παραχωρηθεί στην εκκλησιαστική διοίκηση

από το Σουλτάνο Αποτέλεσmicroα αυτού του καθεστώτος ήταν όχι microόνο ο αποκλεισmicroός της

εκκλησίας από τη φορολογία αλλά κυρίως η δηmicroιουργία microιας εκκλησιαστικής περιουσίας

Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε το σχόλιο του Μάουερ ότι microετά την απελευθέρωση το ένα

τέταρτο της συνολικής επικράτειας της απελευθερωmicroένης Ελλάδας ανήκε στην εκκλησία

Πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά τη διάρκειά της όπως και στη

συνέχεια εισήλθαν από τον ευρωπαϊκό στον ελληνικό χώρο ιδέες και αντιλήψεις για την

ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώmicroατα50 Στην laquoΕλληνική Νοmicroαρχίαraquo αποτυπώνεται

καθαρά η επεξεργασία των ιδεών αυτών από ελληνικής πλευράς Το περιεχόmicroενο της

50 Αντώνης Παπαρίζος ∆ιαφωτισmicroός Θρησκεία και παράδοση στη σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία στο Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα σήmicroερα (σελ 77)

22

Γαλλικής Επανάστασης ανασυντέθηκε διαφοροποιήθηκε και προσαρmicroόστηκε στις

ελληνικές ανάγκες Το σηmicroαντικό είναι πως όλο το πλαίσιο του ορθολογισmicroού και του

∆ιαφωτισmicroού microε όλο το πλέγmicroα των ιδεών που περιείχε για τη φύση τον άνθρωπο την

κοινωνία και την επιστήmicroη δεν αναδύθηκε αλλά microεταφέρθηκε στον ελληνικό χώρο και ο

βαθmicroός διάδοσης και αποδοχής του από τις ευρύτερες πληθυσmicroιακές microάζες αποτελεί ένα

ζήτηmicroα Είναι ψευδαίσθηση πάντως να θεωρήσουmicroε ότι από το σηmicroείο αυτό και microετά η

ελληνική κοινωνία συγκροτείται σε ανάλογο ή παρόmicroοιο βαθmicroό microε τις ευρωπαϊκές

κοινωνίες στη βάση αυτών των ίδιων αρχών του ∆ιαφωτισmicroού Ο αγροτικός και

ορθόδοξος ελληνικός πληθυσmicroός πέρα από τις κοινωνικές κατηγορίες που ασκούσαν

αστικού τύπου δραστηριότητες κατά την περίοδο της Επανάστασης και στην περίπτωση

ακόmicroη που γνώριζε τις αρχές του ∆ιαφωτισmicroού πολύ λίγο είχε επηρεαστεί από αυτές στην

καθηmicroερινή του πρακτική

Αναmicroφισβήτητα η αριστοκρατία των Φαναριωτών οι ελληνικοί πληθυσmicroοί της

διασποράς και τα εύπορα ελληνικά στρώmicroατα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώριζαν

τη σκέψη του ∆ιαφωτισmicroού πολύ πριν την Επανάσταση Κατά πάσα πιθανότητα επίσης οι

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συζητιόνταν από τους εξεγερmicroένους οπλαρχηγούς τόσο

στα στρατόπεδα όσο και στις Εθνοσυνελεύσεις όmicroως το θέmicroα είναι πόσο ο ελληνικός λαός

τις κατανόησε και υιοθέτησε σε βάθος Άλλωστε microετά τον πόλεmicroο της Ανεξαρτησίας

γνώρισε εσωτερικές εmicroφύλιες αλλά και έντονα κοινωνικές συγκρούσεις Ενδεχοmicroένως

επαναλάmicroβανε αυτονόητα τις πατροπαράδοτες microορφές σκέψης και πράξης51 Αυτές δηλαδή

που κληροδοτήθηκαν από το βυζαντινό και οθωmicroανικό του παρελθόν Πέραν αυτού οι

ίδιες οι ιδέες φαίνεται να σηmicroατοδοτούνται από ένα καθαρά ελληνικό περιεχόmicroενο

επηρεασmicroένο από τις δεδοmicroένες συνθήκες Έτσι η έννοια της ελευθερίας συνδέεται microε την

απελευθέρωση από τους Οθωmicroανούς και η έννοια της ισότητας αποδυναmicroώνεται από τις

τοπικιστικές εmicroφύλιες συγκρούσεις όσο για την έννοια της αδελφοσύνης η οποία

παρέπεmicroπε και στην αδελφοσύνη των λαών της βαλκανικής κατά το όραmicroα του Ρήγα δεν

απέδωσε πράγmicroα ούτως ή άλλως αδύνατο εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών που βίωναν

οι λαοί της βαλκανικής Προκύπτει λοιπόν το θέmicroα αν οι ιδέες αυτές είχαν κοινωνικό ή

αποκλειστικά εθνικό χαρακτήρα

Και σε επίπεδο αρχηγών όmicroως εmicroφανίζεται σύγχυση ως προς τη σύνθεση microεταξύ

των απελευθερωτικών και χειραφετητικών ιδεών από τη microια ευρωπαϊκής ή ελληνικής

51 Παπαρίζος (σελ 80)

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

6

ζήσουν τη ζωή ενός gentleman ενός laquoκυρίουraquo και αναλύει πώς θα microπορούσε να καλυφθεί

το κόστος της microετατροπής των ανθρώπων του άχθους σε κυρίους Και αυτός τον οποίο

όρισε ως gentleman δεν είναι ο άνθρωπος που διαθέτει καλούς τρόπους αλλά ο

καλλιεργηmicroένος άνθρωποςmiddot αυτός που έχει πρόσβαση στο συλλογικό κοινωνικό

κεκτηmicroένο στο σύνολο δηλαδή του πολιτισmicroού (πολιτισmicroικά και υλικά αγαθά) τον οποίο η

κοινωνία ολόκληρη ως κοινό απόκτηmicroα έχει δηmicroιουργήσει10 Το ζητούmicroενο λοιπόν για

τον A Marshall είναι η απόλαυση των συνθηκών που διασφαλίζουν έναν πολιτισmicroένο βίο

Αυτό προϋποθέτει την πρόσβαση όλων σε ένα microερίδιο της κοινωνικής κληρονοmicroιάς

πράγmicroα που απαιτεί να είναι όλοι πλήρη microέλη microιας κοινωνίας δηλαδή πολίτες Η σύλληψη

αυτή του Marshall εmicroπεριέχει την αποδοχή microιας θεmicroελιακής ισότητας συνυφασmicroένης microε το

νόηmicroα της ιδιότητας του πολίτη11 Η εκπαίδευση είναι ο κύριος δρόmicroος microέσω του οποίου

microπορεί αυτό το ζητούmicroενο να επιτευχθεί αφού έτσι οι πολίτες θα microάθουν ουσιαστικά την

σηmicroασία της έννοιας και θα εκτιmicroήσουν την πορεία της εξέλιξής τους σε laquoκυρίουςraquo Είναι

δε το microόνο δικαίωmicroα για το οποίο θεωρεί ότι το κράτος πρέπει να φροντίσει ακόmicroα και

επιβάλλοντάς το στους πολίτες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι αίρεται κάθε οικονοmicroική

ανισότητα αφού η πλήρης συmicromicroετοχή σε microια κοινότητα microπορεί να συνυπάρξει microε τις

ανισότητες που διακρίνουν τις διάφορες οικονοmicroικές βαθmicroίδες της κοινωνίας Με αυτόν

τον τρόπο ο A Marshall συmicroβιβάζει την πρότασή του για τον πολίτη microε τις οικονοmicroικές

του θεωρίες αποφεύγοντας να πλησιάσει microε τη θεωρία του τις σοσιαλιστικές θεωρίες για

πλήρη ισότητα

Ο όρος laquoκύριοςraquo microπορεί να αντικατασταθεί microε τον όρο laquoπολιτισmicroένοςraquo προτείνει ο

TH Marshall το 1949 στο κλασσικό του κείmicroενο Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη -

καταγραφή οmicroιλίας του προς τιmicroήν του παραπάνω οικονοmicroολόγου Σrsquo αυτό προσεγγίζει

εξελικτικά την έννοια της ιδιότητας του πολίτη και microε αφορmicroή την ουτοπική και σχεδόν

αποικιοκρατική προσέγγιση του Alfred Marshall ανατρέχει στην ιστορική εξέλιξη της

έννοιας της ιδιότητας του πολίτη ndash εξέλιξη η οποία έχει υπαγορεύσει τη διάκρισή της σε

τρία συστατικά στοιχεία που τη συγκροτούν ατοmicroικό πολιτικό και κοινωνικό12

Το ατοmicroικό στοιχείο περιλαmicroβάνει όλα εκείνα τα δικαιώmicroατα που χαρακτηρίζουν

την ελευθερία του ατόmicroου δηλαδή προσωπική ελευθερία ελευθερία έκφρασης σκέψης

10 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη (σελ 40)11 όπου σύmicroφωνα microε τον T H Marshall ιδιότητα του πολίτη σηmicroαίνει πλήρης συmicromicroετοχή σε microια κοινότητα ( σελ 40) 12 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη (σελ 43)

7

και πίστης ιδιοκτησία ελεύθερη σύναψη συmicroβάσεων και απονοmicroή δικαιοσύνης Ο θεσmicroός

που συνδέεται πιο άmicroεσα microε τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα είναι τα δικαστήρια αφού αυτά

επιτελούν τις νόmicroιmicroες διαδικασίες microέσα από τις οποίες υπερασπίζεται και διεκδικεί κανείς

όλα του τα δικαιώmicroατα Ο Μάρσαλ θεωρεί ότι τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα αναφέρονται στο

άτοmicroο ως laquoδρων υποκείmicroενοraquo και όχι ως laquoκαταναλωτήraquo και αποτελούν την έκφραση και

εξωτερίκευση της κοινωνικοποίησης Γίνονται δε microέρος της προσωπικότητας του

υποκειmicroένου στοιχείο της κουλτούρας του θεmicroέλιο της ικανότητάς του για κοινωνική

δράση σε ένα δηmicroοκρατικό πολιτισmicroό13

Το πολιτικό στοιχείο αναφέρεται στην άσκηση πολιτικής δύναmicroης στο δικαίωmicroα

του εκλέγειν και εκλέγεσθαι το οποίο θεσmicroικά εκφράζεται microε το κοινοβούλιο και τα

όργανα της τοπικής αυτοδιοίκησης

Το κοινωνικό στοιχείο τέλος περιλαmicroβάνει όλο το φάσmicroα των δικαιωmicroάτων που

αφορούν στην οικονοmicroική ευηmicroερία και ασφάλεια στην πλήρη συmicromicroετοχή στην κοινωνική

κληρονοmicroιά εν ολίγοις στο δικαίωmicroα να ζει κανείς τη ζωή ενός πολιτισmicroένου όντος όπως

αυτό ορίζεται από την ευρεία αποδοχή του στη συγκεκριmicroένη κοινωνία Θεσmicroικά το

κοινωνικό στοιχείο εκφράζεται στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και τις κοινωνικές υπηρεσίες

Εξ ου και η κρίσιmicroη σηmicroασία της εκπαίδευσης και των κοινωνικών παροχών Η ελευθερία

της έκφρασης δεν έχει κανένα νόηmicroα αν λόγω έλλειψης microόρφωσης δεν έχεις τίποτα

αξιόλογο να πεις και κυρίως κανένα microέσο να ακουστείς όταν τελικά το λες14

Πηγαίνοντας αρκετά πίσω στην ιστορία τα τρία αυτά στοιχεία συναντώνται

συνυφασmicroένα Ο διαχωρισmicroός είναι τόσο δύσκολος όσο δύσκολο είναι να διαχωριστεί το

κράmicroα των θεσmicroών του κράτους στους οποίους αντιστοιχεί ένα επίσης κράmicroα

δικαιωmicroάτων Στις φεουδαρχικές κοινωνίες για παράδειγmicroα τα δικαιώmicroατα και οι

υποχρεώσεις που συνέθεταν την ιδιότητα του πολίτη ήταν αυστηρά τοπικά Η κοινωνική

θέση αποτελούσε το διακριτικό στοιχείο της κοινωνικής τάξης και το microέτρο της

ανισότητας καθώς δεν υπήρχε ένα οmicroοιόmicroορφο σύνολο δικαιωmicroάτων και υποχρεώσεων τα

οποία να απονέmicroονται σε όλους τους άνδρες ανεξαρτήτως καταγωγής και τάξης microόνο

επειδή ήταν microέλη της κοινωνίας Στο Μεσαίωνα το σήmicroερα αυτονόητο δικαίωmicroα στην

εργασία εmicroποδιζόταν από την έλλειψη ελευθερίας της microετακίνησης ενώ η επαγγελmicroατική

πορεία του κάθε ατόmicroου ήταν άρρηκτα συνυφασmicroένη microε την κοινωνική του τάξη και τους

13 T H Marshall T Bottomore (σελ142) 14 T H Marshall T Bottomore (σελ 69)

8

περιορισmicroούς που επέβαλλαν οι επαγγελmicroατικές συντεχνίες Είναι η σταδιακή microετάβαση

προς το σύγχρονο κόσmicroο που εισήγαγε τη διαφοροποίηση και την εξέλιξη των τριών

στοιχείων15

Όταν λοιπόν οι θεσmicroοί στους οποίους βρίσκουν έκφραση τα τρία στοιχεία της

ιδιότητας του πολίτη διαχωρίστηκαν κατέστη δυνατή και η εξέλιξη του καθενός

ξεχωριστά Η εξέλιξη αυτή καθορίστηκε από τις ιδιόmicroορφες αρχές τους και microόνο στην

εποχή του ο Marshall αναγνωρίζει την κατάληξη σε microια σχετική συmicroπόρευσή τους

Συσχετίζει συγκεκριmicroένα την εξέλιξη των ατοmicroικών δικαιωmicroάτων microε τις ιστορικές

εξελίξεις του 18ου αιώνα των πολιτικών microε τον 19ο και των κοινωνικών microε τον 20ό

Οι σύγχρονες κοινωνίες εκπληρώνουν την ευχή του A Marshall microέσω της

ιδιότητας του πολίτη η οποία κατακτάται και προϋποθέτει ένα δεσmicroό διαφορετικού είδους

από εκείνον των προ-καπιταλιστικών κοινωνιών που στήριζαν τη συνοχή τους στο microύθο

τα συγγενικά δίκτυα και την ιστορία κοινής καταγωγής Σύmicroφωνα microε τον Marshall

πρόκειται για ιδιότητα συλλογική που προκύπτει από τη συmicromicroετοχή στην κοινότητα

Άλλωστε το κύριο στοιχείο της αντίληψης για την κοινωνική θέση του πολίτη στις

καπιταλιστικές κοινωνίες είναι

laquoη άmicroεση αίσθηση συmicromicroετοχής στην κοινότητα βασισmicroένη στην

προσήλωση σε έναν κοινό πολιτισmicroό Είναι η αφοσίωση

ελεύθερων ανθρώπων που έχουν δικαιώmicroατα και

προστατεύονται από ένα κοινό δίκαιοraquo 16

Η ίδια η ανάπτυξη της αφοσίωσης των πολιτών στην κοινωνία στην οποία

ανήκουν συmicroβαδίζει απόλυτα microε την πάλη για την κατάκτηση δικαιωmicroάτων και τη

microετέπειτα απόλαυσή τους17 laquoΠολίτης είναι εκείνος που παλεύει κατακτά συmicromicroετέχει

απολαmicroβάνει και γιrsquo αυτό και ενστερνίζεται υπερασπίζεται εκφράζει έντονα πίστη και

αφοσίωση σrsquo αυτό που του ανήκει και microάλιστα όχι microόνο ως άτοmicroο αλλά και συλλογικάraquo18

Μιλά δηλαδή ο Marshall για την laquoεκ της συmicromicroετοχής ιδιότητα του πολίτηraquo που δεν είναι

15 ∆ιευκρινίζει (σελ 44) ότι η ιδιότητα του πολίτη έτσι όπως την προσεγγίζει ο ίδιος και επιθυmicroεί να την ακολουθήσει ιστορικά τοποθετείται εξ ορισmicroού σε εθνικό επίπεδο Έτσι περιπτώσεις ενισχυmicroένων δικαιωmicroάτων και γνήσιας και ισότιmicroης ιδιότητας του πολίτη στην περίοδο της φεουδαρχίας δεν αλλάζουν την τοποθέτησή του για την ιστορική εξέλιξή της 16 T H Marshall T Bottomore (σελ 16) 17 T H Marshall T Bottomore (σελ 75) 18 T H Marshall T Bottomore (σελ 16)

9

ατοmicroική αλλά αντίθετα δηmicroόσια και κοινή σε όλους όσοι είναι πλήρη microέλη microιας

συγκεκριmicroένης κοινωνίας

Είναι φανερό ότι η έννοια της ιδιότητας του πολίτη είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένη

και εξαρτάται άmicroεσα από την εξέλιξη των συστατικών της στοιχείων που είναι τα

δικαιώmicroατα Και ο λόγος που microέσα στους αιώνες η συζήτηση και η πάλη περί δικαιωmicroάτων

είναι ατέρmicroονη είναι ότι υπάρχει άνιση κατανοmicroή τους Το πέρασmicroα από τις προ-

καπιταλιστικές κοινωνίες στις καπιταλιστικές είναι πολύ σηmicroαντικό για την εξέλιξη της

ιδιότητας του πολίτη εφόσον είναι συνυφασmicroένη για microια microεγάλη περίοδο της ιστορίας

συγκεκριmicroένα ως το τέλος του 19ου αι microε την εξέλιξη του καπιταλισmicroού19 Σχήmicroα

οξύmicroωρο αφού ο καπιταλισmicroός είναι σύστηmicroα ανισότητας ενώ η επιδίωξη της ιδιότητας

του πολίτη δηmicroιουργεί ώθηση για ένα πληρέστερο microέτρο ισότητας εmicroπλουτίζοντας τα

στοιχεία που συνθέτουν την κοινωνική θέση των ατόmicroων και ταυτόχρονα επιδιώκοντας

την αύξηση του αριθmicroού εκείνων στους οποίους παραχωρούνται20

Η έλευση του 20ου αι φέρνει microαζί της την ανάπτυξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων

που microέχρι τότε ελάχιστα είχαν αναπτυχθεί και κατά συνέπεια την πρώτη σύγκρουση microε τον

καπιταλισmicroό αφού γίνεται όλο και πιο έντονη η ανάγκη της αναδιαmicroόρφωσης των

κοινωνικών τάξεων Για τον Marshall η ιστορική εξέλιξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων

είναι θετική άρα η θέση των κατώτερων τάξεων βελτιώνεται και η συνεχής αναβάθmicroιση

της ενεργούς ιδιότητας του πολίτη λειτουργεί αποδοτικά αναπτύσσοντας το κράτος

πρόνοιας ενώ παράλληλα διατηρείται συmicroβατότητα microε τη λειτουργία της αγοράς και την

ανισότητα της ταξικής δοmicroής Έτσι λοιπόν στην πορεία προς microεγαλύτερη κοινωνική

ισότητα στάδιο - στόχος της εξέλιξης της ιδιότητας του πολίτη θεωρείται η ενίσχυση των

κοινωνικών δικαιωmicroάτων που microε τη σειρά τους επιδρούν στις κοινωνικές τάξεις

Βέβαια η εξελικτική αυτή πορεία δεν ήταν ούτε αυτόmicroατη ούτε αυτονόητη Η

αισιοδοξία του Marshall απηχούσε την αισιοδοξία και τις διαθέσεις της microεταπολεmicroικής

εποχής τότε που πράγmicroατι διατυπώνονταν πολλές αισιόδοξες υποσχέσεις για ένα

καλύτερο microέλλον Οι δε αλmicroατώδεις ρυθmicroοί οικονοmicroικής ανάπτυξης στις δεκαετίες του

1950 και 1960 στις περισσότερες δυτικοευρωπαϊκές χώρες υποβοήθησαν πολιτικές

πρόνοιας και αλλαγές στην κατανοmicroή του πλούτου και του εισοδήmicroατος που ενίσχυσαν microια

πορεία προς microεγαλύτερη ισότητα

19T H Marshall T Bottomore (σελ 63) 20 T H Marshall T Bottomore (σελ 62)

10

Το νόηmicroα της ιδιότητας του πολίτη τίθεται εκ νέου στο προσκήνιο microετά το τέλος

του ψυχρού πολέmicroου και την παγκόσmicroια αναδιάταξη του κράτους microε βάση τις απαιτήσεις

της αγοράς Σαράντα χρόνια microετά τον TH Marshall το 1989 ο Tom Bottomore θα

ασκήσει κριτική στην προσέγγιση του πρώτου για την laquoηmicroιαυτόmicroατηraquo εξελικτική τάση των

δικαιωmicroάτων21 Θα στηρίξει την κριτική του σε σηmicroεία αντιξοοτήτων που χαρακτηρίζουν

τις εξελίξεις στις microετέπειτα κοινωνίες στο γεγονός ότι η δράση των κοινωνικών τάξεων

υπήρξε καταλυτική για την εξέλιξη της microορφής του πολίτη και θα στηριχθεί επίσης στην

περίπτωση της Ανατολικής Ευρώπης κατά την εποχή του λεγόmicroενου υπαρκτού

σοσιαλισmicroού όπου η microεγάλη ανάπτυξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων συνοδεύτηκε από

δραστικό περιορισmicroό των ατοmicroικών και πολιτικών δικαιωmicroάτων

Η απαισιόδοξη πλευρά της πραγmicroατικότητας

∆ηmicroιουργείται δηλαδή από την ίδια την ιστορική πραγmicroατικότητα ένα είδος

εmicroπλοκής σε σχέση microε αυτά που διατύπωσε ο Μάρσαλ και αφορά στο τρίτο στη σειρά

συστατικό στοιχείο της ιδιότητας του πολίτη ndash αυτό των κοινωνικών δικαιωmicroάτων ndash και

στο γεγονός ότι αποδείχτηκε ότι microπορούν να παραχωρηθούν χωρίς να παραχωρούνται

αντίστοιχα τα προηγούmicroενά τους τα πολιτικά ή τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα Η κοινωνική

προστασία των γυναικών κατά τον 19ο αι για παράδειγmicroα στηριζόταν ακριβώς στο

γεγονός ότι δεν ήταν πολίτες Άλλωστε η διαδικασία ανάπτυξης των πολιτικών

δικαιωmicroάτων microέχρι τα microέσα του 20ού αι αφορούσε microόνον τους άνδρες και το δηmicroοκρατικό

microοντέλο που οικοδοmicroήθηκε στην Ευρώπη εξ ορισmicroού δεν περιλάmicroβανε τις γυναίκες Το

φιλελεύθερο microοντέλο εξαίρεσε τις γυναίκες από την πολιτική κοινωνία και αποδέχθηκε τις

προϋπάρχουσες συνθήκες υποτέλειας σε σχέση microε το φύλο Εν ολίγοις ποτέ στις

φιλελεύθερες δηmicroοκρατίες οι γυναίκες δεν απόλαυσαν πλήρη δικαιώmicroατα στην ιδιότητα

του πολίτη Παρόλες τις διευρύνσεις της ιδιότητας του πολίτη τα τελευταία 30 χρόνια

ώστε αυτή σταδιακά να συmicroπεριλάβει microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του πληθυσmicroού22 microόλις στον

20ο αι άρχισαν να αποκτούν έστω και τυπικά το δικαίωmicroα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι

δικαίωmicroα που οριστικά γενικεύθηκε microετά το ∆εύτερο Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο23 Σε πολλές από

τις αναπτυγmicroένες χώρες ακόmicroα αντιmicroετωπίζονται σαν υποδεέστεροι πολίτες ενώ παρόmicroοιας

microεταχείρισης τυγχάνουν και άλλες κοινωνικές οmicroάδες όπως είναι οι εθνικές microειονότητες

21 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη microετά από σαράντα χρόνια στο Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη 22 Αρχικά δικαίωmicroα ψήφου είχαν οι έχοντες περιουσία και αργότερα όλος ο ενήλικος ανδρικός πληθυσmicroός 23 T H Marshall T Bottomore (σελ 149)

11

οι microετανάστες και οι οmicroοφυλόφιλοι Αυτό επιβεβαιώνεται από την άνθηση ποικίλων

microορφών ρατσισmicroού

Φαίνεται ότι οι δοmicroές των κοινωνικών ανισοτήτων ndash και όχι τα δικαιώmicroατα όπως

λέει ο Μάρσαλ ndash είναι microια Λερναία Ύδρα24 που τη γέννηση των πολλών κεφαλών της

δύσκολα προλαβαίνουmicroε Έτσι ακόmicroα και microέσα στο πλαίσιο της ενίσχυσης των κοινωνικών

δικαιωmicroάτων microπορούν ανάλογα και microε τις εκάστοτε πολιτικές επιλογές να δηmicroιουργηθούν

νέες ανισότητες Όπως συmicroβαίνει microε την περίπτωση της εκπαίδευσης για παράδειγmicroα

όπου η διευρυmicroένη παροχή εκπαιδευτικών ευκαιριών ωθεί στη δηmicroιουργία microιας νέας δοmicroής

κοινωνικής ανισότητας σε συνάρτηση microε την ανισότητα των ικανοτήτων Μέσω δε της

διασύνδεσης της εκπαίδευσης microε την επαγγελmicroατική δοmicroή η ιδιότητα του πολίτη

λειτουργεί σαν microηχανισmicroός κοινωνικής διαστρωmicroάτωσης

Η ταξική κατανοmicroή των εισοδηmicroάτων και του πλούτου οι κοινωνικές και

οικονοmicroικές συνθήκες η microισθοδοσία ο χαρακτήρας και ο σκοπός των κοινωνικών

υπηρεσιών η ποιότητα του περιβάλλοντος η υποδοmicroή για τον ελεύθερο χρόνο και την

καλλιέργεια των τεχνών (Robson 1976) η υγεία η κατοικία όλα αυτά διαφορετικές και

αλληλοσυνδεόmicroενες πλευρές του βιοτικού επιπέδου αποτελούν ταυτόχρονα βασικό πεδίο

των κοινωνικών δικαιωmicroάτων και κατά συνέπεια της ανάπτυξης της ιδιότητας του πολίτη25

Η φτώχεια όmicroως αυξάνεται αντί να microειωθεί ενώ οι φτωχοί γίνονται πια και υπεύθυνοι για

τη φτώχεια τους όπως υπονοείται από τις ηθικές υποδηλώσεις της ονοmicroασίας laquounderclassraquo

(τάξη των απόκληρων) που χρησιmicroοποιείται σε ΗΠΑ και Βρετανία για να συmicroπεριλάβει

microια microεγάλη κατηγορία πολύ φτωχών πολιτών (Lister 1990)26 Η φτώχεια συνεπάγεται όχι

microόνο περιορισmicroό των κοινωνικών αλλά και των ατοmicroικών δικαιωmicroάτων αφού

αντικειmicroενικά περιορίζεται η δυνατότητα των φτωχών πολιτών να τα ασκούν Με τη σειρά

τους συmicroπαρασύρονται τα πολιτικά δικαιώmicroατα και microε την απώλειά τους οι φτωχοί

περιθωριοποιούνται και πολιτικά 27

24 Ο Μάρσαλ έλεγε πως τα δικαιώmicroατα είναι microια Λερναία Ύδρα Όπου ένας δικτάτορας κόβει ένα κεφάλι δικαιωmicroάτων φυτρώνουν δυο 25 T H Marshall T Bottomore (σελ 142-143) 26 T H Marshall T Bottomore (σελ 153 - 155) 27 Αν αυτό γραφόταν για το 1990 επίσηmicroα στοιχεία του ΟΗΕ (2007) έδειξαν ότι microέχρι το 2005 το 10 του παγκόσmicroιου πληθυσmicroού απολάmicroβανε το 70 του παγκόσmicroιου πλούτου Βρίσκεται ακόmicroα microακρυά ο στόχος της χιλιετίας για microείωση της φτώχειας κατά 50 ως το 2015 Η όποια βελτίωση καταγράφει ο ΟΗΕ οφείλεται κυρίως στην αναθέρmicroανση της οικονοmicroίας της Κίνας που είχε ως συνέπεια τη microείωση του ποσοστού αυτών που ζουν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας από 33 σε 166 Στις άλλες χώρες όmicroως η κατάσταση παρουσιάζει πάρα πολύ microικρή βελτίωση ή έχει

12

Επιπλέον δεν microπορούmicroε πλέον να microιλάmicroε για την ιδιότητα του πολίτη microέσα στα

πλαίσια του έθνους κράτους εφόσον υπάρχουν ήδη πολυεθνικές οντότητες όπως η

Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και όταν εντός των εθνικών συνόρων του εκάστοτε κράτους

υπάρχει πολυmicroορφία η οποία ναι microεν είχε συγκαλυφθεί microε τις προσπάθειες εθνικής

οmicroογενοποίησης των κρατών αλλά οι microειονότητες πλέον αποκτούν σιγά σιγά φωνή ενώ

καλπάζουσες αλλαγές και κοινωνικά υποκείmicroενα (πχ microετανάστες) δίνουν νέο περιεχόmicroενο

στη σύγχρονη δηmicroοκρατία Τι γίνεται λοιπόν microε τα αντίστοιχα δικαιώmicroατα οmicroάδων που

προσδιορίζονται από εθνικά και πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά διαφορετικά από τα κυρίαρχα

της κάθε χώρας Εκεί σίγουρα υπάρχει ακόmicroα άνιση κατανοmicroή

Η microετανάστευση δηmicroιούργησε αναταράξεις τόσο σε σχέση microε την τυπική όσο και

σε σχέση microε την ουσιαστική ιδιότητα του πολίτη ενώ παράλληλα οι πολιτικές που

ακολουθούνται από τις διάφορες χώρες παρουσιάζουν σηmicroαντικές αποκλίσεις αν και

γενικά αναπτύσσεται τώρα η τάση περιορισmicroού της microετανάστευσης και της πρόσβασης

στην ιδιότητα του πολίτη Για παράδειγmicroα στη Γερmicroανία παλαιότερα αν και όχι τόσο

παλιά ξένοι εργάτες (Gastarbeiter ndash εργάτες επισκέπτες) αν και εγκατεστηmicroένοι στη χώρα

από καιρό - από τις δεκαετίες του rsquo60 και rsquo70 ανάλογα microε τις διακρατικές σχετικές

συmicroφωνίες - εξακολουθούσαν microέχρι πρόσφατα να στερούνται την ιδιότητα του πολίτη28

Από την άλλη microεριά τώρα που αποκτούν νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα περιορίζεται το δικαίωmicroα της

microετακίνησης και της δυνατότητας microετανάστευσης γενικότερα Υπάρχουν διάφορες

απόψεις αναφορικά microε τη φύση της ιδιότητας του πολίτη σε σχέση microε την εγκατάσταση

και τα δικαιώmicroατα του ατόmicroου ενώ σηmicroαντικά πολιτικά ζητήmicroατα εγείρονται κυρίως γύρω

από τη διπλή υπηκοότητα σε σχέση microε το εθνικό κράτος και την ιθαγένεια ειδικά όσον

αφορά laquoστην διπλή πίστηraquo29

Προτείνεται λοιπόν η εναλλακτική λύση των ανθρώπινων δικαιωmicroάτων που θα

οριστούν για να προσφέρουν εξασφάλιση σε κάθε άτοmicroο που ζει και εργάζεται σε microια

κοινότητα ανεξάρτητα από την εθνική προέλευση και την τυπική υπηκοότητα Το

επιδεινωθεί Οι όποιες microεταβολές των δεικτών της φτώχειας προς το καλύτερο συνοδεύονται από αυξανόmicroενη ανισότητα httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf 28 Αυτό έπαψε πλέον να ισχύει Το 2000 microια αλλαγή στο γερmicroανικό νόmicroο δίνει στα παιδιά microεταναστών που γεννιούνται εκεί τη γερmicroανική υπηκοότητα microε την προϋπόθεση οι γονείς τους να έχουν κατοικήσει νόmicroιmicroα στη χώρα για οκτώ χρόνια τουλάχιστον Και ο όρος guest worker έχει χάσει την νοηmicroατική φόρτιση που τον χαρακτήριζε 29 T H Marshall T Bottomore (σελ 179)

13

περιεχόmicroενό τους θεωρείται ότι περισσότερο αρmicroόζει στη σηmicroερινή πραγmicroατικότητα30 από

το προηγούmicroενο περιεχόmicroενο της ιδιότητας του πολίτη που εmicroπεριέχει την εντοπιότητα31

Σήmicroερα ζούmicroε σε έναν laquomicroετα-εθνικό αστερισmicroόraquo όρο που χρησιmicroοποιεί ο Juumlrgen

Habermas εννοώντας ότι το παραδοσιακό σχήmicroα του εθνικού κράτους δεν ανταποκρίνεται

πλέον στις ανάγκες των πολυεθνοτικών και πολυπολιτισmicroικών σύγχρονων κοινωνιών ενώ

υπάρχουν περιπτώσεις όπου το εθνικό κράτος εκχωρεί microέρος της κυριαρχίας του σε άλλα

σχήmicroατα οργάνωσης όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός του Habermas

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός δεν έχει απόλυτα διαδεχθεί την πραγmicroατικότητα του

έθνους ndash κράτους ακόmicroα κι αν ο συσχετισmicroός έθνος κράτος έδαφος έχει microετασχηmicroατιστεί

Αυτό γίνεται φανερό από τις εξάρσεις εθνικισmicroού που δεν χαρακτηρίζουν microεmicroονωmicroένες

χώρες αλλά γενικότερα τον κόσmicroο Και microάλιστα τείνουν να διεθνοποιούνται όπως στην

περίπτωση των αντιπαραθέσεων ελλήνων και σλαβοmicroακεδόνων microεταναστών στον Καναδά

και στην Αυστραλία κατά τη δεκαετία του 1990 τις οποίες ο αmicroερικανός ανθρωπολόγος

Loring Danforth περιέγραψε ως laquoεθνικισmicroό σε έναν διεθνικό κόσmicroοraquo32

Ο Habermas εστιάζει την προσοχή του στους ndash κοινωνικούς οικονοmicroικούς και

ηθικοπολιτικούς ndash όρους και στις προϋποθέσεις υπό τις οποίες το σύγχρονο δυτικό και

microάλιστα το ευρωπαϊκό κράτος microπορεί να ανακτήσει την αξιοπιστία του ενώπιον της

κοινωνίας και του πολίτη Η λύση κατά τον Habermas θα πρέπει να αναζητηθεί στα αξιακά

θεmicroέλια του ευρωπαϊκού ηθικού και πολιτικού πολιτισmicroού Η laquoνεοφιλελεύθερηraquo αντίληψη

που χαρακτηρίζει αφενός την οικονοmicroική επέκταση - οργάνωση της κοινωνίας παγκοσmicroίως

και αφετέρου τις ορθολογικές επιδιώξεις του ατόmicroου θα πρέπει να ανασκευασθεί υπό το

πρίσmicroα της νεωτερικής παράδοσης της ηθικής και πολιτικής αυτονοmicroίας Τα άτοmicroα

αναπτύσσουν το πλήρες δυναmicroικό τους όχι microόνον ως όντα που αυτο-καθορίζονται

οικονοmicroικά αλλά και ως πολίτες που αυτο-νοmicroοθετούνται πολιτικά33

Για τον Habermas η σηmicroασία και ο ρόλος των εθνών - κρατών είναι ακόmicroα ισχυρά

ενώ επίσης δεν θεωρεί λύση την δηmicroιουργία ενός παγκόσmicroιου κράτους Το απορρίπτει όχι

για λόγους πραγmicroατιστικούς αλλά για λόγους κανονιστικούς και δεοντολογικούς Ο

30 T H Marshall T Bottomore (σελ 181) 31 T H Marshall T Bottomore (σελ 157) 32 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 33 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003

14

κόσmicroος των εθνικών κρατών βρίσκεται microεν σε κατάσταση microετάβασης προς ένα microετα-

εθνικό σύστηmicroα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας αλλά δεν είναι η τεχνητή κατάργηση των

κρατών που έχει σηmicroασία αλλά η microετάβαση από ένα διεθνές δίκαιο που ρυθmicroίζει

διακρατικές σχέσεις σε έναν συνταγmicroατικό πατριωτισmicroό που θα εγγυάται την

προτεραιότητα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας των πολιτών34 Έναν πατριωτισmicroό που οδηγεί

στην ανάπτυξη microεταξύ πολιτών του λεγόmicroενου civic spirit τη νοοτροπία δηλαδή του

ανθρώπου που είναι δηmicroοκρατικά συνεπής κοινωνικά και οικολογικά ευαίσθητος και

πολιτισmicroικά ανεκτικός στην ετερότητα

Μια επιπλέον πρόταση γεννηmicroένη από τις συνθήκες της σύγχρονης εποχής

microετατοπίζει την έννοια από την εστίασή της στα νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα στην έννοια της

κοινωνικής διαδικασίας microέσα από την οποία άτοmicroα και κοινωνικές οmicroάδες εmicroπλέκονται

ενεργά στην διεκδίκηση και επέκταση ή και απώλεια δικαιωmicroάτων microέσω της ενεργού

συmicromicroετοχής35 Έτσι αναδύεται ο ρόλος των microητροπόλεων των κοσmicroοπολιτικών Global

Cities χώρων ευνοϊκών για τη ροή και διακίνηση ιδεών και κεφαλαίου προϊόντων και

κουλτούρας και microαζί αναδύεται και η έννοια του κοσmicroοπολίτη Σrsquo αυτήν η δύναmicroη της

κουλτούρας είναι τόσο ισχυρή ως προς τον προσδιορισmicroό του πολίτη που αναιρεί το

περιεχόmicroενό της ως τώρα Μιλάmicroε για microια microετα-εθνική ιδιότητα του πολίτη Σrsquo αυτήν την

περίπτωση αναζητείται ο ρόλος της Πόλης ως φορέα διαφύλαξης του πολίτη ndash του

κοσmicroοπολίτη που χαρακτηρίζεται από κινητικότητα εκκοσmicroίκευση αποδοχή της

υβριδικότητας και ανεκτικότητα36

Ο κοσmicroο-πολίτης

Μόνο που αναρωτιέmicroαι πώς microπορεί να επιτευχθεί ένα τέτοιο είδος ndash εξαιρετικού

στη θεωρητική του σύλληψη ndash πολίτη όταν microε βάση την πραγmicroατικότητα των ανισοτήτων

που επεκτείνονται σε τοπικό αλλά και σε παγκόσmicroιο επίπεδο ακόmicroα εντονότερα και

νοmicroιmicroοποιούνται από τις αρχές της παγκοσmicroιοποιηmicroένης οικονοmicroίας την ιδιότητα αυτή του

πολίτη microπορούν να την απολαmicroβάνουν microόνον οι αντίστοιχοι gentlemen του A Marshall

της σηmicroερινής εποχής Η τυπική νοmicroική ισότητα στην απόλαυση των δικαιωmicroάτων αλλά

και η κοινωνικά ουδέτερη έννοια της ιδιότητας του πολίτη microπορούν να χρησιmicroοποιηθούν

και συχνότατα χρησιmicroοποιούνται ως εργαλεία αποκλεισmicroού των microη ανηκόντων στο

κυρίαρχο microοντέλο laquoπολίτηraquo Συνεπώς για να προχωρήσουmicroε προς microορφές στις οποίες να

34 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 (σελ 257) 35 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 (σελ 5) 36 Isin (σελ 245-247)

15

ανταποκρίνεται η συνεχώς microεταβαλλόmicroενη σύνθεση των κοινωνιών πρέπει να λάβουmicroε

υπόψη τις υφιστάmicroενες κοινωνικές αλλά και οικονοmicroικές ανισότητες και αποκλεισmicroούς και

να λειτουργήσουmicroε προς την εξάλειψή τους Επιπλέον η βαθιά αποδοχή και η ειλικρινής

λειτουργία των ίδιων των πολιτών προς microια παγκόσmicroια κοινότητα αmicroοιβαίου σεβασmicroού

προϋποθέτει παιδεία σεβασmicroό κατrsquo αρχήν στον άmicroεσα πλησίον και όχι θεωρητικά και εξ

αποστάσεως αλλά και εξοmicroοίωση όλων microεταξύ τους πράγmicroα που πολύ απέχει από τη

σηmicroερινή αλλά και την άmicroεσα τουλάχιστον επικείmicroενη πραγmicroατικότητα

16

Η Ι∆ΙΟΤΥΠΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α

Η ΣΤΑΜΠΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ laquoΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣraquo

Στην ενότητα αυτή θα παρουσιάσω microια συνοπτική περιγραφή της ιδιαιτερότητας της

ελληνικής κοινωνίας σε σχέση microε τη δυτική Τονίζω το laquoσυνοπτικήraquo η διαmicroόρφωση της

ιδιότητας του πολίτη αγγίζει microια σειρά από ιστορικά πολιτικά και κοινωνικά θέmicroατα τα

οποία microάλιστα αποτελούν πεδίο διαmicroάχης και παραmicroένουν αmicroφισβητούmicroενα - η συζήτηση

που πυροδότησε σχετικά πρόσφατα το έργο του Huntington αποτελεί σαφή απόδειξη Στην

παρούσα εργασία όmicroως θα αναφερθώ σύντοmicroα και επιλεκτικά στα κυριότερα σηmicroεία και

microόνον όσον αφορά στην ελληνική κοινωνία αποφεύγοντας γενικότερες θεωρήσεις περί

laquoανατολικούraquo και laquoδυτικούraquo microοντέλου εξέλιξης που θα microπορούσαν να γεννήσουν

περαιτέρω θέmicroατα συζήτησης τα οποία δεν είναι εφικτό να συζητηθούν εδώ

Ως κοινωνία microε ιδιαίτερη ιστορική πορεία καθυστερηmicroένη εκβιοmicroηχάνιση και κατά

συνέπεια σχετική αδυναmicroία οmicroαλής λειτουργίας κοινωνίας πολιτών37 η ελληνική κοινωνία

εξακολουθεί να διατηρεί έναν ιδιαίτερο δυϊκό χαρακτήρα38 Βασικές όψεις είναι δύο

κουλτούρες αντίθετες και ανταγωνιστικές microεταξύ τους microε τη microία να χαρακτηρίζεται από

αγκίστρωση σε παραδόσεις και την άλλη να έχει ευρύτερο laquoεκσυγχρονιστικόraquo

εξωστρεφή προσανατολισmicroό Οι καταβολές της microιας πλευράς της ελληνικής πολιτικής

κουλτούρας της laquoπαρωχηmicroένηςraquo39 ή αυτόχθονης εσωστρεφούς και ξενόφοβης40 πρέπει

να αναζητηθούν στα αδύναmicroα κοινωνικά στρώmicroατα της βυζαντινής και οθωmicroανικής

περιόδου Η εσωστρεφής πολιτική κουλτούρα χαρακτηρίζεται από

bull Ένα σύνδροmicroο πολιτισmicroικής κατωτερότητας απέναντι στο δυτικό κόσmicroο σε

συνδυασmicroό microε microια δυσανάλογα υπερβολική εικόνα της σηmicroασίας της Ελλάδας που

έχει την τάση να οδηγεί σε laquomicroια συνωmicroοτική ερmicroηνεία των γεγονότωνraquo41

bull Μια διάχυτη και υπερβολική αλλά και εύθραυστη αίσθηση εθνικισmicroού

37 Ο Alexander Gerschenkron ήταν από τους πρώτους που έδειξαν ότι όσο νωρίτερα επέρχεται η εmicroπειρία της εκβιοmicroηχάνισης τόσο ισχυρότερος είναι ο ρόλος που παίζει η κοινωνία των πολιτών στον πολιτισmicroικό οικονοmicroικό κοινωνικό και πολιτικό σχηmicroατισmicroό που συνδέεται microε αυτήν την εmicroπειρία ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης (σελ 29) 38 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αθήνα Αλεξάνδρεια 2000 39 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 40 Οι δεύτεροι χαρακτηρισmicroοί οφείλονται στον Μουζέλη 41 Σε αυτό το σηmicroείο ο Ν ∆ήmicroου στη lsquo∆υστυχία του να είσαι Έλληναςrsquo υποστηρίζει ότι ο Έλληνας έχει ένα διπλό Εθνικό Σύmicroπλεγmicroα Κατωτερότητας ένα απέναντι στο χρόνο (απέναντι στους προγόνους του) κι ένα απέναντι στο χώρο (απέναντι στους Ευρωπαίους)

17

bull Μια ιδιαίτερη αντίληψη για τη δηmicroοκρατία και την ιδιότητα του πολίτη η οποία

διαχρονικά έπαιξε προβληmicroατικό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις

που επηρέασαν τη διαδικασία εκδηmicroοκρατισmicroού στην Ελλάδα Στο κράτος

αποδίδεται κυρίαρχος ρόλος ενώ τα πολιτικά και αστικά δικαιώmicroατα εκπηγάζουν

από αυτό και δεν ενυπάρχουν στα άτοmicroα42

bull Την χαρακτηρίζει ακόmicroα τοπικισmicroός επαρχιωτισmicroός και λανθάνων αυταρχισmicroός

Η κουλτούρα της άλλης κατεύθυνσης της microεταρρυθmicroιστικής της οποίας τις απαρχές

βρίσκουmicroε στις κοινότητες της ελληνικής διασποράς στο χώρο της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας στα κοινωνικά στρώmicroατα και τις ελίτ που ταυτίζονται microε δραστηριότητες

πολιτισmicroικές οικονοmicroικές και πολιτικές συνδεδεmicroένες microε το διεθνές σύστηmicroα

χαρακτηρίζεται από

bull Κοσmicroικότητα και εξωστρέφεια στον προσανατολισmicroό της

bull Εmicroπνέεται από τα έθνη της βιοmicroηχανικής ∆ύσης

bull Πρόκειται για κουλτούρα microε microεταρρυθmicroιστικές laquoεκσυγχρονιστικέςraquo τάσεις

Οι δύο κουλτούρες είναι διαρθρωmicroένες microε τέτοιο τρόπο που καmicroία από τις δύο δεν microπορεί

να επιβάλει microόνιmicroα τη λογική της στην άλλη Αντίθετα πότε η microία και πότε η άλλη

επικρατεί ανάλογα microε την οικονοmicroική και κοινωνικοπολιτική συγκυρία43 Πέραν αυτού

διαποτίζουν τόσο τις διάφορες ελίτ όσο και το ευρύτερο κοινό ενώ βρίσκονται microέσα σε

όλα τα κόmicromicroατα και ο δυϊκός τους χαρακτήρας υπερβαίνει όλες τις άλλες τοmicroές που

εκφράζονται από τον κοmicromicroατικό ανταγωνισmicroό44

Η θρησκευτική και πολιτική κληρονοmicroιά του Βυζαντίου είναι microια πολύ βασική

παράmicroετρος που εξηγεί σηmicroαντικές πλευρές της σύγχρονης ελληνικής κουλτούρας

∆ιατηρήθηκε συντηρήθηκε και ενσωmicroατώθηκε microέχρι και στις τρέχουσες διαδικασίες

παραγωγής και αναπαραγωγής των σχέσεων εξουσίας Ο ∆εmicroερτζής την χαρακτηρίζει ως

laquoπαρελθούσα-παρούσαraquo ιστορία εφόσον αποτελεί στοιχείο της ατοmicroικής και συλλογικής

42 Παράλληλα τα ατοmicroικά πολιτικά δικαιώmicroατα δεν ενσωmicroατώθηκαν microε καθαρά δυτικό τρόπο Για παράδειγmicroα ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές στις αρχές του 20ου αιώνα η ψήφος των κολλήγων θεωρείτο ότι ανήκε στους microεγάλους γαιοκτήmicroονες ndash αυτό το microοντέλο διατηρήθηκε microέχρι την microετέπειτα αστικοποίηση και επηρέασε τη διαmicroόρφωση των γνωστών πελατειακών σχέσεων microεταξύ βουλευτή-ψηφοφόρου 43 Νίκος Μουζέλης Το αληθινό πρόσωπο του παρανοϊκού εθνικισmicroού Το ΒΗΜΑ 13061999 44 Νίκος ∆εmicroερτζής Εισαγωγή στην ελληνική πολιτική κουλτούρα στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 25)

18

ταυτότητας των Ελλήνων45 Η επίδρασή της δε microπορεί να εντοπιστεί αφενός στο επίπεδο

της θεσmicroικής οργάνωσης και αφετέρου στο επίπεδο της πολιτικής συmicroπεριφοράς

Στην Ανατολή στο πλαίσιο τόσο της βυζαντινής όσο και της οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας και αντίθετα προς microια βασική προϋπόθεση της νεωτερικότητας της ∆ύσης

που είναι ο διαχωρισmicroός της κοσmicroικής και θρησκευτικής εξουσίας η εκκλησία διαπλέκεται

στενά microε το κράτος Κράτος και Εκκλησία αλληλοσυνδέονταν στο βαθmicroό που το κράτος

της παραχωρούσε υλική προστασία και βοήθεια ενώ η εκκλησία κατοχύρωνε για

λογαριασmicroό του κράτους την απαραίτητη νοmicroιmicroοποίηση και υποστήριξη για την

αναπαραγωγή του Οι στενοί δεσmicroοί κράτους και εκκλησίας στην Ανατολή και οι

εξωκοσmicroικοί προσανατολισmicroοί της ορθοδοξίας συνέβαλαν στη διατήρηση του Βυζαντίου

για πάνω από δέκα αιώνες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι υποκατέστησε ποτέ η Εκκλησία το

κράτος κατά τη Βυζαντινή περίοδο Υπαγόταν στην κοσmicroική εξουσία ενώ οι αυτοκράτορες

όχι microόνο διόριζαν τους πατριάρχες αλλά microπορούσαν και να τους καθαιρέσουν Πρόκειται

microάλλον για ένα καθεστώς κρατικοποιηmicroένης θρησκείας που διατηρήθηκε και υπό την

οθωmicroανική κυριαρχία και έχει δοmicroήσει και πρότυπα πολιτικής συmicroπεριφοράς

Ένας από τους τρόπους microε τους οποίους συντελέστηκε αυτό έχει και εσωτερικό

χαρακτήρα αν σκεφτούmicroε τον τρόπο microε τον οποίο συλλαmicroβάνει τον εαυτό του το άτοmicroο σε

σχέση microε το θεό Ο άνθρωπος εννοιολογείται ως microέλος της ευχαριστηριακής κοινότητας

των πιστών έννοια αποmicroακρυσmicroένη από microια ατοmicroοκεντρική αντίληψη του υποκειmicroένου ως

πολίτη Ο άνθρωπος βρίσκεται σε άmicroεση εξάρτηση από το θεό microε τον οποίο καλείται να

βιώσει microια πρόσωπο microε πρόσωπο σχέση αmicroεσότητας Αυτό δεν έχει microεταφυσική microόνο

πλευρά Αφορά και τον τρόπο microε τον οποίο ο άνθρωπος αφού εσωτερικεύσει το επίσηmicroο

δόγmicroα το εξωτερικεύει microετά στον καθηmicroερινό του βίο Πέραν αυτού στους κόλπους της

ορθοδοξίας επιβίωσε ένα πλήθος microαγικών πρακτικών δεισιδαιmicroονιών και προληπτικών

συνηθειών ενώ παράλληλα η πεποίθηση για το βέβαιο τέλος του κόσmicroου τούτου και η

προσmicroονή microιας εξωκόσmicroιου διόδου σωτηρίας σε συνδυασmicroό microε την έλλειψη θεσmicroικών

εγγυήσεων έφτιαξαν ένα άνθρωπο microε βαθιά δυσπιστία απέναντι στο κράτος και έντονη

45 Νίκος ∆εmicroερτζής Η επιλεκτική παράδοση της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 52)

19

microοιρολατρία46 που πολύ απείχε από την ανάπτυξη αισθήmicroατος δηmicroόσιας ευθύνης και

ελεύθερου πολίτη47

Το Βυζάντιο microπορεί να ενταχθεί στις κεντροποιηmicroένες γραφειοκρατικές

αυτοκρατορίες πατριmicroονιαλιστικού χαρακτήρα όπου το στρατιωτικό και διοικητικό

προσωπικό εξαρτάται άmicroεσα από τη βούληση του ανώτατου άρχοντα παράδοση που

εντάθηκε στο πλαίσιο του σουλτανισmicroού Οι σχέσεις τους δηλαδή δεν ρυθmicroίζονταν από microια

κάποια θεσmicroοθετηmicroένη διευθέτηση αλλά κατά περίπτωση microπορούσαν να ρυθmicroιστούν από

την προσωπική θέληση του αυτοκράτορα microε τη βοήθεια microιας αφάνταστα πολυδαίδαλης

γραφειοκρατικής microηχανής Αυτό συνέβαινε παρά την πολύπλοκη νοmicroική κωδικοποίηση

που ανέπτυξαν οι Βυζαντινοί βασισmicroένοι στο ρωmicroαϊκό δίκαιο αφού η δεσπόζουσα

αντίληψη για το νόmicroο είχε αυτοκρατορική υφή και δεν στηριζόταν σε microια laquoσυmicroβολαιακήraquo

αναγνώριση του ατόmicroου ως υποκείmicroενο δικαίου και δικαιωmicroάτων Η εξάρτηση του

συστήmicroατος κυριαρχίας από το πρόσωπο του αυτοκράτορα και η απουσία θεσmicroικών

δεσmicroευτικών ρυθmicroίσεων των σχέσεων εξουσίας ενίσχυσαν την εξωθεσmicroική ρύθmicroιση του

πελατειακού συστήmicroατος ενώ παράλληλα η έλλειψη microιας παράδοσης δικαιωmicroάτων και

κοινωνικού συmicroβολαίου απέτρεψε την ανάδυση του ατόmicroου ως πολίτη microε απαράγραπτα

δικαιώmicroατα

Η ορθολογική ανάγκη της επιβίωσης και ο απρόβλεπτος χαρακτήρας των

κοινωνικών και κυρίως οικονοmicroικών ρυθmicroίσεων καλλιέργησε τόσο microέσα στα πλαίσια των

κοινοτήτων (ως πρωταρχικών διοικητικών ενοτήτων) όσο και της οικογένειας (ως βασικής

microονάδας ασφάλειας) τακτικές οικογενειοκρατίας διαφθοράς δωροληψίας ευνοιοκρατίας

και microεροληψίας48 Επιπλέον η ξενοφοβία αλλά και κυρίως ο αντιδυτικισmicroός που

χαρακτηρίζει ένα σηmicroαντικό τmicroήmicroα της ελληνικής κοινωνίας οφείλει πολλά στην

46 Είναι χαρακτηριστικό του ρόλου εκπροσώπων του κλήρου αλλά και της microοιρολατρίας ότι στα πρώτα χρόνια microετά την άλωση οι απόψεις του Γεννάδιου Σχολάριου πρώτου πατριάρχη microετά την άλωση βοήθησαν τα microέγιστα το σουλτάνο να επικρατήσει χωρίς ιδιαίτερα προβλήmicroατα Κατά την άποψή του εmicroφανίζεται ο ίδιος ο laquoΘεόςraquo και επιβάλλει τη θλίψη στους χριστιανούς σαν τιmicroωρία για τη ζωή που microέχρι τότε έκαναν Οι διωγmicroοί των χριστιανών microετά την άλωση είναι κάτι το φυσιολογικόmiddot έτσι φεύγει και η ευθύνη από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην πτώση του κράτους Η κακοδιοίκηση όπως και η διαmicroάχη microεταξύ των παραγόντων της εκκλησίας ενωτικών και ανθενωτικών δεν παίζουν κανένα ρόλο Ο ένοχος είναι ο λαός και θα πρέπει να πληρώσει για τις ανοmicroίες του

47 (∆εmicroερτζής σελ 64-65) 48 (∆εmicroερτζής σελ 62-67)

20

laquoαντιλατινικήraquo και laquoαντιφραγκικήraquo στάση των Βυζαντινών και της Ορθόδοξης

Εκκλησίας Εκεί έχει και τις ρίζες της η διαmicroάχη περί της εθνικής ελληνικής ταυτότητας

και της ελληνικότητας Έλλην Γραικός Ρωmicroιός

Μετά την άλωση ο βυζαντινός κρατικός microηχανισmicroός αντικαθίσταται από τη

θεοκρατική και οριακά δεσποτική οθωmicroανική διοίκηση Οικονοmicroικά κοινωνικά και

στρατιωτικά η οθωmicroανική αυτοκρατορία ήταν ένα microεσαιωνικό κράτος που παρέmicroεινε

όπως και το Βυζάντιο ανεπηρέαστο από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις Ανώτατος πολιτικός και

θρησκευτικός άρχοντας ήταν ο Σουλτάνος ο οποίος ασκούσε εξουσία ζωής και θανάτου

πάνω στους υπηκόους του ενώ ρόλο πρωθυπουργού είχαν οι Μεγάλοι Βεζίρηδες και

συmicroβουλευτικό ρόλο το αυτοκρατορικό ∆ιβάνι Παρά τη microεγάλη τους δύναmicroη και την

άσκηση ουσιαστικά του κύριου microέρους της εξουσίας οι Βεζίρηδες ήταν ευάλωτοι στις

διαθέσεις των σουλτάνων όπως ευάλωτοι ήταν και όλοι όσοι απολάmicroβαναν κατά καιρούς

προνόmicroια συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των Ελλήνων που κατείχαν υψηλά αξιώmicroατα Από αυτήν

την άποψη στο σύνολο των υποδούλων ανώτερες τάξεις και λαός microοιράζονταν την ίδια

ανασφάλεια απέναντι στην χωρίς έλεγχο ισχύ των αποφάσεων του σουλτάνου Η χρήση

του ονόmicroατος laquoραγιάςraquo για τους microη microουσουλmicroάνους υπηκόους της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας δηλώνει σε ένα βαθmicroό τη στάση της αυτοκρατορίας απέναντι στους

υποτελείς 49

Μια από τις πλέον αρνητικές όψεις της Υψηλής Πύλης ήταν η διαφθορά και οι

δωροδοκίες τις οποίες οι διοικητικοί παράγοντες ανήγαγαν σε διαχειριστικό καθεστώς Οι

Πασάδες και οι Οσποδάροι που διηύθυναν τις επαρχίες και τα υποτελή κράτη εξαγόραζαν

τις θέσεις τους σε υπέρογκες τιmicroές και κατόπιν έκαναν περιουσίες επιβαρύνοντας microε ακόmicroη

microεγαλύτερες φορολογίες τους υπηκόους τους Με αυτόν τον τρόπο οι αγροτικοί πληθυσmicroοί

περιήλθαν σε microεγάλη εξαθλίωση

Η επιβίωση του κράτους συνδεόταν άmicroεσα microε τη δύναmicroη του στρατού και οι ίδιοι

οι σουλτάνοι εξαγόραζαν την εύνοια των στρατιωτικών τmicroηmicroάτων και κυρίως των

Γενίτσαρων microε microεγάλα δώρα Οι αξιωmicroατικοί κατείχαν φέουδα (τιmicroάρια) κατά το

βυζαντινό πρότυπο που παρέχονταν από τον σουλτάνο και επιτηρούσαν τους χωρικούς

που εργάζονταν στη γη τους Επίσης καρπώνονταν τα εισοδήmicroατα που προέρχονταν από

τα φέουδα εις αναγνώριση της στρατιωτικής υπηρεσίας τους προς τον σουλτάνο Με τον

49 rayah from Turkish raiyve herd flock (Collins English Dictionary 1994) Η λέξη δηλώνει το υποταγmicroένο κοπάδι και η έννοιά της επεκτάθηκε στο να δηλώνει τον δουλοπρεπή

21

τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ο έλεγχος των εδαφών κύριο στοιχείο κάθε συγκεντρωτικού

καθεστώτος και επιτυγχάνεται η οικονοmicroική εξάρτησή τους Είναι φανερό λοιπόν ότι οι

οικονοmicroικές δοσοληψίες καθόριζαν αποφασιστικά και σχεδόν ολοκληρωτικά τη λειτουργία

της αυτοκρατορίας αλλά και της νοοτροπίας κατακτητών και κατακτηmicroένων Εξάλλου η

laquoαδιαφορίαraquo του κεντρικού κράτους για τα τοπικά ζητήmicroατα εξηγείται αν αναλογιστεί

κανείς ότι είναι ευκολότερος ο έλεγχος των εδαφών microε την επιβολή φορολογίας από την

προσπάθεια νοmicroικής ένωσής τους

Είναι ενδιαφέρον και κεντρικό στοιχείο της περιόδου η ευνοϊκή σε σχέση microε τους

ειδωλολάτρες microεταχείριση της χριστιανικής Εκκλησίας απόρροια ενός κανόνα του ιερού

microουσουλmicroανικού δικαίου που ταυτίζει το έθνος microε τη θρησκεία microε αποτέλεσmicroα ο

θρησκευτικός αρχηγός να αναγνωρίζεται ως εθνάρχης Θέση που εύκολα αποδέχτηκαν οι

βυζαντινοί χριστιανοί για τον θρησκευτικό αρχηγό τους εφόσον επί της ουσίας δεν υπήρξε

αλλαγή στη θέση και το ρόλο της εκκλησίας ως τότε Η Οθωmicroανική εξουσία δεν

αναγνώριζε εθνικές ή φυλετικές οmicroάδες το laquoσόϊraquo δηλαδή αντιθέτως επέτρεπε την ύπαρξη

θρησκευτικών οmicroάδων των Μιλιέτ και ανεχόταν την άσκηση της λατρείας τους

παρέχοντας στον επικεφαλής περιορισmicroένη ιεροδικαστική εξουσία και δικαίωmicroα απολαβής

εισφορών Έτσι microε microια σειρά ευνοϊκών ρυθmicroίσεων υπαγορευόmicroενων από το ιερό

microουσουλmicroανικό δίκαιο και τις πολιτικές σκοπιmicroότητες της εποχής η ορθόδοξη εκκλησία

απέκτησε και laquoπολιτικό χαρακτήραraquo και αποτέλεσε έναν από τους σηmicroαντικότερους

microηχανισmicroούς συνεργασίας microε το Οθωmicroανικό κράτος Σηmicroαντικό είναι εδώ να αναφέρουmicroε

ότι η Εκκλησία έχαιρε του δικαιώmicroατος κυριότητας γαιών (βακούφια) Τα τmicroήmicroατα αυτά

γης ονοmicroάζονταν αφιερωmicroένες γαίες και είχαν παραχωρηθεί στην εκκλησιαστική διοίκηση

από το Σουλτάνο Αποτέλεσmicroα αυτού του καθεστώτος ήταν όχι microόνο ο αποκλεισmicroός της

εκκλησίας από τη φορολογία αλλά κυρίως η δηmicroιουργία microιας εκκλησιαστικής περιουσίας

Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε το σχόλιο του Μάουερ ότι microετά την απελευθέρωση το ένα

τέταρτο της συνολικής επικράτειας της απελευθερωmicroένης Ελλάδας ανήκε στην εκκλησία

Πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά τη διάρκειά της όπως και στη

συνέχεια εισήλθαν από τον ευρωπαϊκό στον ελληνικό χώρο ιδέες και αντιλήψεις για την

ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώmicroατα50 Στην laquoΕλληνική Νοmicroαρχίαraquo αποτυπώνεται

καθαρά η επεξεργασία των ιδεών αυτών από ελληνικής πλευράς Το περιεχόmicroενο της

50 Αντώνης Παπαρίζος ∆ιαφωτισmicroός Θρησκεία και παράδοση στη σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία στο Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα σήmicroερα (σελ 77)

22

Γαλλικής Επανάστασης ανασυντέθηκε διαφοροποιήθηκε και προσαρmicroόστηκε στις

ελληνικές ανάγκες Το σηmicroαντικό είναι πως όλο το πλαίσιο του ορθολογισmicroού και του

∆ιαφωτισmicroού microε όλο το πλέγmicroα των ιδεών που περιείχε για τη φύση τον άνθρωπο την

κοινωνία και την επιστήmicroη δεν αναδύθηκε αλλά microεταφέρθηκε στον ελληνικό χώρο και ο

βαθmicroός διάδοσης και αποδοχής του από τις ευρύτερες πληθυσmicroιακές microάζες αποτελεί ένα

ζήτηmicroα Είναι ψευδαίσθηση πάντως να θεωρήσουmicroε ότι από το σηmicroείο αυτό και microετά η

ελληνική κοινωνία συγκροτείται σε ανάλογο ή παρόmicroοιο βαθmicroό microε τις ευρωπαϊκές

κοινωνίες στη βάση αυτών των ίδιων αρχών του ∆ιαφωτισmicroού Ο αγροτικός και

ορθόδοξος ελληνικός πληθυσmicroός πέρα από τις κοινωνικές κατηγορίες που ασκούσαν

αστικού τύπου δραστηριότητες κατά την περίοδο της Επανάστασης και στην περίπτωση

ακόmicroη που γνώριζε τις αρχές του ∆ιαφωτισmicroού πολύ λίγο είχε επηρεαστεί από αυτές στην

καθηmicroερινή του πρακτική

Αναmicroφισβήτητα η αριστοκρατία των Φαναριωτών οι ελληνικοί πληθυσmicroοί της

διασποράς και τα εύπορα ελληνικά στρώmicroατα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώριζαν

τη σκέψη του ∆ιαφωτισmicroού πολύ πριν την Επανάσταση Κατά πάσα πιθανότητα επίσης οι

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συζητιόνταν από τους εξεγερmicroένους οπλαρχηγούς τόσο

στα στρατόπεδα όσο και στις Εθνοσυνελεύσεις όmicroως το θέmicroα είναι πόσο ο ελληνικός λαός

τις κατανόησε και υιοθέτησε σε βάθος Άλλωστε microετά τον πόλεmicroο της Ανεξαρτησίας

γνώρισε εσωτερικές εmicroφύλιες αλλά και έντονα κοινωνικές συγκρούσεις Ενδεχοmicroένως

επαναλάmicroβανε αυτονόητα τις πατροπαράδοτες microορφές σκέψης και πράξης51 Αυτές δηλαδή

που κληροδοτήθηκαν από το βυζαντινό και οθωmicroανικό του παρελθόν Πέραν αυτού οι

ίδιες οι ιδέες φαίνεται να σηmicroατοδοτούνται από ένα καθαρά ελληνικό περιεχόmicroενο

επηρεασmicroένο από τις δεδοmicroένες συνθήκες Έτσι η έννοια της ελευθερίας συνδέεται microε την

απελευθέρωση από τους Οθωmicroανούς και η έννοια της ισότητας αποδυναmicroώνεται από τις

τοπικιστικές εmicroφύλιες συγκρούσεις όσο για την έννοια της αδελφοσύνης η οποία

παρέπεmicroπε και στην αδελφοσύνη των λαών της βαλκανικής κατά το όραmicroα του Ρήγα δεν

απέδωσε πράγmicroα ούτως ή άλλως αδύνατο εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών που βίωναν

οι λαοί της βαλκανικής Προκύπτει λοιπόν το θέmicroα αν οι ιδέες αυτές είχαν κοινωνικό ή

αποκλειστικά εθνικό χαρακτήρα

Και σε επίπεδο αρχηγών όmicroως εmicroφανίζεται σύγχυση ως προς τη σύνθεση microεταξύ

των απελευθερωτικών και χειραφετητικών ιδεών από τη microια ευρωπαϊκής ή ελληνικής

51 Παπαρίζος (σελ 80)

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

7

και πίστης ιδιοκτησία ελεύθερη σύναψη συmicroβάσεων και απονοmicroή δικαιοσύνης Ο θεσmicroός

που συνδέεται πιο άmicroεσα microε τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα είναι τα δικαστήρια αφού αυτά

επιτελούν τις νόmicroιmicroες διαδικασίες microέσα από τις οποίες υπερασπίζεται και διεκδικεί κανείς

όλα του τα δικαιώmicroατα Ο Μάρσαλ θεωρεί ότι τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα αναφέρονται στο

άτοmicroο ως laquoδρων υποκείmicroενοraquo και όχι ως laquoκαταναλωτήraquo και αποτελούν την έκφραση και

εξωτερίκευση της κοινωνικοποίησης Γίνονται δε microέρος της προσωπικότητας του

υποκειmicroένου στοιχείο της κουλτούρας του θεmicroέλιο της ικανότητάς του για κοινωνική

δράση σε ένα δηmicroοκρατικό πολιτισmicroό13

Το πολιτικό στοιχείο αναφέρεται στην άσκηση πολιτικής δύναmicroης στο δικαίωmicroα

του εκλέγειν και εκλέγεσθαι το οποίο θεσmicroικά εκφράζεται microε το κοινοβούλιο και τα

όργανα της τοπικής αυτοδιοίκησης

Το κοινωνικό στοιχείο τέλος περιλαmicroβάνει όλο το φάσmicroα των δικαιωmicroάτων που

αφορούν στην οικονοmicroική ευηmicroερία και ασφάλεια στην πλήρη συmicromicroετοχή στην κοινωνική

κληρονοmicroιά εν ολίγοις στο δικαίωmicroα να ζει κανείς τη ζωή ενός πολιτισmicroένου όντος όπως

αυτό ορίζεται από την ευρεία αποδοχή του στη συγκεκριmicroένη κοινωνία Θεσmicroικά το

κοινωνικό στοιχείο εκφράζεται στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και τις κοινωνικές υπηρεσίες

Εξ ου και η κρίσιmicroη σηmicroασία της εκπαίδευσης και των κοινωνικών παροχών Η ελευθερία

της έκφρασης δεν έχει κανένα νόηmicroα αν λόγω έλλειψης microόρφωσης δεν έχεις τίποτα

αξιόλογο να πεις και κυρίως κανένα microέσο να ακουστείς όταν τελικά το λες14

Πηγαίνοντας αρκετά πίσω στην ιστορία τα τρία αυτά στοιχεία συναντώνται

συνυφασmicroένα Ο διαχωρισmicroός είναι τόσο δύσκολος όσο δύσκολο είναι να διαχωριστεί το

κράmicroα των θεσmicroών του κράτους στους οποίους αντιστοιχεί ένα επίσης κράmicroα

δικαιωmicroάτων Στις φεουδαρχικές κοινωνίες για παράδειγmicroα τα δικαιώmicroατα και οι

υποχρεώσεις που συνέθεταν την ιδιότητα του πολίτη ήταν αυστηρά τοπικά Η κοινωνική

θέση αποτελούσε το διακριτικό στοιχείο της κοινωνικής τάξης και το microέτρο της

ανισότητας καθώς δεν υπήρχε ένα οmicroοιόmicroορφο σύνολο δικαιωmicroάτων και υποχρεώσεων τα

οποία να απονέmicroονται σε όλους τους άνδρες ανεξαρτήτως καταγωγής και τάξης microόνο

επειδή ήταν microέλη της κοινωνίας Στο Μεσαίωνα το σήmicroερα αυτονόητο δικαίωmicroα στην

εργασία εmicroποδιζόταν από την έλλειψη ελευθερίας της microετακίνησης ενώ η επαγγελmicroατική

πορεία του κάθε ατόmicroου ήταν άρρηκτα συνυφασmicroένη microε την κοινωνική του τάξη και τους

13 T H Marshall T Bottomore (σελ142) 14 T H Marshall T Bottomore (σελ 69)

8

περιορισmicroούς που επέβαλλαν οι επαγγελmicroατικές συντεχνίες Είναι η σταδιακή microετάβαση

προς το σύγχρονο κόσmicroο που εισήγαγε τη διαφοροποίηση και την εξέλιξη των τριών

στοιχείων15

Όταν λοιπόν οι θεσmicroοί στους οποίους βρίσκουν έκφραση τα τρία στοιχεία της

ιδιότητας του πολίτη διαχωρίστηκαν κατέστη δυνατή και η εξέλιξη του καθενός

ξεχωριστά Η εξέλιξη αυτή καθορίστηκε από τις ιδιόmicroορφες αρχές τους και microόνο στην

εποχή του ο Marshall αναγνωρίζει την κατάληξη σε microια σχετική συmicroπόρευσή τους

Συσχετίζει συγκεκριmicroένα την εξέλιξη των ατοmicroικών δικαιωmicroάτων microε τις ιστορικές

εξελίξεις του 18ου αιώνα των πολιτικών microε τον 19ο και των κοινωνικών microε τον 20ό

Οι σύγχρονες κοινωνίες εκπληρώνουν την ευχή του A Marshall microέσω της

ιδιότητας του πολίτη η οποία κατακτάται και προϋποθέτει ένα δεσmicroό διαφορετικού είδους

από εκείνον των προ-καπιταλιστικών κοινωνιών που στήριζαν τη συνοχή τους στο microύθο

τα συγγενικά δίκτυα και την ιστορία κοινής καταγωγής Σύmicroφωνα microε τον Marshall

πρόκειται για ιδιότητα συλλογική που προκύπτει από τη συmicromicroετοχή στην κοινότητα

Άλλωστε το κύριο στοιχείο της αντίληψης για την κοινωνική θέση του πολίτη στις

καπιταλιστικές κοινωνίες είναι

laquoη άmicroεση αίσθηση συmicromicroετοχής στην κοινότητα βασισmicroένη στην

προσήλωση σε έναν κοινό πολιτισmicroό Είναι η αφοσίωση

ελεύθερων ανθρώπων που έχουν δικαιώmicroατα και

προστατεύονται από ένα κοινό δίκαιοraquo 16

Η ίδια η ανάπτυξη της αφοσίωσης των πολιτών στην κοινωνία στην οποία

ανήκουν συmicroβαδίζει απόλυτα microε την πάλη για την κατάκτηση δικαιωmicroάτων και τη

microετέπειτα απόλαυσή τους17 laquoΠολίτης είναι εκείνος που παλεύει κατακτά συmicromicroετέχει

απολαmicroβάνει και γιrsquo αυτό και ενστερνίζεται υπερασπίζεται εκφράζει έντονα πίστη και

αφοσίωση σrsquo αυτό που του ανήκει και microάλιστα όχι microόνο ως άτοmicroο αλλά και συλλογικάraquo18

Μιλά δηλαδή ο Marshall για την laquoεκ της συmicromicroετοχής ιδιότητα του πολίτηraquo που δεν είναι

15 ∆ιευκρινίζει (σελ 44) ότι η ιδιότητα του πολίτη έτσι όπως την προσεγγίζει ο ίδιος και επιθυmicroεί να την ακολουθήσει ιστορικά τοποθετείται εξ ορισmicroού σε εθνικό επίπεδο Έτσι περιπτώσεις ενισχυmicroένων δικαιωmicroάτων και γνήσιας και ισότιmicroης ιδιότητας του πολίτη στην περίοδο της φεουδαρχίας δεν αλλάζουν την τοποθέτησή του για την ιστορική εξέλιξή της 16 T H Marshall T Bottomore (σελ 16) 17 T H Marshall T Bottomore (σελ 75) 18 T H Marshall T Bottomore (σελ 16)

9

ατοmicroική αλλά αντίθετα δηmicroόσια και κοινή σε όλους όσοι είναι πλήρη microέλη microιας

συγκεκριmicroένης κοινωνίας

Είναι φανερό ότι η έννοια της ιδιότητας του πολίτη είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένη

και εξαρτάται άmicroεσα από την εξέλιξη των συστατικών της στοιχείων που είναι τα

δικαιώmicroατα Και ο λόγος που microέσα στους αιώνες η συζήτηση και η πάλη περί δικαιωmicroάτων

είναι ατέρmicroονη είναι ότι υπάρχει άνιση κατανοmicroή τους Το πέρασmicroα από τις προ-

καπιταλιστικές κοινωνίες στις καπιταλιστικές είναι πολύ σηmicroαντικό για την εξέλιξη της

ιδιότητας του πολίτη εφόσον είναι συνυφασmicroένη για microια microεγάλη περίοδο της ιστορίας

συγκεκριmicroένα ως το τέλος του 19ου αι microε την εξέλιξη του καπιταλισmicroού19 Σχήmicroα

οξύmicroωρο αφού ο καπιταλισmicroός είναι σύστηmicroα ανισότητας ενώ η επιδίωξη της ιδιότητας

του πολίτη δηmicroιουργεί ώθηση για ένα πληρέστερο microέτρο ισότητας εmicroπλουτίζοντας τα

στοιχεία που συνθέτουν την κοινωνική θέση των ατόmicroων και ταυτόχρονα επιδιώκοντας

την αύξηση του αριθmicroού εκείνων στους οποίους παραχωρούνται20

Η έλευση του 20ου αι φέρνει microαζί της την ανάπτυξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων

που microέχρι τότε ελάχιστα είχαν αναπτυχθεί και κατά συνέπεια την πρώτη σύγκρουση microε τον

καπιταλισmicroό αφού γίνεται όλο και πιο έντονη η ανάγκη της αναδιαmicroόρφωσης των

κοινωνικών τάξεων Για τον Marshall η ιστορική εξέλιξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων

είναι θετική άρα η θέση των κατώτερων τάξεων βελτιώνεται και η συνεχής αναβάθmicroιση

της ενεργούς ιδιότητας του πολίτη λειτουργεί αποδοτικά αναπτύσσοντας το κράτος

πρόνοιας ενώ παράλληλα διατηρείται συmicroβατότητα microε τη λειτουργία της αγοράς και την

ανισότητα της ταξικής δοmicroής Έτσι λοιπόν στην πορεία προς microεγαλύτερη κοινωνική

ισότητα στάδιο - στόχος της εξέλιξης της ιδιότητας του πολίτη θεωρείται η ενίσχυση των

κοινωνικών δικαιωmicroάτων που microε τη σειρά τους επιδρούν στις κοινωνικές τάξεις

Βέβαια η εξελικτική αυτή πορεία δεν ήταν ούτε αυτόmicroατη ούτε αυτονόητη Η

αισιοδοξία του Marshall απηχούσε την αισιοδοξία και τις διαθέσεις της microεταπολεmicroικής

εποχής τότε που πράγmicroατι διατυπώνονταν πολλές αισιόδοξες υποσχέσεις για ένα

καλύτερο microέλλον Οι δε αλmicroατώδεις ρυθmicroοί οικονοmicroικής ανάπτυξης στις δεκαετίες του

1950 και 1960 στις περισσότερες δυτικοευρωπαϊκές χώρες υποβοήθησαν πολιτικές

πρόνοιας και αλλαγές στην κατανοmicroή του πλούτου και του εισοδήmicroατος που ενίσχυσαν microια

πορεία προς microεγαλύτερη ισότητα

19T H Marshall T Bottomore (σελ 63) 20 T H Marshall T Bottomore (σελ 62)

10

Το νόηmicroα της ιδιότητας του πολίτη τίθεται εκ νέου στο προσκήνιο microετά το τέλος

του ψυχρού πολέmicroου και την παγκόσmicroια αναδιάταξη του κράτους microε βάση τις απαιτήσεις

της αγοράς Σαράντα χρόνια microετά τον TH Marshall το 1989 ο Tom Bottomore θα

ασκήσει κριτική στην προσέγγιση του πρώτου για την laquoηmicroιαυτόmicroατηraquo εξελικτική τάση των

δικαιωmicroάτων21 Θα στηρίξει την κριτική του σε σηmicroεία αντιξοοτήτων που χαρακτηρίζουν

τις εξελίξεις στις microετέπειτα κοινωνίες στο γεγονός ότι η δράση των κοινωνικών τάξεων

υπήρξε καταλυτική για την εξέλιξη της microορφής του πολίτη και θα στηριχθεί επίσης στην

περίπτωση της Ανατολικής Ευρώπης κατά την εποχή του λεγόmicroενου υπαρκτού

σοσιαλισmicroού όπου η microεγάλη ανάπτυξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων συνοδεύτηκε από

δραστικό περιορισmicroό των ατοmicroικών και πολιτικών δικαιωmicroάτων

Η απαισιόδοξη πλευρά της πραγmicroατικότητας

∆ηmicroιουργείται δηλαδή από την ίδια την ιστορική πραγmicroατικότητα ένα είδος

εmicroπλοκής σε σχέση microε αυτά που διατύπωσε ο Μάρσαλ και αφορά στο τρίτο στη σειρά

συστατικό στοιχείο της ιδιότητας του πολίτη ndash αυτό των κοινωνικών δικαιωmicroάτων ndash και

στο γεγονός ότι αποδείχτηκε ότι microπορούν να παραχωρηθούν χωρίς να παραχωρούνται

αντίστοιχα τα προηγούmicroενά τους τα πολιτικά ή τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα Η κοινωνική

προστασία των γυναικών κατά τον 19ο αι για παράδειγmicroα στηριζόταν ακριβώς στο

γεγονός ότι δεν ήταν πολίτες Άλλωστε η διαδικασία ανάπτυξης των πολιτικών

δικαιωmicroάτων microέχρι τα microέσα του 20ού αι αφορούσε microόνον τους άνδρες και το δηmicroοκρατικό

microοντέλο που οικοδοmicroήθηκε στην Ευρώπη εξ ορισmicroού δεν περιλάmicroβανε τις γυναίκες Το

φιλελεύθερο microοντέλο εξαίρεσε τις γυναίκες από την πολιτική κοινωνία και αποδέχθηκε τις

προϋπάρχουσες συνθήκες υποτέλειας σε σχέση microε το φύλο Εν ολίγοις ποτέ στις

φιλελεύθερες δηmicroοκρατίες οι γυναίκες δεν απόλαυσαν πλήρη δικαιώmicroατα στην ιδιότητα

του πολίτη Παρόλες τις διευρύνσεις της ιδιότητας του πολίτη τα τελευταία 30 χρόνια

ώστε αυτή σταδιακά να συmicroπεριλάβει microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του πληθυσmicroού22 microόλις στον

20ο αι άρχισαν να αποκτούν έστω και τυπικά το δικαίωmicroα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι

δικαίωmicroα που οριστικά γενικεύθηκε microετά το ∆εύτερο Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο23 Σε πολλές από

τις αναπτυγmicroένες χώρες ακόmicroα αντιmicroετωπίζονται σαν υποδεέστεροι πολίτες ενώ παρόmicroοιας

microεταχείρισης τυγχάνουν και άλλες κοινωνικές οmicroάδες όπως είναι οι εθνικές microειονότητες

21 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη microετά από σαράντα χρόνια στο Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη 22 Αρχικά δικαίωmicroα ψήφου είχαν οι έχοντες περιουσία και αργότερα όλος ο ενήλικος ανδρικός πληθυσmicroός 23 T H Marshall T Bottomore (σελ 149)

11

οι microετανάστες και οι οmicroοφυλόφιλοι Αυτό επιβεβαιώνεται από την άνθηση ποικίλων

microορφών ρατσισmicroού

Φαίνεται ότι οι δοmicroές των κοινωνικών ανισοτήτων ndash και όχι τα δικαιώmicroατα όπως

λέει ο Μάρσαλ ndash είναι microια Λερναία Ύδρα24 που τη γέννηση των πολλών κεφαλών της

δύσκολα προλαβαίνουmicroε Έτσι ακόmicroα και microέσα στο πλαίσιο της ενίσχυσης των κοινωνικών

δικαιωmicroάτων microπορούν ανάλογα και microε τις εκάστοτε πολιτικές επιλογές να δηmicroιουργηθούν

νέες ανισότητες Όπως συmicroβαίνει microε την περίπτωση της εκπαίδευσης για παράδειγmicroα

όπου η διευρυmicroένη παροχή εκπαιδευτικών ευκαιριών ωθεί στη δηmicroιουργία microιας νέας δοmicroής

κοινωνικής ανισότητας σε συνάρτηση microε την ανισότητα των ικανοτήτων Μέσω δε της

διασύνδεσης της εκπαίδευσης microε την επαγγελmicroατική δοmicroή η ιδιότητα του πολίτη

λειτουργεί σαν microηχανισmicroός κοινωνικής διαστρωmicroάτωσης

Η ταξική κατανοmicroή των εισοδηmicroάτων και του πλούτου οι κοινωνικές και

οικονοmicroικές συνθήκες η microισθοδοσία ο χαρακτήρας και ο σκοπός των κοινωνικών

υπηρεσιών η ποιότητα του περιβάλλοντος η υποδοmicroή για τον ελεύθερο χρόνο και την

καλλιέργεια των τεχνών (Robson 1976) η υγεία η κατοικία όλα αυτά διαφορετικές και

αλληλοσυνδεόmicroενες πλευρές του βιοτικού επιπέδου αποτελούν ταυτόχρονα βασικό πεδίο

των κοινωνικών δικαιωmicroάτων και κατά συνέπεια της ανάπτυξης της ιδιότητας του πολίτη25

Η φτώχεια όmicroως αυξάνεται αντί να microειωθεί ενώ οι φτωχοί γίνονται πια και υπεύθυνοι για

τη φτώχεια τους όπως υπονοείται από τις ηθικές υποδηλώσεις της ονοmicroασίας laquounderclassraquo

(τάξη των απόκληρων) που χρησιmicroοποιείται σε ΗΠΑ και Βρετανία για να συmicroπεριλάβει

microια microεγάλη κατηγορία πολύ φτωχών πολιτών (Lister 1990)26 Η φτώχεια συνεπάγεται όχι

microόνο περιορισmicroό των κοινωνικών αλλά και των ατοmicroικών δικαιωmicroάτων αφού

αντικειmicroενικά περιορίζεται η δυνατότητα των φτωχών πολιτών να τα ασκούν Με τη σειρά

τους συmicroπαρασύρονται τα πολιτικά δικαιώmicroατα και microε την απώλειά τους οι φτωχοί

περιθωριοποιούνται και πολιτικά 27

24 Ο Μάρσαλ έλεγε πως τα δικαιώmicroατα είναι microια Λερναία Ύδρα Όπου ένας δικτάτορας κόβει ένα κεφάλι δικαιωmicroάτων φυτρώνουν δυο 25 T H Marshall T Bottomore (σελ 142-143) 26 T H Marshall T Bottomore (σελ 153 - 155) 27 Αν αυτό γραφόταν για το 1990 επίσηmicroα στοιχεία του ΟΗΕ (2007) έδειξαν ότι microέχρι το 2005 το 10 του παγκόσmicroιου πληθυσmicroού απολάmicroβανε το 70 του παγκόσmicroιου πλούτου Βρίσκεται ακόmicroα microακρυά ο στόχος της χιλιετίας για microείωση της φτώχειας κατά 50 ως το 2015 Η όποια βελτίωση καταγράφει ο ΟΗΕ οφείλεται κυρίως στην αναθέρmicroανση της οικονοmicroίας της Κίνας που είχε ως συνέπεια τη microείωση του ποσοστού αυτών που ζουν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας από 33 σε 166 Στις άλλες χώρες όmicroως η κατάσταση παρουσιάζει πάρα πολύ microικρή βελτίωση ή έχει

12

Επιπλέον δεν microπορούmicroε πλέον να microιλάmicroε για την ιδιότητα του πολίτη microέσα στα

πλαίσια του έθνους κράτους εφόσον υπάρχουν ήδη πολυεθνικές οντότητες όπως η

Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και όταν εντός των εθνικών συνόρων του εκάστοτε κράτους

υπάρχει πολυmicroορφία η οποία ναι microεν είχε συγκαλυφθεί microε τις προσπάθειες εθνικής

οmicroογενοποίησης των κρατών αλλά οι microειονότητες πλέον αποκτούν σιγά σιγά φωνή ενώ

καλπάζουσες αλλαγές και κοινωνικά υποκείmicroενα (πχ microετανάστες) δίνουν νέο περιεχόmicroενο

στη σύγχρονη δηmicroοκρατία Τι γίνεται λοιπόν microε τα αντίστοιχα δικαιώmicroατα οmicroάδων που

προσδιορίζονται από εθνικά και πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά διαφορετικά από τα κυρίαρχα

της κάθε χώρας Εκεί σίγουρα υπάρχει ακόmicroα άνιση κατανοmicroή

Η microετανάστευση δηmicroιούργησε αναταράξεις τόσο σε σχέση microε την τυπική όσο και

σε σχέση microε την ουσιαστική ιδιότητα του πολίτη ενώ παράλληλα οι πολιτικές που

ακολουθούνται από τις διάφορες χώρες παρουσιάζουν σηmicroαντικές αποκλίσεις αν και

γενικά αναπτύσσεται τώρα η τάση περιορισmicroού της microετανάστευσης και της πρόσβασης

στην ιδιότητα του πολίτη Για παράδειγmicroα στη Γερmicroανία παλαιότερα αν και όχι τόσο

παλιά ξένοι εργάτες (Gastarbeiter ndash εργάτες επισκέπτες) αν και εγκατεστηmicroένοι στη χώρα

από καιρό - από τις δεκαετίες του rsquo60 και rsquo70 ανάλογα microε τις διακρατικές σχετικές

συmicroφωνίες - εξακολουθούσαν microέχρι πρόσφατα να στερούνται την ιδιότητα του πολίτη28

Από την άλλη microεριά τώρα που αποκτούν νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα περιορίζεται το δικαίωmicroα της

microετακίνησης και της δυνατότητας microετανάστευσης γενικότερα Υπάρχουν διάφορες

απόψεις αναφορικά microε τη φύση της ιδιότητας του πολίτη σε σχέση microε την εγκατάσταση

και τα δικαιώmicroατα του ατόmicroου ενώ σηmicroαντικά πολιτικά ζητήmicroατα εγείρονται κυρίως γύρω

από τη διπλή υπηκοότητα σε σχέση microε το εθνικό κράτος και την ιθαγένεια ειδικά όσον

αφορά laquoστην διπλή πίστηraquo29

Προτείνεται λοιπόν η εναλλακτική λύση των ανθρώπινων δικαιωmicroάτων που θα

οριστούν για να προσφέρουν εξασφάλιση σε κάθε άτοmicroο που ζει και εργάζεται σε microια

κοινότητα ανεξάρτητα από την εθνική προέλευση και την τυπική υπηκοότητα Το

επιδεινωθεί Οι όποιες microεταβολές των δεικτών της φτώχειας προς το καλύτερο συνοδεύονται από αυξανόmicroενη ανισότητα httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf 28 Αυτό έπαψε πλέον να ισχύει Το 2000 microια αλλαγή στο γερmicroανικό νόmicroο δίνει στα παιδιά microεταναστών που γεννιούνται εκεί τη γερmicroανική υπηκοότητα microε την προϋπόθεση οι γονείς τους να έχουν κατοικήσει νόmicroιmicroα στη χώρα για οκτώ χρόνια τουλάχιστον Και ο όρος guest worker έχει χάσει την νοηmicroατική φόρτιση που τον χαρακτήριζε 29 T H Marshall T Bottomore (σελ 179)

13

περιεχόmicroενό τους θεωρείται ότι περισσότερο αρmicroόζει στη σηmicroερινή πραγmicroατικότητα30 από

το προηγούmicroενο περιεχόmicroενο της ιδιότητας του πολίτη που εmicroπεριέχει την εντοπιότητα31

Σήmicroερα ζούmicroε σε έναν laquomicroετα-εθνικό αστερισmicroόraquo όρο που χρησιmicroοποιεί ο Juumlrgen

Habermas εννοώντας ότι το παραδοσιακό σχήmicroα του εθνικού κράτους δεν ανταποκρίνεται

πλέον στις ανάγκες των πολυεθνοτικών και πολυπολιτισmicroικών σύγχρονων κοινωνιών ενώ

υπάρχουν περιπτώσεις όπου το εθνικό κράτος εκχωρεί microέρος της κυριαρχίας του σε άλλα

σχήmicroατα οργάνωσης όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός του Habermas

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός δεν έχει απόλυτα διαδεχθεί την πραγmicroατικότητα του

έθνους ndash κράτους ακόmicroα κι αν ο συσχετισmicroός έθνος κράτος έδαφος έχει microετασχηmicroατιστεί

Αυτό γίνεται φανερό από τις εξάρσεις εθνικισmicroού που δεν χαρακτηρίζουν microεmicroονωmicroένες

χώρες αλλά γενικότερα τον κόσmicroο Και microάλιστα τείνουν να διεθνοποιούνται όπως στην

περίπτωση των αντιπαραθέσεων ελλήνων και σλαβοmicroακεδόνων microεταναστών στον Καναδά

και στην Αυστραλία κατά τη δεκαετία του 1990 τις οποίες ο αmicroερικανός ανθρωπολόγος

Loring Danforth περιέγραψε ως laquoεθνικισmicroό σε έναν διεθνικό κόσmicroοraquo32

Ο Habermas εστιάζει την προσοχή του στους ndash κοινωνικούς οικονοmicroικούς και

ηθικοπολιτικούς ndash όρους και στις προϋποθέσεις υπό τις οποίες το σύγχρονο δυτικό και

microάλιστα το ευρωπαϊκό κράτος microπορεί να ανακτήσει την αξιοπιστία του ενώπιον της

κοινωνίας και του πολίτη Η λύση κατά τον Habermas θα πρέπει να αναζητηθεί στα αξιακά

θεmicroέλια του ευρωπαϊκού ηθικού και πολιτικού πολιτισmicroού Η laquoνεοφιλελεύθερηraquo αντίληψη

που χαρακτηρίζει αφενός την οικονοmicroική επέκταση - οργάνωση της κοινωνίας παγκοσmicroίως

και αφετέρου τις ορθολογικές επιδιώξεις του ατόmicroου θα πρέπει να ανασκευασθεί υπό το

πρίσmicroα της νεωτερικής παράδοσης της ηθικής και πολιτικής αυτονοmicroίας Τα άτοmicroα

αναπτύσσουν το πλήρες δυναmicroικό τους όχι microόνον ως όντα που αυτο-καθορίζονται

οικονοmicroικά αλλά και ως πολίτες που αυτο-νοmicroοθετούνται πολιτικά33

Για τον Habermas η σηmicroασία και ο ρόλος των εθνών - κρατών είναι ακόmicroα ισχυρά

ενώ επίσης δεν θεωρεί λύση την δηmicroιουργία ενός παγκόσmicroιου κράτους Το απορρίπτει όχι

για λόγους πραγmicroατιστικούς αλλά για λόγους κανονιστικούς και δεοντολογικούς Ο

30 T H Marshall T Bottomore (σελ 181) 31 T H Marshall T Bottomore (σελ 157) 32 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 33 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003

14

κόσmicroος των εθνικών κρατών βρίσκεται microεν σε κατάσταση microετάβασης προς ένα microετα-

εθνικό σύστηmicroα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας αλλά δεν είναι η τεχνητή κατάργηση των

κρατών που έχει σηmicroασία αλλά η microετάβαση από ένα διεθνές δίκαιο που ρυθmicroίζει

διακρατικές σχέσεις σε έναν συνταγmicroατικό πατριωτισmicroό που θα εγγυάται την

προτεραιότητα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας των πολιτών34 Έναν πατριωτισmicroό που οδηγεί

στην ανάπτυξη microεταξύ πολιτών του λεγόmicroενου civic spirit τη νοοτροπία δηλαδή του

ανθρώπου που είναι δηmicroοκρατικά συνεπής κοινωνικά και οικολογικά ευαίσθητος και

πολιτισmicroικά ανεκτικός στην ετερότητα

Μια επιπλέον πρόταση γεννηmicroένη από τις συνθήκες της σύγχρονης εποχής

microετατοπίζει την έννοια από την εστίασή της στα νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα στην έννοια της

κοινωνικής διαδικασίας microέσα από την οποία άτοmicroα και κοινωνικές οmicroάδες εmicroπλέκονται

ενεργά στην διεκδίκηση και επέκταση ή και απώλεια δικαιωmicroάτων microέσω της ενεργού

συmicromicroετοχής35 Έτσι αναδύεται ο ρόλος των microητροπόλεων των κοσmicroοπολιτικών Global

Cities χώρων ευνοϊκών για τη ροή και διακίνηση ιδεών και κεφαλαίου προϊόντων και

κουλτούρας και microαζί αναδύεται και η έννοια του κοσmicroοπολίτη Σrsquo αυτήν η δύναmicroη της

κουλτούρας είναι τόσο ισχυρή ως προς τον προσδιορισmicroό του πολίτη που αναιρεί το

περιεχόmicroενό της ως τώρα Μιλάmicroε για microια microετα-εθνική ιδιότητα του πολίτη Σrsquo αυτήν την

περίπτωση αναζητείται ο ρόλος της Πόλης ως φορέα διαφύλαξης του πολίτη ndash του

κοσmicroοπολίτη που χαρακτηρίζεται από κινητικότητα εκκοσmicroίκευση αποδοχή της

υβριδικότητας και ανεκτικότητα36

Ο κοσmicroο-πολίτης

Μόνο που αναρωτιέmicroαι πώς microπορεί να επιτευχθεί ένα τέτοιο είδος ndash εξαιρετικού

στη θεωρητική του σύλληψη ndash πολίτη όταν microε βάση την πραγmicroατικότητα των ανισοτήτων

που επεκτείνονται σε τοπικό αλλά και σε παγκόσmicroιο επίπεδο ακόmicroα εντονότερα και

νοmicroιmicroοποιούνται από τις αρχές της παγκοσmicroιοποιηmicroένης οικονοmicroίας την ιδιότητα αυτή του

πολίτη microπορούν να την απολαmicroβάνουν microόνον οι αντίστοιχοι gentlemen του A Marshall

της σηmicroερινής εποχής Η τυπική νοmicroική ισότητα στην απόλαυση των δικαιωmicroάτων αλλά

και η κοινωνικά ουδέτερη έννοια της ιδιότητας του πολίτη microπορούν να χρησιmicroοποιηθούν

και συχνότατα χρησιmicroοποιούνται ως εργαλεία αποκλεισmicroού των microη ανηκόντων στο

κυρίαρχο microοντέλο laquoπολίτηraquo Συνεπώς για να προχωρήσουmicroε προς microορφές στις οποίες να

34 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 (σελ 257) 35 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 (σελ 5) 36 Isin (σελ 245-247)

15

ανταποκρίνεται η συνεχώς microεταβαλλόmicroενη σύνθεση των κοινωνιών πρέπει να λάβουmicroε

υπόψη τις υφιστάmicroενες κοινωνικές αλλά και οικονοmicroικές ανισότητες και αποκλεισmicroούς και

να λειτουργήσουmicroε προς την εξάλειψή τους Επιπλέον η βαθιά αποδοχή και η ειλικρινής

λειτουργία των ίδιων των πολιτών προς microια παγκόσmicroια κοινότητα αmicroοιβαίου σεβασmicroού

προϋποθέτει παιδεία σεβασmicroό κατrsquo αρχήν στον άmicroεσα πλησίον και όχι θεωρητικά και εξ

αποστάσεως αλλά και εξοmicroοίωση όλων microεταξύ τους πράγmicroα που πολύ απέχει από τη

σηmicroερινή αλλά και την άmicroεσα τουλάχιστον επικείmicroενη πραγmicroατικότητα

16

Η Ι∆ΙΟΤΥΠΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α

Η ΣΤΑΜΠΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ laquoΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣraquo

Στην ενότητα αυτή θα παρουσιάσω microια συνοπτική περιγραφή της ιδιαιτερότητας της

ελληνικής κοινωνίας σε σχέση microε τη δυτική Τονίζω το laquoσυνοπτικήraquo η διαmicroόρφωση της

ιδιότητας του πολίτη αγγίζει microια σειρά από ιστορικά πολιτικά και κοινωνικά θέmicroατα τα

οποία microάλιστα αποτελούν πεδίο διαmicroάχης και παραmicroένουν αmicroφισβητούmicroενα - η συζήτηση

που πυροδότησε σχετικά πρόσφατα το έργο του Huntington αποτελεί σαφή απόδειξη Στην

παρούσα εργασία όmicroως θα αναφερθώ σύντοmicroα και επιλεκτικά στα κυριότερα σηmicroεία και

microόνον όσον αφορά στην ελληνική κοινωνία αποφεύγοντας γενικότερες θεωρήσεις περί

laquoανατολικούraquo και laquoδυτικούraquo microοντέλου εξέλιξης που θα microπορούσαν να γεννήσουν

περαιτέρω θέmicroατα συζήτησης τα οποία δεν είναι εφικτό να συζητηθούν εδώ

Ως κοινωνία microε ιδιαίτερη ιστορική πορεία καθυστερηmicroένη εκβιοmicroηχάνιση και κατά

συνέπεια σχετική αδυναmicroία οmicroαλής λειτουργίας κοινωνίας πολιτών37 η ελληνική κοινωνία

εξακολουθεί να διατηρεί έναν ιδιαίτερο δυϊκό χαρακτήρα38 Βασικές όψεις είναι δύο

κουλτούρες αντίθετες και ανταγωνιστικές microεταξύ τους microε τη microία να χαρακτηρίζεται από

αγκίστρωση σε παραδόσεις και την άλλη να έχει ευρύτερο laquoεκσυγχρονιστικόraquo

εξωστρεφή προσανατολισmicroό Οι καταβολές της microιας πλευράς της ελληνικής πολιτικής

κουλτούρας της laquoπαρωχηmicroένηςraquo39 ή αυτόχθονης εσωστρεφούς και ξενόφοβης40 πρέπει

να αναζητηθούν στα αδύναmicroα κοινωνικά στρώmicroατα της βυζαντινής και οθωmicroανικής

περιόδου Η εσωστρεφής πολιτική κουλτούρα χαρακτηρίζεται από

bull Ένα σύνδροmicroο πολιτισmicroικής κατωτερότητας απέναντι στο δυτικό κόσmicroο σε

συνδυασmicroό microε microια δυσανάλογα υπερβολική εικόνα της σηmicroασίας της Ελλάδας που

έχει την τάση να οδηγεί σε laquomicroια συνωmicroοτική ερmicroηνεία των γεγονότωνraquo41

bull Μια διάχυτη και υπερβολική αλλά και εύθραυστη αίσθηση εθνικισmicroού

37 Ο Alexander Gerschenkron ήταν από τους πρώτους που έδειξαν ότι όσο νωρίτερα επέρχεται η εmicroπειρία της εκβιοmicroηχάνισης τόσο ισχυρότερος είναι ο ρόλος που παίζει η κοινωνία των πολιτών στον πολιτισmicroικό οικονοmicroικό κοινωνικό και πολιτικό σχηmicroατισmicroό που συνδέεται microε αυτήν την εmicroπειρία ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης (σελ 29) 38 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αθήνα Αλεξάνδρεια 2000 39 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 40 Οι δεύτεροι χαρακτηρισmicroοί οφείλονται στον Μουζέλη 41 Σε αυτό το σηmicroείο ο Ν ∆ήmicroου στη lsquo∆υστυχία του να είσαι Έλληναςrsquo υποστηρίζει ότι ο Έλληνας έχει ένα διπλό Εθνικό Σύmicroπλεγmicroα Κατωτερότητας ένα απέναντι στο χρόνο (απέναντι στους προγόνους του) κι ένα απέναντι στο χώρο (απέναντι στους Ευρωπαίους)

17

bull Μια ιδιαίτερη αντίληψη για τη δηmicroοκρατία και την ιδιότητα του πολίτη η οποία

διαχρονικά έπαιξε προβληmicroατικό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις

που επηρέασαν τη διαδικασία εκδηmicroοκρατισmicroού στην Ελλάδα Στο κράτος

αποδίδεται κυρίαρχος ρόλος ενώ τα πολιτικά και αστικά δικαιώmicroατα εκπηγάζουν

από αυτό και δεν ενυπάρχουν στα άτοmicroα42

bull Την χαρακτηρίζει ακόmicroα τοπικισmicroός επαρχιωτισmicroός και λανθάνων αυταρχισmicroός

Η κουλτούρα της άλλης κατεύθυνσης της microεταρρυθmicroιστικής της οποίας τις απαρχές

βρίσκουmicroε στις κοινότητες της ελληνικής διασποράς στο χώρο της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας στα κοινωνικά στρώmicroατα και τις ελίτ που ταυτίζονται microε δραστηριότητες

πολιτισmicroικές οικονοmicroικές και πολιτικές συνδεδεmicroένες microε το διεθνές σύστηmicroα

χαρακτηρίζεται από

bull Κοσmicroικότητα και εξωστρέφεια στον προσανατολισmicroό της

bull Εmicroπνέεται από τα έθνη της βιοmicroηχανικής ∆ύσης

bull Πρόκειται για κουλτούρα microε microεταρρυθmicroιστικές laquoεκσυγχρονιστικέςraquo τάσεις

Οι δύο κουλτούρες είναι διαρθρωmicroένες microε τέτοιο τρόπο που καmicroία από τις δύο δεν microπορεί

να επιβάλει microόνιmicroα τη λογική της στην άλλη Αντίθετα πότε η microία και πότε η άλλη

επικρατεί ανάλογα microε την οικονοmicroική και κοινωνικοπολιτική συγκυρία43 Πέραν αυτού

διαποτίζουν τόσο τις διάφορες ελίτ όσο και το ευρύτερο κοινό ενώ βρίσκονται microέσα σε

όλα τα κόmicromicroατα και ο δυϊκός τους χαρακτήρας υπερβαίνει όλες τις άλλες τοmicroές που

εκφράζονται από τον κοmicromicroατικό ανταγωνισmicroό44

Η θρησκευτική και πολιτική κληρονοmicroιά του Βυζαντίου είναι microια πολύ βασική

παράmicroετρος που εξηγεί σηmicroαντικές πλευρές της σύγχρονης ελληνικής κουλτούρας

∆ιατηρήθηκε συντηρήθηκε και ενσωmicroατώθηκε microέχρι και στις τρέχουσες διαδικασίες

παραγωγής και αναπαραγωγής των σχέσεων εξουσίας Ο ∆εmicroερτζής την χαρακτηρίζει ως

laquoπαρελθούσα-παρούσαraquo ιστορία εφόσον αποτελεί στοιχείο της ατοmicroικής και συλλογικής

42 Παράλληλα τα ατοmicroικά πολιτικά δικαιώmicroατα δεν ενσωmicroατώθηκαν microε καθαρά δυτικό τρόπο Για παράδειγmicroα ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές στις αρχές του 20ου αιώνα η ψήφος των κολλήγων θεωρείτο ότι ανήκε στους microεγάλους γαιοκτήmicroονες ndash αυτό το microοντέλο διατηρήθηκε microέχρι την microετέπειτα αστικοποίηση και επηρέασε τη διαmicroόρφωση των γνωστών πελατειακών σχέσεων microεταξύ βουλευτή-ψηφοφόρου 43 Νίκος Μουζέλης Το αληθινό πρόσωπο του παρανοϊκού εθνικισmicroού Το ΒΗΜΑ 13061999 44 Νίκος ∆εmicroερτζής Εισαγωγή στην ελληνική πολιτική κουλτούρα στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 25)

18

ταυτότητας των Ελλήνων45 Η επίδρασή της δε microπορεί να εντοπιστεί αφενός στο επίπεδο

της θεσmicroικής οργάνωσης και αφετέρου στο επίπεδο της πολιτικής συmicroπεριφοράς

Στην Ανατολή στο πλαίσιο τόσο της βυζαντινής όσο και της οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας και αντίθετα προς microια βασική προϋπόθεση της νεωτερικότητας της ∆ύσης

που είναι ο διαχωρισmicroός της κοσmicroικής και θρησκευτικής εξουσίας η εκκλησία διαπλέκεται

στενά microε το κράτος Κράτος και Εκκλησία αλληλοσυνδέονταν στο βαθmicroό που το κράτος

της παραχωρούσε υλική προστασία και βοήθεια ενώ η εκκλησία κατοχύρωνε για

λογαριασmicroό του κράτους την απαραίτητη νοmicroιmicroοποίηση και υποστήριξη για την

αναπαραγωγή του Οι στενοί δεσmicroοί κράτους και εκκλησίας στην Ανατολή και οι

εξωκοσmicroικοί προσανατολισmicroοί της ορθοδοξίας συνέβαλαν στη διατήρηση του Βυζαντίου

για πάνω από δέκα αιώνες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι υποκατέστησε ποτέ η Εκκλησία το

κράτος κατά τη Βυζαντινή περίοδο Υπαγόταν στην κοσmicroική εξουσία ενώ οι αυτοκράτορες

όχι microόνο διόριζαν τους πατριάρχες αλλά microπορούσαν και να τους καθαιρέσουν Πρόκειται

microάλλον για ένα καθεστώς κρατικοποιηmicroένης θρησκείας που διατηρήθηκε και υπό την

οθωmicroανική κυριαρχία και έχει δοmicroήσει και πρότυπα πολιτικής συmicroπεριφοράς

Ένας από τους τρόπους microε τους οποίους συντελέστηκε αυτό έχει και εσωτερικό

χαρακτήρα αν σκεφτούmicroε τον τρόπο microε τον οποίο συλλαmicroβάνει τον εαυτό του το άτοmicroο σε

σχέση microε το θεό Ο άνθρωπος εννοιολογείται ως microέλος της ευχαριστηριακής κοινότητας

των πιστών έννοια αποmicroακρυσmicroένη από microια ατοmicroοκεντρική αντίληψη του υποκειmicroένου ως

πολίτη Ο άνθρωπος βρίσκεται σε άmicroεση εξάρτηση από το θεό microε τον οποίο καλείται να

βιώσει microια πρόσωπο microε πρόσωπο σχέση αmicroεσότητας Αυτό δεν έχει microεταφυσική microόνο

πλευρά Αφορά και τον τρόπο microε τον οποίο ο άνθρωπος αφού εσωτερικεύσει το επίσηmicroο

δόγmicroα το εξωτερικεύει microετά στον καθηmicroερινό του βίο Πέραν αυτού στους κόλπους της

ορθοδοξίας επιβίωσε ένα πλήθος microαγικών πρακτικών δεισιδαιmicroονιών και προληπτικών

συνηθειών ενώ παράλληλα η πεποίθηση για το βέβαιο τέλος του κόσmicroου τούτου και η

προσmicroονή microιας εξωκόσmicroιου διόδου σωτηρίας σε συνδυασmicroό microε την έλλειψη θεσmicroικών

εγγυήσεων έφτιαξαν ένα άνθρωπο microε βαθιά δυσπιστία απέναντι στο κράτος και έντονη

45 Νίκος ∆εmicroερτζής Η επιλεκτική παράδοση της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 52)

19

microοιρολατρία46 που πολύ απείχε από την ανάπτυξη αισθήmicroατος δηmicroόσιας ευθύνης και

ελεύθερου πολίτη47

Το Βυζάντιο microπορεί να ενταχθεί στις κεντροποιηmicroένες γραφειοκρατικές

αυτοκρατορίες πατριmicroονιαλιστικού χαρακτήρα όπου το στρατιωτικό και διοικητικό

προσωπικό εξαρτάται άmicroεσα από τη βούληση του ανώτατου άρχοντα παράδοση που

εντάθηκε στο πλαίσιο του σουλτανισmicroού Οι σχέσεις τους δηλαδή δεν ρυθmicroίζονταν από microια

κάποια θεσmicroοθετηmicroένη διευθέτηση αλλά κατά περίπτωση microπορούσαν να ρυθmicroιστούν από

την προσωπική θέληση του αυτοκράτορα microε τη βοήθεια microιας αφάνταστα πολυδαίδαλης

γραφειοκρατικής microηχανής Αυτό συνέβαινε παρά την πολύπλοκη νοmicroική κωδικοποίηση

που ανέπτυξαν οι Βυζαντινοί βασισmicroένοι στο ρωmicroαϊκό δίκαιο αφού η δεσπόζουσα

αντίληψη για το νόmicroο είχε αυτοκρατορική υφή και δεν στηριζόταν σε microια laquoσυmicroβολαιακήraquo

αναγνώριση του ατόmicroου ως υποκείmicroενο δικαίου και δικαιωmicroάτων Η εξάρτηση του

συστήmicroατος κυριαρχίας από το πρόσωπο του αυτοκράτορα και η απουσία θεσmicroικών

δεσmicroευτικών ρυθmicroίσεων των σχέσεων εξουσίας ενίσχυσαν την εξωθεσmicroική ρύθmicroιση του

πελατειακού συστήmicroατος ενώ παράλληλα η έλλειψη microιας παράδοσης δικαιωmicroάτων και

κοινωνικού συmicroβολαίου απέτρεψε την ανάδυση του ατόmicroου ως πολίτη microε απαράγραπτα

δικαιώmicroατα

Η ορθολογική ανάγκη της επιβίωσης και ο απρόβλεπτος χαρακτήρας των

κοινωνικών και κυρίως οικονοmicroικών ρυθmicroίσεων καλλιέργησε τόσο microέσα στα πλαίσια των

κοινοτήτων (ως πρωταρχικών διοικητικών ενοτήτων) όσο και της οικογένειας (ως βασικής

microονάδας ασφάλειας) τακτικές οικογενειοκρατίας διαφθοράς δωροληψίας ευνοιοκρατίας

και microεροληψίας48 Επιπλέον η ξενοφοβία αλλά και κυρίως ο αντιδυτικισmicroός που

χαρακτηρίζει ένα σηmicroαντικό τmicroήmicroα της ελληνικής κοινωνίας οφείλει πολλά στην

46 Είναι χαρακτηριστικό του ρόλου εκπροσώπων του κλήρου αλλά και της microοιρολατρίας ότι στα πρώτα χρόνια microετά την άλωση οι απόψεις του Γεννάδιου Σχολάριου πρώτου πατριάρχη microετά την άλωση βοήθησαν τα microέγιστα το σουλτάνο να επικρατήσει χωρίς ιδιαίτερα προβλήmicroατα Κατά την άποψή του εmicroφανίζεται ο ίδιος ο laquoΘεόςraquo και επιβάλλει τη θλίψη στους χριστιανούς σαν τιmicroωρία για τη ζωή που microέχρι τότε έκαναν Οι διωγmicroοί των χριστιανών microετά την άλωση είναι κάτι το φυσιολογικόmiddot έτσι φεύγει και η ευθύνη από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην πτώση του κράτους Η κακοδιοίκηση όπως και η διαmicroάχη microεταξύ των παραγόντων της εκκλησίας ενωτικών και ανθενωτικών δεν παίζουν κανένα ρόλο Ο ένοχος είναι ο λαός και θα πρέπει να πληρώσει για τις ανοmicroίες του

47 (∆εmicroερτζής σελ 64-65) 48 (∆εmicroερτζής σελ 62-67)

20

laquoαντιλατινικήraquo και laquoαντιφραγκικήraquo στάση των Βυζαντινών και της Ορθόδοξης

Εκκλησίας Εκεί έχει και τις ρίζες της η διαmicroάχη περί της εθνικής ελληνικής ταυτότητας

και της ελληνικότητας Έλλην Γραικός Ρωmicroιός

Μετά την άλωση ο βυζαντινός κρατικός microηχανισmicroός αντικαθίσταται από τη

θεοκρατική και οριακά δεσποτική οθωmicroανική διοίκηση Οικονοmicroικά κοινωνικά και

στρατιωτικά η οθωmicroανική αυτοκρατορία ήταν ένα microεσαιωνικό κράτος που παρέmicroεινε

όπως και το Βυζάντιο ανεπηρέαστο από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις Ανώτατος πολιτικός και

θρησκευτικός άρχοντας ήταν ο Σουλτάνος ο οποίος ασκούσε εξουσία ζωής και θανάτου

πάνω στους υπηκόους του ενώ ρόλο πρωθυπουργού είχαν οι Μεγάλοι Βεζίρηδες και

συmicroβουλευτικό ρόλο το αυτοκρατορικό ∆ιβάνι Παρά τη microεγάλη τους δύναmicroη και την

άσκηση ουσιαστικά του κύριου microέρους της εξουσίας οι Βεζίρηδες ήταν ευάλωτοι στις

διαθέσεις των σουλτάνων όπως ευάλωτοι ήταν και όλοι όσοι απολάmicroβαναν κατά καιρούς

προνόmicroια συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των Ελλήνων που κατείχαν υψηλά αξιώmicroατα Από αυτήν

την άποψη στο σύνολο των υποδούλων ανώτερες τάξεις και λαός microοιράζονταν την ίδια

ανασφάλεια απέναντι στην χωρίς έλεγχο ισχύ των αποφάσεων του σουλτάνου Η χρήση

του ονόmicroατος laquoραγιάςraquo για τους microη microουσουλmicroάνους υπηκόους της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας δηλώνει σε ένα βαθmicroό τη στάση της αυτοκρατορίας απέναντι στους

υποτελείς 49

Μια από τις πλέον αρνητικές όψεις της Υψηλής Πύλης ήταν η διαφθορά και οι

δωροδοκίες τις οποίες οι διοικητικοί παράγοντες ανήγαγαν σε διαχειριστικό καθεστώς Οι

Πασάδες και οι Οσποδάροι που διηύθυναν τις επαρχίες και τα υποτελή κράτη εξαγόραζαν

τις θέσεις τους σε υπέρογκες τιmicroές και κατόπιν έκαναν περιουσίες επιβαρύνοντας microε ακόmicroη

microεγαλύτερες φορολογίες τους υπηκόους τους Με αυτόν τον τρόπο οι αγροτικοί πληθυσmicroοί

περιήλθαν σε microεγάλη εξαθλίωση

Η επιβίωση του κράτους συνδεόταν άmicroεσα microε τη δύναmicroη του στρατού και οι ίδιοι

οι σουλτάνοι εξαγόραζαν την εύνοια των στρατιωτικών τmicroηmicroάτων και κυρίως των

Γενίτσαρων microε microεγάλα δώρα Οι αξιωmicroατικοί κατείχαν φέουδα (τιmicroάρια) κατά το

βυζαντινό πρότυπο που παρέχονταν από τον σουλτάνο και επιτηρούσαν τους χωρικούς

που εργάζονταν στη γη τους Επίσης καρπώνονταν τα εισοδήmicroατα που προέρχονταν από

τα φέουδα εις αναγνώριση της στρατιωτικής υπηρεσίας τους προς τον σουλτάνο Με τον

49 rayah from Turkish raiyve herd flock (Collins English Dictionary 1994) Η λέξη δηλώνει το υποταγmicroένο κοπάδι και η έννοιά της επεκτάθηκε στο να δηλώνει τον δουλοπρεπή

21

τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ο έλεγχος των εδαφών κύριο στοιχείο κάθε συγκεντρωτικού

καθεστώτος και επιτυγχάνεται η οικονοmicroική εξάρτησή τους Είναι φανερό λοιπόν ότι οι

οικονοmicroικές δοσοληψίες καθόριζαν αποφασιστικά και σχεδόν ολοκληρωτικά τη λειτουργία

της αυτοκρατορίας αλλά και της νοοτροπίας κατακτητών και κατακτηmicroένων Εξάλλου η

laquoαδιαφορίαraquo του κεντρικού κράτους για τα τοπικά ζητήmicroατα εξηγείται αν αναλογιστεί

κανείς ότι είναι ευκολότερος ο έλεγχος των εδαφών microε την επιβολή φορολογίας από την

προσπάθεια νοmicroικής ένωσής τους

Είναι ενδιαφέρον και κεντρικό στοιχείο της περιόδου η ευνοϊκή σε σχέση microε τους

ειδωλολάτρες microεταχείριση της χριστιανικής Εκκλησίας απόρροια ενός κανόνα του ιερού

microουσουλmicroανικού δικαίου που ταυτίζει το έθνος microε τη θρησκεία microε αποτέλεσmicroα ο

θρησκευτικός αρχηγός να αναγνωρίζεται ως εθνάρχης Θέση που εύκολα αποδέχτηκαν οι

βυζαντινοί χριστιανοί για τον θρησκευτικό αρχηγό τους εφόσον επί της ουσίας δεν υπήρξε

αλλαγή στη θέση και το ρόλο της εκκλησίας ως τότε Η Οθωmicroανική εξουσία δεν

αναγνώριζε εθνικές ή φυλετικές οmicroάδες το laquoσόϊraquo δηλαδή αντιθέτως επέτρεπε την ύπαρξη

θρησκευτικών οmicroάδων των Μιλιέτ και ανεχόταν την άσκηση της λατρείας τους

παρέχοντας στον επικεφαλής περιορισmicroένη ιεροδικαστική εξουσία και δικαίωmicroα απολαβής

εισφορών Έτσι microε microια σειρά ευνοϊκών ρυθmicroίσεων υπαγορευόmicroενων από το ιερό

microουσουλmicroανικό δίκαιο και τις πολιτικές σκοπιmicroότητες της εποχής η ορθόδοξη εκκλησία

απέκτησε και laquoπολιτικό χαρακτήραraquo και αποτέλεσε έναν από τους σηmicroαντικότερους

microηχανισmicroούς συνεργασίας microε το Οθωmicroανικό κράτος Σηmicroαντικό είναι εδώ να αναφέρουmicroε

ότι η Εκκλησία έχαιρε του δικαιώmicroατος κυριότητας γαιών (βακούφια) Τα τmicroήmicroατα αυτά

γης ονοmicroάζονταν αφιερωmicroένες γαίες και είχαν παραχωρηθεί στην εκκλησιαστική διοίκηση

από το Σουλτάνο Αποτέλεσmicroα αυτού του καθεστώτος ήταν όχι microόνο ο αποκλεισmicroός της

εκκλησίας από τη φορολογία αλλά κυρίως η δηmicroιουργία microιας εκκλησιαστικής περιουσίας

Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε το σχόλιο του Μάουερ ότι microετά την απελευθέρωση το ένα

τέταρτο της συνολικής επικράτειας της απελευθερωmicroένης Ελλάδας ανήκε στην εκκλησία

Πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά τη διάρκειά της όπως και στη

συνέχεια εισήλθαν από τον ευρωπαϊκό στον ελληνικό χώρο ιδέες και αντιλήψεις για την

ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώmicroατα50 Στην laquoΕλληνική Νοmicroαρχίαraquo αποτυπώνεται

καθαρά η επεξεργασία των ιδεών αυτών από ελληνικής πλευράς Το περιεχόmicroενο της

50 Αντώνης Παπαρίζος ∆ιαφωτισmicroός Θρησκεία και παράδοση στη σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία στο Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα σήmicroερα (σελ 77)

22

Γαλλικής Επανάστασης ανασυντέθηκε διαφοροποιήθηκε και προσαρmicroόστηκε στις

ελληνικές ανάγκες Το σηmicroαντικό είναι πως όλο το πλαίσιο του ορθολογισmicroού και του

∆ιαφωτισmicroού microε όλο το πλέγmicroα των ιδεών που περιείχε για τη φύση τον άνθρωπο την

κοινωνία και την επιστήmicroη δεν αναδύθηκε αλλά microεταφέρθηκε στον ελληνικό χώρο και ο

βαθmicroός διάδοσης και αποδοχής του από τις ευρύτερες πληθυσmicroιακές microάζες αποτελεί ένα

ζήτηmicroα Είναι ψευδαίσθηση πάντως να θεωρήσουmicroε ότι από το σηmicroείο αυτό και microετά η

ελληνική κοινωνία συγκροτείται σε ανάλογο ή παρόmicroοιο βαθmicroό microε τις ευρωπαϊκές

κοινωνίες στη βάση αυτών των ίδιων αρχών του ∆ιαφωτισmicroού Ο αγροτικός και

ορθόδοξος ελληνικός πληθυσmicroός πέρα από τις κοινωνικές κατηγορίες που ασκούσαν

αστικού τύπου δραστηριότητες κατά την περίοδο της Επανάστασης και στην περίπτωση

ακόmicroη που γνώριζε τις αρχές του ∆ιαφωτισmicroού πολύ λίγο είχε επηρεαστεί από αυτές στην

καθηmicroερινή του πρακτική

Αναmicroφισβήτητα η αριστοκρατία των Φαναριωτών οι ελληνικοί πληθυσmicroοί της

διασποράς και τα εύπορα ελληνικά στρώmicroατα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώριζαν

τη σκέψη του ∆ιαφωτισmicroού πολύ πριν την Επανάσταση Κατά πάσα πιθανότητα επίσης οι

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συζητιόνταν από τους εξεγερmicroένους οπλαρχηγούς τόσο

στα στρατόπεδα όσο και στις Εθνοσυνελεύσεις όmicroως το θέmicroα είναι πόσο ο ελληνικός λαός

τις κατανόησε και υιοθέτησε σε βάθος Άλλωστε microετά τον πόλεmicroο της Ανεξαρτησίας

γνώρισε εσωτερικές εmicroφύλιες αλλά και έντονα κοινωνικές συγκρούσεις Ενδεχοmicroένως

επαναλάmicroβανε αυτονόητα τις πατροπαράδοτες microορφές σκέψης και πράξης51 Αυτές δηλαδή

που κληροδοτήθηκαν από το βυζαντινό και οθωmicroανικό του παρελθόν Πέραν αυτού οι

ίδιες οι ιδέες φαίνεται να σηmicroατοδοτούνται από ένα καθαρά ελληνικό περιεχόmicroενο

επηρεασmicroένο από τις δεδοmicroένες συνθήκες Έτσι η έννοια της ελευθερίας συνδέεται microε την

απελευθέρωση από τους Οθωmicroανούς και η έννοια της ισότητας αποδυναmicroώνεται από τις

τοπικιστικές εmicroφύλιες συγκρούσεις όσο για την έννοια της αδελφοσύνης η οποία

παρέπεmicroπε και στην αδελφοσύνη των λαών της βαλκανικής κατά το όραmicroα του Ρήγα δεν

απέδωσε πράγmicroα ούτως ή άλλως αδύνατο εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών που βίωναν

οι λαοί της βαλκανικής Προκύπτει λοιπόν το θέmicroα αν οι ιδέες αυτές είχαν κοινωνικό ή

αποκλειστικά εθνικό χαρακτήρα

Και σε επίπεδο αρχηγών όmicroως εmicroφανίζεται σύγχυση ως προς τη σύνθεση microεταξύ

των απελευθερωτικών και χειραφετητικών ιδεών από τη microια ευρωπαϊκής ή ελληνικής

51 Παπαρίζος (σελ 80)

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

8

περιορισmicroούς που επέβαλλαν οι επαγγελmicroατικές συντεχνίες Είναι η σταδιακή microετάβαση

προς το σύγχρονο κόσmicroο που εισήγαγε τη διαφοροποίηση και την εξέλιξη των τριών

στοιχείων15

Όταν λοιπόν οι θεσmicroοί στους οποίους βρίσκουν έκφραση τα τρία στοιχεία της

ιδιότητας του πολίτη διαχωρίστηκαν κατέστη δυνατή και η εξέλιξη του καθενός

ξεχωριστά Η εξέλιξη αυτή καθορίστηκε από τις ιδιόmicroορφες αρχές τους και microόνο στην

εποχή του ο Marshall αναγνωρίζει την κατάληξη σε microια σχετική συmicroπόρευσή τους

Συσχετίζει συγκεκριmicroένα την εξέλιξη των ατοmicroικών δικαιωmicroάτων microε τις ιστορικές

εξελίξεις του 18ου αιώνα των πολιτικών microε τον 19ο και των κοινωνικών microε τον 20ό

Οι σύγχρονες κοινωνίες εκπληρώνουν την ευχή του A Marshall microέσω της

ιδιότητας του πολίτη η οποία κατακτάται και προϋποθέτει ένα δεσmicroό διαφορετικού είδους

από εκείνον των προ-καπιταλιστικών κοινωνιών που στήριζαν τη συνοχή τους στο microύθο

τα συγγενικά δίκτυα και την ιστορία κοινής καταγωγής Σύmicroφωνα microε τον Marshall

πρόκειται για ιδιότητα συλλογική που προκύπτει από τη συmicromicroετοχή στην κοινότητα

Άλλωστε το κύριο στοιχείο της αντίληψης για την κοινωνική θέση του πολίτη στις

καπιταλιστικές κοινωνίες είναι

laquoη άmicroεση αίσθηση συmicromicroετοχής στην κοινότητα βασισmicroένη στην

προσήλωση σε έναν κοινό πολιτισmicroό Είναι η αφοσίωση

ελεύθερων ανθρώπων που έχουν δικαιώmicroατα και

προστατεύονται από ένα κοινό δίκαιοraquo 16

Η ίδια η ανάπτυξη της αφοσίωσης των πολιτών στην κοινωνία στην οποία

ανήκουν συmicroβαδίζει απόλυτα microε την πάλη για την κατάκτηση δικαιωmicroάτων και τη

microετέπειτα απόλαυσή τους17 laquoΠολίτης είναι εκείνος που παλεύει κατακτά συmicromicroετέχει

απολαmicroβάνει και γιrsquo αυτό και ενστερνίζεται υπερασπίζεται εκφράζει έντονα πίστη και

αφοσίωση σrsquo αυτό που του ανήκει και microάλιστα όχι microόνο ως άτοmicroο αλλά και συλλογικάraquo18

Μιλά δηλαδή ο Marshall για την laquoεκ της συmicromicroετοχής ιδιότητα του πολίτηraquo που δεν είναι

15 ∆ιευκρινίζει (σελ 44) ότι η ιδιότητα του πολίτη έτσι όπως την προσεγγίζει ο ίδιος και επιθυmicroεί να την ακολουθήσει ιστορικά τοποθετείται εξ ορισmicroού σε εθνικό επίπεδο Έτσι περιπτώσεις ενισχυmicroένων δικαιωmicroάτων και γνήσιας και ισότιmicroης ιδιότητας του πολίτη στην περίοδο της φεουδαρχίας δεν αλλάζουν την τοποθέτησή του για την ιστορική εξέλιξή της 16 T H Marshall T Bottomore (σελ 16) 17 T H Marshall T Bottomore (σελ 75) 18 T H Marshall T Bottomore (σελ 16)

9

ατοmicroική αλλά αντίθετα δηmicroόσια και κοινή σε όλους όσοι είναι πλήρη microέλη microιας

συγκεκριmicroένης κοινωνίας

Είναι φανερό ότι η έννοια της ιδιότητας του πολίτη είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένη

και εξαρτάται άmicroεσα από την εξέλιξη των συστατικών της στοιχείων που είναι τα

δικαιώmicroατα Και ο λόγος που microέσα στους αιώνες η συζήτηση και η πάλη περί δικαιωmicroάτων

είναι ατέρmicroονη είναι ότι υπάρχει άνιση κατανοmicroή τους Το πέρασmicroα από τις προ-

καπιταλιστικές κοινωνίες στις καπιταλιστικές είναι πολύ σηmicroαντικό για την εξέλιξη της

ιδιότητας του πολίτη εφόσον είναι συνυφασmicroένη για microια microεγάλη περίοδο της ιστορίας

συγκεκριmicroένα ως το τέλος του 19ου αι microε την εξέλιξη του καπιταλισmicroού19 Σχήmicroα

οξύmicroωρο αφού ο καπιταλισmicroός είναι σύστηmicroα ανισότητας ενώ η επιδίωξη της ιδιότητας

του πολίτη δηmicroιουργεί ώθηση για ένα πληρέστερο microέτρο ισότητας εmicroπλουτίζοντας τα

στοιχεία που συνθέτουν την κοινωνική θέση των ατόmicroων και ταυτόχρονα επιδιώκοντας

την αύξηση του αριθmicroού εκείνων στους οποίους παραχωρούνται20

Η έλευση του 20ου αι φέρνει microαζί της την ανάπτυξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων

που microέχρι τότε ελάχιστα είχαν αναπτυχθεί και κατά συνέπεια την πρώτη σύγκρουση microε τον

καπιταλισmicroό αφού γίνεται όλο και πιο έντονη η ανάγκη της αναδιαmicroόρφωσης των

κοινωνικών τάξεων Για τον Marshall η ιστορική εξέλιξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων

είναι θετική άρα η θέση των κατώτερων τάξεων βελτιώνεται και η συνεχής αναβάθmicroιση

της ενεργούς ιδιότητας του πολίτη λειτουργεί αποδοτικά αναπτύσσοντας το κράτος

πρόνοιας ενώ παράλληλα διατηρείται συmicroβατότητα microε τη λειτουργία της αγοράς και την

ανισότητα της ταξικής δοmicroής Έτσι λοιπόν στην πορεία προς microεγαλύτερη κοινωνική

ισότητα στάδιο - στόχος της εξέλιξης της ιδιότητας του πολίτη θεωρείται η ενίσχυση των

κοινωνικών δικαιωmicroάτων που microε τη σειρά τους επιδρούν στις κοινωνικές τάξεις

Βέβαια η εξελικτική αυτή πορεία δεν ήταν ούτε αυτόmicroατη ούτε αυτονόητη Η

αισιοδοξία του Marshall απηχούσε την αισιοδοξία και τις διαθέσεις της microεταπολεmicroικής

εποχής τότε που πράγmicroατι διατυπώνονταν πολλές αισιόδοξες υποσχέσεις για ένα

καλύτερο microέλλον Οι δε αλmicroατώδεις ρυθmicroοί οικονοmicroικής ανάπτυξης στις δεκαετίες του

1950 και 1960 στις περισσότερες δυτικοευρωπαϊκές χώρες υποβοήθησαν πολιτικές

πρόνοιας και αλλαγές στην κατανοmicroή του πλούτου και του εισοδήmicroατος που ενίσχυσαν microια

πορεία προς microεγαλύτερη ισότητα

19T H Marshall T Bottomore (σελ 63) 20 T H Marshall T Bottomore (σελ 62)

10

Το νόηmicroα της ιδιότητας του πολίτη τίθεται εκ νέου στο προσκήνιο microετά το τέλος

του ψυχρού πολέmicroου και την παγκόσmicroια αναδιάταξη του κράτους microε βάση τις απαιτήσεις

της αγοράς Σαράντα χρόνια microετά τον TH Marshall το 1989 ο Tom Bottomore θα

ασκήσει κριτική στην προσέγγιση του πρώτου για την laquoηmicroιαυτόmicroατηraquo εξελικτική τάση των

δικαιωmicroάτων21 Θα στηρίξει την κριτική του σε σηmicroεία αντιξοοτήτων που χαρακτηρίζουν

τις εξελίξεις στις microετέπειτα κοινωνίες στο γεγονός ότι η δράση των κοινωνικών τάξεων

υπήρξε καταλυτική για την εξέλιξη της microορφής του πολίτη και θα στηριχθεί επίσης στην

περίπτωση της Ανατολικής Ευρώπης κατά την εποχή του λεγόmicroενου υπαρκτού

σοσιαλισmicroού όπου η microεγάλη ανάπτυξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων συνοδεύτηκε από

δραστικό περιορισmicroό των ατοmicroικών και πολιτικών δικαιωmicroάτων

Η απαισιόδοξη πλευρά της πραγmicroατικότητας

∆ηmicroιουργείται δηλαδή από την ίδια την ιστορική πραγmicroατικότητα ένα είδος

εmicroπλοκής σε σχέση microε αυτά που διατύπωσε ο Μάρσαλ και αφορά στο τρίτο στη σειρά

συστατικό στοιχείο της ιδιότητας του πολίτη ndash αυτό των κοινωνικών δικαιωmicroάτων ndash και

στο γεγονός ότι αποδείχτηκε ότι microπορούν να παραχωρηθούν χωρίς να παραχωρούνται

αντίστοιχα τα προηγούmicroενά τους τα πολιτικά ή τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα Η κοινωνική

προστασία των γυναικών κατά τον 19ο αι για παράδειγmicroα στηριζόταν ακριβώς στο

γεγονός ότι δεν ήταν πολίτες Άλλωστε η διαδικασία ανάπτυξης των πολιτικών

δικαιωmicroάτων microέχρι τα microέσα του 20ού αι αφορούσε microόνον τους άνδρες και το δηmicroοκρατικό

microοντέλο που οικοδοmicroήθηκε στην Ευρώπη εξ ορισmicroού δεν περιλάmicroβανε τις γυναίκες Το

φιλελεύθερο microοντέλο εξαίρεσε τις γυναίκες από την πολιτική κοινωνία και αποδέχθηκε τις

προϋπάρχουσες συνθήκες υποτέλειας σε σχέση microε το φύλο Εν ολίγοις ποτέ στις

φιλελεύθερες δηmicroοκρατίες οι γυναίκες δεν απόλαυσαν πλήρη δικαιώmicroατα στην ιδιότητα

του πολίτη Παρόλες τις διευρύνσεις της ιδιότητας του πολίτη τα τελευταία 30 χρόνια

ώστε αυτή σταδιακά να συmicroπεριλάβει microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του πληθυσmicroού22 microόλις στον

20ο αι άρχισαν να αποκτούν έστω και τυπικά το δικαίωmicroα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι

δικαίωmicroα που οριστικά γενικεύθηκε microετά το ∆εύτερο Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο23 Σε πολλές από

τις αναπτυγmicroένες χώρες ακόmicroα αντιmicroετωπίζονται σαν υποδεέστεροι πολίτες ενώ παρόmicroοιας

microεταχείρισης τυγχάνουν και άλλες κοινωνικές οmicroάδες όπως είναι οι εθνικές microειονότητες

21 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη microετά από σαράντα χρόνια στο Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη 22 Αρχικά δικαίωmicroα ψήφου είχαν οι έχοντες περιουσία και αργότερα όλος ο ενήλικος ανδρικός πληθυσmicroός 23 T H Marshall T Bottomore (σελ 149)

11

οι microετανάστες και οι οmicroοφυλόφιλοι Αυτό επιβεβαιώνεται από την άνθηση ποικίλων

microορφών ρατσισmicroού

Φαίνεται ότι οι δοmicroές των κοινωνικών ανισοτήτων ndash και όχι τα δικαιώmicroατα όπως

λέει ο Μάρσαλ ndash είναι microια Λερναία Ύδρα24 που τη γέννηση των πολλών κεφαλών της

δύσκολα προλαβαίνουmicroε Έτσι ακόmicroα και microέσα στο πλαίσιο της ενίσχυσης των κοινωνικών

δικαιωmicroάτων microπορούν ανάλογα και microε τις εκάστοτε πολιτικές επιλογές να δηmicroιουργηθούν

νέες ανισότητες Όπως συmicroβαίνει microε την περίπτωση της εκπαίδευσης για παράδειγmicroα

όπου η διευρυmicroένη παροχή εκπαιδευτικών ευκαιριών ωθεί στη δηmicroιουργία microιας νέας δοmicroής

κοινωνικής ανισότητας σε συνάρτηση microε την ανισότητα των ικανοτήτων Μέσω δε της

διασύνδεσης της εκπαίδευσης microε την επαγγελmicroατική δοmicroή η ιδιότητα του πολίτη

λειτουργεί σαν microηχανισmicroός κοινωνικής διαστρωmicroάτωσης

Η ταξική κατανοmicroή των εισοδηmicroάτων και του πλούτου οι κοινωνικές και

οικονοmicroικές συνθήκες η microισθοδοσία ο χαρακτήρας και ο σκοπός των κοινωνικών

υπηρεσιών η ποιότητα του περιβάλλοντος η υποδοmicroή για τον ελεύθερο χρόνο και την

καλλιέργεια των τεχνών (Robson 1976) η υγεία η κατοικία όλα αυτά διαφορετικές και

αλληλοσυνδεόmicroενες πλευρές του βιοτικού επιπέδου αποτελούν ταυτόχρονα βασικό πεδίο

των κοινωνικών δικαιωmicroάτων και κατά συνέπεια της ανάπτυξης της ιδιότητας του πολίτη25

Η φτώχεια όmicroως αυξάνεται αντί να microειωθεί ενώ οι φτωχοί γίνονται πια και υπεύθυνοι για

τη φτώχεια τους όπως υπονοείται από τις ηθικές υποδηλώσεις της ονοmicroασίας laquounderclassraquo

(τάξη των απόκληρων) που χρησιmicroοποιείται σε ΗΠΑ και Βρετανία για να συmicroπεριλάβει

microια microεγάλη κατηγορία πολύ φτωχών πολιτών (Lister 1990)26 Η φτώχεια συνεπάγεται όχι

microόνο περιορισmicroό των κοινωνικών αλλά και των ατοmicroικών δικαιωmicroάτων αφού

αντικειmicroενικά περιορίζεται η δυνατότητα των φτωχών πολιτών να τα ασκούν Με τη σειρά

τους συmicroπαρασύρονται τα πολιτικά δικαιώmicroατα και microε την απώλειά τους οι φτωχοί

περιθωριοποιούνται και πολιτικά 27

24 Ο Μάρσαλ έλεγε πως τα δικαιώmicroατα είναι microια Λερναία Ύδρα Όπου ένας δικτάτορας κόβει ένα κεφάλι δικαιωmicroάτων φυτρώνουν δυο 25 T H Marshall T Bottomore (σελ 142-143) 26 T H Marshall T Bottomore (σελ 153 - 155) 27 Αν αυτό γραφόταν για το 1990 επίσηmicroα στοιχεία του ΟΗΕ (2007) έδειξαν ότι microέχρι το 2005 το 10 του παγκόσmicroιου πληθυσmicroού απολάmicroβανε το 70 του παγκόσmicroιου πλούτου Βρίσκεται ακόmicroα microακρυά ο στόχος της χιλιετίας για microείωση της φτώχειας κατά 50 ως το 2015 Η όποια βελτίωση καταγράφει ο ΟΗΕ οφείλεται κυρίως στην αναθέρmicroανση της οικονοmicroίας της Κίνας που είχε ως συνέπεια τη microείωση του ποσοστού αυτών που ζουν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας από 33 σε 166 Στις άλλες χώρες όmicroως η κατάσταση παρουσιάζει πάρα πολύ microικρή βελτίωση ή έχει

12

Επιπλέον δεν microπορούmicroε πλέον να microιλάmicroε για την ιδιότητα του πολίτη microέσα στα

πλαίσια του έθνους κράτους εφόσον υπάρχουν ήδη πολυεθνικές οντότητες όπως η

Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και όταν εντός των εθνικών συνόρων του εκάστοτε κράτους

υπάρχει πολυmicroορφία η οποία ναι microεν είχε συγκαλυφθεί microε τις προσπάθειες εθνικής

οmicroογενοποίησης των κρατών αλλά οι microειονότητες πλέον αποκτούν σιγά σιγά φωνή ενώ

καλπάζουσες αλλαγές και κοινωνικά υποκείmicroενα (πχ microετανάστες) δίνουν νέο περιεχόmicroενο

στη σύγχρονη δηmicroοκρατία Τι γίνεται λοιπόν microε τα αντίστοιχα δικαιώmicroατα οmicroάδων που

προσδιορίζονται από εθνικά και πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά διαφορετικά από τα κυρίαρχα

της κάθε χώρας Εκεί σίγουρα υπάρχει ακόmicroα άνιση κατανοmicroή

Η microετανάστευση δηmicroιούργησε αναταράξεις τόσο σε σχέση microε την τυπική όσο και

σε σχέση microε την ουσιαστική ιδιότητα του πολίτη ενώ παράλληλα οι πολιτικές που

ακολουθούνται από τις διάφορες χώρες παρουσιάζουν σηmicroαντικές αποκλίσεις αν και

γενικά αναπτύσσεται τώρα η τάση περιορισmicroού της microετανάστευσης και της πρόσβασης

στην ιδιότητα του πολίτη Για παράδειγmicroα στη Γερmicroανία παλαιότερα αν και όχι τόσο

παλιά ξένοι εργάτες (Gastarbeiter ndash εργάτες επισκέπτες) αν και εγκατεστηmicroένοι στη χώρα

από καιρό - από τις δεκαετίες του rsquo60 και rsquo70 ανάλογα microε τις διακρατικές σχετικές

συmicroφωνίες - εξακολουθούσαν microέχρι πρόσφατα να στερούνται την ιδιότητα του πολίτη28

Από την άλλη microεριά τώρα που αποκτούν νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα περιορίζεται το δικαίωmicroα της

microετακίνησης και της δυνατότητας microετανάστευσης γενικότερα Υπάρχουν διάφορες

απόψεις αναφορικά microε τη φύση της ιδιότητας του πολίτη σε σχέση microε την εγκατάσταση

και τα δικαιώmicroατα του ατόmicroου ενώ σηmicroαντικά πολιτικά ζητήmicroατα εγείρονται κυρίως γύρω

από τη διπλή υπηκοότητα σε σχέση microε το εθνικό κράτος και την ιθαγένεια ειδικά όσον

αφορά laquoστην διπλή πίστηraquo29

Προτείνεται λοιπόν η εναλλακτική λύση των ανθρώπινων δικαιωmicroάτων που θα

οριστούν για να προσφέρουν εξασφάλιση σε κάθε άτοmicroο που ζει και εργάζεται σε microια

κοινότητα ανεξάρτητα από την εθνική προέλευση και την τυπική υπηκοότητα Το

επιδεινωθεί Οι όποιες microεταβολές των δεικτών της φτώχειας προς το καλύτερο συνοδεύονται από αυξανόmicroενη ανισότητα httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf 28 Αυτό έπαψε πλέον να ισχύει Το 2000 microια αλλαγή στο γερmicroανικό νόmicroο δίνει στα παιδιά microεταναστών που γεννιούνται εκεί τη γερmicroανική υπηκοότητα microε την προϋπόθεση οι γονείς τους να έχουν κατοικήσει νόmicroιmicroα στη χώρα για οκτώ χρόνια τουλάχιστον Και ο όρος guest worker έχει χάσει την νοηmicroατική φόρτιση που τον χαρακτήριζε 29 T H Marshall T Bottomore (σελ 179)

13

περιεχόmicroενό τους θεωρείται ότι περισσότερο αρmicroόζει στη σηmicroερινή πραγmicroατικότητα30 από

το προηγούmicroενο περιεχόmicroενο της ιδιότητας του πολίτη που εmicroπεριέχει την εντοπιότητα31

Σήmicroερα ζούmicroε σε έναν laquomicroετα-εθνικό αστερισmicroόraquo όρο που χρησιmicroοποιεί ο Juumlrgen

Habermas εννοώντας ότι το παραδοσιακό σχήmicroα του εθνικού κράτους δεν ανταποκρίνεται

πλέον στις ανάγκες των πολυεθνοτικών και πολυπολιτισmicroικών σύγχρονων κοινωνιών ενώ

υπάρχουν περιπτώσεις όπου το εθνικό κράτος εκχωρεί microέρος της κυριαρχίας του σε άλλα

σχήmicroατα οργάνωσης όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός του Habermas

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός δεν έχει απόλυτα διαδεχθεί την πραγmicroατικότητα του

έθνους ndash κράτους ακόmicroα κι αν ο συσχετισmicroός έθνος κράτος έδαφος έχει microετασχηmicroατιστεί

Αυτό γίνεται φανερό από τις εξάρσεις εθνικισmicroού που δεν χαρακτηρίζουν microεmicroονωmicroένες

χώρες αλλά γενικότερα τον κόσmicroο Και microάλιστα τείνουν να διεθνοποιούνται όπως στην

περίπτωση των αντιπαραθέσεων ελλήνων και σλαβοmicroακεδόνων microεταναστών στον Καναδά

και στην Αυστραλία κατά τη δεκαετία του 1990 τις οποίες ο αmicroερικανός ανθρωπολόγος

Loring Danforth περιέγραψε ως laquoεθνικισmicroό σε έναν διεθνικό κόσmicroοraquo32

Ο Habermas εστιάζει την προσοχή του στους ndash κοινωνικούς οικονοmicroικούς και

ηθικοπολιτικούς ndash όρους και στις προϋποθέσεις υπό τις οποίες το σύγχρονο δυτικό και

microάλιστα το ευρωπαϊκό κράτος microπορεί να ανακτήσει την αξιοπιστία του ενώπιον της

κοινωνίας και του πολίτη Η λύση κατά τον Habermas θα πρέπει να αναζητηθεί στα αξιακά

θεmicroέλια του ευρωπαϊκού ηθικού και πολιτικού πολιτισmicroού Η laquoνεοφιλελεύθερηraquo αντίληψη

που χαρακτηρίζει αφενός την οικονοmicroική επέκταση - οργάνωση της κοινωνίας παγκοσmicroίως

και αφετέρου τις ορθολογικές επιδιώξεις του ατόmicroου θα πρέπει να ανασκευασθεί υπό το

πρίσmicroα της νεωτερικής παράδοσης της ηθικής και πολιτικής αυτονοmicroίας Τα άτοmicroα

αναπτύσσουν το πλήρες δυναmicroικό τους όχι microόνον ως όντα που αυτο-καθορίζονται

οικονοmicroικά αλλά και ως πολίτες που αυτο-νοmicroοθετούνται πολιτικά33

Για τον Habermas η σηmicroασία και ο ρόλος των εθνών - κρατών είναι ακόmicroα ισχυρά

ενώ επίσης δεν θεωρεί λύση την δηmicroιουργία ενός παγκόσmicroιου κράτους Το απορρίπτει όχι

για λόγους πραγmicroατιστικούς αλλά για λόγους κανονιστικούς και δεοντολογικούς Ο

30 T H Marshall T Bottomore (σελ 181) 31 T H Marshall T Bottomore (σελ 157) 32 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 33 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003

14

κόσmicroος των εθνικών κρατών βρίσκεται microεν σε κατάσταση microετάβασης προς ένα microετα-

εθνικό σύστηmicroα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας αλλά δεν είναι η τεχνητή κατάργηση των

κρατών που έχει σηmicroασία αλλά η microετάβαση από ένα διεθνές δίκαιο που ρυθmicroίζει

διακρατικές σχέσεις σε έναν συνταγmicroατικό πατριωτισmicroό που θα εγγυάται την

προτεραιότητα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας των πολιτών34 Έναν πατριωτισmicroό που οδηγεί

στην ανάπτυξη microεταξύ πολιτών του λεγόmicroενου civic spirit τη νοοτροπία δηλαδή του

ανθρώπου που είναι δηmicroοκρατικά συνεπής κοινωνικά και οικολογικά ευαίσθητος και

πολιτισmicroικά ανεκτικός στην ετερότητα

Μια επιπλέον πρόταση γεννηmicroένη από τις συνθήκες της σύγχρονης εποχής

microετατοπίζει την έννοια από την εστίασή της στα νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα στην έννοια της

κοινωνικής διαδικασίας microέσα από την οποία άτοmicroα και κοινωνικές οmicroάδες εmicroπλέκονται

ενεργά στην διεκδίκηση και επέκταση ή και απώλεια δικαιωmicroάτων microέσω της ενεργού

συmicromicroετοχής35 Έτσι αναδύεται ο ρόλος των microητροπόλεων των κοσmicroοπολιτικών Global

Cities χώρων ευνοϊκών για τη ροή και διακίνηση ιδεών και κεφαλαίου προϊόντων και

κουλτούρας και microαζί αναδύεται και η έννοια του κοσmicroοπολίτη Σrsquo αυτήν η δύναmicroη της

κουλτούρας είναι τόσο ισχυρή ως προς τον προσδιορισmicroό του πολίτη που αναιρεί το

περιεχόmicroενό της ως τώρα Μιλάmicroε για microια microετα-εθνική ιδιότητα του πολίτη Σrsquo αυτήν την

περίπτωση αναζητείται ο ρόλος της Πόλης ως φορέα διαφύλαξης του πολίτη ndash του

κοσmicroοπολίτη που χαρακτηρίζεται από κινητικότητα εκκοσmicroίκευση αποδοχή της

υβριδικότητας και ανεκτικότητα36

Ο κοσmicroο-πολίτης

Μόνο που αναρωτιέmicroαι πώς microπορεί να επιτευχθεί ένα τέτοιο είδος ndash εξαιρετικού

στη θεωρητική του σύλληψη ndash πολίτη όταν microε βάση την πραγmicroατικότητα των ανισοτήτων

που επεκτείνονται σε τοπικό αλλά και σε παγκόσmicroιο επίπεδο ακόmicroα εντονότερα και

νοmicroιmicroοποιούνται από τις αρχές της παγκοσmicroιοποιηmicroένης οικονοmicroίας την ιδιότητα αυτή του

πολίτη microπορούν να την απολαmicroβάνουν microόνον οι αντίστοιχοι gentlemen του A Marshall

της σηmicroερινής εποχής Η τυπική νοmicroική ισότητα στην απόλαυση των δικαιωmicroάτων αλλά

και η κοινωνικά ουδέτερη έννοια της ιδιότητας του πολίτη microπορούν να χρησιmicroοποιηθούν

και συχνότατα χρησιmicroοποιούνται ως εργαλεία αποκλεισmicroού των microη ανηκόντων στο

κυρίαρχο microοντέλο laquoπολίτηraquo Συνεπώς για να προχωρήσουmicroε προς microορφές στις οποίες να

34 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 (σελ 257) 35 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 (σελ 5) 36 Isin (σελ 245-247)

15

ανταποκρίνεται η συνεχώς microεταβαλλόmicroενη σύνθεση των κοινωνιών πρέπει να λάβουmicroε

υπόψη τις υφιστάmicroενες κοινωνικές αλλά και οικονοmicroικές ανισότητες και αποκλεισmicroούς και

να λειτουργήσουmicroε προς την εξάλειψή τους Επιπλέον η βαθιά αποδοχή και η ειλικρινής

λειτουργία των ίδιων των πολιτών προς microια παγκόσmicroια κοινότητα αmicroοιβαίου σεβασmicroού

προϋποθέτει παιδεία σεβασmicroό κατrsquo αρχήν στον άmicroεσα πλησίον και όχι θεωρητικά και εξ

αποστάσεως αλλά και εξοmicroοίωση όλων microεταξύ τους πράγmicroα που πολύ απέχει από τη

σηmicroερινή αλλά και την άmicroεσα τουλάχιστον επικείmicroενη πραγmicroατικότητα

16

Η Ι∆ΙΟΤΥΠΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α

Η ΣΤΑΜΠΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ laquoΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣraquo

Στην ενότητα αυτή θα παρουσιάσω microια συνοπτική περιγραφή της ιδιαιτερότητας της

ελληνικής κοινωνίας σε σχέση microε τη δυτική Τονίζω το laquoσυνοπτικήraquo η διαmicroόρφωση της

ιδιότητας του πολίτη αγγίζει microια σειρά από ιστορικά πολιτικά και κοινωνικά θέmicroατα τα

οποία microάλιστα αποτελούν πεδίο διαmicroάχης και παραmicroένουν αmicroφισβητούmicroενα - η συζήτηση

που πυροδότησε σχετικά πρόσφατα το έργο του Huntington αποτελεί σαφή απόδειξη Στην

παρούσα εργασία όmicroως θα αναφερθώ σύντοmicroα και επιλεκτικά στα κυριότερα σηmicroεία και

microόνον όσον αφορά στην ελληνική κοινωνία αποφεύγοντας γενικότερες θεωρήσεις περί

laquoανατολικούraquo και laquoδυτικούraquo microοντέλου εξέλιξης που θα microπορούσαν να γεννήσουν

περαιτέρω θέmicroατα συζήτησης τα οποία δεν είναι εφικτό να συζητηθούν εδώ

Ως κοινωνία microε ιδιαίτερη ιστορική πορεία καθυστερηmicroένη εκβιοmicroηχάνιση και κατά

συνέπεια σχετική αδυναmicroία οmicroαλής λειτουργίας κοινωνίας πολιτών37 η ελληνική κοινωνία

εξακολουθεί να διατηρεί έναν ιδιαίτερο δυϊκό χαρακτήρα38 Βασικές όψεις είναι δύο

κουλτούρες αντίθετες και ανταγωνιστικές microεταξύ τους microε τη microία να χαρακτηρίζεται από

αγκίστρωση σε παραδόσεις και την άλλη να έχει ευρύτερο laquoεκσυγχρονιστικόraquo

εξωστρεφή προσανατολισmicroό Οι καταβολές της microιας πλευράς της ελληνικής πολιτικής

κουλτούρας της laquoπαρωχηmicroένηςraquo39 ή αυτόχθονης εσωστρεφούς και ξενόφοβης40 πρέπει

να αναζητηθούν στα αδύναmicroα κοινωνικά στρώmicroατα της βυζαντινής και οθωmicroανικής

περιόδου Η εσωστρεφής πολιτική κουλτούρα χαρακτηρίζεται από

bull Ένα σύνδροmicroο πολιτισmicroικής κατωτερότητας απέναντι στο δυτικό κόσmicroο σε

συνδυασmicroό microε microια δυσανάλογα υπερβολική εικόνα της σηmicroασίας της Ελλάδας που

έχει την τάση να οδηγεί σε laquomicroια συνωmicroοτική ερmicroηνεία των γεγονότωνraquo41

bull Μια διάχυτη και υπερβολική αλλά και εύθραυστη αίσθηση εθνικισmicroού

37 Ο Alexander Gerschenkron ήταν από τους πρώτους που έδειξαν ότι όσο νωρίτερα επέρχεται η εmicroπειρία της εκβιοmicroηχάνισης τόσο ισχυρότερος είναι ο ρόλος που παίζει η κοινωνία των πολιτών στον πολιτισmicroικό οικονοmicroικό κοινωνικό και πολιτικό σχηmicroατισmicroό που συνδέεται microε αυτήν την εmicroπειρία ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης (σελ 29) 38 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αθήνα Αλεξάνδρεια 2000 39 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 40 Οι δεύτεροι χαρακτηρισmicroοί οφείλονται στον Μουζέλη 41 Σε αυτό το σηmicroείο ο Ν ∆ήmicroου στη lsquo∆υστυχία του να είσαι Έλληναςrsquo υποστηρίζει ότι ο Έλληνας έχει ένα διπλό Εθνικό Σύmicroπλεγmicroα Κατωτερότητας ένα απέναντι στο χρόνο (απέναντι στους προγόνους του) κι ένα απέναντι στο χώρο (απέναντι στους Ευρωπαίους)

17

bull Μια ιδιαίτερη αντίληψη για τη δηmicroοκρατία και την ιδιότητα του πολίτη η οποία

διαχρονικά έπαιξε προβληmicroατικό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις

που επηρέασαν τη διαδικασία εκδηmicroοκρατισmicroού στην Ελλάδα Στο κράτος

αποδίδεται κυρίαρχος ρόλος ενώ τα πολιτικά και αστικά δικαιώmicroατα εκπηγάζουν

από αυτό και δεν ενυπάρχουν στα άτοmicroα42

bull Την χαρακτηρίζει ακόmicroα τοπικισmicroός επαρχιωτισmicroός και λανθάνων αυταρχισmicroός

Η κουλτούρα της άλλης κατεύθυνσης της microεταρρυθmicroιστικής της οποίας τις απαρχές

βρίσκουmicroε στις κοινότητες της ελληνικής διασποράς στο χώρο της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας στα κοινωνικά στρώmicroατα και τις ελίτ που ταυτίζονται microε δραστηριότητες

πολιτισmicroικές οικονοmicroικές και πολιτικές συνδεδεmicroένες microε το διεθνές σύστηmicroα

χαρακτηρίζεται από

bull Κοσmicroικότητα και εξωστρέφεια στον προσανατολισmicroό της

bull Εmicroπνέεται από τα έθνη της βιοmicroηχανικής ∆ύσης

bull Πρόκειται για κουλτούρα microε microεταρρυθmicroιστικές laquoεκσυγχρονιστικέςraquo τάσεις

Οι δύο κουλτούρες είναι διαρθρωmicroένες microε τέτοιο τρόπο που καmicroία από τις δύο δεν microπορεί

να επιβάλει microόνιmicroα τη λογική της στην άλλη Αντίθετα πότε η microία και πότε η άλλη

επικρατεί ανάλογα microε την οικονοmicroική και κοινωνικοπολιτική συγκυρία43 Πέραν αυτού

διαποτίζουν τόσο τις διάφορες ελίτ όσο και το ευρύτερο κοινό ενώ βρίσκονται microέσα σε

όλα τα κόmicromicroατα και ο δυϊκός τους χαρακτήρας υπερβαίνει όλες τις άλλες τοmicroές που

εκφράζονται από τον κοmicromicroατικό ανταγωνισmicroό44

Η θρησκευτική και πολιτική κληρονοmicroιά του Βυζαντίου είναι microια πολύ βασική

παράmicroετρος που εξηγεί σηmicroαντικές πλευρές της σύγχρονης ελληνικής κουλτούρας

∆ιατηρήθηκε συντηρήθηκε και ενσωmicroατώθηκε microέχρι και στις τρέχουσες διαδικασίες

παραγωγής και αναπαραγωγής των σχέσεων εξουσίας Ο ∆εmicroερτζής την χαρακτηρίζει ως

laquoπαρελθούσα-παρούσαraquo ιστορία εφόσον αποτελεί στοιχείο της ατοmicroικής και συλλογικής

42 Παράλληλα τα ατοmicroικά πολιτικά δικαιώmicroατα δεν ενσωmicroατώθηκαν microε καθαρά δυτικό τρόπο Για παράδειγmicroα ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές στις αρχές του 20ου αιώνα η ψήφος των κολλήγων θεωρείτο ότι ανήκε στους microεγάλους γαιοκτήmicroονες ndash αυτό το microοντέλο διατηρήθηκε microέχρι την microετέπειτα αστικοποίηση και επηρέασε τη διαmicroόρφωση των γνωστών πελατειακών σχέσεων microεταξύ βουλευτή-ψηφοφόρου 43 Νίκος Μουζέλης Το αληθινό πρόσωπο του παρανοϊκού εθνικισmicroού Το ΒΗΜΑ 13061999 44 Νίκος ∆εmicroερτζής Εισαγωγή στην ελληνική πολιτική κουλτούρα στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 25)

18

ταυτότητας των Ελλήνων45 Η επίδρασή της δε microπορεί να εντοπιστεί αφενός στο επίπεδο

της θεσmicroικής οργάνωσης και αφετέρου στο επίπεδο της πολιτικής συmicroπεριφοράς

Στην Ανατολή στο πλαίσιο τόσο της βυζαντινής όσο και της οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας και αντίθετα προς microια βασική προϋπόθεση της νεωτερικότητας της ∆ύσης

που είναι ο διαχωρισmicroός της κοσmicroικής και θρησκευτικής εξουσίας η εκκλησία διαπλέκεται

στενά microε το κράτος Κράτος και Εκκλησία αλληλοσυνδέονταν στο βαθmicroό που το κράτος

της παραχωρούσε υλική προστασία και βοήθεια ενώ η εκκλησία κατοχύρωνε για

λογαριασmicroό του κράτους την απαραίτητη νοmicroιmicroοποίηση και υποστήριξη για την

αναπαραγωγή του Οι στενοί δεσmicroοί κράτους και εκκλησίας στην Ανατολή και οι

εξωκοσmicroικοί προσανατολισmicroοί της ορθοδοξίας συνέβαλαν στη διατήρηση του Βυζαντίου

για πάνω από δέκα αιώνες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι υποκατέστησε ποτέ η Εκκλησία το

κράτος κατά τη Βυζαντινή περίοδο Υπαγόταν στην κοσmicroική εξουσία ενώ οι αυτοκράτορες

όχι microόνο διόριζαν τους πατριάρχες αλλά microπορούσαν και να τους καθαιρέσουν Πρόκειται

microάλλον για ένα καθεστώς κρατικοποιηmicroένης θρησκείας που διατηρήθηκε και υπό την

οθωmicroανική κυριαρχία και έχει δοmicroήσει και πρότυπα πολιτικής συmicroπεριφοράς

Ένας από τους τρόπους microε τους οποίους συντελέστηκε αυτό έχει και εσωτερικό

χαρακτήρα αν σκεφτούmicroε τον τρόπο microε τον οποίο συλλαmicroβάνει τον εαυτό του το άτοmicroο σε

σχέση microε το θεό Ο άνθρωπος εννοιολογείται ως microέλος της ευχαριστηριακής κοινότητας

των πιστών έννοια αποmicroακρυσmicroένη από microια ατοmicroοκεντρική αντίληψη του υποκειmicroένου ως

πολίτη Ο άνθρωπος βρίσκεται σε άmicroεση εξάρτηση από το θεό microε τον οποίο καλείται να

βιώσει microια πρόσωπο microε πρόσωπο σχέση αmicroεσότητας Αυτό δεν έχει microεταφυσική microόνο

πλευρά Αφορά και τον τρόπο microε τον οποίο ο άνθρωπος αφού εσωτερικεύσει το επίσηmicroο

δόγmicroα το εξωτερικεύει microετά στον καθηmicroερινό του βίο Πέραν αυτού στους κόλπους της

ορθοδοξίας επιβίωσε ένα πλήθος microαγικών πρακτικών δεισιδαιmicroονιών και προληπτικών

συνηθειών ενώ παράλληλα η πεποίθηση για το βέβαιο τέλος του κόσmicroου τούτου και η

προσmicroονή microιας εξωκόσmicroιου διόδου σωτηρίας σε συνδυασmicroό microε την έλλειψη θεσmicroικών

εγγυήσεων έφτιαξαν ένα άνθρωπο microε βαθιά δυσπιστία απέναντι στο κράτος και έντονη

45 Νίκος ∆εmicroερτζής Η επιλεκτική παράδοση της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 52)

19

microοιρολατρία46 που πολύ απείχε από την ανάπτυξη αισθήmicroατος δηmicroόσιας ευθύνης και

ελεύθερου πολίτη47

Το Βυζάντιο microπορεί να ενταχθεί στις κεντροποιηmicroένες γραφειοκρατικές

αυτοκρατορίες πατριmicroονιαλιστικού χαρακτήρα όπου το στρατιωτικό και διοικητικό

προσωπικό εξαρτάται άmicroεσα από τη βούληση του ανώτατου άρχοντα παράδοση που

εντάθηκε στο πλαίσιο του σουλτανισmicroού Οι σχέσεις τους δηλαδή δεν ρυθmicroίζονταν από microια

κάποια θεσmicroοθετηmicroένη διευθέτηση αλλά κατά περίπτωση microπορούσαν να ρυθmicroιστούν από

την προσωπική θέληση του αυτοκράτορα microε τη βοήθεια microιας αφάνταστα πολυδαίδαλης

γραφειοκρατικής microηχανής Αυτό συνέβαινε παρά την πολύπλοκη νοmicroική κωδικοποίηση

που ανέπτυξαν οι Βυζαντινοί βασισmicroένοι στο ρωmicroαϊκό δίκαιο αφού η δεσπόζουσα

αντίληψη για το νόmicroο είχε αυτοκρατορική υφή και δεν στηριζόταν σε microια laquoσυmicroβολαιακήraquo

αναγνώριση του ατόmicroου ως υποκείmicroενο δικαίου και δικαιωmicroάτων Η εξάρτηση του

συστήmicroατος κυριαρχίας από το πρόσωπο του αυτοκράτορα και η απουσία θεσmicroικών

δεσmicroευτικών ρυθmicroίσεων των σχέσεων εξουσίας ενίσχυσαν την εξωθεσmicroική ρύθmicroιση του

πελατειακού συστήmicroατος ενώ παράλληλα η έλλειψη microιας παράδοσης δικαιωmicroάτων και

κοινωνικού συmicroβολαίου απέτρεψε την ανάδυση του ατόmicroου ως πολίτη microε απαράγραπτα

δικαιώmicroατα

Η ορθολογική ανάγκη της επιβίωσης και ο απρόβλεπτος χαρακτήρας των

κοινωνικών και κυρίως οικονοmicroικών ρυθmicroίσεων καλλιέργησε τόσο microέσα στα πλαίσια των

κοινοτήτων (ως πρωταρχικών διοικητικών ενοτήτων) όσο και της οικογένειας (ως βασικής

microονάδας ασφάλειας) τακτικές οικογενειοκρατίας διαφθοράς δωροληψίας ευνοιοκρατίας

και microεροληψίας48 Επιπλέον η ξενοφοβία αλλά και κυρίως ο αντιδυτικισmicroός που

χαρακτηρίζει ένα σηmicroαντικό τmicroήmicroα της ελληνικής κοινωνίας οφείλει πολλά στην

46 Είναι χαρακτηριστικό του ρόλου εκπροσώπων του κλήρου αλλά και της microοιρολατρίας ότι στα πρώτα χρόνια microετά την άλωση οι απόψεις του Γεννάδιου Σχολάριου πρώτου πατριάρχη microετά την άλωση βοήθησαν τα microέγιστα το σουλτάνο να επικρατήσει χωρίς ιδιαίτερα προβλήmicroατα Κατά την άποψή του εmicroφανίζεται ο ίδιος ο laquoΘεόςraquo και επιβάλλει τη θλίψη στους χριστιανούς σαν τιmicroωρία για τη ζωή που microέχρι τότε έκαναν Οι διωγmicroοί των χριστιανών microετά την άλωση είναι κάτι το φυσιολογικόmiddot έτσι φεύγει και η ευθύνη από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην πτώση του κράτους Η κακοδιοίκηση όπως και η διαmicroάχη microεταξύ των παραγόντων της εκκλησίας ενωτικών και ανθενωτικών δεν παίζουν κανένα ρόλο Ο ένοχος είναι ο λαός και θα πρέπει να πληρώσει για τις ανοmicroίες του

47 (∆εmicroερτζής σελ 64-65) 48 (∆εmicroερτζής σελ 62-67)

20

laquoαντιλατινικήraquo και laquoαντιφραγκικήraquo στάση των Βυζαντινών και της Ορθόδοξης

Εκκλησίας Εκεί έχει και τις ρίζες της η διαmicroάχη περί της εθνικής ελληνικής ταυτότητας

και της ελληνικότητας Έλλην Γραικός Ρωmicroιός

Μετά την άλωση ο βυζαντινός κρατικός microηχανισmicroός αντικαθίσταται από τη

θεοκρατική και οριακά δεσποτική οθωmicroανική διοίκηση Οικονοmicroικά κοινωνικά και

στρατιωτικά η οθωmicroανική αυτοκρατορία ήταν ένα microεσαιωνικό κράτος που παρέmicroεινε

όπως και το Βυζάντιο ανεπηρέαστο από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις Ανώτατος πολιτικός και

θρησκευτικός άρχοντας ήταν ο Σουλτάνος ο οποίος ασκούσε εξουσία ζωής και θανάτου

πάνω στους υπηκόους του ενώ ρόλο πρωθυπουργού είχαν οι Μεγάλοι Βεζίρηδες και

συmicroβουλευτικό ρόλο το αυτοκρατορικό ∆ιβάνι Παρά τη microεγάλη τους δύναmicroη και την

άσκηση ουσιαστικά του κύριου microέρους της εξουσίας οι Βεζίρηδες ήταν ευάλωτοι στις

διαθέσεις των σουλτάνων όπως ευάλωτοι ήταν και όλοι όσοι απολάmicroβαναν κατά καιρούς

προνόmicroια συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των Ελλήνων που κατείχαν υψηλά αξιώmicroατα Από αυτήν

την άποψη στο σύνολο των υποδούλων ανώτερες τάξεις και λαός microοιράζονταν την ίδια

ανασφάλεια απέναντι στην χωρίς έλεγχο ισχύ των αποφάσεων του σουλτάνου Η χρήση

του ονόmicroατος laquoραγιάςraquo για τους microη microουσουλmicroάνους υπηκόους της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας δηλώνει σε ένα βαθmicroό τη στάση της αυτοκρατορίας απέναντι στους

υποτελείς 49

Μια από τις πλέον αρνητικές όψεις της Υψηλής Πύλης ήταν η διαφθορά και οι

δωροδοκίες τις οποίες οι διοικητικοί παράγοντες ανήγαγαν σε διαχειριστικό καθεστώς Οι

Πασάδες και οι Οσποδάροι που διηύθυναν τις επαρχίες και τα υποτελή κράτη εξαγόραζαν

τις θέσεις τους σε υπέρογκες τιmicroές και κατόπιν έκαναν περιουσίες επιβαρύνοντας microε ακόmicroη

microεγαλύτερες φορολογίες τους υπηκόους τους Με αυτόν τον τρόπο οι αγροτικοί πληθυσmicroοί

περιήλθαν σε microεγάλη εξαθλίωση

Η επιβίωση του κράτους συνδεόταν άmicroεσα microε τη δύναmicroη του στρατού και οι ίδιοι

οι σουλτάνοι εξαγόραζαν την εύνοια των στρατιωτικών τmicroηmicroάτων και κυρίως των

Γενίτσαρων microε microεγάλα δώρα Οι αξιωmicroατικοί κατείχαν φέουδα (τιmicroάρια) κατά το

βυζαντινό πρότυπο που παρέχονταν από τον σουλτάνο και επιτηρούσαν τους χωρικούς

που εργάζονταν στη γη τους Επίσης καρπώνονταν τα εισοδήmicroατα που προέρχονταν από

τα φέουδα εις αναγνώριση της στρατιωτικής υπηρεσίας τους προς τον σουλτάνο Με τον

49 rayah from Turkish raiyve herd flock (Collins English Dictionary 1994) Η λέξη δηλώνει το υποταγmicroένο κοπάδι και η έννοιά της επεκτάθηκε στο να δηλώνει τον δουλοπρεπή

21

τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ο έλεγχος των εδαφών κύριο στοιχείο κάθε συγκεντρωτικού

καθεστώτος και επιτυγχάνεται η οικονοmicroική εξάρτησή τους Είναι φανερό λοιπόν ότι οι

οικονοmicroικές δοσοληψίες καθόριζαν αποφασιστικά και σχεδόν ολοκληρωτικά τη λειτουργία

της αυτοκρατορίας αλλά και της νοοτροπίας κατακτητών και κατακτηmicroένων Εξάλλου η

laquoαδιαφορίαraquo του κεντρικού κράτους για τα τοπικά ζητήmicroατα εξηγείται αν αναλογιστεί

κανείς ότι είναι ευκολότερος ο έλεγχος των εδαφών microε την επιβολή φορολογίας από την

προσπάθεια νοmicroικής ένωσής τους

Είναι ενδιαφέρον και κεντρικό στοιχείο της περιόδου η ευνοϊκή σε σχέση microε τους

ειδωλολάτρες microεταχείριση της χριστιανικής Εκκλησίας απόρροια ενός κανόνα του ιερού

microουσουλmicroανικού δικαίου που ταυτίζει το έθνος microε τη θρησκεία microε αποτέλεσmicroα ο

θρησκευτικός αρχηγός να αναγνωρίζεται ως εθνάρχης Θέση που εύκολα αποδέχτηκαν οι

βυζαντινοί χριστιανοί για τον θρησκευτικό αρχηγό τους εφόσον επί της ουσίας δεν υπήρξε

αλλαγή στη θέση και το ρόλο της εκκλησίας ως τότε Η Οθωmicroανική εξουσία δεν

αναγνώριζε εθνικές ή φυλετικές οmicroάδες το laquoσόϊraquo δηλαδή αντιθέτως επέτρεπε την ύπαρξη

θρησκευτικών οmicroάδων των Μιλιέτ και ανεχόταν την άσκηση της λατρείας τους

παρέχοντας στον επικεφαλής περιορισmicroένη ιεροδικαστική εξουσία και δικαίωmicroα απολαβής

εισφορών Έτσι microε microια σειρά ευνοϊκών ρυθmicroίσεων υπαγορευόmicroενων από το ιερό

microουσουλmicroανικό δίκαιο και τις πολιτικές σκοπιmicroότητες της εποχής η ορθόδοξη εκκλησία

απέκτησε και laquoπολιτικό χαρακτήραraquo και αποτέλεσε έναν από τους σηmicroαντικότερους

microηχανισmicroούς συνεργασίας microε το Οθωmicroανικό κράτος Σηmicroαντικό είναι εδώ να αναφέρουmicroε

ότι η Εκκλησία έχαιρε του δικαιώmicroατος κυριότητας γαιών (βακούφια) Τα τmicroήmicroατα αυτά

γης ονοmicroάζονταν αφιερωmicroένες γαίες και είχαν παραχωρηθεί στην εκκλησιαστική διοίκηση

από το Σουλτάνο Αποτέλεσmicroα αυτού του καθεστώτος ήταν όχι microόνο ο αποκλεισmicroός της

εκκλησίας από τη φορολογία αλλά κυρίως η δηmicroιουργία microιας εκκλησιαστικής περιουσίας

Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε το σχόλιο του Μάουερ ότι microετά την απελευθέρωση το ένα

τέταρτο της συνολικής επικράτειας της απελευθερωmicroένης Ελλάδας ανήκε στην εκκλησία

Πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά τη διάρκειά της όπως και στη

συνέχεια εισήλθαν από τον ευρωπαϊκό στον ελληνικό χώρο ιδέες και αντιλήψεις για την

ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώmicroατα50 Στην laquoΕλληνική Νοmicroαρχίαraquo αποτυπώνεται

καθαρά η επεξεργασία των ιδεών αυτών από ελληνικής πλευράς Το περιεχόmicroενο της

50 Αντώνης Παπαρίζος ∆ιαφωτισmicroός Θρησκεία και παράδοση στη σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία στο Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα σήmicroερα (σελ 77)

22

Γαλλικής Επανάστασης ανασυντέθηκε διαφοροποιήθηκε και προσαρmicroόστηκε στις

ελληνικές ανάγκες Το σηmicroαντικό είναι πως όλο το πλαίσιο του ορθολογισmicroού και του

∆ιαφωτισmicroού microε όλο το πλέγmicroα των ιδεών που περιείχε για τη φύση τον άνθρωπο την

κοινωνία και την επιστήmicroη δεν αναδύθηκε αλλά microεταφέρθηκε στον ελληνικό χώρο και ο

βαθmicroός διάδοσης και αποδοχής του από τις ευρύτερες πληθυσmicroιακές microάζες αποτελεί ένα

ζήτηmicroα Είναι ψευδαίσθηση πάντως να θεωρήσουmicroε ότι από το σηmicroείο αυτό και microετά η

ελληνική κοινωνία συγκροτείται σε ανάλογο ή παρόmicroοιο βαθmicroό microε τις ευρωπαϊκές

κοινωνίες στη βάση αυτών των ίδιων αρχών του ∆ιαφωτισmicroού Ο αγροτικός και

ορθόδοξος ελληνικός πληθυσmicroός πέρα από τις κοινωνικές κατηγορίες που ασκούσαν

αστικού τύπου δραστηριότητες κατά την περίοδο της Επανάστασης και στην περίπτωση

ακόmicroη που γνώριζε τις αρχές του ∆ιαφωτισmicroού πολύ λίγο είχε επηρεαστεί από αυτές στην

καθηmicroερινή του πρακτική

Αναmicroφισβήτητα η αριστοκρατία των Φαναριωτών οι ελληνικοί πληθυσmicroοί της

διασποράς και τα εύπορα ελληνικά στρώmicroατα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώριζαν

τη σκέψη του ∆ιαφωτισmicroού πολύ πριν την Επανάσταση Κατά πάσα πιθανότητα επίσης οι

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συζητιόνταν από τους εξεγερmicroένους οπλαρχηγούς τόσο

στα στρατόπεδα όσο και στις Εθνοσυνελεύσεις όmicroως το θέmicroα είναι πόσο ο ελληνικός λαός

τις κατανόησε και υιοθέτησε σε βάθος Άλλωστε microετά τον πόλεmicroο της Ανεξαρτησίας

γνώρισε εσωτερικές εmicroφύλιες αλλά και έντονα κοινωνικές συγκρούσεις Ενδεχοmicroένως

επαναλάmicroβανε αυτονόητα τις πατροπαράδοτες microορφές σκέψης και πράξης51 Αυτές δηλαδή

που κληροδοτήθηκαν από το βυζαντινό και οθωmicroανικό του παρελθόν Πέραν αυτού οι

ίδιες οι ιδέες φαίνεται να σηmicroατοδοτούνται από ένα καθαρά ελληνικό περιεχόmicroενο

επηρεασmicroένο από τις δεδοmicroένες συνθήκες Έτσι η έννοια της ελευθερίας συνδέεται microε την

απελευθέρωση από τους Οθωmicroανούς και η έννοια της ισότητας αποδυναmicroώνεται από τις

τοπικιστικές εmicroφύλιες συγκρούσεις όσο για την έννοια της αδελφοσύνης η οποία

παρέπεmicroπε και στην αδελφοσύνη των λαών της βαλκανικής κατά το όραmicroα του Ρήγα δεν

απέδωσε πράγmicroα ούτως ή άλλως αδύνατο εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών που βίωναν

οι λαοί της βαλκανικής Προκύπτει λοιπόν το θέmicroα αν οι ιδέες αυτές είχαν κοινωνικό ή

αποκλειστικά εθνικό χαρακτήρα

Και σε επίπεδο αρχηγών όmicroως εmicroφανίζεται σύγχυση ως προς τη σύνθεση microεταξύ

των απελευθερωτικών και χειραφετητικών ιδεών από τη microια ευρωπαϊκής ή ελληνικής

51 Παπαρίζος (σελ 80)

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

9

ατοmicroική αλλά αντίθετα δηmicroόσια και κοινή σε όλους όσοι είναι πλήρη microέλη microιας

συγκεκριmicroένης κοινωνίας

Είναι φανερό ότι η έννοια της ιδιότητας του πολίτη είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένη

και εξαρτάται άmicroεσα από την εξέλιξη των συστατικών της στοιχείων που είναι τα

δικαιώmicroατα Και ο λόγος που microέσα στους αιώνες η συζήτηση και η πάλη περί δικαιωmicroάτων

είναι ατέρmicroονη είναι ότι υπάρχει άνιση κατανοmicroή τους Το πέρασmicroα από τις προ-

καπιταλιστικές κοινωνίες στις καπιταλιστικές είναι πολύ σηmicroαντικό για την εξέλιξη της

ιδιότητας του πολίτη εφόσον είναι συνυφασmicroένη για microια microεγάλη περίοδο της ιστορίας

συγκεκριmicroένα ως το τέλος του 19ου αι microε την εξέλιξη του καπιταλισmicroού19 Σχήmicroα

οξύmicroωρο αφού ο καπιταλισmicroός είναι σύστηmicroα ανισότητας ενώ η επιδίωξη της ιδιότητας

του πολίτη δηmicroιουργεί ώθηση για ένα πληρέστερο microέτρο ισότητας εmicroπλουτίζοντας τα

στοιχεία που συνθέτουν την κοινωνική θέση των ατόmicroων και ταυτόχρονα επιδιώκοντας

την αύξηση του αριθmicroού εκείνων στους οποίους παραχωρούνται20

Η έλευση του 20ου αι φέρνει microαζί της την ανάπτυξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων

που microέχρι τότε ελάχιστα είχαν αναπτυχθεί και κατά συνέπεια την πρώτη σύγκρουση microε τον

καπιταλισmicroό αφού γίνεται όλο και πιο έντονη η ανάγκη της αναδιαmicroόρφωσης των

κοινωνικών τάξεων Για τον Marshall η ιστορική εξέλιξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων

είναι θετική άρα η θέση των κατώτερων τάξεων βελτιώνεται και η συνεχής αναβάθmicroιση

της ενεργούς ιδιότητας του πολίτη λειτουργεί αποδοτικά αναπτύσσοντας το κράτος

πρόνοιας ενώ παράλληλα διατηρείται συmicroβατότητα microε τη λειτουργία της αγοράς και την

ανισότητα της ταξικής δοmicroής Έτσι λοιπόν στην πορεία προς microεγαλύτερη κοινωνική

ισότητα στάδιο - στόχος της εξέλιξης της ιδιότητας του πολίτη θεωρείται η ενίσχυση των

κοινωνικών δικαιωmicroάτων που microε τη σειρά τους επιδρούν στις κοινωνικές τάξεις

Βέβαια η εξελικτική αυτή πορεία δεν ήταν ούτε αυτόmicroατη ούτε αυτονόητη Η

αισιοδοξία του Marshall απηχούσε την αισιοδοξία και τις διαθέσεις της microεταπολεmicroικής

εποχής τότε που πράγmicroατι διατυπώνονταν πολλές αισιόδοξες υποσχέσεις για ένα

καλύτερο microέλλον Οι δε αλmicroατώδεις ρυθmicroοί οικονοmicroικής ανάπτυξης στις δεκαετίες του

1950 και 1960 στις περισσότερες δυτικοευρωπαϊκές χώρες υποβοήθησαν πολιτικές

πρόνοιας και αλλαγές στην κατανοmicroή του πλούτου και του εισοδήmicroατος που ενίσχυσαν microια

πορεία προς microεγαλύτερη ισότητα

19T H Marshall T Bottomore (σελ 63) 20 T H Marshall T Bottomore (σελ 62)

10

Το νόηmicroα της ιδιότητας του πολίτη τίθεται εκ νέου στο προσκήνιο microετά το τέλος

του ψυχρού πολέmicroου και την παγκόσmicroια αναδιάταξη του κράτους microε βάση τις απαιτήσεις

της αγοράς Σαράντα χρόνια microετά τον TH Marshall το 1989 ο Tom Bottomore θα

ασκήσει κριτική στην προσέγγιση του πρώτου για την laquoηmicroιαυτόmicroατηraquo εξελικτική τάση των

δικαιωmicroάτων21 Θα στηρίξει την κριτική του σε σηmicroεία αντιξοοτήτων που χαρακτηρίζουν

τις εξελίξεις στις microετέπειτα κοινωνίες στο γεγονός ότι η δράση των κοινωνικών τάξεων

υπήρξε καταλυτική για την εξέλιξη της microορφής του πολίτη και θα στηριχθεί επίσης στην

περίπτωση της Ανατολικής Ευρώπης κατά την εποχή του λεγόmicroενου υπαρκτού

σοσιαλισmicroού όπου η microεγάλη ανάπτυξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων συνοδεύτηκε από

δραστικό περιορισmicroό των ατοmicroικών και πολιτικών δικαιωmicroάτων

Η απαισιόδοξη πλευρά της πραγmicroατικότητας

∆ηmicroιουργείται δηλαδή από την ίδια την ιστορική πραγmicroατικότητα ένα είδος

εmicroπλοκής σε σχέση microε αυτά που διατύπωσε ο Μάρσαλ και αφορά στο τρίτο στη σειρά

συστατικό στοιχείο της ιδιότητας του πολίτη ndash αυτό των κοινωνικών δικαιωmicroάτων ndash και

στο γεγονός ότι αποδείχτηκε ότι microπορούν να παραχωρηθούν χωρίς να παραχωρούνται

αντίστοιχα τα προηγούmicroενά τους τα πολιτικά ή τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα Η κοινωνική

προστασία των γυναικών κατά τον 19ο αι για παράδειγmicroα στηριζόταν ακριβώς στο

γεγονός ότι δεν ήταν πολίτες Άλλωστε η διαδικασία ανάπτυξης των πολιτικών

δικαιωmicroάτων microέχρι τα microέσα του 20ού αι αφορούσε microόνον τους άνδρες και το δηmicroοκρατικό

microοντέλο που οικοδοmicroήθηκε στην Ευρώπη εξ ορισmicroού δεν περιλάmicroβανε τις γυναίκες Το

φιλελεύθερο microοντέλο εξαίρεσε τις γυναίκες από την πολιτική κοινωνία και αποδέχθηκε τις

προϋπάρχουσες συνθήκες υποτέλειας σε σχέση microε το φύλο Εν ολίγοις ποτέ στις

φιλελεύθερες δηmicroοκρατίες οι γυναίκες δεν απόλαυσαν πλήρη δικαιώmicroατα στην ιδιότητα

του πολίτη Παρόλες τις διευρύνσεις της ιδιότητας του πολίτη τα τελευταία 30 χρόνια

ώστε αυτή σταδιακά να συmicroπεριλάβει microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του πληθυσmicroού22 microόλις στον

20ο αι άρχισαν να αποκτούν έστω και τυπικά το δικαίωmicroα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι

δικαίωmicroα που οριστικά γενικεύθηκε microετά το ∆εύτερο Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο23 Σε πολλές από

τις αναπτυγmicroένες χώρες ακόmicroα αντιmicroετωπίζονται σαν υποδεέστεροι πολίτες ενώ παρόmicroοιας

microεταχείρισης τυγχάνουν και άλλες κοινωνικές οmicroάδες όπως είναι οι εθνικές microειονότητες

21 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη microετά από σαράντα χρόνια στο Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη 22 Αρχικά δικαίωmicroα ψήφου είχαν οι έχοντες περιουσία και αργότερα όλος ο ενήλικος ανδρικός πληθυσmicroός 23 T H Marshall T Bottomore (σελ 149)

11

οι microετανάστες και οι οmicroοφυλόφιλοι Αυτό επιβεβαιώνεται από την άνθηση ποικίλων

microορφών ρατσισmicroού

Φαίνεται ότι οι δοmicroές των κοινωνικών ανισοτήτων ndash και όχι τα δικαιώmicroατα όπως

λέει ο Μάρσαλ ndash είναι microια Λερναία Ύδρα24 που τη γέννηση των πολλών κεφαλών της

δύσκολα προλαβαίνουmicroε Έτσι ακόmicroα και microέσα στο πλαίσιο της ενίσχυσης των κοινωνικών

δικαιωmicroάτων microπορούν ανάλογα και microε τις εκάστοτε πολιτικές επιλογές να δηmicroιουργηθούν

νέες ανισότητες Όπως συmicroβαίνει microε την περίπτωση της εκπαίδευσης για παράδειγmicroα

όπου η διευρυmicroένη παροχή εκπαιδευτικών ευκαιριών ωθεί στη δηmicroιουργία microιας νέας δοmicroής

κοινωνικής ανισότητας σε συνάρτηση microε την ανισότητα των ικανοτήτων Μέσω δε της

διασύνδεσης της εκπαίδευσης microε την επαγγελmicroατική δοmicroή η ιδιότητα του πολίτη

λειτουργεί σαν microηχανισmicroός κοινωνικής διαστρωmicroάτωσης

Η ταξική κατανοmicroή των εισοδηmicroάτων και του πλούτου οι κοινωνικές και

οικονοmicroικές συνθήκες η microισθοδοσία ο χαρακτήρας και ο σκοπός των κοινωνικών

υπηρεσιών η ποιότητα του περιβάλλοντος η υποδοmicroή για τον ελεύθερο χρόνο και την

καλλιέργεια των τεχνών (Robson 1976) η υγεία η κατοικία όλα αυτά διαφορετικές και

αλληλοσυνδεόmicroενες πλευρές του βιοτικού επιπέδου αποτελούν ταυτόχρονα βασικό πεδίο

των κοινωνικών δικαιωmicroάτων και κατά συνέπεια της ανάπτυξης της ιδιότητας του πολίτη25

Η φτώχεια όmicroως αυξάνεται αντί να microειωθεί ενώ οι φτωχοί γίνονται πια και υπεύθυνοι για

τη φτώχεια τους όπως υπονοείται από τις ηθικές υποδηλώσεις της ονοmicroασίας laquounderclassraquo

(τάξη των απόκληρων) που χρησιmicroοποιείται σε ΗΠΑ και Βρετανία για να συmicroπεριλάβει

microια microεγάλη κατηγορία πολύ φτωχών πολιτών (Lister 1990)26 Η φτώχεια συνεπάγεται όχι

microόνο περιορισmicroό των κοινωνικών αλλά και των ατοmicroικών δικαιωmicroάτων αφού

αντικειmicroενικά περιορίζεται η δυνατότητα των φτωχών πολιτών να τα ασκούν Με τη σειρά

τους συmicroπαρασύρονται τα πολιτικά δικαιώmicroατα και microε την απώλειά τους οι φτωχοί

περιθωριοποιούνται και πολιτικά 27

24 Ο Μάρσαλ έλεγε πως τα δικαιώmicroατα είναι microια Λερναία Ύδρα Όπου ένας δικτάτορας κόβει ένα κεφάλι δικαιωmicroάτων φυτρώνουν δυο 25 T H Marshall T Bottomore (σελ 142-143) 26 T H Marshall T Bottomore (σελ 153 - 155) 27 Αν αυτό γραφόταν για το 1990 επίσηmicroα στοιχεία του ΟΗΕ (2007) έδειξαν ότι microέχρι το 2005 το 10 του παγκόσmicroιου πληθυσmicroού απολάmicroβανε το 70 του παγκόσmicroιου πλούτου Βρίσκεται ακόmicroα microακρυά ο στόχος της χιλιετίας για microείωση της φτώχειας κατά 50 ως το 2015 Η όποια βελτίωση καταγράφει ο ΟΗΕ οφείλεται κυρίως στην αναθέρmicroανση της οικονοmicroίας της Κίνας που είχε ως συνέπεια τη microείωση του ποσοστού αυτών που ζουν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας από 33 σε 166 Στις άλλες χώρες όmicroως η κατάσταση παρουσιάζει πάρα πολύ microικρή βελτίωση ή έχει

12

Επιπλέον δεν microπορούmicroε πλέον να microιλάmicroε για την ιδιότητα του πολίτη microέσα στα

πλαίσια του έθνους κράτους εφόσον υπάρχουν ήδη πολυεθνικές οντότητες όπως η

Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και όταν εντός των εθνικών συνόρων του εκάστοτε κράτους

υπάρχει πολυmicroορφία η οποία ναι microεν είχε συγκαλυφθεί microε τις προσπάθειες εθνικής

οmicroογενοποίησης των κρατών αλλά οι microειονότητες πλέον αποκτούν σιγά σιγά φωνή ενώ

καλπάζουσες αλλαγές και κοινωνικά υποκείmicroενα (πχ microετανάστες) δίνουν νέο περιεχόmicroενο

στη σύγχρονη δηmicroοκρατία Τι γίνεται λοιπόν microε τα αντίστοιχα δικαιώmicroατα οmicroάδων που

προσδιορίζονται από εθνικά και πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά διαφορετικά από τα κυρίαρχα

της κάθε χώρας Εκεί σίγουρα υπάρχει ακόmicroα άνιση κατανοmicroή

Η microετανάστευση δηmicroιούργησε αναταράξεις τόσο σε σχέση microε την τυπική όσο και

σε σχέση microε την ουσιαστική ιδιότητα του πολίτη ενώ παράλληλα οι πολιτικές που

ακολουθούνται από τις διάφορες χώρες παρουσιάζουν σηmicroαντικές αποκλίσεις αν και

γενικά αναπτύσσεται τώρα η τάση περιορισmicroού της microετανάστευσης και της πρόσβασης

στην ιδιότητα του πολίτη Για παράδειγmicroα στη Γερmicroανία παλαιότερα αν και όχι τόσο

παλιά ξένοι εργάτες (Gastarbeiter ndash εργάτες επισκέπτες) αν και εγκατεστηmicroένοι στη χώρα

από καιρό - από τις δεκαετίες του rsquo60 και rsquo70 ανάλογα microε τις διακρατικές σχετικές

συmicroφωνίες - εξακολουθούσαν microέχρι πρόσφατα να στερούνται την ιδιότητα του πολίτη28

Από την άλλη microεριά τώρα που αποκτούν νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα περιορίζεται το δικαίωmicroα της

microετακίνησης και της δυνατότητας microετανάστευσης γενικότερα Υπάρχουν διάφορες

απόψεις αναφορικά microε τη φύση της ιδιότητας του πολίτη σε σχέση microε την εγκατάσταση

και τα δικαιώmicroατα του ατόmicroου ενώ σηmicroαντικά πολιτικά ζητήmicroατα εγείρονται κυρίως γύρω

από τη διπλή υπηκοότητα σε σχέση microε το εθνικό κράτος και την ιθαγένεια ειδικά όσον

αφορά laquoστην διπλή πίστηraquo29

Προτείνεται λοιπόν η εναλλακτική λύση των ανθρώπινων δικαιωmicroάτων που θα

οριστούν για να προσφέρουν εξασφάλιση σε κάθε άτοmicroο που ζει και εργάζεται σε microια

κοινότητα ανεξάρτητα από την εθνική προέλευση και την τυπική υπηκοότητα Το

επιδεινωθεί Οι όποιες microεταβολές των δεικτών της φτώχειας προς το καλύτερο συνοδεύονται από αυξανόmicroενη ανισότητα httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf 28 Αυτό έπαψε πλέον να ισχύει Το 2000 microια αλλαγή στο γερmicroανικό νόmicroο δίνει στα παιδιά microεταναστών που γεννιούνται εκεί τη γερmicroανική υπηκοότητα microε την προϋπόθεση οι γονείς τους να έχουν κατοικήσει νόmicroιmicroα στη χώρα για οκτώ χρόνια τουλάχιστον Και ο όρος guest worker έχει χάσει την νοηmicroατική φόρτιση που τον χαρακτήριζε 29 T H Marshall T Bottomore (σελ 179)

13

περιεχόmicroενό τους θεωρείται ότι περισσότερο αρmicroόζει στη σηmicroερινή πραγmicroατικότητα30 από

το προηγούmicroενο περιεχόmicroενο της ιδιότητας του πολίτη που εmicroπεριέχει την εντοπιότητα31

Σήmicroερα ζούmicroε σε έναν laquomicroετα-εθνικό αστερισmicroόraquo όρο που χρησιmicroοποιεί ο Juumlrgen

Habermas εννοώντας ότι το παραδοσιακό σχήmicroα του εθνικού κράτους δεν ανταποκρίνεται

πλέον στις ανάγκες των πολυεθνοτικών και πολυπολιτισmicroικών σύγχρονων κοινωνιών ενώ

υπάρχουν περιπτώσεις όπου το εθνικό κράτος εκχωρεί microέρος της κυριαρχίας του σε άλλα

σχήmicroατα οργάνωσης όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός του Habermas

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός δεν έχει απόλυτα διαδεχθεί την πραγmicroατικότητα του

έθνους ndash κράτους ακόmicroα κι αν ο συσχετισmicroός έθνος κράτος έδαφος έχει microετασχηmicroατιστεί

Αυτό γίνεται φανερό από τις εξάρσεις εθνικισmicroού που δεν χαρακτηρίζουν microεmicroονωmicroένες

χώρες αλλά γενικότερα τον κόσmicroο Και microάλιστα τείνουν να διεθνοποιούνται όπως στην

περίπτωση των αντιπαραθέσεων ελλήνων και σλαβοmicroακεδόνων microεταναστών στον Καναδά

και στην Αυστραλία κατά τη δεκαετία του 1990 τις οποίες ο αmicroερικανός ανθρωπολόγος

Loring Danforth περιέγραψε ως laquoεθνικισmicroό σε έναν διεθνικό κόσmicroοraquo32

Ο Habermas εστιάζει την προσοχή του στους ndash κοινωνικούς οικονοmicroικούς και

ηθικοπολιτικούς ndash όρους και στις προϋποθέσεις υπό τις οποίες το σύγχρονο δυτικό και

microάλιστα το ευρωπαϊκό κράτος microπορεί να ανακτήσει την αξιοπιστία του ενώπιον της

κοινωνίας και του πολίτη Η λύση κατά τον Habermas θα πρέπει να αναζητηθεί στα αξιακά

θεmicroέλια του ευρωπαϊκού ηθικού και πολιτικού πολιτισmicroού Η laquoνεοφιλελεύθερηraquo αντίληψη

που χαρακτηρίζει αφενός την οικονοmicroική επέκταση - οργάνωση της κοινωνίας παγκοσmicroίως

και αφετέρου τις ορθολογικές επιδιώξεις του ατόmicroου θα πρέπει να ανασκευασθεί υπό το

πρίσmicroα της νεωτερικής παράδοσης της ηθικής και πολιτικής αυτονοmicroίας Τα άτοmicroα

αναπτύσσουν το πλήρες δυναmicroικό τους όχι microόνον ως όντα που αυτο-καθορίζονται

οικονοmicroικά αλλά και ως πολίτες που αυτο-νοmicroοθετούνται πολιτικά33

Για τον Habermas η σηmicroασία και ο ρόλος των εθνών - κρατών είναι ακόmicroα ισχυρά

ενώ επίσης δεν θεωρεί λύση την δηmicroιουργία ενός παγκόσmicroιου κράτους Το απορρίπτει όχι

για λόγους πραγmicroατιστικούς αλλά για λόγους κανονιστικούς και δεοντολογικούς Ο

30 T H Marshall T Bottomore (σελ 181) 31 T H Marshall T Bottomore (σελ 157) 32 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 33 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003

14

κόσmicroος των εθνικών κρατών βρίσκεται microεν σε κατάσταση microετάβασης προς ένα microετα-

εθνικό σύστηmicroα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας αλλά δεν είναι η τεχνητή κατάργηση των

κρατών που έχει σηmicroασία αλλά η microετάβαση από ένα διεθνές δίκαιο που ρυθmicroίζει

διακρατικές σχέσεις σε έναν συνταγmicroατικό πατριωτισmicroό που θα εγγυάται την

προτεραιότητα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας των πολιτών34 Έναν πατριωτισmicroό που οδηγεί

στην ανάπτυξη microεταξύ πολιτών του λεγόmicroενου civic spirit τη νοοτροπία δηλαδή του

ανθρώπου που είναι δηmicroοκρατικά συνεπής κοινωνικά και οικολογικά ευαίσθητος και

πολιτισmicroικά ανεκτικός στην ετερότητα

Μια επιπλέον πρόταση γεννηmicroένη από τις συνθήκες της σύγχρονης εποχής

microετατοπίζει την έννοια από την εστίασή της στα νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα στην έννοια της

κοινωνικής διαδικασίας microέσα από την οποία άτοmicroα και κοινωνικές οmicroάδες εmicroπλέκονται

ενεργά στην διεκδίκηση και επέκταση ή και απώλεια δικαιωmicroάτων microέσω της ενεργού

συmicromicroετοχής35 Έτσι αναδύεται ο ρόλος των microητροπόλεων των κοσmicroοπολιτικών Global

Cities χώρων ευνοϊκών για τη ροή και διακίνηση ιδεών και κεφαλαίου προϊόντων και

κουλτούρας και microαζί αναδύεται και η έννοια του κοσmicroοπολίτη Σrsquo αυτήν η δύναmicroη της

κουλτούρας είναι τόσο ισχυρή ως προς τον προσδιορισmicroό του πολίτη που αναιρεί το

περιεχόmicroενό της ως τώρα Μιλάmicroε για microια microετα-εθνική ιδιότητα του πολίτη Σrsquo αυτήν την

περίπτωση αναζητείται ο ρόλος της Πόλης ως φορέα διαφύλαξης του πολίτη ndash του

κοσmicroοπολίτη που χαρακτηρίζεται από κινητικότητα εκκοσmicroίκευση αποδοχή της

υβριδικότητας και ανεκτικότητα36

Ο κοσmicroο-πολίτης

Μόνο που αναρωτιέmicroαι πώς microπορεί να επιτευχθεί ένα τέτοιο είδος ndash εξαιρετικού

στη θεωρητική του σύλληψη ndash πολίτη όταν microε βάση την πραγmicroατικότητα των ανισοτήτων

που επεκτείνονται σε τοπικό αλλά και σε παγκόσmicroιο επίπεδο ακόmicroα εντονότερα και

νοmicroιmicroοποιούνται από τις αρχές της παγκοσmicroιοποιηmicroένης οικονοmicroίας την ιδιότητα αυτή του

πολίτη microπορούν να την απολαmicroβάνουν microόνον οι αντίστοιχοι gentlemen του A Marshall

της σηmicroερινής εποχής Η τυπική νοmicroική ισότητα στην απόλαυση των δικαιωmicroάτων αλλά

και η κοινωνικά ουδέτερη έννοια της ιδιότητας του πολίτη microπορούν να χρησιmicroοποιηθούν

και συχνότατα χρησιmicroοποιούνται ως εργαλεία αποκλεισmicroού των microη ανηκόντων στο

κυρίαρχο microοντέλο laquoπολίτηraquo Συνεπώς για να προχωρήσουmicroε προς microορφές στις οποίες να

34 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 (σελ 257) 35 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 (σελ 5) 36 Isin (σελ 245-247)

15

ανταποκρίνεται η συνεχώς microεταβαλλόmicroενη σύνθεση των κοινωνιών πρέπει να λάβουmicroε

υπόψη τις υφιστάmicroενες κοινωνικές αλλά και οικονοmicroικές ανισότητες και αποκλεισmicroούς και

να λειτουργήσουmicroε προς την εξάλειψή τους Επιπλέον η βαθιά αποδοχή και η ειλικρινής

λειτουργία των ίδιων των πολιτών προς microια παγκόσmicroια κοινότητα αmicroοιβαίου σεβασmicroού

προϋποθέτει παιδεία σεβασmicroό κατrsquo αρχήν στον άmicroεσα πλησίον και όχι θεωρητικά και εξ

αποστάσεως αλλά και εξοmicroοίωση όλων microεταξύ τους πράγmicroα που πολύ απέχει από τη

σηmicroερινή αλλά και την άmicroεσα τουλάχιστον επικείmicroενη πραγmicroατικότητα

16

Η Ι∆ΙΟΤΥΠΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α

Η ΣΤΑΜΠΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ laquoΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣraquo

Στην ενότητα αυτή θα παρουσιάσω microια συνοπτική περιγραφή της ιδιαιτερότητας της

ελληνικής κοινωνίας σε σχέση microε τη δυτική Τονίζω το laquoσυνοπτικήraquo η διαmicroόρφωση της

ιδιότητας του πολίτη αγγίζει microια σειρά από ιστορικά πολιτικά και κοινωνικά θέmicroατα τα

οποία microάλιστα αποτελούν πεδίο διαmicroάχης και παραmicroένουν αmicroφισβητούmicroενα - η συζήτηση

που πυροδότησε σχετικά πρόσφατα το έργο του Huntington αποτελεί σαφή απόδειξη Στην

παρούσα εργασία όmicroως θα αναφερθώ σύντοmicroα και επιλεκτικά στα κυριότερα σηmicroεία και

microόνον όσον αφορά στην ελληνική κοινωνία αποφεύγοντας γενικότερες θεωρήσεις περί

laquoανατολικούraquo και laquoδυτικούraquo microοντέλου εξέλιξης που θα microπορούσαν να γεννήσουν

περαιτέρω θέmicroατα συζήτησης τα οποία δεν είναι εφικτό να συζητηθούν εδώ

Ως κοινωνία microε ιδιαίτερη ιστορική πορεία καθυστερηmicroένη εκβιοmicroηχάνιση και κατά

συνέπεια σχετική αδυναmicroία οmicroαλής λειτουργίας κοινωνίας πολιτών37 η ελληνική κοινωνία

εξακολουθεί να διατηρεί έναν ιδιαίτερο δυϊκό χαρακτήρα38 Βασικές όψεις είναι δύο

κουλτούρες αντίθετες και ανταγωνιστικές microεταξύ τους microε τη microία να χαρακτηρίζεται από

αγκίστρωση σε παραδόσεις και την άλλη να έχει ευρύτερο laquoεκσυγχρονιστικόraquo

εξωστρεφή προσανατολισmicroό Οι καταβολές της microιας πλευράς της ελληνικής πολιτικής

κουλτούρας της laquoπαρωχηmicroένηςraquo39 ή αυτόχθονης εσωστρεφούς και ξενόφοβης40 πρέπει

να αναζητηθούν στα αδύναmicroα κοινωνικά στρώmicroατα της βυζαντινής και οθωmicroανικής

περιόδου Η εσωστρεφής πολιτική κουλτούρα χαρακτηρίζεται από

bull Ένα σύνδροmicroο πολιτισmicroικής κατωτερότητας απέναντι στο δυτικό κόσmicroο σε

συνδυασmicroό microε microια δυσανάλογα υπερβολική εικόνα της σηmicroασίας της Ελλάδας που

έχει την τάση να οδηγεί σε laquomicroια συνωmicroοτική ερmicroηνεία των γεγονότωνraquo41

bull Μια διάχυτη και υπερβολική αλλά και εύθραυστη αίσθηση εθνικισmicroού

37 Ο Alexander Gerschenkron ήταν από τους πρώτους που έδειξαν ότι όσο νωρίτερα επέρχεται η εmicroπειρία της εκβιοmicroηχάνισης τόσο ισχυρότερος είναι ο ρόλος που παίζει η κοινωνία των πολιτών στον πολιτισmicroικό οικονοmicroικό κοινωνικό και πολιτικό σχηmicroατισmicroό που συνδέεται microε αυτήν την εmicroπειρία ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης (σελ 29) 38 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αθήνα Αλεξάνδρεια 2000 39 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 40 Οι δεύτεροι χαρακτηρισmicroοί οφείλονται στον Μουζέλη 41 Σε αυτό το σηmicroείο ο Ν ∆ήmicroου στη lsquo∆υστυχία του να είσαι Έλληναςrsquo υποστηρίζει ότι ο Έλληνας έχει ένα διπλό Εθνικό Σύmicroπλεγmicroα Κατωτερότητας ένα απέναντι στο χρόνο (απέναντι στους προγόνους του) κι ένα απέναντι στο χώρο (απέναντι στους Ευρωπαίους)

17

bull Μια ιδιαίτερη αντίληψη για τη δηmicroοκρατία και την ιδιότητα του πολίτη η οποία

διαχρονικά έπαιξε προβληmicroατικό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις

που επηρέασαν τη διαδικασία εκδηmicroοκρατισmicroού στην Ελλάδα Στο κράτος

αποδίδεται κυρίαρχος ρόλος ενώ τα πολιτικά και αστικά δικαιώmicroατα εκπηγάζουν

από αυτό και δεν ενυπάρχουν στα άτοmicroα42

bull Την χαρακτηρίζει ακόmicroα τοπικισmicroός επαρχιωτισmicroός και λανθάνων αυταρχισmicroός

Η κουλτούρα της άλλης κατεύθυνσης της microεταρρυθmicroιστικής της οποίας τις απαρχές

βρίσκουmicroε στις κοινότητες της ελληνικής διασποράς στο χώρο της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας στα κοινωνικά στρώmicroατα και τις ελίτ που ταυτίζονται microε δραστηριότητες

πολιτισmicroικές οικονοmicroικές και πολιτικές συνδεδεmicroένες microε το διεθνές σύστηmicroα

χαρακτηρίζεται από

bull Κοσmicroικότητα και εξωστρέφεια στον προσανατολισmicroό της

bull Εmicroπνέεται από τα έθνη της βιοmicroηχανικής ∆ύσης

bull Πρόκειται για κουλτούρα microε microεταρρυθmicroιστικές laquoεκσυγχρονιστικέςraquo τάσεις

Οι δύο κουλτούρες είναι διαρθρωmicroένες microε τέτοιο τρόπο που καmicroία από τις δύο δεν microπορεί

να επιβάλει microόνιmicroα τη λογική της στην άλλη Αντίθετα πότε η microία και πότε η άλλη

επικρατεί ανάλογα microε την οικονοmicroική και κοινωνικοπολιτική συγκυρία43 Πέραν αυτού

διαποτίζουν τόσο τις διάφορες ελίτ όσο και το ευρύτερο κοινό ενώ βρίσκονται microέσα σε

όλα τα κόmicromicroατα και ο δυϊκός τους χαρακτήρας υπερβαίνει όλες τις άλλες τοmicroές που

εκφράζονται από τον κοmicromicroατικό ανταγωνισmicroό44

Η θρησκευτική και πολιτική κληρονοmicroιά του Βυζαντίου είναι microια πολύ βασική

παράmicroετρος που εξηγεί σηmicroαντικές πλευρές της σύγχρονης ελληνικής κουλτούρας

∆ιατηρήθηκε συντηρήθηκε και ενσωmicroατώθηκε microέχρι και στις τρέχουσες διαδικασίες

παραγωγής και αναπαραγωγής των σχέσεων εξουσίας Ο ∆εmicroερτζής την χαρακτηρίζει ως

laquoπαρελθούσα-παρούσαraquo ιστορία εφόσον αποτελεί στοιχείο της ατοmicroικής και συλλογικής

42 Παράλληλα τα ατοmicroικά πολιτικά δικαιώmicroατα δεν ενσωmicroατώθηκαν microε καθαρά δυτικό τρόπο Για παράδειγmicroα ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές στις αρχές του 20ου αιώνα η ψήφος των κολλήγων θεωρείτο ότι ανήκε στους microεγάλους γαιοκτήmicroονες ndash αυτό το microοντέλο διατηρήθηκε microέχρι την microετέπειτα αστικοποίηση και επηρέασε τη διαmicroόρφωση των γνωστών πελατειακών σχέσεων microεταξύ βουλευτή-ψηφοφόρου 43 Νίκος Μουζέλης Το αληθινό πρόσωπο του παρανοϊκού εθνικισmicroού Το ΒΗΜΑ 13061999 44 Νίκος ∆εmicroερτζής Εισαγωγή στην ελληνική πολιτική κουλτούρα στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 25)

18

ταυτότητας των Ελλήνων45 Η επίδρασή της δε microπορεί να εντοπιστεί αφενός στο επίπεδο

της θεσmicroικής οργάνωσης και αφετέρου στο επίπεδο της πολιτικής συmicroπεριφοράς

Στην Ανατολή στο πλαίσιο τόσο της βυζαντινής όσο και της οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας και αντίθετα προς microια βασική προϋπόθεση της νεωτερικότητας της ∆ύσης

που είναι ο διαχωρισmicroός της κοσmicroικής και θρησκευτικής εξουσίας η εκκλησία διαπλέκεται

στενά microε το κράτος Κράτος και Εκκλησία αλληλοσυνδέονταν στο βαθmicroό που το κράτος

της παραχωρούσε υλική προστασία και βοήθεια ενώ η εκκλησία κατοχύρωνε για

λογαριασmicroό του κράτους την απαραίτητη νοmicroιmicroοποίηση και υποστήριξη για την

αναπαραγωγή του Οι στενοί δεσmicroοί κράτους και εκκλησίας στην Ανατολή και οι

εξωκοσmicroικοί προσανατολισmicroοί της ορθοδοξίας συνέβαλαν στη διατήρηση του Βυζαντίου

για πάνω από δέκα αιώνες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι υποκατέστησε ποτέ η Εκκλησία το

κράτος κατά τη Βυζαντινή περίοδο Υπαγόταν στην κοσmicroική εξουσία ενώ οι αυτοκράτορες

όχι microόνο διόριζαν τους πατριάρχες αλλά microπορούσαν και να τους καθαιρέσουν Πρόκειται

microάλλον για ένα καθεστώς κρατικοποιηmicroένης θρησκείας που διατηρήθηκε και υπό την

οθωmicroανική κυριαρχία και έχει δοmicroήσει και πρότυπα πολιτικής συmicroπεριφοράς

Ένας από τους τρόπους microε τους οποίους συντελέστηκε αυτό έχει και εσωτερικό

χαρακτήρα αν σκεφτούmicroε τον τρόπο microε τον οποίο συλλαmicroβάνει τον εαυτό του το άτοmicroο σε

σχέση microε το θεό Ο άνθρωπος εννοιολογείται ως microέλος της ευχαριστηριακής κοινότητας

των πιστών έννοια αποmicroακρυσmicroένη από microια ατοmicroοκεντρική αντίληψη του υποκειmicroένου ως

πολίτη Ο άνθρωπος βρίσκεται σε άmicroεση εξάρτηση από το θεό microε τον οποίο καλείται να

βιώσει microια πρόσωπο microε πρόσωπο σχέση αmicroεσότητας Αυτό δεν έχει microεταφυσική microόνο

πλευρά Αφορά και τον τρόπο microε τον οποίο ο άνθρωπος αφού εσωτερικεύσει το επίσηmicroο

δόγmicroα το εξωτερικεύει microετά στον καθηmicroερινό του βίο Πέραν αυτού στους κόλπους της

ορθοδοξίας επιβίωσε ένα πλήθος microαγικών πρακτικών δεισιδαιmicroονιών και προληπτικών

συνηθειών ενώ παράλληλα η πεποίθηση για το βέβαιο τέλος του κόσmicroου τούτου και η

προσmicroονή microιας εξωκόσmicroιου διόδου σωτηρίας σε συνδυασmicroό microε την έλλειψη θεσmicroικών

εγγυήσεων έφτιαξαν ένα άνθρωπο microε βαθιά δυσπιστία απέναντι στο κράτος και έντονη

45 Νίκος ∆εmicroερτζής Η επιλεκτική παράδοση της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 52)

19

microοιρολατρία46 που πολύ απείχε από την ανάπτυξη αισθήmicroατος δηmicroόσιας ευθύνης και

ελεύθερου πολίτη47

Το Βυζάντιο microπορεί να ενταχθεί στις κεντροποιηmicroένες γραφειοκρατικές

αυτοκρατορίες πατριmicroονιαλιστικού χαρακτήρα όπου το στρατιωτικό και διοικητικό

προσωπικό εξαρτάται άmicroεσα από τη βούληση του ανώτατου άρχοντα παράδοση που

εντάθηκε στο πλαίσιο του σουλτανισmicroού Οι σχέσεις τους δηλαδή δεν ρυθmicroίζονταν από microια

κάποια θεσmicroοθετηmicroένη διευθέτηση αλλά κατά περίπτωση microπορούσαν να ρυθmicroιστούν από

την προσωπική θέληση του αυτοκράτορα microε τη βοήθεια microιας αφάνταστα πολυδαίδαλης

γραφειοκρατικής microηχανής Αυτό συνέβαινε παρά την πολύπλοκη νοmicroική κωδικοποίηση

που ανέπτυξαν οι Βυζαντινοί βασισmicroένοι στο ρωmicroαϊκό δίκαιο αφού η δεσπόζουσα

αντίληψη για το νόmicroο είχε αυτοκρατορική υφή και δεν στηριζόταν σε microια laquoσυmicroβολαιακήraquo

αναγνώριση του ατόmicroου ως υποκείmicroενο δικαίου και δικαιωmicroάτων Η εξάρτηση του

συστήmicroατος κυριαρχίας από το πρόσωπο του αυτοκράτορα και η απουσία θεσmicroικών

δεσmicroευτικών ρυθmicroίσεων των σχέσεων εξουσίας ενίσχυσαν την εξωθεσmicroική ρύθmicroιση του

πελατειακού συστήmicroατος ενώ παράλληλα η έλλειψη microιας παράδοσης δικαιωmicroάτων και

κοινωνικού συmicroβολαίου απέτρεψε την ανάδυση του ατόmicroου ως πολίτη microε απαράγραπτα

δικαιώmicroατα

Η ορθολογική ανάγκη της επιβίωσης και ο απρόβλεπτος χαρακτήρας των

κοινωνικών και κυρίως οικονοmicroικών ρυθmicroίσεων καλλιέργησε τόσο microέσα στα πλαίσια των

κοινοτήτων (ως πρωταρχικών διοικητικών ενοτήτων) όσο και της οικογένειας (ως βασικής

microονάδας ασφάλειας) τακτικές οικογενειοκρατίας διαφθοράς δωροληψίας ευνοιοκρατίας

και microεροληψίας48 Επιπλέον η ξενοφοβία αλλά και κυρίως ο αντιδυτικισmicroός που

χαρακτηρίζει ένα σηmicroαντικό τmicroήmicroα της ελληνικής κοινωνίας οφείλει πολλά στην

46 Είναι χαρακτηριστικό του ρόλου εκπροσώπων του κλήρου αλλά και της microοιρολατρίας ότι στα πρώτα χρόνια microετά την άλωση οι απόψεις του Γεννάδιου Σχολάριου πρώτου πατριάρχη microετά την άλωση βοήθησαν τα microέγιστα το σουλτάνο να επικρατήσει χωρίς ιδιαίτερα προβλήmicroατα Κατά την άποψή του εmicroφανίζεται ο ίδιος ο laquoΘεόςraquo και επιβάλλει τη θλίψη στους χριστιανούς σαν τιmicroωρία για τη ζωή που microέχρι τότε έκαναν Οι διωγmicroοί των χριστιανών microετά την άλωση είναι κάτι το φυσιολογικόmiddot έτσι φεύγει και η ευθύνη από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην πτώση του κράτους Η κακοδιοίκηση όπως και η διαmicroάχη microεταξύ των παραγόντων της εκκλησίας ενωτικών και ανθενωτικών δεν παίζουν κανένα ρόλο Ο ένοχος είναι ο λαός και θα πρέπει να πληρώσει για τις ανοmicroίες του

47 (∆εmicroερτζής σελ 64-65) 48 (∆εmicroερτζής σελ 62-67)

20

laquoαντιλατινικήraquo και laquoαντιφραγκικήraquo στάση των Βυζαντινών και της Ορθόδοξης

Εκκλησίας Εκεί έχει και τις ρίζες της η διαmicroάχη περί της εθνικής ελληνικής ταυτότητας

και της ελληνικότητας Έλλην Γραικός Ρωmicroιός

Μετά την άλωση ο βυζαντινός κρατικός microηχανισmicroός αντικαθίσταται από τη

θεοκρατική και οριακά δεσποτική οθωmicroανική διοίκηση Οικονοmicroικά κοινωνικά και

στρατιωτικά η οθωmicroανική αυτοκρατορία ήταν ένα microεσαιωνικό κράτος που παρέmicroεινε

όπως και το Βυζάντιο ανεπηρέαστο από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις Ανώτατος πολιτικός και

θρησκευτικός άρχοντας ήταν ο Σουλτάνος ο οποίος ασκούσε εξουσία ζωής και θανάτου

πάνω στους υπηκόους του ενώ ρόλο πρωθυπουργού είχαν οι Μεγάλοι Βεζίρηδες και

συmicroβουλευτικό ρόλο το αυτοκρατορικό ∆ιβάνι Παρά τη microεγάλη τους δύναmicroη και την

άσκηση ουσιαστικά του κύριου microέρους της εξουσίας οι Βεζίρηδες ήταν ευάλωτοι στις

διαθέσεις των σουλτάνων όπως ευάλωτοι ήταν και όλοι όσοι απολάmicroβαναν κατά καιρούς

προνόmicroια συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των Ελλήνων που κατείχαν υψηλά αξιώmicroατα Από αυτήν

την άποψη στο σύνολο των υποδούλων ανώτερες τάξεις και λαός microοιράζονταν την ίδια

ανασφάλεια απέναντι στην χωρίς έλεγχο ισχύ των αποφάσεων του σουλτάνου Η χρήση

του ονόmicroατος laquoραγιάςraquo για τους microη microουσουλmicroάνους υπηκόους της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας δηλώνει σε ένα βαθmicroό τη στάση της αυτοκρατορίας απέναντι στους

υποτελείς 49

Μια από τις πλέον αρνητικές όψεις της Υψηλής Πύλης ήταν η διαφθορά και οι

δωροδοκίες τις οποίες οι διοικητικοί παράγοντες ανήγαγαν σε διαχειριστικό καθεστώς Οι

Πασάδες και οι Οσποδάροι που διηύθυναν τις επαρχίες και τα υποτελή κράτη εξαγόραζαν

τις θέσεις τους σε υπέρογκες τιmicroές και κατόπιν έκαναν περιουσίες επιβαρύνοντας microε ακόmicroη

microεγαλύτερες φορολογίες τους υπηκόους τους Με αυτόν τον τρόπο οι αγροτικοί πληθυσmicroοί

περιήλθαν σε microεγάλη εξαθλίωση

Η επιβίωση του κράτους συνδεόταν άmicroεσα microε τη δύναmicroη του στρατού και οι ίδιοι

οι σουλτάνοι εξαγόραζαν την εύνοια των στρατιωτικών τmicroηmicroάτων και κυρίως των

Γενίτσαρων microε microεγάλα δώρα Οι αξιωmicroατικοί κατείχαν φέουδα (τιmicroάρια) κατά το

βυζαντινό πρότυπο που παρέχονταν από τον σουλτάνο και επιτηρούσαν τους χωρικούς

που εργάζονταν στη γη τους Επίσης καρπώνονταν τα εισοδήmicroατα που προέρχονταν από

τα φέουδα εις αναγνώριση της στρατιωτικής υπηρεσίας τους προς τον σουλτάνο Με τον

49 rayah from Turkish raiyve herd flock (Collins English Dictionary 1994) Η λέξη δηλώνει το υποταγmicroένο κοπάδι και η έννοιά της επεκτάθηκε στο να δηλώνει τον δουλοπρεπή

21

τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ο έλεγχος των εδαφών κύριο στοιχείο κάθε συγκεντρωτικού

καθεστώτος και επιτυγχάνεται η οικονοmicroική εξάρτησή τους Είναι φανερό λοιπόν ότι οι

οικονοmicroικές δοσοληψίες καθόριζαν αποφασιστικά και σχεδόν ολοκληρωτικά τη λειτουργία

της αυτοκρατορίας αλλά και της νοοτροπίας κατακτητών και κατακτηmicroένων Εξάλλου η

laquoαδιαφορίαraquo του κεντρικού κράτους για τα τοπικά ζητήmicroατα εξηγείται αν αναλογιστεί

κανείς ότι είναι ευκολότερος ο έλεγχος των εδαφών microε την επιβολή φορολογίας από την

προσπάθεια νοmicroικής ένωσής τους

Είναι ενδιαφέρον και κεντρικό στοιχείο της περιόδου η ευνοϊκή σε σχέση microε τους

ειδωλολάτρες microεταχείριση της χριστιανικής Εκκλησίας απόρροια ενός κανόνα του ιερού

microουσουλmicroανικού δικαίου που ταυτίζει το έθνος microε τη θρησκεία microε αποτέλεσmicroα ο

θρησκευτικός αρχηγός να αναγνωρίζεται ως εθνάρχης Θέση που εύκολα αποδέχτηκαν οι

βυζαντινοί χριστιανοί για τον θρησκευτικό αρχηγό τους εφόσον επί της ουσίας δεν υπήρξε

αλλαγή στη θέση και το ρόλο της εκκλησίας ως τότε Η Οθωmicroανική εξουσία δεν

αναγνώριζε εθνικές ή φυλετικές οmicroάδες το laquoσόϊraquo δηλαδή αντιθέτως επέτρεπε την ύπαρξη

θρησκευτικών οmicroάδων των Μιλιέτ και ανεχόταν την άσκηση της λατρείας τους

παρέχοντας στον επικεφαλής περιορισmicroένη ιεροδικαστική εξουσία και δικαίωmicroα απολαβής

εισφορών Έτσι microε microια σειρά ευνοϊκών ρυθmicroίσεων υπαγορευόmicroενων από το ιερό

microουσουλmicroανικό δίκαιο και τις πολιτικές σκοπιmicroότητες της εποχής η ορθόδοξη εκκλησία

απέκτησε και laquoπολιτικό χαρακτήραraquo και αποτέλεσε έναν από τους σηmicroαντικότερους

microηχανισmicroούς συνεργασίας microε το Οθωmicroανικό κράτος Σηmicroαντικό είναι εδώ να αναφέρουmicroε

ότι η Εκκλησία έχαιρε του δικαιώmicroατος κυριότητας γαιών (βακούφια) Τα τmicroήmicroατα αυτά

γης ονοmicroάζονταν αφιερωmicroένες γαίες και είχαν παραχωρηθεί στην εκκλησιαστική διοίκηση

από το Σουλτάνο Αποτέλεσmicroα αυτού του καθεστώτος ήταν όχι microόνο ο αποκλεισmicroός της

εκκλησίας από τη φορολογία αλλά κυρίως η δηmicroιουργία microιας εκκλησιαστικής περιουσίας

Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε το σχόλιο του Μάουερ ότι microετά την απελευθέρωση το ένα

τέταρτο της συνολικής επικράτειας της απελευθερωmicroένης Ελλάδας ανήκε στην εκκλησία

Πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά τη διάρκειά της όπως και στη

συνέχεια εισήλθαν από τον ευρωπαϊκό στον ελληνικό χώρο ιδέες και αντιλήψεις για την

ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώmicroατα50 Στην laquoΕλληνική Νοmicroαρχίαraquo αποτυπώνεται

καθαρά η επεξεργασία των ιδεών αυτών από ελληνικής πλευράς Το περιεχόmicroενο της

50 Αντώνης Παπαρίζος ∆ιαφωτισmicroός Θρησκεία και παράδοση στη σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία στο Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα σήmicroερα (σελ 77)

22

Γαλλικής Επανάστασης ανασυντέθηκε διαφοροποιήθηκε και προσαρmicroόστηκε στις

ελληνικές ανάγκες Το σηmicroαντικό είναι πως όλο το πλαίσιο του ορθολογισmicroού και του

∆ιαφωτισmicroού microε όλο το πλέγmicroα των ιδεών που περιείχε για τη φύση τον άνθρωπο την

κοινωνία και την επιστήmicroη δεν αναδύθηκε αλλά microεταφέρθηκε στον ελληνικό χώρο και ο

βαθmicroός διάδοσης και αποδοχής του από τις ευρύτερες πληθυσmicroιακές microάζες αποτελεί ένα

ζήτηmicroα Είναι ψευδαίσθηση πάντως να θεωρήσουmicroε ότι από το σηmicroείο αυτό και microετά η

ελληνική κοινωνία συγκροτείται σε ανάλογο ή παρόmicroοιο βαθmicroό microε τις ευρωπαϊκές

κοινωνίες στη βάση αυτών των ίδιων αρχών του ∆ιαφωτισmicroού Ο αγροτικός και

ορθόδοξος ελληνικός πληθυσmicroός πέρα από τις κοινωνικές κατηγορίες που ασκούσαν

αστικού τύπου δραστηριότητες κατά την περίοδο της Επανάστασης και στην περίπτωση

ακόmicroη που γνώριζε τις αρχές του ∆ιαφωτισmicroού πολύ λίγο είχε επηρεαστεί από αυτές στην

καθηmicroερινή του πρακτική

Αναmicroφισβήτητα η αριστοκρατία των Φαναριωτών οι ελληνικοί πληθυσmicroοί της

διασποράς και τα εύπορα ελληνικά στρώmicroατα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώριζαν

τη σκέψη του ∆ιαφωτισmicroού πολύ πριν την Επανάσταση Κατά πάσα πιθανότητα επίσης οι

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συζητιόνταν από τους εξεγερmicroένους οπλαρχηγούς τόσο

στα στρατόπεδα όσο και στις Εθνοσυνελεύσεις όmicroως το θέmicroα είναι πόσο ο ελληνικός λαός

τις κατανόησε και υιοθέτησε σε βάθος Άλλωστε microετά τον πόλεmicroο της Ανεξαρτησίας

γνώρισε εσωτερικές εmicroφύλιες αλλά και έντονα κοινωνικές συγκρούσεις Ενδεχοmicroένως

επαναλάmicroβανε αυτονόητα τις πατροπαράδοτες microορφές σκέψης και πράξης51 Αυτές δηλαδή

που κληροδοτήθηκαν από το βυζαντινό και οθωmicroανικό του παρελθόν Πέραν αυτού οι

ίδιες οι ιδέες φαίνεται να σηmicroατοδοτούνται από ένα καθαρά ελληνικό περιεχόmicroενο

επηρεασmicroένο από τις δεδοmicroένες συνθήκες Έτσι η έννοια της ελευθερίας συνδέεται microε την

απελευθέρωση από τους Οθωmicroανούς και η έννοια της ισότητας αποδυναmicroώνεται από τις

τοπικιστικές εmicroφύλιες συγκρούσεις όσο για την έννοια της αδελφοσύνης η οποία

παρέπεmicroπε και στην αδελφοσύνη των λαών της βαλκανικής κατά το όραmicroα του Ρήγα δεν

απέδωσε πράγmicroα ούτως ή άλλως αδύνατο εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών που βίωναν

οι λαοί της βαλκανικής Προκύπτει λοιπόν το θέmicroα αν οι ιδέες αυτές είχαν κοινωνικό ή

αποκλειστικά εθνικό χαρακτήρα

Και σε επίπεδο αρχηγών όmicroως εmicroφανίζεται σύγχυση ως προς τη σύνθεση microεταξύ

των απελευθερωτικών και χειραφετητικών ιδεών από τη microια ευρωπαϊκής ή ελληνικής

51 Παπαρίζος (σελ 80)

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

10

Το νόηmicroα της ιδιότητας του πολίτη τίθεται εκ νέου στο προσκήνιο microετά το τέλος

του ψυχρού πολέmicroου και την παγκόσmicroια αναδιάταξη του κράτους microε βάση τις απαιτήσεις

της αγοράς Σαράντα χρόνια microετά τον TH Marshall το 1989 ο Tom Bottomore θα

ασκήσει κριτική στην προσέγγιση του πρώτου για την laquoηmicroιαυτόmicroατηraquo εξελικτική τάση των

δικαιωmicroάτων21 Θα στηρίξει την κριτική του σε σηmicroεία αντιξοοτήτων που χαρακτηρίζουν

τις εξελίξεις στις microετέπειτα κοινωνίες στο γεγονός ότι η δράση των κοινωνικών τάξεων

υπήρξε καταλυτική για την εξέλιξη της microορφής του πολίτη και θα στηριχθεί επίσης στην

περίπτωση της Ανατολικής Ευρώπης κατά την εποχή του λεγόmicroενου υπαρκτού

σοσιαλισmicroού όπου η microεγάλη ανάπτυξη των κοινωνικών δικαιωmicroάτων συνοδεύτηκε από

δραστικό περιορισmicroό των ατοmicroικών και πολιτικών δικαιωmicroάτων

Η απαισιόδοξη πλευρά της πραγmicroατικότητας

∆ηmicroιουργείται δηλαδή από την ίδια την ιστορική πραγmicroατικότητα ένα είδος

εmicroπλοκής σε σχέση microε αυτά που διατύπωσε ο Μάρσαλ και αφορά στο τρίτο στη σειρά

συστατικό στοιχείο της ιδιότητας του πολίτη ndash αυτό των κοινωνικών δικαιωmicroάτων ndash και

στο γεγονός ότι αποδείχτηκε ότι microπορούν να παραχωρηθούν χωρίς να παραχωρούνται

αντίστοιχα τα προηγούmicroενά τους τα πολιτικά ή τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα Η κοινωνική

προστασία των γυναικών κατά τον 19ο αι για παράδειγmicroα στηριζόταν ακριβώς στο

γεγονός ότι δεν ήταν πολίτες Άλλωστε η διαδικασία ανάπτυξης των πολιτικών

δικαιωmicroάτων microέχρι τα microέσα του 20ού αι αφορούσε microόνον τους άνδρες και το δηmicroοκρατικό

microοντέλο που οικοδοmicroήθηκε στην Ευρώπη εξ ορισmicroού δεν περιλάmicroβανε τις γυναίκες Το

φιλελεύθερο microοντέλο εξαίρεσε τις γυναίκες από την πολιτική κοινωνία και αποδέχθηκε τις

προϋπάρχουσες συνθήκες υποτέλειας σε σχέση microε το φύλο Εν ολίγοις ποτέ στις

φιλελεύθερες δηmicroοκρατίες οι γυναίκες δεν απόλαυσαν πλήρη δικαιώmicroατα στην ιδιότητα

του πολίτη Παρόλες τις διευρύνσεις της ιδιότητας του πολίτη τα τελευταία 30 χρόνια

ώστε αυτή σταδιακά να συmicroπεριλάβει microεγαλύτερα τmicroήmicroατα του πληθυσmicroού22 microόλις στον

20ο αι άρχισαν να αποκτούν έστω και τυπικά το δικαίωmicroα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι

δικαίωmicroα που οριστικά γενικεύθηκε microετά το ∆εύτερο Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο23 Σε πολλές από

τις αναπτυγmicroένες χώρες ακόmicroα αντιmicroετωπίζονται σαν υποδεέστεροι πολίτες ενώ παρόmicroοιας

microεταχείρισης τυγχάνουν και άλλες κοινωνικές οmicroάδες όπως είναι οι εθνικές microειονότητες

21 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη microετά από σαράντα χρόνια στο Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη 22 Αρχικά δικαίωmicroα ψήφου είχαν οι έχοντες περιουσία και αργότερα όλος ο ενήλικος ανδρικός πληθυσmicroός 23 T H Marshall T Bottomore (σελ 149)

11

οι microετανάστες και οι οmicroοφυλόφιλοι Αυτό επιβεβαιώνεται από την άνθηση ποικίλων

microορφών ρατσισmicroού

Φαίνεται ότι οι δοmicroές των κοινωνικών ανισοτήτων ndash και όχι τα δικαιώmicroατα όπως

λέει ο Μάρσαλ ndash είναι microια Λερναία Ύδρα24 που τη γέννηση των πολλών κεφαλών της

δύσκολα προλαβαίνουmicroε Έτσι ακόmicroα και microέσα στο πλαίσιο της ενίσχυσης των κοινωνικών

δικαιωmicroάτων microπορούν ανάλογα και microε τις εκάστοτε πολιτικές επιλογές να δηmicroιουργηθούν

νέες ανισότητες Όπως συmicroβαίνει microε την περίπτωση της εκπαίδευσης για παράδειγmicroα

όπου η διευρυmicroένη παροχή εκπαιδευτικών ευκαιριών ωθεί στη δηmicroιουργία microιας νέας δοmicroής

κοινωνικής ανισότητας σε συνάρτηση microε την ανισότητα των ικανοτήτων Μέσω δε της

διασύνδεσης της εκπαίδευσης microε την επαγγελmicroατική δοmicroή η ιδιότητα του πολίτη

λειτουργεί σαν microηχανισmicroός κοινωνικής διαστρωmicroάτωσης

Η ταξική κατανοmicroή των εισοδηmicroάτων και του πλούτου οι κοινωνικές και

οικονοmicroικές συνθήκες η microισθοδοσία ο χαρακτήρας και ο σκοπός των κοινωνικών

υπηρεσιών η ποιότητα του περιβάλλοντος η υποδοmicroή για τον ελεύθερο χρόνο και την

καλλιέργεια των τεχνών (Robson 1976) η υγεία η κατοικία όλα αυτά διαφορετικές και

αλληλοσυνδεόmicroενες πλευρές του βιοτικού επιπέδου αποτελούν ταυτόχρονα βασικό πεδίο

των κοινωνικών δικαιωmicroάτων και κατά συνέπεια της ανάπτυξης της ιδιότητας του πολίτη25

Η φτώχεια όmicroως αυξάνεται αντί να microειωθεί ενώ οι φτωχοί γίνονται πια και υπεύθυνοι για

τη φτώχεια τους όπως υπονοείται από τις ηθικές υποδηλώσεις της ονοmicroασίας laquounderclassraquo

(τάξη των απόκληρων) που χρησιmicroοποιείται σε ΗΠΑ και Βρετανία για να συmicroπεριλάβει

microια microεγάλη κατηγορία πολύ φτωχών πολιτών (Lister 1990)26 Η φτώχεια συνεπάγεται όχι

microόνο περιορισmicroό των κοινωνικών αλλά και των ατοmicroικών δικαιωmicroάτων αφού

αντικειmicroενικά περιορίζεται η δυνατότητα των φτωχών πολιτών να τα ασκούν Με τη σειρά

τους συmicroπαρασύρονται τα πολιτικά δικαιώmicroατα και microε την απώλειά τους οι φτωχοί

περιθωριοποιούνται και πολιτικά 27

24 Ο Μάρσαλ έλεγε πως τα δικαιώmicroατα είναι microια Λερναία Ύδρα Όπου ένας δικτάτορας κόβει ένα κεφάλι δικαιωmicroάτων φυτρώνουν δυο 25 T H Marshall T Bottomore (σελ 142-143) 26 T H Marshall T Bottomore (σελ 153 - 155) 27 Αν αυτό γραφόταν για το 1990 επίσηmicroα στοιχεία του ΟΗΕ (2007) έδειξαν ότι microέχρι το 2005 το 10 του παγκόσmicroιου πληθυσmicroού απολάmicroβανε το 70 του παγκόσmicroιου πλούτου Βρίσκεται ακόmicroα microακρυά ο στόχος της χιλιετίας για microείωση της φτώχειας κατά 50 ως το 2015 Η όποια βελτίωση καταγράφει ο ΟΗΕ οφείλεται κυρίως στην αναθέρmicroανση της οικονοmicroίας της Κίνας που είχε ως συνέπεια τη microείωση του ποσοστού αυτών που ζουν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας από 33 σε 166 Στις άλλες χώρες όmicroως η κατάσταση παρουσιάζει πάρα πολύ microικρή βελτίωση ή έχει

12

Επιπλέον δεν microπορούmicroε πλέον να microιλάmicroε για την ιδιότητα του πολίτη microέσα στα

πλαίσια του έθνους κράτους εφόσον υπάρχουν ήδη πολυεθνικές οντότητες όπως η

Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και όταν εντός των εθνικών συνόρων του εκάστοτε κράτους

υπάρχει πολυmicroορφία η οποία ναι microεν είχε συγκαλυφθεί microε τις προσπάθειες εθνικής

οmicroογενοποίησης των κρατών αλλά οι microειονότητες πλέον αποκτούν σιγά σιγά φωνή ενώ

καλπάζουσες αλλαγές και κοινωνικά υποκείmicroενα (πχ microετανάστες) δίνουν νέο περιεχόmicroενο

στη σύγχρονη δηmicroοκρατία Τι γίνεται λοιπόν microε τα αντίστοιχα δικαιώmicroατα οmicroάδων που

προσδιορίζονται από εθνικά και πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά διαφορετικά από τα κυρίαρχα

της κάθε χώρας Εκεί σίγουρα υπάρχει ακόmicroα άνιση κατανοmicroή

Η microετανάστευση δηmicroιούργησε αναταράξεις τόσο σε σχέση microε την τυπική όσο και

σε σχέση microε την ουσιαστική ιδιότητα του πολίτη ενώ παράλληλα οι πολιτικές που

ακολουθούνται από τις διάφορες χώρες παρουσιάζουν σηmicroαντικές αποκλίσεις αν και

γενικά αναπτύσσεται τώρα η τάση περιορισmicroού της microετανάστευσης και της πρόσβασης

στην ιδιότητα του πολίτη Για παράδειγmicroα στη Γερmicroανία παλαιότερα αν και όχι τόσο

παλιά ξένοι εργάτες (Gastarbeiter ndash εργάτες επισκέπτες) αν και εγκατεστηmicroένοι στη χώρα

από καιρό - από τις δεκαετίες του rsquo60 και rsquo70 ανάλογα microε τις διακρατικές σχετικές

συmicroφωνίες - εξακολουθούσαν microέχρι πρόσφατα να στερούνται την ιδιότητα του πολίτη28

Από την άλλη microεριά τώρα που αποκτούν νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα περιορίζεται το δικαίωmicroα της

microετακίνησης και της δυνατότητας microετανάστευσης γενικότερα Υπάρχουν διάφορες

απόψεις αναφορικά microε τη φύση της ιδιότητας του πολίτη σε σχέση microε την εγκατάσταση

και τα δικαιώmicroατα του ατόmicroου ενώ σηmicroαντικά πολιτικά ζητήmicroατα εγείρονται κυρίως γύρω

από τη διπλή υπηκοότητα σε σχέση microε το εθνικό κράτος και την ιθαγένεια ειδικά όσον

αφορά laquoστην διπλή πίστηraquo29

Προτείνεται λοιπόν η εναλλακτική λύση των ανθρώπινων δικαιωmicroάτων που θα

οριστούν για να προσφέρουν εξασφάλιση σε κάθε άτοmicroο που ζει και εργάζεται σε microια

κοινότητα ανεξάρτητα από την εθνική προέλευση και την τυπική υπηκοότητα Το

επιδεινωθεί Οι όποιες microεταβολές των δεικτών της φτώχειας προς το καλύτερο συνοδεύονται από αυξανόmicroενη ανισότητα httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf 28 Αυτό έπαψε πλέον να ισχύει Το 2000 microια αλλαγή στο γερmicroανικό νόmicroο δίνει στα παιδιά microεταναστών που γεννιούνται εκεί τη γερmicroανική υπηκοότητα microε την προϋπόθεση οι γονείς τους να έχουν κατοικήσει νόmicroιmicroα στη χώρα για οκτώ χρόνια τουλάχιστον Και ο όρος guest worker έχει χάσει την νοηmicroατική φόρτιση που τον χαρακτήριζε 29 T H Marshall T Bottomore (σελ 179)

13

περιεχόmicroενό τους θεωρείται ότι περισσότερο αρmicroόζει στη σηmicroερινή πραγmicroατικότητα30 από

το προηγούmicroενο περιεχόmicroενο της ιδιότητας του πολίτη που εmicroπεριέχει την εντοπιότητα31

Σήmicroερα ζούmicroε σε έναν laquomicroετα-εθνικό αστερισmicroόraquo όρο που χρησιmicroοποιεί ο Juumlrgen

Habermas εννοώντας ότι το παραδοσιακό σχήmicroα του εθνικού κράτους δεν ανταποκρίνεται

πλέον στις ανάγκες των πολυεθνοτικών και πολυπολιτισmicroικών σύγχρονων κοινωνιών ενώ

υπάρχουν περιπτώσεις όπου το εθνικό κράτος εκχωρεί microέρος της κυριαρχίας του σε άλλα

σχήmicroατα οργάνωσης όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός του Habermas

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός δεν έχει απόλυτα διαδεχθεί την πραγmicroατικότητα του

έθνους ndash κράτους ακόmicroα κι αν ο συσχετισmicroός έθνος κράτος έδαφος έχει microετασχηmicroατιστεί

Αυτό γίνεται φανερό από τις εξάρσεις εθνικισmicroού που δεν χαρακτηρίζουν microεmicroονωmicroένες

χώρες αλλά γενικότερα τον κόσmicroο Και microάλιστα τείνουν να διεθνοποιούνται όπως στην

περίπτωση των αντιπαραθέσεων ελλήνων και σλαβοmicroακεδόνων microεταναστών στον Καναδά

και στην Αυστραλία κατά τη δεκαετία του 1990 τις οποίες ο αmicroερικανός ανθρωπολόγος

Loring Danforth περιέγραψε ως laquoεθνικισmicroό σε έναν διεθνικό κόσmicroοraquo32

Ο Habermas εστιάζει την προσοχή του στους ndash κοινωνικούς οικονοmicroικούς και

ηθικοπολιτικούς ndash όρους και στις προϋποθέσεις υπό τις οποίες το σύγχρονο δυτικό και

microάλιστα το ευρωπαϊκό κράτος microπορεί να ανακτήσει την αξιοπιστία του ενώπιον της

κοινωνίας και του πολίτη Η λύση κατά τον Habermas θα πρέπει να αναζητηθεί στα αξιακά

θεmicroέλια του ευρωπαϊκού ηθικού και πολιτικού πολιτισmicroού Η laquoνεοφιλελεύθερηraquo αντίληψη

που χαρακτηρίζει αφενός την οικονοmicroική επέκταση - οργάνωση της κοινωνίας παγκοσmicroίως

και αφετέρου τις ορθολογικές επιδιώξεις του ατόmicroου θα πρέπει να ανασκευασθεί υπό το

πρίσmicroα της νεωτερικής παράδοσης της ηθικής και πολιτικής αυτονοmicroίας Τα άτοmicroα

αναπτύσσουν το πλήρες δυναmicroικό τους όχι microόνον ως όντα που αυτο-καθορίζονται

οικονοmicroικά αλλά και ως πολίτες που αυτο-νοmicroοθετούνται πολιτικά33

Για τον Habermas η σηmicroασία και ο ρόλος των εθνών - κρατών είναι ακόmicroα ισχυρά

ενώ επίσης δεν θεωρεί λύση την δηmicroιουργία ενός παγκόσmicroιου κράτους Το απορρίπτει όχι

για λόγους πραγmicroατιστικούς αλλά για λόγους κανονιστικούς και δεοντολογικούς Ο

30 T H Marshall T Bottomore (σελ 181) 31 T H Marshall T Bottomore (σελ 157) 32 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 33 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003

14

κόσmicroος των εθνικών κρατών βρίσκεται microεν σε κατάσταση microετάβασης προς ένα microετα-

εθνικό σύστηmicroα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας αλλά δεν είναι η τεχνητή κατάργηση των

κρατών που έχει σηmicroασία αλλά η microετάβαση από ένα διεθνές δίκαιο που ρυθmicroίζει

διακρατικές σχέσεις σε έναν συνταγmicroατικό πατριωτισmicroό που θα εγγυάται την

προτεραιότητα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας των πολιτών34 Έναν πατριωτισmicroό που οδηγεί

στην ανάπτυξη microεταξύ πολιτών του λεγόmicroενου civic spirit τη νοοτροπία δηλαδή του

ανθρώπου που είναι δηmicroοκρατικά συνεπής κοινωνικά και οικολογικά ευαίσθητος και

πολιτισmicroικά ανεκτικός στην ετερότητα

Μια επιπλέον πρόταση γεννηmicroένη από τις συνθήκες της σύγχρονης εποχής

microετατοπίζει την έννοια από την εστίασή της στα νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα στην έννοια της

κοινωνικής διαδικασίας microέσα από την οποία άτοmicroα και κοινωνικές οmicroάδες εmicroπλέκονται

ενεργά στην διεκδίκηση και επέκταση ή και απώλεια δικαιωmicroάτων microέσω της ενεργού

συmicromicroετοχής35 Έτσι αναδύεται ο ρόλος των microητροπόλεων των κοσmicroοπολιτικών Global

Cities χώρων ευνοϊκών για τη ροή και διακίνηση ιδεών και κεφαλαίου προϊόντων και

κουλτούρας και microαζί αναδύεται και η έννοια του κοσmicroοπολίτη Σrsquo αυτήν η δύναmicroη της

κουλτούρας είναι τόσο ισχυρή ως προς τον προσδιορισmicroό του πολίτη που αναιρεί το

περιεχόmicroενό της ως τώρα Μιλάmicroε για microια microετα-εθνική ιδιότητα του πολίτη Σrsquo αυτήν την

περίπτωση αναζητείται ο ρόλος της Πόλης ως φορέα διαφύλαξης του πολίτη ndash του

κοσmicroοπολίτη που χαρακτηρίζεται από κινητικότητα εκκοσmicroίκευση αποδοχή της

υβριδικότητας και ανεκτικότητα36

Ο κοσmicroο-πολίτης

Μόνο που αναρωτιέmicroαι πώς microπορεί να επιτευχθεί ένα τέτοιο είδος ndash εξαιρετικού

στη θεωρητική του σύλληψη ndash πολίτη όταν microε βάση την πραγmicroατικότητα των ανισοτήτων

που επεκτείνονται σε τοπικό αλλά και σε παγκόσmicroιο επίπεδο ακόmicroα εντονότερα και

νοmicroιmicroοποιούνται από τις αρχές της παγκοσmicroιοποιηmicroένης οικονοmicroίας την ιδιότητα αυτή του

πολίτη microπορούν να την απολαmicroβάνουν microόνον οι αντίστοιχοι gentlemen του A Marshall

της σηmicroερινής εποχής Η τυπική νοmicroική ισότητα στην απόλαυση των δικαιωmicroάτων αλλά

και η κοινωνικά ουδέτερη έννοια της ιδιότητας του πολίτη microπορούν να χρησιmicroοποιηθούν

και συχνότατα χρησιmicroοποιούνται ως εργαλεία αποκλεισmicroού των microη ανηκόντων στο

κυρίαρχο microοντέλο laquoπολίτηraquo Συνεπώς για να προχωρήσουmicroε προς microορφές στις οποίες να

34 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 (σελ 257) 35 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 (σελ 5) 36 Isin (σελ 245-247)

15

ανταποκρίνεται η συνεχώς microεταβαλλόmicroενη σύνθεση των κοινωνιών πρέπει να λάβουmicroε

υπόψη τις υφιστάmicroενες κοινωνικές αλλά και οικονοmicroικές ανισότητες και αποκλεισmicroούς και

να λειτουργήσουmicroε προς την εξάλειψή τους Επιπλέον η βαθιά αποδοχή και η ειλικρινής

λειτουργία των ίδιων των πολιτών προς microια παγκόσmicroια κοινότητα αmicroοιβαίου σεβασmicroού

προϋποθέτει παιδεία σεβασmicroό κατrsquo αρχήν στον άmicroεσα πλησίον και όχι θεωρητικά και εξ

αποστάσεως αλλά και εξοmicroοίωση όλων microεταξύ τους πράγmicroα που πολύ απέχει από τη

σηmicroερινή αλλά και την άmicroεσα τουλάχιστον επικείmicroενη πραγmicroατικότητα

16

Η Ι∆ΙΟΤΥΠΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α

Η ΣΤΑΜΠΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ laquoΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣraquo

Στην ενότητα αυτή θα παρουσιάσω microια συνοπτική περιγραφή της ιδιαιτερότητας της

ελληνικής κοινωνίας σε σχέση microε τη δυτική Τονίζω το laquoσυνοπτικήraquo η διαmicroόρφωση της

ιδιότητας του πολίτη αγγίζει microια σειρά από ιστορικά πολιτικά και κοινωνικά θέmicroατα τα

οποία microάλιστα αποτελούν πεδίο διαmicroάχης και παραmicroένουν αmicroφισβητούmicroενα - η συζήτηση

που πυροδότησε σχετικά πρόσφατα το έργο του Huntington αποτελεί σαφή απόδειξη Στην

παρούσα εργασία όmicroως θα αναφερθώ σύντοmicroα και επιλεκτικά στα κυριότερα σηmicroεία και

microόνον όσον αφορά στην ελληνική κοινωνία αποφεύγοντας γενικότερες θεωρήσεις περί

laquoανατολικούraquo και laquoδυτικούraquo microοντέλου εξέλιξης που θα microπορούσαν να γεννήσουν

περαιτέρω θέmicroατα συζήτησης τα οποία δεν είναι εφικτό να συζητηθούν εδώ

Ως κοινωνία microε ιδιαίτερη ιστορική πορεία καθυστερηmicroένη εκβιοmicroηχάνιση και κατά

συνέπεια σχετική αδυναmicroία οmicroαλής λειτουργίας κοινωνίας πολιτών37 η ελληνική κοινωνία

εξακολουθεί να διατηρεί έναν ιδιαίτερο δυϊκό χαρακτήρα38 Βασικές όψεις είναι δύο

κουλτούρες αντίθετες και ανταγωνιστικές microεταξύ τους microε τη microία να χαρακτηρίζεται από

αγκίστρωση σε παραδόσεις και την άλλη να έχει ευρύτερο laquoεκσυγχρονιστικόraquo

εξωστρεφή προσανατολισmicroό Οι καταβολές της microιας πλευράς της ελληνικής πολιτικής

κουλτούρας της laquoπαρωχηmicroένηςraquo39 ή αυτόχθονης εσωστρεφούς και ξενόφοβης40 πρέπει

να αναζητηθούν στα αδύναmicroα κοινωνικά στρώmicroατα της βυζαντινής και οθωmicroανικής

περιόδου Η εσωστρεφής πολιτική κουλτούρα χαρακτηρίζεται από

bull Ένα σύνδροmicroο πολιτισmicroικής κατωτερότητας απέναντι στο δυτικό κόσmicroο σε

συνδυασmicroό microε microια δυσανάλογα υπερβολική εικόνα της σηmicroασίας της Ελλάδας που

έχει την τάση να οδηγεί σε laquomicroια συνωmicroοτική ερmicroηνεία των γεγονότωνraquo41

bull Μια διάχυτη και υπερβολική αλλά και εύθραυστη αίσθηση εθνικισmicroού

37 Ο Alexander Gerschenkron ήταν από τους πρώτους που έδειξαν ότι όσο νωρίτερα επέρχεται η εmicroπειρία της εκβιοmicroηχάνισης τόσο ισχυρότερος είναι ο ρόλος που παίζει η κοινωνία των πολιτών στον πολιτισmicroικό οικονοmicroικό κοινωνικό και πολιτικό σχηmicroατισmicroό που συνδέεται microε αυτήν την εmicroπειρία ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης (σελ 29) 38 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αθήνα Αλεξάνδρεια 2000 39 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 40 Οι δεύτεροι χαρακτηρισmicroοί οφείλονται στον Μουζέλη 41 Σε αυτό το σηmicroείο ο Ν ∆ήmicroου στη lsquo∆υστυχία του να είσαι Έλληναςrsquo υποστηρίζει ότι ο Έλληνας έχει ένα διπλό Εθνικό Σύmicroπλεγmicroα Κατωτερότητας ένα απέναντι στο χρόνο (απέναντι στους προγόνους του) κι ένα απέναντι στο χώρο (απέναντι στους Ευρωπαίους)

17

bull Μια ιδιαίτερη αντίληψη για τη δηmicroοκρατία και την ιδιότητα του πολίτη η οποία

διαχρονικά έπαιξε προβληmicroατικό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις

που επηρέασαν τη διαδικασία εκδηmicroοκρατισmicroού στην Ελλάδα Στο κράτος

αποδίδεται κυρίαρχος ρόλος ενώ τα πολιτικά και αστικά δικαιώmicroατα εκπηγάζουν

από αυτό και δεν ενυπάρχουν στα άτοmicroα42

bull Την χαρακτηρίζει ακόmicroα τοπικισmicroός επαρχιωτισmicroός και λανθάνων αυταρχισmicroός

Η κουλτούρα της άλλης κατεύθυνσης της microεταρρυθmicroιστικής της οποίας τις απαρχές

βρίσκουmicroε στις κοινότητες της ελληνικής διασποράς στο χώρο της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας στα κοινωνικά στρώmicroατα και τις ελίτ που ταυτίζονται microε δραστηριότητες

πολιτισmicroικές οικονοmicroικές και πολιτικές συνδεδεmicroένες microε το διεθνές σύστηmicroα

χαρακτηρίζεται από

bull Κοσmicroικότητα και εξωστρέφεια στον προσανατολισmicroό της

bull Εmicroπνέεται από τα έθνη της βιοmicroηχανικής ∆ύσης

bull Πρόκειται για κουλτούρα microε microεταρρυθmicroιστικές laquoεκσυγχρονιστικέςraquo τάσεις

Οι δύο κουλτούρες είναι διαρθρωmicroένες microε τέτοιο τρόπο που καmicroία από τις δύο δεν microπορεί

να επιβάλει microόνιmicroα τη λογική της στην άλλη Αντίθετα πότε η microία και πότε η άλλη

επικρατεί ανάλογα microε την οικονοmicroική και κοινωνικοπολιτική συγκυρία43 Πέραν αυτού

διαποτίζουν τόσο τις διάφορες ελίτ όσο και το ευρύτερο κοινό ενώ βρίσκονται microέσα σε

όλα τα κόmicromicroατα και ο δυϊκός τους χαρακτήρας υπερβαίνει όλες τις άλλες τοmicroές που

εκφράζονται από τον κοmicromicroατικό ανταγωνισmicroό44

Η θρησκευτική και πολιτική κληρονοmicroιά του Βυζαντίου είναι microια πολύ βασική

παράmicroετρος που εξηγεί σηmicroαντικές πλευρές της σύγχρονης ελληνικής κουλτούρας

∆ιατηρήθηκε συντηρήθηκε και ενσωmicroατώθηκε microέχρι και στις τρέχουσες διαδικασίες

παραγωγής και αναπαραγωγής των σχέσεων εξουσίας Ο ∆εmicroερτζής την χαρακτηρίζει ως

laquoπαρελθούσα-παρούσαraquo ιστορία εφόσον αποτελεί στοιχείο της ατοmicroικής και συλλογικής

42 Παράλληλα τα ατοmicroικά πολιτικά δικαιώmicroατα δεν ενσωmicroατώθηκαν microε καθαρά δυτικό τρόπο Για παράδειγmicroα ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές στις αρχές του 20ου αιώνα η ψήφος των κολλήγων θεωρείτο ότι ανήκε στους microεγάλους γαιοκτήmicroονες ndash αυτό το microοντέλο διατηρήθηκε microέχρι την microετέπειτα αστικοποίηση και επηρέασε τη διαmicroόρφωση των γνωστών πελατειακών σχέσεων microεταξύ βουλευτή-ψηφοφόρου 43 Νίκος Μουζέλης Το αληθινό πρόσωπο του παρανοϊκού εθνικισmicroού Το ΒΗΜΑ 13061999 44 Νίκος ∆εmicroερτζής Εισαγωγή στην ελληνική πολιτική κουλτούρα στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 25)

18

ταυτότητας των Ελλήνων45 Η επίδρασή της δε microπορεί να εντοπιστεί αφενός στο επίπεδο

της θεσmicroικής οργάνωσης και αφετέρου στο επίπεδο της πολιτικής συmicroπεριφοράς

Στην Ανατολή στο πλαίσιο τόσο της βυζαντινής όσο και της οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας και αντίθετα προς microια βασική προϋπόθεση της νεωτερικότητας της ∆ύσης

που είναι ο διαχωρισmicroός της κοσmicroικής και θρησκευτικής εξουσίας η εκκλησία διαπλέκεται

στενά microε το κράτος Κράτος και Εκκλησία αλληλοσυνδέονταν στο βαθmicroό που το κράτος

της παραχωρούσε υλική προστασία και βοήθεια ενώ η εκκλησία κατοχύρωνε για

λογαριασmicroό του κράτους την απαραίτητη νοmicroιmicroοποίηση και υποστήριξη για την

αναπαραγωγή του Οι στενοί δεσmicroοί κράτους και εκκλησίας στην Ανατολή και οι

εξωκοσmicroικοί προσανατολισmicroοί της ορθοδοξίας συνέβαλαν στη διατήρηση του Βυζαντίου

για πάνω από δέκα αιώνες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι υποκατέστησε ποτέ η Εκκλησία το

κράτος κατά τη Βυζαντινή περίοδο Υπαγόταν στην κοσmicroική εξουσία ενώ οι αυτοκράτορες

όχι microόνο διόριζαν τους πατριάρχες αλλά microπορούσαν και να τους καθαιρέσουν Πρόκειται

microάλλον για ένα καθεστώς κρατικοποιηmicroένης θρησκείας που διατηρήθηκε και υπό την

οθωmicroανική κυριαρχία και έχει δοmicroήσει και πρότυπα πολιτικής συmicroπεριφοράς

Ένας από τους τρόπους microε τους οποίους συντελέστηκε αυτό έχει και εσωτερικό

χαρακτήρα αν σκεφτούmicroε τον τρόπο microε τον οποίο συλλαmicroβάνει τον εαυτό του το άτοmicroο σε

σχέση microε το θεό Ο άνθρωπος εννοιολογείται ως microέλος της ευχαριστηριακής κοινότητας

των πιστών έννοια αποmicroακρυσmicroένη από microια ατοmicroοκεντρική αντίληψη του υποκειmicroένου ως

πολίτη Ο άνθρωπος βρίσκεται σε άmicroεση εξάρτηση από το θεό microε τον οποίο καλείται να

βιώσει microια πρόσωπο microε πρόσωπο σχέση αmicroεσότητας Αυτό δεν έχει microεταφυσική microόνο

πλευρά Αφορά και τον τρόπο microε τον οποίο ο άνθρωπος αφού εσωτερικεύσει το επίσηmicroο

δόγmicroα το εξωτερικεύει microετά στον καθηmicroερινό του βίο Πέραν αυτού στους κόλπους της

ορθοδοξίας επιβίωσε ένα πλήθος microαγικών πρακτικών δεισιδαιmicroονιών και προληπτικών

συνηθειών ενώ παράλληλα η πεποίθηση για το βέβαιο τέλος του κόσmicroου τούτου και η

προσmicroονή microιας εξωκόσmicroιου διόδου σωτηρίας σε συνδυασmicroό microε την έλλειψη θεσmicroικών

εγγυήσεων έφτιαξαν ένα άνθρωπο microε βαθιά δυσπιστία απέναντι στο κράτος και έντονη

45 Νίκος ∆εmicroερτζής Η επιλεκτική παράδοση της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 52)

19

microοιρολατρία46 που πολύ απείχε από την ανάπτυξη αισθήmicroατος δηmicroόσιας ευθύνης και

ελεύθερου πολίτη47

Το Βυζάντιο microπορεί να ενταχθεί στις κεντροποιηmicroένες γραφειοκρατικές

αυτοκρατορίες πατριmicroονιαλιστικού χαρακτήρα όπου το στρατιωτικό και διοικητικό

προσωπικό εξαρτάται άmicroεσα από τη βούληση του ανώτατου άρχοντα παράδοση που

εντάθηκε στο πλαίσιο του σουλτανισmicroού Οι σχέσεις τους δηλαδή δεν ρυθmicroίζονταν από microια

κάποια θεσmicroοθετηmicroένη διευθέτηση αλλά κατά περίπτωση microπορούσαν να ρυθmicroιστούν από

την προσωπική θέληση του αυτοκράτορα microε τη βοήθεια microιας αφάνταστα πολυδαίδαλης

γραφειοκρατικής microηχανής Αυτό συνέβαινε παρά την πολύπλοκη νοmicroική κωδικοποίηση

που ανέπτυξαν οι Βυζαντινοί βασισmicroένοι στο ρωmicroαϊκό δίκαιο αφού η δεσπόζουσα

αντίληψη για το νόmicroο είχε αυτοκρατορική υφή και δεν στηριζόταν σε microια laquoσυmicroβολαιακήraquo

αναγνώριση του ατόmicroου ως υποκείmicroενο δικαίου και δικαιωmicroάτων Η εξάρτηση του

συστήmicroατος κυριαρχίας από το πρόσωπο του αυτοκράτορα και η απουσία θεσmicroικών

δεσmicroευτικών ρυθmicroίσεων των σχέσεων εξουσίας ενίσχυσαν την εξωθεσmicroική ρύθmicroιση του

πελατειακού συστήmicroατος ενώ παράλληλα η έλλειψη microιας παράδοσης δικαιωmicroάτων και

κοινωνικού συmicroβολαίου απέτρεψε την ανάδυση του ατόmicroου ως πολίτη microε απαράγραπτα

δικαιώmicroατα

Η ορθολογική ανάγκη της επιβίωσης και ο απρόβλεπτος χαρακτήρας των

κοινωνικών και κυρίως οικονοmicroικών ρυθmicroίσεων καλλιέργησε τόσο microέσα στα πλαίσια των

κοινοτήτων (ως πρωταρχικών διοικητικών ενοτήτων) όσο και της οικογένειας (ως βασικής

microονάδας ασφάλειας) τακτικές οικογενειοκρατίας διαφθοράς δωροληψίας ευνοιοκρατίας

και microεροληψίας48 Επιπλέον η ξενοφοβία αλλά και κυρίως ο αντιδυτικισmicroός που

χαρακτηρίζει ένα σηmicroαντικό τmicroήmicroα της ελληνικής κοινωνίας οφείλει πολλά στην

46 Είναι χαρακτηριστικό του ρόλου εκπροσώπων του κλήρου αλλά και της microοιρολατρίας ότι στα πρώτα χρόνια microετά την άλωση οι απόψεις του Γεννάδιου Σχολάριου πρώτου πατριάρχη microετά την άλωση βοήθησαν τα microέγιστα το σουλτάνο να επικρατήσει χωρίς ιδιαίτερα προβλήmicroατα Κατά την άποψή του εmicroφανίζεται ο ίδιος ο laquoΘεόςraquo και επιβάλλει τη θλίψη στους χριστιανούς σαν τιmicroωρία για τη ζωή που microέχρι τότε έκαναν Οι διωγmicroοί των χριστιανών microετά την άλωση είναι κάτι το φυσιολογικόmiddot έτσι φεύγει και η ευθύνη από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην πτώση του κράτους Η κακοδιοίκηση όπως και η διαmicroάχη microεταξύ των παραγόντων της εκκλησίας ενωτικών και ανθενωτικών δεν παίζουν κανένα ρόλο Ο ένοχος είναι ο λαός και θα πρέπει να πληρώσει για τις ανοmicroίες του

47 (∆εmicroερτζής σελ 64-65) 48 (∆εmicroερτζής σελ 62-67)

20

laquoαντιλατινικήraquo και laquoαντιφραγκικήraquo στάση των Βυζαντινών και της Ορθόδοξης

Εκκλησίας Εκεί έχει και τις ρίζες της η διαmicroάχη περί της εθνικής ελληνικής ταυτότητας

και της ελληνικότητας Έλλην Γραικός Ρωmicroιός

Μετά την άλωση ο βυζαντινός κρατικός microηχανισmicroός αντικαθίσταται από τη

θεοκρατική και οριακά δεσποτική οθωmicroανική διοίκηση Οικονοmicroικά κοινωνικά και

στρατιωτικά η οθωmicroανική αυτοκρατορία ήταν ένα microεσαιωνικό κράτος που παρέmicroεινε

όπως και το Βυζάντιο ανεπηρέαστο από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις Ανώτατος πολιτικός και

θρησκευτικός άρχοντας ήταν ο Σουλτάνος ο οποίος ασκούσε εξουσία ζωής και θανάτου

πάνω στους υπηκόους του ενώ ρόλο πρωθυπουργού είχαν οι Μεγάλοι Βεζίρηδες και

συmicroβουλευτικό ρόλο το αυτοκρατορικό ∆ιβάνι Παρά τη microεγάλη τους δύναmicroη και την

άσκηση ουσιαστικά του κύριου microέρους της εξουσίας οι Βεζίρηδες ήταν ευάλωτοι στις

διαθέσεις των σουλτάνων όπως ευάλωτοι ήταν και όλοι όσοι απολάmicroβαναν κατά καιρούς

προνόmicroια συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των Ελλήνων που κατείχαν υψηλά αξιώmicroατα Από αυτήν

την άποψη στο σύνολο των υποδούλων ανώτερες τάξεις και λαός microοιράζονταν την ίδια

ανασφάλεια απέναντι στην χωρίς έλεγχο ισχύ των αποφάσεων του σουλτάνου Η χρήση

του ονόmicroατος laquoραγιάςraquo για τους microη microουσουλmicroάνους υπηκόους της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας δηλώνει σε ένα βαθmicroό τη στάση της αυτοκρατορίας απέναντι στους

υποτελείς 49

Μια από τις πλέον αρνητικές όψεις της Υψηλής Πύλης ήταν η διαφθορά και οι

δωροδοκίες τις οποίες οι διοικητικοί παράγοντες ανήγαγαν σε διαχειριστικό καθεστώς Οι

Πασάδες και οι Οσποδάροι που διηύθυναν τις επαρχίες και τα υποτελή κράτη εξαγόραζαν

τις θέσεις τους σε υπέρογκες τιmicroές και κατόπιν έκαναν περιουσίες επιβαρύνοντας microε ακόmicroη

microεγαλύτερες φορολογίες τους υπηκόους τους Με αυτόν τον τρόπο οι αγροτικοί πληθυσmicroοί

περιήλθαν σε microεγάλη εξαθλίωση

Η επιβίωση του κράτους συνδεόταν άmicroεσα microε τη δύναmicroη του στρατού και οι ίδιοι

οι σουλτάνοι εξαγόραζαν την εύνοια των στρατιωτικών τmicroηmicroάτων και κυρίως των

Γενίτσαρων microε microεγάλα δώρα Οι αξιωmicroατικοί κατείχαν φέουδα (τιmicroάρια) κατά το

βυζαντινό πρότυπο που παρέχονταν από τον σουλτάνο και επιτηρούσαν τους χωρικούς

που εργάζονταν στη γη τους Επίσης καρπώνονταν τα εισοδήmicroατα που προέρχονταν από

τα φέουδα εις αναγνώριση της στρατιωτικής υπηρεσίας τους προς τον σουλτάνο Με τον

49 rayah from Turkish raiyve herd flock (Collins English Dictionary 1994) Η λέξη δηλώνει το υποταγmicroένο κοπάδι και η έννοιά της επεκτάθηκε στο να δηλώνει τον δουλοπρεπή

21

τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ο έλεγχος των εδαφών κύριο στοιχείο κάθε συγκεντρωτικού

καθεστώτος και επιτυγχάνεται η οικονοmicroική εξάρτησή τους Είναι φανερό λοιπόν ότι οι

οικονοmicroικές δοσοληψίες καθόριζαν αποφασιστικά και σχεδόν ολοκληρωτικά τη λειτουργία

της αυτοκρατορίας αλλά και της νοοτροπίας κατακτητών και κατακτηmicroένων Εξάλλου η

laquoαδιαφορίαraquo του κεντρικού κράτους για τα τοπικά ζητήmicroατα εξηγείται αν αναλογιστεί

κανείς ότι είναι ευκολότερος ο έλεγχος των εδαφών microε την επιβολή φορολογίας από την

προσπάθεια νοmicroικής ένωσής τους

Είναι ενδιαφέρον και κεντρικό στοιχείο της περιόδου η ευνοϊκή σε σχέση microε τους

ειδωλολάτρες microεταχείριση της χριστιανικής Εκκλησίας απόρροια ενός κανόνα του ιερού

microουσουλmicroανικού δικαίου που ταυτίζει το έθνος microε τη θρησκεία microε αποτέλεσmicroα ο

θρησκευτικός αρχηγός να αναγνωρίζεται ως εθνάρχης Θέση που εύκολα αποδέχτηκαν οι

βυζαντινοί χριστιανοί για τον θρησκευτικό αρχηγό τους εφόσον επί της ουσίας δεν υπήρξε

αλλαγή στη θέση και το ρόλο της εκκλησίας ως τότε Η Οθωmicroανική εξουσία δεν

αναγνώριζε εθνικές ή φυλετικές οmicroάδες το laquoσόϊraquo δηλαδή αντιθέτως επέτρεπε την ύπαρξη

θρησκευτικών οmicroάδων των Μιλιέτ και ανεχόταν την άσκηση της λατρείας τους

παρέχοντας στον επικεφαλής περιορισmicroένη ιεροδικαστική εξουσία και δικαίωmicroα απολαβής

εισφορών Έτσι microε microια σειρά ευνοϊκών ρυθmicroίσεων υπαγορευόmicroενων από το ιερό

microουσουλmicroανικό δίκαιο και τις πολιτικές σκοπιmicroότητες της εποχής η ορθόδοξη εκκλησία

απέκτησε και laquoπολιτικό χαρακτήραraquo και αποτέλεσε έναν από τους σηmicroαντικότερους

microηχανισmicroούς συνεργασίας microε το Οθωmicroανικό κράτος Σηmicroαντικό είναι εδώ να αναφέρουmicroε

ότι η Εκκλησία έχαιρε του δικαιώmicroατος κυριότητας γαιών (βακούφια) Τα τmicroήmicroατα αυτά

γης ονοmicroάζονταν αφιερωmicroένες γαίες και είχαν παραχωρηθεί στην εκκλησιαστική διοίκηση

από το Σουλτάνο Αποτέλεσmicroα αυτού του καθεστώτος ήταν όχι microόνο ο αποκλεισmicroός της

εκκλησίας από τη φορολογία αλλά κυρίως η δηmicroιουργία microιας εκκλησιαστικής περιουσίας

Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε το σχόλιο του Μάουερ ότι microετά την απελευθέρωση το ένα

τέταρτο της συνολικής επικράτειας της απελευθερωmicroένης Ελλάδας ανήκε στην εκκλησία

Πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά τη διάρκειά της όπως και στη

συνέχεια εισήλθαν από τον ευρωπαϊκό στον ελληνικό χώρο ιδέες και αντιλήψεις για την

ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώmicroατα50 Στην laquoΕλληνική Νοmicroαρχίαraquo αποτυπώνεται

καθαρά η επεξεργασία των ιδεών αυτών από ελληνικής πλευράς Το περιεχόmicroενο της

50 Αντώνης Παπαρίζος ∆ιαφωτισmicroός Θρησκεία και παράδοση στη σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία στο Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα σήmicroερα (σελ 77)

22

Γαλλικής Επανάστασης ανασυντέθηκε διαφοροποιήθηκε και προσαρmicroόστηκε στις

ελληνικές ανάγκες Το σηmicroαντικό είναι πως όλο το πλαίσιο του ορθολογισmicroού και του

∆ιαφωτισmicroού microε όλο το πλέγmicroα των ιδεών που περιείχε για τη φύση τον άνθρωπο την

κοινωνία και την επιστήmicroη δεν αναδύθηκε αλλά microεταφέρθηκε στον ελληνικό χώρο και ο

βαθmicroός διάδοσης και αποδοχής του από τις ευρύτερες πληθυσmicroιακές microάζες αποτελεί ένα

ζήτηmicroα Είναι ψευδαίσθηση πάντως να θεωρήσουmicroε ότι από το σηmicroείο αυτό και microετά η

ελληνική κοινωνία συγκροτείται σε ανάλογο ή παρόmicroοιο βαθmicroό microε τις ευρωπαϊκές

κοινωνίες στη βάση αυτών των ίδιων αρχών του ∆ιαφωτισmicroού Ο αγροτικός και

ορθόδοξος ελληνικός πληθυσmicroός πέρα από τις κοινωνικές κατηγορίες που ασκούσαν

αστικού τύπου δραστηριότητες κατά την περίοδο της Επανάστασης και στην περίπτωση

ακόmicroη που γνώριζε τις αρχές του ∆ιαφωτισmicroού πολύ λίγο είχε επηρεαστεί από αυτές στην

καθηmicroερινή του πρακτική

Αναmicroφισβήτητα η αριστοκρατία των Φαναριωτών οι ελληνικοί πληθυσmicroοί της

διασποράς και τα εύπορα ελληνικά στρώmicroατα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώριζαν

τη σκέψη του ∆ιαφωτισmicroού πολύ πριν την Επανάσταση Κατά πάσα πιθανότητα επίσης οι

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συζητιόνταν από τους εξεγερmicroένους οπλαρχηγούς τόσο

στα στρατόπεδα όσο και στις Εθνοσυνελεύσεις όmicroως το θέmicroα είναι πόσο ο ελληνικός λαός

τις κατανόησε και υιοθέτησε σε βάθος Άλλωστε microετά τον πόλεmicroο της Ανεξαρτησίας

γνώρισε εσωτερικές εmicroφύλιες αλλά και έντονα κοινωνικές συγκρούσεις Ενδεχοmicroένως

επαναλάmicroβανε αυτονόητα τις πατροπαράδοτες microορφές σκέψης και πράξης51 Αυτές δηλαδή

που κληροδοτήθηκαν από το βυζαντινό και οθωmicroανικό του παρελθόν Πέραν αυτού οι

ίδιες οι ιδέες φαίνεται να σηmicroατοδοτούνται από ένα καθαρά ελληνικό περιεχόmicroενο

επηρεασmicroένο από τις δεδοmicroένες συνθήκες Έτσι η έννοια της ελευθερίας συνδέεται microε την

απελευθέρωση από τους Οθωmicroανούς και η έννοια της ισότητας αποδυναmicroώνεται από τις

τοπικιστικές εmicroφύλιες συγκρούσεις όσο για την έννοια της αδελφοσύνης η οποία

παρέπεmicroπε και στην αδελφοσύνη των λαών της βαλκανικής κατά το όραmicroα του Ρήγα δεν

απέδωσε πράγmicroα ούτως ή άλλως αδύνατο εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών που βίωναν

οι λαοί της βαλκανικής Προκύπτει λοιπόν το θέmicroα αν οι ιδέες αυτές είχαν κοινωνικό ή

αποκλειστικά εθνικό χαρακτήρα

Και σε επίπεδο αρχηγών όmicroως εmicroφανίζεται σύγχυση ως προς τη σύνθεση microεταξύ

των απελευθερωτικών και χειραφετητικών ιδεών από τη microια ευρωπαϊκής ή ελληνικής

51 Παπαρίζος (σελ 80)

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

11

οι microετανάστες και οι οmicroοφυλόφιλοι Αυτό επιβεβαιώνεται από την άνθηση ποικίλων

microορφών ρατσισmicroού

Φαίνεται ότι οι δοmicroές των κοινωνικών ανισοτήτων ndash και όχι τα δικαιώmicroατα όπως

λέει ο Μάρσαλ ndash είναι microια Λερναία Ύδρα24 που τη γέννηση των πολλών κεφαλών της

δύσκολα προλαβαίνουmicroε Έτσι ακόmicroα και microέσα στο πλαίσιο της ενίσχυσης των κοινωνικών

δικαιωmicroάτων microπορούν ανάλογα και microε τις εκάστοτε πολιτικές επιλογές να δηmicroιουργηθούν

νέες ανισότητες Όπως συmicroβαίνει microε την περίπτωση της εκπαίδευσης για παράδειγmicroα

όπου η διευρυmicroένη παροχή εκπαιδευτικών ευκαιριών ωθεί στη δηmicroιουργία microιας νέας δοmicroής

κοινωνικής ανισότητας σε συνάρτηση microε την ανισότητα των ικανοτήτων Μέσω δε της

διασύνδεσης της εκπαίδευσης microε την επαγγελmicroατική δοmicroή η ιδιότητα του πολίτη

λειτουργεί σαν microηχανισmicroός κοινωνικής διαστρωmicroάτωσης

Η ταξική κατανοmicroή των εισοδηmicroάτων και του πλούτου οι κοινωνικές και

οικονοmicroικές συνθήκες η microισθοδοσία ο χαρακτήρας και ο σκοπός των κοινωνικών

υπηρεσιών η ποιότητα του περιβάλλοντος η υποδοmicroή για τον ελεύθερο χρόνο και την

καλλιέργεια των τεχνών (Robson 1976) η υγεία η κατοικία όλα αυτά διαφορετικές και

αλληλοσυνδεόmicroενες πλευρές του βιοτικού επιπέδου αποτελούν ταυτόχρονα βασικό πεδίο

των κοινωνικών δικαιωmicroάτων και κατά συνέπεια της ανάπτυξης της ιδιότητας του πολίτη25

Η φτώχεια όmicroως αυξάνεται αντί να microειωθεί ενώ οι φτωχοί γίνονται πια και υπεύθυνοι για

τη φτώχεια τους όπως υπονοείται από τις ηθικές υποδηλώσεις της ονοmicroασίας laquounderclassraquo

(τάξη των απόκληρων) που χρησιmicroοποιείται σε ΗΠΑ και Βρετανία για να συmicroπεριλάβει

microια microεγάλη κατηγορία πολύ φτωχών πολιτών (Lister 1990)26 Η φτώχεια συνεπάγεται όχι

microόνο περιορισmicroό των κοινωνικών αλλά και των ατοmicroικών δικαιωmicroάτων αφού

αντικειmicroενικά περιορίζεται η δυνατότητα των φτωχών πολιτών να τα ασκούν Με τη σειρά

τους συmicroπαρασύρονται τα πολιτικά δικαιώmicroατα και microε την απώλειά τους οι φτωχοί

περιθωριοποιούνται και πολιτικά 27

24 Ο Μάρσαλ έλεγε πως τα δικαιώmicroατα είναι microια Λερναία Ύδρα Όπου ένας δικτάτορας κόβει ένα κεφάλι δικαιωmicroάτων φυτρώνουν δυο 25 T H Marshall T Bottomore (σελ 142-143) 26 T H Marshall T Bottomore (σελ 153 - 155) 27 Αν αυτό γραφόταν για το 1990 επίσηmicroα στοιχεία του ΟΗΕ (2007) έδειξαν ότι microέχρι το 2005 το 10 του παγκόσmicroιου πληθυσmicroού απολάmicroβανε το 70 του παγκόσmicroιου πλούτου Βρίσκεται ακόmicroα microακρυά ο στόχος της χιλιετίας για microείωση της φτώχειας κατά 50 ως το 2015 Η όποια βελτίωση καταγράφει ο ΟΗΕ οφείλεται κυρίως στην αναθέρmicroανση της οικονοmicroίας της Κίνας που είχε ως συνέπεια τη microείωση του ποσοστού αυτών που ζουν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας από 33 σε 166 Στις άλλες χώρες όmicroως η κατάσταση παρουσιάζει πάρα πολύ microικρή βελτίωση ή έχει

12

Επιπλέον δεν microπορούmicroε πλέον να microιλάmicroε για την ιδιότητα του πολίτη microέσα στα

πλαίσια του έθνους κράτους εφόσον υπάρχουν ήδη πολυεθνικές οντότητες όπως η

Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και όταν εντός των εθνικών συνόρων του εκάστοτε κράτους

υπάρχει πολυmicroορφία η οποία ναι microεν είχε συγκαλυφθεί microε τις προσπάθειες εθνικής

οmicroογενοποίησης των κρατών αλλά οι microειονότητες πλέον αποκτούν σιγά σιγά φωνή ενώ

καλπάζουσες αλλαγές και κοινωνικά υποκείmicroενα (πχ microετανάστες) δίνουν νέο περιεχόmicroενο

στη σύγχρονη δηmicroοκρατία Τι γίνεται λοιπόν microε τα αντίστοιχα δικαιώmicroατα οmicroάδων που

προσδιορίζονται από εθνικά και πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά διαφορετικά από τα κυρίαρχα

της κάθε χώρας Εκεί σίγουρα υπάρχει ακόmicroα άνιση κατανοmicroή

Η microετανάστευση δηmicroιούργησε αναταράξεις τόσο σε σχέση microε την τυπική όσο και

σε σχέση microε την ουσιαστική ιδιότητα του πολίτη ενώ παράλληλα οι πολιτικές που

ακολουθούνται από τις διάφορες χώρες παρουσιάζουν σηmicroαντικές αποκλίσεις αν και

γενικά αναπτύσσεται τώρα η τάση περιορισmicroού της microετανάστευσης και της πρόσβασης

στην ιδιότητα του πολίτη Για παράδειγmicroα στη Γερmicroανία παλαιότερα αν και όχι τόσο

παλιά ξένοι εργάτες (Gastarbeiter ndash εργάτες επισκέπτες) αν και εγκατεστηmicroένοι στη χώρα

από καιρό - από τις δεκαετίες του rsquo60 και rsquo70 ανάλογα microε τις διακρατικές σχετικές

συmicroφωνίες - εξακολουθούσαν microέχρι πρόσφατα να στερούνται την ιδιότητα του πολίτη28

Από την άλλη microεριά τώρα που αποκτούν νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα περιορίζεται το δικαίωmicroα της

microετακίνησης και της δυνατότητας microετανάστευσης γενικότερα Υπάρχουν διάφορες

απόψεις αναφορικά microε τη φύση της ιδιότητας του πολίτη σε σχέση microε την εγκατάσταση

και τα δικαιώmicroατα του ατόmicroου ενώ σηmicroαντικά πολιτικά ζητήmicroατα εγείρονται κυρίως γύρω

από τη διπλή υπηκοότητα σε σχέση microε το εθνικό κράτος και την ιθαγένεια ειδικά όσον

αφορά laquoστην διπλή πίστηraquo29

Προτείνεται λοιπόν η εναλλακτική λύση των ανθρώπινων δικαιωmicroάτων που θα

οριστούν για να προσφέρουν εξασφάλιση σε κάθε άτοmicroο που ζει και εργάζεται σε microια

κοινότητα ανεξάρτητα από την εθνική προέλευση και την τυπική υπηκοότητα Το

επιδεινωθεί Οι όποιες microεταβολές των δεικτών της φτώχειας προς το καλύτερο συνοδεύονται από αυξανόmicroενη ανισότητα httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf 28 Αυτό έπαψε πλέον να ισχύει Το 2000 microια αλλαγή στο γερmicroανικό νόmicroο δίνει στα παιδιά microεταναστών που γεννιούνται εκεί τη γερmicroανική υπηκοότητα microε την προϋπόθεση οι γονείς τους να έχουν κατοικήσει νόmicroιmicroα στη χώρα για οκτώ χρόνια τουλάχιστον Και ο όρος guest worker έχει χάσει την νοηmicroατική φόρτιση που τον χαρακτήριζε 29 T H Marshall T Bottomore (σελ 179)

13

περιεχόmicroενό τους θεωρείται ότι περισσότερο αρmicroόζει στη σηmicroερινή πραγmicroατικότητα30 από

το προηγούmicroενο περιεχόmicroενο της ιδιότητας του πολίτη που εmicroπεριέχει την εντοπιότητα31

Σήmicroερα ζούmicroε σε έναν laquomicroετα-εθνικό αστερισmicroόraquo όρο που χρησιmicroοποιεί ο Juumlrgen

Habermas εννοώντας ότι το παραδοσιακό σχήmicroα του εθνικού κράτους δεν ανταποκρίνεται

πλέον στις ανάγκες των πολυεθνοτικών και πολυπολιτισmicroικών σύγχρονων κοινωνιών ενώ

υπάρχουν περιπτώσεις όπου το εθνικό κράτος εκχωρεί microέρος της κυριαρχίας του σε άλλα

σχήmicroατα οργάνωσης όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός του Habermas

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός δεν έχει απόλυτα διαδεχθεί την πραγmicroατικότητα του

έθνους ndash κράτους ακόmicroα κι αν ο συσχετισmicroός έθνος κράτος έδαφος έχει microετασχηmicroατιστεί

Αυτό γίνεται φανερό από τις εξάρσεις εθνικισmicroού που δεν χαρακτηρίζουν microεmicroονωmicroένες

χώρες αλλά γενικότερα τον κόσmicroο Και microάλιστα τείνουν να διεθνοποιούνται όπως στην

περίπτωση των αντιπαραθέσεων ελλήνων και σλαβοmicroακεδόνων microεταναστών στον Καναδά

και στην Αυστραλία κατά τη δεκαετία του 1990 τις οποίες ο αmicroερικανός ανθρωπολόγος

Loring Danforth περιέγραψε ως laquoεθνικισmicroό σε έναν διεθνικό κόσmicroοraquo32

Ο Habermas εστιάζει την προσοχή του στους ndash κοινωνικούς οικονοmicroικούς και

ηθικοπολιτικούς ndash όρους και στις προϋποθέσεις υπό τις οποίες το σύγχρονο δυτικό και

microάλιστα το ευρωπαϊκό κράτος microπορεί να ανακτήσει την αξιοπιστία του ενώπιον της

κοινωνίας και του πολίτη Η λύση κατά τον Habermas θα πρέπει να αναζητηθεί στα αξιακά

θεmicroέλια του ευρωπαϊκού ηθικού και πολιτικού πολιτισmicroού Η laquoνεοφιλελεύθερηraquo αντίληψη

που χαρακτηρίζει αφενός την οικονοmicroική επέκταση - οργάνωση της κοινωνίας παγκοσmicroίως

και αφετέρου τις ορθολογικές επιδιώξεις του ατόmicroου θα πρέπει να ανασκευασθεί υπό το

πρίσmicroα της νεωτερικής παράδοσης της ηθικής και πολιτικής αυτονοmicroίας Τα άτοmicroα

αναπτύσσουν το πλήρες δυναmicroικό τους όχι microόνον ως όντα που αυτο-καθορίζονται

οικονοmicroικά αλλά και ως πολίτες που αυτο-νοmicroοθετούνται πολιτικά33

Για τον Habermas η σηmicroασία και ο ρόλος των εθνών - κρατών είναι ακόmicroα ισχυρά

ενώ επίσης δεν θεωρεί λύση την δηmicroιουργία ενός παγκόσmicroιου κράτους Το απορρίπτει όχι

για λόγους πραγmicroατιστικούς αλλά για λόγους κανονιστικούς και δεοντολογικούς Ο

30 T H Marshall T Bottomore (σελ 181) 31 T H Marshall T Bottomore (σελ 157) 32 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 33 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003

14

κόσmicroος των εθνικών κρατών βρίσκεται microεν σε κατάσταση microετάβασης προς ένα microετα-

εθνικό σύστηmicroα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας αλλά δεν είναι η τεχνητή κατάργηση των

κρατών που έχει σηmicroασία αλλά η microετάβαση από ένα διεθνές δίκαιο που ρυθmicroίζει

διακρατικές σχέσεις σε έναν συνταγmicroατικό πατριωτισmicroό που θα εγγυάται την

προτεραιότητα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας των πολιτών34 Έναν πατριωτισmicroό που οδηγεί

στην ανάπτυξη microεταξύ πολιτών του λεγόmicroενου civic spirit τη νοοτροπία δηλαδή του

ανθρώπου που είναι δηmicroοκρατικά συνεπής κοινωνικά και οικολογικά ευαίσθητος και

πολιτισmicroικά ανεκτικός στην ετερότητα

Μια επιπλέον πρόταση γεννηmicroένη από τις συνθήκες της σύγχρονης εποχής

microετατοπίζει την έννοια από την εστίασή της στα νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα στην έννοια της

κοινωνικής διαδικασίας microέσα από την οποία άτοmicroα και κοινωνικές οmicroάδες εmicroπλέκονται

ενεργά στην διεκδίκηση και επέκταση ή και απώλεια δικαιωmicroάτων microέσω της ενεργού

συmicromicroετοχής35 Έτσι αναδύεται ο ρόλος των microητροπόλεων των κοσmicroοπολιτικών Global

Cities χώρων ευνοϊκών για τη ροή και διακίνηση ιδεών και κεφαλαίου προϊόντων και

κουλτούρας και microαζί αναδύεται και η έννοια του κοσmicroοπολίτη Σrsquo αυτήν η δύναmicroη της

κουλτούρας είναι τόσο ισχυρή ως προς τον προσδιορισmicroό του πολίτη που αναιρεί το

περιεχόmicroενό της ως τώρα Μιλάmicroε για microια microετα-εθνική ιδιότητα του πολίτη Σrsquo αυτήν την

περίπτωση αναζητείται ο ρόλος της Πόλης ως φορέα διαφύλαξης του πολίτη ndash του

κοσmicroοπολίτη που χαρακτηρίζεται από κινητικότητα εκκοσmicroίκευση αποδοχή της

υβριδικότητας και ανεκτικότητα36

Ο κοσmicroο-πολίτης

Μόνο που αναρωτιέmicroαι πώς microπορεί να επιτευχθεί ένα τέτοιο είδος ndash εξαιρετικού

στη θεωρητική του σύλληψη ndash πολίτη όταν microε βάση την πραγmicroατικότητα των ανισοτήτων

που επεκτείνονται σε τοπικό αλλά και σε παγκόσmicroιο επίπεδο ακόmicroα εντονότερα και

νοmicroιmicroοποιούνται από τις αρχές της παγκοσmicroιοποιηmicroένης οικονοmicroίας την ιδιότητα αυτή του

πολίτη microπορούν να την απολαmicroβάνουν microόνον οι αντίστοιχοι gentlemen του A Marshall

της σηmicroερινής εποχής Η τυπική νοmicroική ισότητα στην απόλαυση των δικαιωmicroάτων αλλά

και η κοινωνικά ουδέτερη έννοια της ιδιότητας του πολίτη microπορούν να χρησιmicroοποιηθούν

και συχνότατα χρησιmicroοποιούνται ως εργαλεία αποκλεισmicroού των microη ανηκόντων στο

κυρίαρχο microοντέλο laquoπολίτηraquo Συνεπώς για να προχωρήσουmicroε προς microορφές στις οποίες να

34 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 (σελ 257) 35 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 (σελ 5) 36 Isin (σελ 245-247)

15

ανταποκρίνεται η συνεχώς microεταβαλλόmicroενη σύνθεση των κοινωνιών πρέπει να λάβουmicroε

υπόψη τις υφιστάmicroενες κοινωνικές αλλά και οικονοmicroικές ανισότητες και αποκλεισmicroούς και

να λειτουργήσουmicroε προς την εξάλειψή τους Επιπλέον η βαθιά αποδοχή και η ειλικρινής

λειτουργία των ίδιων των πολιτών προς microια παγκόσmicroια κοινότητα αmicroοιβαίου σεβασmicroού

προϋποθέτει παιδεία σεβασmicroό κατrsquo αρχήν στον άmicroεσα πλησίον και όχι θεωρητικά και εξ

αποστάσεως αλλά και εξοmicroοίωση όλων microεταξύ τους πράγmicroα που πολύ απέχει από τη

σηmicroερινή αλλά και την άmicroεσα τουλάχιστον επικείmicroενη πραγmicroατικότητα

16

Η Ι∆ΙΟΤΥΠΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α

Η ΣΤΑΜΠΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ laquoΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣraquo

Στην ενότητα αυτή θα παρουσιάσω microια συνοπτική περιγραφή της ιδιαιτερότητας της

ελληνικής κοινωνίας σε σχέση microε τη δυτική Τονίζω το laquoσυνοπτικήraquo η διαmicroόρφωση της

ιδιότητας του πολίτη αγγίζει microια σειρά από ιστορικά πολιτικά και κοινωνικά θέmicroατα τα

οποία microάλιστα αποτελούν πεδίο διαmicroάχης και παραmicroένουν αmicroφισβητούmicroενα - η συζήτηση

που πυροδότησε σχετικά πρόσφατα το έργο του Huntington αποτελεί σαφή απόδειξη Στην

παρούσα εργασία όmicroως θα αναφερθώ σύντοmicroα και επιλεκτικά στα κυριότερα σηmicroεία και

microόνον όσον αφορά στην ελληνική κοινωνία αποφεύγοντας γενικότερες θεωρήσεις περί

laquoανατολικούraquo και laquoδυτικούraquo microοντέλου εξέλιξης που θα microπορούσαν να γεννήσουν

περαιτέρω θέmicroατα συζήτησης τα οποία δεν είναι εφικτό να συζητηθούν εδώ

Ως κοινωνία microε ιδιαίτερη ιστορική πορεία καθυστερηmicroένη εκβιοmicroηχάνιση και κατά

συνέπεια σχετική αδυναmicroία οmicroαλής λειτουργίας κοινωνίας πολιτών37 η ελληνική κοινωνία

εξακολουθεί να διατηρεί έναν ιδιαίτερο δυϊκό χαρακτήρα38 Βασικές όψεις είναι δύο

κουλτούρες αντίθετες και ανταγωνιστικές microεταξύ τους microε τη microία να χαρακτηρίζεται από

αγκίστρωση σε παραδόσεις και την άλλη να έχει ευρύτερο laquoεκσυγχρονιστικόraquo

εξωστρεφή προσανατολισmicroό Οι καταβολές της microιας πλευράς της ελληνικής πολιτικής

κουλτούρας της laquoπαρωχηmicroένηςraquo39 ή αυτόχθονης εσωστρεφούς και ξενόφοβης40 πρέπει

να αναζητηθούν στα αδύναmicroα κοινωνικά στρώmicroατα της βυζαντινής και οθωmicroανικής

περιόδου Η εσωστρεφής πολιτική κουλτούρα χαρακτηρίζεται από

bull Ένα σύνδροmicroο πολιτισmicroικής κατωτερότητας απέναντι στο δυτικό κόσmicroο σε

συνδυασmicroό microε microια δυσανάλογα υπερβολική εικόνα της σηmicroασίας της Ελλάδας που

έχει την τάση να οδηγεί σε laquomicroια συνωmicroοτική ερmicroηνεία των γεγονότωνraquo41

bull Μια διάχυτη και υπερβολική αλλά και εύθραυστη αίσθηση εθνικισmicroού

37 Ο Alexander Gerschenkron ήταν από τους πρώτους που έδειξαν ότι όσο νωρίτερα επέρχεται η εmicroπειρία της εκβιοmicroηχάνισης τόσο ισχυρότερος είναι ο ρόλος που παίζει η κοινωνία των πολιτών στον πολιτισmicroικό οικονοmicroικό κοινωνικό και πολιτικό σχηmicroατισmicroό που συνδέεται microε αυτήν την εmicroπειρία ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης (σελ 29) 38 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αθήνα Αλεξάνδρεια 2000 39 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 40 Οι δεύτεροι χαρακτηρισmicroοί οφείλονται στον Μουζέλη 41 Σε αυτό το σηmicroείο ο Ν ∆ήmicroου στη lsquo∆υστυχία του να είσαι Έλληναςrsquo υποστηρίζει ότι ο Έλληνας έχει ένα διπλό Εθνικό Σύmicroπλεγmicroα Κατωτερότητας ένα απέναντι στο χρόνο (απέναντι στους προγόνους του) κι ένα απέναντι στο χώρο (απέναντι στους Ευρωπαίους)

17

bull Μια ιδιαίτερη αντίληψη για τη δηmicroοκρατία και την ιδιότητα του πολίτη η οποία

διαχρονικά έπαιξε προβληmicroατικό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις

που επηρέασαν τη διαδικασία εκδηmicroοκρατισmicroού στην Ελλάδα Στο κράτος

αποδίδεται κυρίαρχος ρόλος ενώ τα πολιτικά και αστικά δικαιώmicroατα εκπηγάζουν

από αυτό και δεν ενυπάρχουν στα άτοmicroα42

bull Την χαρακτηρίζει ακόmicroα τοπικισmicroός επαρχιωτισmicroός και λανθάνων αυταρχισmicroός

Η κουλτούρα της άλλης κατεύθυνσης της microεταρρυθmicroιστικής της οποίας τις απαρχές

βρίσκουmicroε στις κοινότητες της ελληνικής διασποράς στο χώρο της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας στα κοινωνικά στρώmicroατα και τις ελίτ που ταυτίζονται microε δραστηριότητες

πολιτισmicroικές οικονοmicroικές και πολιτικές συνδεδεmicroένες microε το διεθνές σύστηmicroα

χαρακτηρίζεται από

bull Κοσmicroικότητα και εξωστρέφεια στον προσανατολισmicroό της

bull Εmicroπνέεται από τα έθνη της βιοmicroηχανικής ∆ύσης

bull Πρόκειται για κουλτούρα microε microεταρρυθmicroιστικές laquoεκσυγχρονιστικέςraquo τάσεις

Οι δύο κουλτούρες είναι διαρθρωmicroένες microε τέτοιο τρόπο που καmicroία από τις δύο δεν microπορεί

να επιβάλει microόνιmicroα τη λογική της στην άλλη Αντίθετα πότε η microία και πότε η άλλη

επικρατεί ανάλογα microε την οικονοmicroική και κοινωνικοπολιτική συγκυρία43 Πέραν αυτού

διαποτίζουν τόσο τις διάφορες ελίτ όσο και το ευρύτερο κοινό ενώ βρίσκονται microέσα σε

όλα τα κόmicromicroατα και ο δυϊκός τους χαρακτήρας υπερβαίνει όλες τις άλλες τοmicroές που

εκφράζονται από τον κοmicromicroατικό ανταγωνισmicroό44

Η θρησκευτική και πολιτική κληρονοmicroιά του Βυζαντίου είναι microια πολύ βασική

παράmicroετρος που εξηγεί σηmicroαντικές πλευρές της σύγχρονης ελληνικής κουλτούρας

∆ιατηρήθηκε συντηρήθηκε και ενσωmicroατώθηκε microέχρι και στις τρέχουσες διαδικασίες

παραγωγής και αναπαραγωγής των σχέσεων εξουσίας Ο ∆εmicroερτζής την χαρακτηρίζει ως

laquoπαρελθούσα-παρούσαraquo ιστορία εφόσον αποτελεί στοιχείο της ατοmicroικής και συλλογικής

42 Παράλληλα τα ατοmicroικά πολιτικά δικαιώmicroατα δεν ενσωmicroατώθηκαν microε καθαρά δυτικό τρόπο Για παράδειγmicroα ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές στις αρχές του 20ου αιώνα η ψήφος των κολλήγων θεωρείτο ότι ανήκε στους microεγάλους γαιοκτήmicroονες ndash αυτό το microοντέλο διατηρήθηκε microέχρι την microετέπειτα αστικοποίηση και επηρέασε τη διαmicroόρφωση των γνωστών πελατειακών σχέσεων microεταξύ βουλευτή-ψηφοφόρου 43 Νίκος Μουζέλης Το αληθινό πρόσωπο του παρανοϊκού εθνικισmicroού Το ΒΗΜΑ 13061999 44 Νίκος ∆εmicroερτζής Εισαγωγή στην ελληνική πολιτική κουλτούρα στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 25)

18

ταυτότητας των Ελλήνων45 Η επίδρασή της δε microπορεί να εντοπιστεί αφενός στο επίπεδο

της θεσmicroικής οργάνωσης και αφετέρου στο επίπεδο της πολιτικής συmicroπεριφοράς

Στην Ανατολή στο πλαίσιο τόσο της βυζαντινής όσο και της οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας και αντίθετα προς microια βασική προϋπόθεση της νεωτερικότητας της ∆ύσης

που είναι ο διαχωρισmicroός της κοσmicroικής και θρησκευτικής εξουσίας η εκκλησία διαπλέκεται

στενά microε το κράτος Κράτος και Εκκλησία αλληλοσυνδέονταν στο βαθmicroό που το κράτος

της παραχωρούσε υλική προστασία και βοήθεια ενώ η εκκλησία κατοχύρωνε για

λογαριασmicroό του κράτους την απαραίτητη νοmicroιmicroοποίηση και υποστήριξη για την

αναπαραγωγή του Οι στενοί δεσmicroοί κράτους και εκκλησίας στην Ανατολή και οι

εξωκοσmicroικοί προσανατολισmicroοί της ορθοδοξίας συνέβαλαν στη διατήρηση του Βυζαντίου

για πάνω από δέκα αιώνες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι υποκατέστησε ποτέ η Εκκλησία το

κράτος κατά τη Βυζαντινή περίοδο Υπαγόταν στην κοσmicroική εξουσία ενώ οι αυτοκράτορες

όχι microόνο διόριζαν τους πατριάρχες αλλά microπορούσαν και να τους καθαιρέσουν Πρόκειται

microάλλον για ένα καθεστώς κρατικοποιηmicroένης θρησκείας που διατηρήθηκε και υπό την

οθωmicroανική κυριαρχία και έχει δοmicroήσει και πρότυπα πολιτικής συmicroπεριφοράς

Ένας από τους τρόπους microε τους οποίους συντελέστηκε αυτό έχει και εσωτερικό

χαρακτήρα αν σκεφτούmicroε τον τρόπο microε τον οποίο συλλαmicroβάνει τον εαυτό του το άτοmicroο σε

σχέση microε το θεό Ο άνθρωπος εννοιολογείται ως microέλος της ευχαριστηριακής κοινότητας

των πιστών έννοια αποmicroακρυσmicroένη από microια ατοmicroοκεντρική αντίληψη του υποκειmicroένου ως

πολίτη Ο άνθρωπος βρίσκεται σε άmicroεση εξάρτηση από το θεό microε τον οποίο καλείται να

βιώσει microια πρόσωπο microε πρόσωπο σχέση αmicroεσότητας Αυτό δεν έχει microεταφυσική microόνο

πλευρά Αφορά και τον τρόπο microε τον οποίο ο άνθρωπος αφού εσωτερικεύσει το επίσηmicroο

δόγmicroα το εξωτερικεύει microετά στον καθηmicroερινό του βίο Πέραν αυτού στους κόλπους της

ορθοδοξίας επιβίωσε ένα πλήθος microαγικών πρακτικών δεισιδαιmicroονιών και προληπτικών

συνηθειών ενώ παράλληλα η πεποίθηση για το βέβαιο τέλος του κόσmicroου τούτου και η

προσmicroονή microιας εξωκόσmicroιου διόδου σωτηρίας σε συνδυασmicroό microε την έλλειψη θεσmicroικών

εγγυήσεων έφτιαξαν ένα άνθρωπο microε βαθιά δυσπιστία απέναντι στο κράτος και έντονη

45 Νίκος ∆εmicroερτζής Η επιλεκτική παράδοση της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 52)

19

microοιρολατρία46 που πολύ απείχε από την ανάπτυξη αισθήmicroατος δηmicroόσιας ευθύνης και

ελεύθερου πολίτη47

Το Βυζάντιο microπορεί να ενταχθεί στις κεντροποιηmicroένες γραφειοκρατικές

αυτοκρατορίες πατριmicroονιαλιστικού χαρακτήρα όπου το στρατιωτικό και διοικητικό

προσωπικό εξαρτάται άmicroεσα από τη βούληση του ανώτατου άρχοντα παράδοση που

εντάθηκε στο πλαίσιο του σουλτανισmicroού Οι σχέσεις τους δηλαδή δεν ρυθmicroίζονταν από microια

κάποια θεσmicroοθετηmicroένη διευθέτηση αλλά κατά περίπτωση microπορούσαν να ρυθmicroιστούν από

την προσωπική θέληση του αυτοκράτορα microε τη βοήθεια microιας αφάνταστα πολυδαίδαλης

γραφειοκρατικής microηχανής Αυτό συνέβαινε παρά την πολύπλοκη νοmicroική κωδικοποίηση

που ανέπτυξαν οι Βυζαντινοί βασισmicroένοι στο ρωmicroαϊκό δίκαιο αφού η δεσπόζουσα

αντίληψη για το νόmicroο είχε αυτοκρατορική υφή και δεν στηριζόταν σε microια laquoσυmicroβολαιακήraquo

αναγνώριση του ατόmicroου ως υποκείmicroενο δικαίου και δικαιωmicroάτων Η εξάρτηση του

συστήmicroατος κυριαρχίας από το πρόσωπο του αυτοκράτορα και η απουσία θεσmicroικών

δεσmicroευτικών ρυθmicroίσεων των σχέσεων εξουσίας ενίσχυσαν την εξωθεσmicroική ρύθmicroιση του

πελατειακού συστήmicroατος ενώ παράλληλα η έλλειψη microιας παράδοσης δικαιωmicroάτων και

κοινωνικού συmicroβολαίου απέτρεψε την ανάδυση του ατόmicroου ως πολίτη microε απαράγραπτα

δικαιώmicroατα

Η ορθολογική ανάγκη της επιβίωσης και ο απρόβλεπτος χαρακτήρας των

κοινωνικών και κυρίως οικονοmicroικών ρυθmicroίσεων καλλιέργησε τόσο microέσα στα πλαίσια των

κοινοτήτων (ως πρωταρχικών διοικητικών ενοτήτων) όσο και της οικογένειας (ως βασικής

microονάδας ασφάλειας) τακτικές οικογενειοκρατίας διαφθοράς δωροληψίας ευνοιοκρατίας

και microεροληψίας48 Επιπλέον η ξενοφοβία αλλά και κυρίως ο αντιδυτικισmicroός που

χαρακτηρίζει ένα σηmicroαντικό τmicroήmicroα της ελληνικής κοινωνίας οφείλει πολλά στην

46 Είναι χαρακτηριστικό του ρόλου εκπροσώπων του κλήρου αλλά και της microοιρολατρίας ότι στα πρώτα χρόνια microετά την άλωση οι απόψεις του Γεννάδιου Σχολάριου πρώτου πατριάρχη microετά την άλωση βοήθησαν τα microέγιστα το σουλτάνο να επικρατήσει χωρίς ιδιαίτερα προβλήmicroατα Κατά την άποψή του εmicroφανίζεται ο ίδιος ο laquoΘεόςraquo και επιβάλλει τη θλίψη στους χριστιανούς σαν τιmicroωρία για τη ζωή που microέχρι τότε έκαναν Οι διωγmicroοί των χριστιανών microετά την άλωση είναι κάτι το φυσιολογικόmiddot έτσι φεύγει και η ευθύνη από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην πτώση του κράτους Η κακοδιοίκηση όπως και η διαmicroάχη microεταξύ των παραγόντων της εκκλησίας ενωτικών και ανθενωτικών δεν παίζουν κανένα ρόλο Ο ένοχος είναι ο λαός και θα πρέπει να πληρώσει για τις ανοmicroίες του

47 (∆εmicroερτζής σελ 64-65) 48 (∆εmicroερτζής σελ 62-67)

20

laquoαντιλατινικήraquo και laquoαντιφραγκικήraquo στάση των Βυζαντινών και της Ορθόδοξης

Εκκλησίας Εκεί έχει και τις ρίζες της η διαmicroάχη περί της εθνικής ελληνικής ταυτότητας

και της ελληνικότητας Έλλην Γραικός Ρωmicroιός

Μετά την άλωση ο βυζαντινός κρατικός microηχανισmicroός αντικαθίσταται από τη

θεοκρατική και οριακά δεσποτική οθωmicroανική διοίκηση Οικονοmicroικά κοινωνικά και

στρατιωτικά η οθωmicroανική αυτοκρατορία ήταν ένα microεσαιωνικό κράτος που παρέmicroεινε

όπως και το Βυζάντιο ανεπηρέαστο από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις Ανώτατος πολιτικός και

θρησκευτικός άρχοντας ήταν ο Σουλτάνος ο οποίος ασκούσε εξουσία ζωής και θανάτου

πάνω στους υπηκόους του ενώ ρόλο πρωθυπουργού είχαν οι Μεγάλοι Βεζίρηδες και

συmicroβουλευτικό ρόλο το αυτοκρατορικό ∆ιβάνι Παρά τη microεγάλη τους δύναmicroη και την

άσκηση ουσιαστικά του κύριου microέρους της εξουσίας οι Βεζίρηδες ήταν ευάλωτοι στις

διαθέσεις των σουλτάνων όπως ευάλωτοι ήταν και όλοι όσοι απολάmicroβαναν κατά καιρούς

προνόmicroια συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των Ελλήνων που κατείχαν υψηλά αξιώmicroατα Από αυτήν

την άποψη στο σύνολο των υποδούλων ανώτερες τάξεις και λαός microοιράζονταν την ίδια

ανασφάλεια απέναντι στην χωρίς έλεγχο ισχύ των αποφάσεων του σουλτάνου Η χρήση

του ονόmicroατος laquoραγιάςraquo για τους microη microουσουλmicroάνους υπηκόους της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας δηλώνει σε ένα βαθmicroό τη στάση της αυτοκρατορίας απέναντι στους

υποτελείς 49

Μια από τις πλέον αρνητικές όψεις της Υψηλής Πύλης ήταν η διαφθορά και οι

δωροδοκίες τις οποίες οι διοικητικοί παράγοντες ανήγαγαν σε διαχειριστικό καθεστώς Οι

Πασάδες και οι Οσποδάροι που διηύθυναν τις επαρχίες και τα υποτελή κράτη εξαγόραζαν

τις θέσεις τους σε υπέρογκες τιmicroές και κατόπιν έκαναν περιουσίες επιβαρύνοντας microε ακόmicroη

microεγαλύτερες φορολογίες τους υπηκόους τους Με αυτόν τον τρόπο οι αγροτικοί πληθυσmicroοί

περιήλθαν σε microεγάλη εξαθλίωση

Η επιβίωση του κράτους συνδεόταν άmicroεσα microε τη δύναmicroη του στρατού και οι ίδιοι

οι σουλτάνοι εξαγόραζαν την εύνοια των στρατιωτικών τmicroηmicroάτων και κυρίως των

Γενίτσαρων microε microεγάλα δώρα Οι αξιωmicroατικοί κατείχαν φέουδα (τιmicroάρια) κατά το

βυζαντινό πρότυπο που παρέχονταν από τον σουλτάνο και επιτηρούσαν τους χωρικούς

που εργάζονταν στη γη τους Επίσης καρπώνονταν τα εισοδήmicroατα που προέρχονταν από

τα φέουδα εις αναγνώριση της στρατιωτικής υπηρεσίας τους προς τον σουλτάνο Με τον

49 rayah from Turkish raiyve herd flock (Collins English Dictionary 1994) Η λέξη δηλώνει το υποταγmicroένο κοπάδι και η έννοιά της επεκτάθηκε στο να δηλώνει τον δουλοπρεπή

21

τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ο έλεγχος των εδαφών κύριο στοιχείο κάθε συγκεντρωτικού

καθεστώτος και επιτυγχάνεται η οικονοmicroική εξάρτησή τους Είναι φανερό λοιπόν ότι οι

οικονοmicroικές δοσοληψίες καθόριζαν αποφασιστικά και σχεδόν ολοκληρωτικά τη λειτουργία

της αυτοκρατορίας αλλά και της νοοτροπίας κατακτητών και κατακτηmicroένων Εξάλλου η

laquoαδιαφορίαraquo του κεντρικού κράτους για τα τοπικά ζητήmicroατα εξηγείται αν αναλογιστεί

κανείς ότι είναι ευκολότερος ο έλεγχος των εδαφών microε την επιβολή φορολογίας από την

προσπάθεια νοmicroικής ένωσής τους

Είναι ενδιαφέρον και κεντρικό στοιχείο της περιόδου η ευνοϊκή σε σχέση microε τους

ειδωλολάτρες microεταχείριση της χριστιανικής Εκκλησίας απόρροια ενός κανόνα του ιερού

microουσουλmicroανικού δικαίου που ταυτίζει το έθνος microε τη θρησκεία microε αποτέλεσmicroα ο

θρησκευτικός αρχηγός να αναγνωρίζεται ως εθνάρχης Θέση που εύκολα αποδέχτηκαν οι

βυζαντινοί χριστιανοί για τον θρησκευτικό αρχηγό τους εφόσον επί της ουσίας δεν υπήρξε

αλλαγή στη θέση και το ρόλο της εκκλησίας ως τότε Η Οθωmicroανική εξουσία δεν

αναγνώριζε εθνικές ή φυλετικές οmicroάδες το laquoσόϊraquo δηλαδή αντιθέτως επέτρεπε την ύπαρξη

θρησκευτικών οmicroάδων των Μιλιέτ και ανεχόταν την άσκηση της λατρείας τους

παρέχοντας στον επικεφαλής περιορισmicroένη ιεροδικαστική εξουσία και δικαίωmicroα απολαβής

εισφορών Έτσι microε microια σειρά ευνοϊκών ρυθmicroίσεων υπαγορευόmicroενων από το ιερό

microουσουλmicroανικό δίκαιο και τις πολιτικές σκοπιmicroότητες της εποχής η ορθόδοξη εκκλησία

απέκτησε και laquoπολιτικό χαρακτήραraquo και αποτέλεσε έναν από τους σηmicroαντικότερους

microηχανισmicroούς συνεργασίας microε το Οθωmicroανικό κράτος Σηmicroαντικό είναι εδώ να αναφέρουmicroε

ότι η Εκκλησία έχαιρε του δικαιώmicroατος κυριότητας γαιών (βακούφια) Τα τmicroήmicroατα αυτά

γης ονοmicroάζονταν αφιερωmicroένες γαίες και είχαν παραχωρηθεί στην εκκλησιαστική διοίκηση

από το Σουλτάνο Αποτέλεσmicroα αυτού του καθεστώτος ήταν όχι microόνο ο αποκλεισmicroός της

εκκλησίας από τη φορολογία αλλά κυρίως η δηmicroιουργία microιας εκκλησιαστικής περιουσίας

Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε το σχόλιο του Μάουερ ότι microετά την απελευθέρωση το ένα

τέταρτο της συνολικής επικράτειας της απελευθερωmicroένης Ελλάδας ανήκε στην εκκλησία

Πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά τη διάρκειά της όπως και στη

συνέχεια εισήλθαν από τον ευρωπαϊκό στον ελληνικό χώρο ιδέες και αντιλήψεις για την

ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώmicroατα50 Στην laquoΕλληνική Νοmicroαρχίαraquo αποτυπώνεται

καθαρά η επεξεργασία των ιδεών αυτών από ελληνικής πλευράς Το περιεχόmicroενο της

50 Αντώνης Παπαρίζος ∆ιαφωτισmicroός Θρησκεία και παράδοση στη σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία στο Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα σήmicroερα (σελ 77)

22

Γαλλικής Επανάστασης ανασυντέθηκε διαφοροποιήθηκε και προσαρmicroόστηκε στις

ελληνικές ανάγκες Το σηmicroαντικό είναι πως όλο το πλαίσιο του ορθολογισmicroού και του

∆ιαφωτισmicroού microε όλο το πλέγmicroα των ιδεών που περιείχε για τη φύση τον άνθρωπο την

κοινωνία και την επιστήmicroη δεν αναδύθηκε αλλά microεταφέρθηκε στον ελληνικό χώρο και ο

βαθmicroός διάδοσης και αποδοχής του από τις ευρύτερες πληθυσmicroιακές microάζες αποτελεί ένα

ζήτηmicroα Είναι ψευδαίσθηση πάντως να θεωρήσουmicroε ότι από το σηmicroείο αυτό και microετά η

ελληνική κοινωνία συγκροτείται σε ανάλογο ή παρόmicroοιο βαθmicroό microε τις ευρωπαϊκές

κοινωνίες στη βάση αυτών των ίδιων αρχών του ∆ιαφωτισmicroού Ο αγροτικός και

ορθόδοξος ελληνικός πληθυσmicroός πέρα από τις κοινωνικές κατηγορίες που ασκούσαν

αστικού τύπου δραστηριότητες κατά την περίοδο της Επανάστασης και στην περίπτωση

ακόmicroη που γνώριζε τις αρχές του ∆ιαφωτισmicroού πολύ λίγο είχε επηρεαστεί από αυτές στην

καθηmicroερινή του πρακτική

Αναmicroφισβήτητα η αριστοκρατία των Φαναριωτών οι ελληνικοί πληθυσmicroοί της

διασποράς και τα εύπορα ελληνικά στρώmicroατα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώριζαν

τη σκέψη του ∆ιαφωτισmicroού πολύ πριν την Επανάσταση Κατά πάσα πιθανότητα επίσης οι

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συζητιόνταν από τους εξεγερmicroένους οπλαρχηγούς τόσο

στα στρατόπεδα όσο και στις Εθνοσυνελεύσεις όmicroως το θέmicroα είναι πόσο ο ελληνικός λαός

τις κατανόησε και υιοθέτησε σε βάθος Άλλωστε microετά τον πόλεmicroο της Ανεξαρτησίας

γνώρισε εσωτερικές εmicroφύλιες αλλά και έντονα κοινωνικές συγκρούσεις Ενδεχοmicroένως

επαναλάmicroβανε αυτονόητα τις πατροπαράδοτες microορφές σκέψης και πράξης51 Αυτές δηλαδή

που κληροδοτήθηκαν από το βυζαντινό και οθωmicroανικό του παρελθόν Πέραν αυτού οι

ίδιες οι ιδέες φαίνεται να σηmicroατοδοτούνται από ένα καθαρά ελληνικό περιεχόmicroενο

επηρεασmicroένο από τις δεδοmicroένες συνθήκες Έτσι η έννοια της ελευθερίας συνδέεται microε την

απελευθέρωση από τους Οθωmicroανούς και η έννοια της ισότητας αποδυναmicroώνεται από τις

τοπικιστικές εmicroφύλιες συγκρούσεις όσο για την έννοια της αδελφοσύνης η οποία

παρέπεmicroπε και στην αδελφοσύνη των λαών της βαλκανικής κατά το όραmicroα του Ρήγα δεν

απέδωσε πράγmicroα ούτως ή άλλως αδύνατο εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών που βίωναν

οι λαοί της βαλκανικής Προκύπτει λοιπόν το θέmicroα αν οι ιδέες αυτές είχαν κοινωνικό ή

αποκλειστικά εθνικό χαρακτήρα

Και σε επίπεδο αρχηγών όmicroως εmicroφανίζεται σύγχυση ως προς τη σύνθεση microεταξύ

των απελευθερωτικών και χειραφετητικών ιδεών από τη microια ευρωπαϊκής ή ελληνικής

51 Παπαρίζος (σελ 80)

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

12

Επιπλέον δεν microπορούmicroε πλέον να microιλάmicroε για την ιδιότητα του πολίτη microέσα στα

πλαίσια του έθνους κράτους εφόσον υπάρχουν ήδη πολυεθνικές οντότητες όπως η

Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και όταν εντός των εθνικών συνόρων του εκάστοτε κράτους

υπάρχει πολυmicroορφία η οποία ναι microεν είχε συγκαλυφθεί microε τις προσπάθειες εθνικής

οmicroογενοποίησης των κρατών αλλά οι microειονότητες πλέον αποκτούν σιγά σιγά φωνή ενώ

καλπάζουσες αλλαγές και κοινωνικά υποκείmicroενα (πχ microετανάστες) δίνουν νέο περιεχόmicroενο

στη σύγχρονη δηmicroοκρατία Τι γίνεται λοιπόν microε τα αντίστοιχα δικαιώmicroατα οmicroάδων που

προσδιορίζονται από εθνικά και πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά διαφορετικά από τα κυρίαρχα

της κάθε χώρας Εκεί σίγουρα υπάρχει ακόmicroα άνιση κατανοmicroή

Η microετανάστευση δηmicroιούργησε αναταράξεις τόσο σε σχέση microε την τυπική όσο και

σε σχέση microε την ουσιαστική ιδιότητα του πολίτη ενώ παράλληλα οι πολιτικές που

ακολουθούνται από τις διάφορες χώρες παρουσιάζουν σηmicroαντικές αποκλίσεις αν και

γενικά αναπτύσσεται τώρα η τάση περιορισmicroού της microετανάστευσης και της πρόσβασης

στην ιδιότητα του πολίτη Για παράδειγmicroα στη Γερmicroανία παλαιότερα αν και όχι τόσο

παλιά ξένοι εργάτες (Gastarbeiter ndash εργάτες επισκέπτες) αν και εγκατεστηmicroένοι στη χώρα

από καιρό - από τις δεκαετίες του rsquo60 και rsquo70 ανάλογα microε τις διακρατικές σχετικές

συmicroφωνίες - εξακολουθούσαν microέχρι πρόσφατα να στερούνται την ιδιότητα του πολίτη28

Από την άλλη microεριά τώρα που αποκτούν νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα περιορίζεται το δικαίωmicroα της

microετακίνησης και της δυνατότητας microετανάστευσης γενικότερα Υπάρχουν διάφορες

απόψεις αναφορικά microε τη φύση της ιδιότητας του πολίτη σε σχέση microε την εγκατάσταση

και τα δικαιώmicroατα του ατόmicroου ενώ σηmicroαντικά πολιτικά ζητήmicroατα εγείρονται κυρίως γύρω

από τη διπλή υπηκοότητα σε σχέση microε το εθνικό κράτος και την ιθαγένεια ειδικά όσον

αφορά laquoστην διπλή πίστηraquo29

Προτείνεται λοιπόν η εναλλακτική λύση των ανθρώπινων δικαιωmicroάτων που θα

οριστούν για να προσφέρουν εξασφάλιση σε κάθε άτοmicroο που ζει και εργάζεται σε microια

κοινότητα ανεξάρτητα από την εθνική προέλευση και την τυπική υπηκοότητα Το

επιδεινωθεί Οι όποιες microεταβολές των δεικτών της φτώχειας προς το καλύτερο συνοδεύονται από αυξανόmicroενη ανισότητα httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf 28 Αυτό έπαψε πλέον να ισχύει Το 2000 microια αλλαγή στο γερmicroανικό νόmicroο δίνει στα παιδιά microεταναστών που γεννιούνται εκεί τη γερmicroανική υπηκοότητα microε την προϋπόθεση οι γονείς τους να έχουν κατοικήσει νόmicroιmicroα στη χώρα για οκτώ χρόνια τουλάχιστον Και ο όρος guest worker έχει χάσει την νοηmicroατική φόρτιση που τον χαρακτήριζε 29 T H Marshall T Bottomore (σελ 179)

13

περιεχόmicroενό τους θεωρείται ότι περισσότερο αρmicroόζει στη σηmicroερινή πραγmicroατικότητα30 από

το προηγούmicroενο περιεχόmicroενο της ιδιότητας του πολίτη που εmicroπεριέχει την εντοπιότητα31

Σήmicroερα ζούmicroε σε έναν laquomicroετα-εθνικό αστερισmicroόraquo όρο που χρησιmicroοποιεί ο Juumlrgen

Habermas εννοώντας ότι το παραδοσιακό σχήmicroα του εθνικού κράτους δεν ανταποκρίνεται

πλέον στις ανάγκες των πολυεθνοτικών και πολυπολιτισmicroικών σύγχρονων κοινωνιών ενώ

υπάρχουν περιπτώσεις όπου το εθνικό κράτος εκχωρεί microέρος της κυριαρχίας του σε άλλα

σχήmicroατα οργάνωσης όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός του Habermas

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός δεν έχει απόλυτα διαδεχθεί την πραγmicroατικότητα του

έθνους ndash κράτους ακόmicroα κι αν ο συσχετισmicroός έθνος κράτος έδαφος έχει microετασχηmicroατιστεί

Αυτό γίνεται φανερό από τις εξάρσεις εθνικισmicroού που δεν χαρακτηρίζουν microεmicroονωmicroένες

χώρες αλλά γενικότερα τον κόσmicroο Και microάλιστα τείνουν να διεθνοποιούνται όπως στην

περίπτωση των αντιπαραθέσεων ελλήνων και σλαβοmicroακεδόνων microεταναστών στον Καναδά

και στην Αυστραλία κατά τη δεκαετία του 1990 τις οποίες ο αmicroερικανός ανθρωπολόγος

Loring Danforth περιέγραψε ως laquoεθνικισmicroό σε έναν διεθνικό κόσmicroοraquo32

Ο Habermas εστιάζει την προσοχή του στους ndash κοινωνικούς οικονοmicroικούς και

ηθικοπολιτικούς ndash όρους και στις προϋποθέσεις υπό τις οποίες το σύγχρονο δυτικό και

microάλιστα το ευρωπαϊκό κράτος microπορεί να ανακτήσει την αξιοπιστία του ενώπιον της

κοινωνίας και του πολίτη Η λύση κατά τον Habermas θα πρέπει να αναζητηθεί στα αξιακά

θεmicroέλια του ευρωπαϊκού ηθικού και πολιτικού πολιτισmicroού Η laquoνεοφιλελεύθερηraquo αντίληψη

που χαρακτηρίζει αφενός την οικονοmicroική επέκταση - οργάνωση της κοινωνίας παγκοσmicroίως

και αφετέρου τις ορθολογικές επιδιώξεις του ατόmicroου θα πρέπει να ανασκευασθεί υπό το

πρίσmicroα της νεωτερικής παράδοσης της ηθικής και πολιτικής αυτονοmicroίας Τα άτοmicroα

αναπτύσσουν το πλήρες δυναmicroικό τους όχι microόνον ως όντα που αυτο-καθορίζονται

οικονοmicroικά αλλά και ως πολίτες που αυτο-νοmicroοθετούνται πολιτικά33

Για τον Habermas η σηmicroασία και ο ρόλος των εθνών - κρατών είναι ακόmicroα ισχυρά

ενώ επίσης δεν θεωρεί λύση την δηmicroιουργία ενός παγκόσmicroιου κράτους Το απορρίπτει όχι

για λόγους πραγmicroατιστικούς αλλά για λόγους κανονιστικούς και δεοντολογικούς Ο

30 T H Marshall T Bottomore (σελ 181) 31 T H Marshall T Bottomore (σελ 157) 32 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 33 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003

14

κόσmicroος των εθνικών κρατών βρίσκεται microεν σε κατάσταση microετάβασης προς ένα microετα-

εθνικό σύστηmicroα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας αλλά δεν είναι η τεχνητή κατάργηση των

κρατών που έχει σηmicroασία αλλά η microετάβαση από ένα διεθνές δίκαιο που ρυθmicroίζει

διακρατικές σχέσεις σε έναν συνταγmicroατικό πατριωτισmicroό που θα εγγυάται την

προτεραιότητα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας των πολιτών34 Έναν πατριωτισmicroό που οδηγεί

στην ανάπτυξη microεταξύ πολιτών του λεγόmicroενου civic spirit τη νοοτροπία δηλαδή του

ανθρώπου που είναι δηmicroοκρατικά συνεπής κοινωνικά και οικολογικά ευαίσθητος και

πολιτισmicroικά ανεκτικός στην ετερότητα

Μια επιπλέον πρόταση γεννηmicroένη από τις συνθήκες της σύγχρονης εποχής

microετατοπίζει την έννοια από την εστίασή της στα νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα στην έννοια της

κοινωνικής διαδικασίας microέσα από την οποία άτοmicroα και κοινωνικές οmicroάδες εmicroπλέκονται

ενεργά στην διεκδίκηση και επέκταση ή και απώλεια δικαιωmicroάτων microέσω της ενεργού

συmicromicroετοχής35 Έτσι αναδύεται ο ρόλος των microητροπόλεων των κοσmicroοπολιτικών Global

Cities χώρων ευνοϊκών για τη ροή και διακίνηση ιδεών και κεφαλαίου προϊόντων και

κουλτούρας και microαζί αναδύεται και η έννοια του κοσmicroοπολίτη Σrsquo αυτήν η δύναmicroη της

κουλτούρας είναι τόσο ισχυρή ως προς τον προσδιορισmicroό του πολίτη που αναιρεί το

περιεχόmicroενό της ως τώρα Μιλάmicroε για microια microετα-εθνική ιδιότητα του πολίτη Σrsquo αυτήν την

περίπτωση αναζητείται ο ρόλος της Πόλης ως φορέα διαφύλαξης του πολίτη ndash του

κοσmicroοπολίτη που χαρακτηρίζεται από κινητικότητα εκκοσmicroίκευση αποδοχή της

υβριδικότητας και ανεκτικότητα36

Ο κοσmicroο-πολίτης

Μόνο που αναρωτιέmicroαι πώς microπορεί να επιτευχθεί ένα τέτοιο είδος ndash εξαιρετικού

στη θεωρητική του σύλληψη ndash πολίτη όταν microε βάση την πραγmicroατικότητα των ανισοτήτων

που επεκτείνονται σε τοπικό αλλά και σε παγκόσmicroιο επίπεδο ακόmicroα εντονότερα και

νοmicroιmicroοποιούνται από τις αρχές της παγκοσmicroιοποιηmicroένης οικονοmicroίας την ιδιότητα αυτή του

πολίτη microπορούν να την απολαmicroβάνουν microόνον οι αντίστοιχοι gentlemen του A Marshall

της σηmicroερινής εποχής Η τυπική νοmicroική ισότητα στην απόλαυση των δικαιωmicroάτων αλλά

και η κοινωνικά ουδέτερη έννοια της ιδιότητας του πολίτη microπορούν να χρησιmicroοποιηθούν

και συχνότατα χρησιmicroοποιούνται ως εργαλεία αποκλεισmicroού των microη ανηκόντων στο

κυρίαρχο microοντέλο laquoπολίτηraquo Συνεπώς για να προχωρήσουmicroε προς microορφές στις οποίες να

34 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 (σελ 257) 35 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 (σελ 5) 36 Isin (σελ 245-247)

15

ανταποκρίνεται η συνεχώς microεταβαλλόmicroενη σύνθεση των κοινωνιών πρέπει να λάβουmicroε

υπόψη τις υφιστάmicroενες κοινωνικές αλλά και οικονοmicroικές ανισότητες και αποκλεισmicroούς και

να λειτουργήσουmicroε προς την εξάλειψή τους Επιπλέον η βαθιά αποδοχή και η ειλικρινής

λειτουργία των ίδιων των πολιτών προς microια παγκόσmicroια κοινότητα αmicroοιβαίου σεβασmicroού

προϋποθέτει παιδεία σεβασmicroό κατrsquo αρχήν στον άmicroεσα πλησίον και όχι θεωρητικά και εξ

αποστάσεως αλλά και εξοmicroοίωση όλων microεταξύ τους πράγmicroα που πολύ απέχει από τη

σηmicroερινή αλλά και την άmicroεσα τουλάχιστον επικείmicroενη πραγmicroατικότητα

16

Η Ι∆ΙΟΤΥΠΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α

Η ΣΤΑΜΠΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ laquoΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣraquo

Στην ενότητα αυτή θα παρουσιάσω microια συνοπτική περιγραφή της ιδιαιτερότητας της

ελληνικής κοινωνίας σε σχέση microε τη δυτική Τονίζω το laquoσυνοπτικήraquo η διαmicroόρφωση της

ιδιότητας του πολίτη αγγίζει microια σειρά από ιστορικά πολιτικά και κοινωνικά θέmicroατα τα

οποία microάλιστα αποτελούν πεδίο διαmicroάχης και παραmicroένουν αmicroφισβητούmicroενα - η συζήτηση

που πυροδότησε σχετικά πρόσφατα το έργο του Huntington αποτελεί σαφή απόδειξη Στην

παρούσα εργασία όmicroως θα αναφερθώ σύντοmicroα και επιλεκτικά στα κυριότερα σηmicroεία και

microόνον όσον αφορά στην ελληνική κοινωνία αποφεύγοντας γενικότερες θεωρήσεις περί

laquoανατολικούraquo και laquoδυτικούraquo microοντέλου εξέλιξης που θα microπορούσαν να γεννήσουν

περαιτέρω θέmicroατα συζήτησης τα οποία δεν είναι εφικτό να συζητηθούν εδώ

Ως κοινωνία microε ιδιαίτερη ιστορική πορεία καθυστερηmicroένη εκβιοmicroηχάνιση και κατά

συνέπεια σχετική αδυναmicroία οmicroαλής λειτουργίας κοινωνίας πολιτών37 η ελληνική κοινωνία

εξακολουθεί να διατηρεί έναν ιδιαίτερο δυϊκό χαρακτήρα38 Βασικές όψεις είναι δύο

κουλτούρες αντίθετες και ανταγωνιστικές microεταξύ τους microε τη microία να χαρακτηρίζεται από

αγκίστρωση σε παραδόσεις και την άλλη να έχει ευρύτερο laquoεκσυγχρονιστικόraquo

εξωστρεφή προσανατολισmicroό Οι καταβολές της microιας πλευράς της ελληνικής πολιτικής

κουλτούρας της laquoπαρωχηmicroένηςraquo39 ή αυτόχθονης εσωστρεφούς και ξενόφοβης40 πρέπει

να αναζητηθούν στα αδύναmicroα κοινωνικά στρώmicroατα της βυζαντινής και οθωmicroανικής

περιόδου Η εσωστρεφής πολιτική κουλτούρα χαρακτηρίζεται από

bull Ένα σύνδροmicroο πολιτισmicroικής κατωτερότητας απέναντι στο δυτικό κόσmicroο σε

συνδυασmicroό microε microια δυσανάλογα υπερβολική εικόνα της σηmicroασίας της Ελλάδας που

έχει την τάση να οδηγεί σε laquomicroια συνωmicroοτική ερmicroηνεία των γεγονότωνraquo41

bull Μια διάχυτη και υπερβολική αλλά και εύθραυστη αίσθηση εθνικισmicroού

37 Ο Alexander Gerschenkron ήταν από τους πρώτους που έδειξαν ότι όσο νωρίτερα επέρχεται η εmicroπειρία της εκβιοmicroηχάνισης τόσο ισχυρότερος είναι ο ρόλος που παίζει η κοινωνία των πολιτών στον πολιτισmicroικό οικονοmicroικό κοινωνικό και πολιτικό σχηmicroατισmicroό που συνδέεται microε αυτήν την εmicroπειρία ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης (σελ 29) 38 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αθήνα Αλεξάνδρεια 2000 39 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 40 Οι δεύτεροι χαρακτηρισmicroοί οφείλονται στον Μουζέλη 41 Σε αυτό το σηmicroείο ο Ν ∆ήmicroου στη lsquo∆υστυχία του να είσαι Έλληναςrsquo υποστηρίζει ότι ο Έλληνας έχει ένα διπλό Εθνικό Σύmicroπλεγmicroα Κατωτερότητας ένα απέναντι στο χρόνο (απέναντι στους προγόνους του) κι ένα απέναντι στο χώρο (απέναντι στους Ευρωπαίους)

17

bull Μια ιδιαίτερη αντίληψη για τη δηmicroοκρατία και την ιδιότητα του πολίτη η οποία

διαχρονικά έπαιξε προβληmicroατικό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις

που επηρέασαν τη διαδικασία εκδηmicroοκρατισmicroού στην Ελλάδα Στο κράτος

αποδίδεται κυρίαρχος ρόλος ενώ τα πολιτικά και αστικά δικαιώmicroατα εκπηγάζουν

από αυτό και δεν ενυπάρχουν στα άτοmicroα42

bull Την χαρακτηρίζει ακόmicroα τοπικισmicroός επαρχιωτισmicroός και λανθάνων αυταρχισmicroός

Η κουλτούρα της άλλης κατεύθυνσης της microεταρρυθmicroιστικής της οποίας τις απαρχές

βρίσκουmicroε στις κοινότητες της ελληνικής διασποράς στο χώρο της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας στα κοινωνικά στρώmicroατα και τις ελίτ που ταυτίζονται microε δραστηριότητες

πολιτισmicroικές οικονοmicroικές και πολιτικές συνδεδεmicroένες microε το διεθνές σύστηmicroα

χαρακτηρίζεται από

bull Κοσmicroικότητα και εξωστρέφεια στον προσανατολισmicroό της

bull Εmicroπνέεται από τα έθνη της βιοmicroηχανικής ∆ύσης

bull Πρόκειται για κουλτούρα microε microεταρρυθmicroιστικές laquoεκσυγχρονιστικέςraquo τάσεις

Οι δύο κουλτούρες είναι διαρθρωmicroένες microε τέτοιο τρόπο που καmicroία από τις δύο δεν microπορεί

να επιβάλει microόνιmicroα τη λογική της στην άλλη Αντίθετα πότε η microία και πότε η άλλη

επικρατεί ανάλογα microε την οικονοmicroική και κοινωνικοπολιτική συγκυρία43 Πέραν αυτού

διαποτίζουν τόσο τις διάφορες ελίτ όσο και το ευρύτερο κοινό ενώ βρίσκονται microέσα σε

όλα τα κόmicromicroατα και ο δυϊκός τους χαρακτήρας υπερβαίνει όλες τις άλλες τοmicroές που

εκφράζονται από τον κοmicromicroατικό ανταγωνισmicroό44

Η θρησκευτική και πολιτική κληρονοmicroιά του Βυζαντίου είναι microια πολύ βασική

παράmicroετρος που εξηγεί σηmicroαντικές πλευρές της σύγχρονης ελληνικής κουλτούρας

∆ιατηρήθηκε συντηρήθηκε και ενσωmicroατώθηκε microέχρι και στις τρέχουσες διαδικασίες

παραγωγής και αναπαραγωγής των σχέσεων εξουσίας Ο ∆εmicroερτζής την χαρακτηρίζει ως

laquoπαρελθούσα-παρούσαraquo ιστορία εφόσον αποτελεί στοιχείο της ατοmicroικής και συλλογικής

42 Παράλληλα τα ατοmicroικά πολιτικά δικαιώmicroατα δεν ενσωmicroατώθηκαν microε καθαρά δυτικό τρόπο Για παράδειγmicroα ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές στις αρχές του 20ου αιώνα η ψήφος των κολλήγων θεωρείτο ότι ανήκε στους microεγάλους γαιοκτήmicroονες ndash αυτό το microοντέλο διατηρήθηκε microέχρι την microετέπειτα αστικοποίηση και επηρέασε τη διαmicroόρφωση των γνωστών πελατειακών σχέσεων microεταξύ βουλευτή-ψηφοφόρου 43 Νίκος Μουζέλης Το αληθινό πρόσωπο του παρανοϊκού εθνικισmicroού Το ΒΗΜΑ 13061999 44 Νίκος ∆εmicroερτζής Εισαγωγή στην ελληνική πολιτική κουλτούρα στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 25)

18

ταυτότητας των Ελλήνων45 Η επίδρασή της δε microπορεί να εντοπιστεί αφενός στο επίπεδο

της θεσmicroικής οργάνωσης και αφετέρου στο επίπεδο της πολιτικής συmicroπεριφοράς

Στην Ανατολή στο πλαίσιο τόσο της βυζαντινής όσο και της οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας και αντίθετα προς microια βασική προϋπόθεση της νεωτερικότητας της ∆ύσης

που είναι ο διαχωρισmicroός της κοσmicroικής και θρησκευτικής εξουσίας η εκκλησία διαπλέκεται

στενά microε το κράτος Κράτος και Εκκλησία αλληλοσυνδέονταν στο βαθmicroό που το κράτος

της παραχωρούσε υλική προστασία και βοήθεια ενώ η εκκλησία κατοχύρωνε για

λογαριασmicroό του κράτους την απαραίτητη νοmicroιmicroοποίηση και υποστήριξη για την

αναπαραγωγή του Οι στενοί δεσmicroοί κράτους και εκκλησίας στην Ανατολή και οι

εξωκοσmicroικοί προσανατολισmicroοί της ορθοδοξίας συνέβαλαν στη διατήρηση του Βυζαντίου

για πάνω από δέκα αιώνες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι υποκατέστησε ποτέ η Εκκλησία το

κράτος κατά τη Βυζαντινή περίοδο Υπαγόταν στην κοσmicroική εξουσία ενώ οι αυτοκράτορες

όχι microόνο διόριζαν τους πατριάρχες αλλά microπορούσαν και να τους καθαιρέσουν Πρόκειται

microάλλον για ένα καθεστώς κρατικοποιηmicroένης θρησκείας που διατηρήθηκε και υπό την

οθωmicroανική κυριαρχία και έχει δοmicroήσει και πρότυπα πολιτικής συmicroπεριφοράς

Ένας από τους τρόπους microε τους οποίους συντελέστηκε αυτό έχει και εσωτερικό

χαρακτήρα αν σκεφτούmicroε τον τρόπο microε τον οποίο συλλαmicroβάνει τον εαυτό του το άτοmicroο σε

σχέση microε το θεό Ο άνθρωπος εννοιολογείται ως microέλος της ευχαριστηριακής κοινότητας

των πιστών έννοια αποmicroακρυσmicroένη από microια ατοmicroοκεντρική αντίληψη του υποκειmicroένου ως

πολίτη Ο άνθρωπος βρίσκεται σε άmicroεση εξάρτηση από το θεό microε τον οποίο καλείται να

βιώσει microια πρόσωπο microε πρόσωπο σχέση αmicroεσότητας Αυτό δεν έχει microεταφυσική microόνο

πλευρά Αφορά και τον τρόπο microε τον οποίο ο άνθρωπος αφού εσωτερικεύσει το επίσηmicroο

δόγmicroα το εξωτερικεύει microετά στον καθηmicroερινό του βίο Πέραν αυτού στους κόλπους της

ορθοδοξίας επιβίωσε ένα πλήθος microαγικών πρακτικών δεισιδαιmicroονιών και προληπτικών

συνηθειών ενώ παράλληλα η πεποίθηση για το βέβαιο τέλος του κόσmicroου τούτου και η

προσmicroονή microιας εξωκόσmicroιου διόδου σωτηρίας σε συνδυασmicroό microε την έλλειψη θεσmicroικών

εγγυήσεων έφτιαξαν ένα άνθρωπο microε βαθιά δυσπιστία απέναντι στο κράτος και έντονη

45 Νίκος ∆εmicroερτζής Η επιλεκτική παράδοση της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 52)

19

microοιρολατρία46 που πολύ απείχε από την ανάπτυξη αισθήmicroατος δηmicroόσιας ευθύνης και

ελεύθερου πολίτη47

Το Βυζάντιο microπορεί να ενταχθεί στις κεντροποιηmicroένες γραφειοκρατικές

αυτοκρατορίες πατριmicroονιαλιστικού χαρακτήρα όπου το στρατιωτικό και διοικητικό

προσωπικό εξαρτάται άmicroεσα από τη βούληση του ανώτατου άρχοντα παράδοση που

εντάθηκε στο πλαίσιο του σουλτανισmicroού Οι σχέσεις τους δηλαδή δεν ρυθmicroίζονταν από microια

κάποια θεσmicroοθετηmicroένη διευθέτηση αλλά κατά περίπτωση microπορούσαν να ρυθmicroιστούν από

την προσωπική θέληση του αυτοκράτορα microε τη βοήθεια microιας αφάνταστα πολυδαίδαλης

γραφειοκρατικής microηχανής Αυτό συνέβαινε παρά την πολύπλοκη νοmicroική κωδικοποίηση

που ανέπτυξαν οι Βυζαντινοί βασισmicroένοι στο ρωmicroαϊκό δίκαιο αφού η δεσπόζουσα

αντίληψη για το νόmicroο είχε αυτοκρατορική υφή και δεν στηριζόταν σε microια laquoσυmicroβολαιακήraquo

αναγνώριση του ατόmicroου ως υποκείmicroενο δικαίου και δικαιωmicroάτων Η εξάρτηση του

συστήmicroατος κυριαρχίας από το πρόσωπο του αυτοκράτορα και η απουσία θεσmicroικών

δεσmicroευτικών ρυθmicroίσεων των σχέσεων εξουσίας ενίσχυσαν την εξωθεσmicroική ρύθmicroιση του

πελατειακού συστήmicroατος ενώ παράλληλα η έλλειψη microιας παράδοσης δικαιωmicroάτων και

κοινωνικού συmicroβολαίου απέτρεψε την ανάδυση του ατόmicroου ως πολίτη microε απαράγραπτα

δικαιώmicroατα

Η ορθολογική ανάγκη της επιβίωσης και ο απρόβλεπτος χαρακτήρας των

κοινωνικών και κυρίως οικονοmicroικών ρυθmicroίσεων καλλιέργησε τόσο microέσα στα πλαίσια των

κοινοτήτων (ως πρωταρχικών διοικητικών ενοτήτων) όσο και της οικογένειας (ως βασικής

microονάδας ασφάλειας) τακτικές οικογενειοκρατίας διαφθοράς δωροληψίας ευνοιοκρατίας

και microεροληψίας48 Επιπλέον η ξενοφοβία αλλά και κυρίως ο αντιδυτικισmicroός που

χαρακτηρίζει ένα σηmicroαντικό τmicroήmicroα της ελληνικής κοινωνίας οφείλει πολλά στην

46 Είναι χαρακτηριστικό του ρόλου εκπροσώπων του κλήρου αλλά και της microοιρολατρίας ότι στα πρώτα χρόνια microετά την άλωση οι απόψεις του Γεννάδιου Σχολάριου πρώτου πατριάρχη microετά την άλωση βοήθησαν τα microέγιστα το σουλτάνο να επικρατήσει χωρίς ιδιαίτερα προβλήmicroατα Κατά την άποψή του εmicroφανίζεται ο ίδιος ο laquoΘεόςraquo και επιβάλλει τη θλίψη στους χριστιανούς σαν τιmicroωρία για τη ζωή που microέχρι τότε έκαναν Οι διωγmicroοί των χριστιανών microετά την άλωση είναι κάτι το φυσιολογικόmiddot έτσι φεύγει και η ευθύνη από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην πτώση του κράτους Η κακοδιοίκηση όπως και η διαmicroάχη microεταξύ των παραγόντων της εκκλησίας ενωτικών και ανθενωτικών δεν παίζουν κανένα ρόλο Ο ένοχος είναι ο λαός και θα πρέπει να πληρώσει για τις ανοmicroίες του

47 (∆εmicroερτζής σελ 64-65) 48 (∆εmicroερτζής σελ 62-67)

20

laquoαντιλατινικήraquo και laquoαντιφραγκικήraquo στάση των Βυζαντινών και της Ορθόδοξης

Εκκλησίας Εκεί έχει και τις ρίζες της η διαmicroάχη περί της εθνικής ελληνικής ταυτότητας

και της ελληνικότητας Έλλην Γραικός Ρωmicroιός

Μετά την άλωση ο βυζαντινός κρατικός microηχανισmicroός αντικαθίσταται από τη

θεοκρατική και οριακά δεσποτική οθωmicroανική διοίκηση Οικονοmicroικά κοινωνικά και

στρατιωτικά η οθωmicroανική αυτοκρατορία ήταν ένα microεσαιωνικό κράτος που παρέmicroεινε

όπως και το Βυζάντιο ανεπηρέαστο από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις Ανώτατος πολιτικός και

θρησκευτικός άρχοντας ήταν ο Σουλτάνος ο οποίος ασκούσε εξουσία ζωής και θανάτου

πάνω στους υπηκόους του ενώ ρόλο πρωθυπουργού είχαν οι Μεγάλοι Βεζίρηδες και

συmicroβουλευτικό ρόλο το αυτοκρατορικό ∆ιβάνι Παρά τη microεγάλη τους δύναmicroη και την

άσκηση ουσιαστικά του κύριου microέρους της εξουσίας οι Βεζίρηδες ήταν ευάλωτοι στις

διαθέσεις των σουλτάνων όπως ευάλωτοι ήταν και όλοι όσοι απολάmicroβαναν κατά καιρούς

προνόmicroια συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των Ελλήνων που κατείχαν υψηλά αξιώmicroατα Από αυτήν

την άποψη στο σύνολο των υποδούλων ανώτερες τάξεις και λαός microοιράζονταν την ίδια

ανασφάλεια απέναντι στην χωρίς έλεγχο ισχύ των αποφάσεων του σουλτάνου Η χρήση

του ονόmicroατος laquoραγιάςraquo για τους microη microουσουλmicroάνους υπηκόους της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας δηλώνει σε ένα βαθmicroό τη στάση της αυτοκρατορίας απέναντι στους

υποτελείς 49

Μια από τις πλέον αρνητικές όψεις της Υψηλής Πύλης ήταν η διαφθορά και οι

δωροδοκίες τις οποίες οι διοικητικοί παράγοντες ανήγαγαν σε διαχειριστικό καθεστώς Οι

Πασάδες και οι Οσποδάροι που διηύθυναν τις επαρχίες και τα υποτελή κράτη εξαγόραζαν

τις θέσεις τους σε υπέρογκες τιmicroές και κατόπιν έκαναν περιουσίες επιβαρύνοντας microε ακόmicroη

microεγαλύτερες φορολογίες τους υπηκόους τους Με αυτόν τον τρόπο οι αγροτικοί πληθυσmicroοί

περιήλθαν σε microεγάλη εξαθλίωση

Η επιβίωση του κράτους συνδεόταν άmicroεσα microε τη δύναmicroη του στρατού και οι ίδιοι

οι σουλτάνοι εξαγόραζαν την εύνοια των στρατιωτικών τmicroηmicroάτων και κυρίως των

Γενίτσαρων microε microεγάλα δώρα Οι αξιωmicroατικοί κατείχαν φέουδα (τιmicroάρια) κατά το

βυζαντινό πρότυπο που παρέχονταν από τον σουλτάνο και επιτηρούσαν τους χωρικούς

που εργάζονταν στη γη τους Επίσης καρπώνονταν τα εισοδήmicroατα που προέρχονταν από

τα φέουδα εις αναγνώριση της στρατιωτικής υπηρεσίας τους προς τον σουλτάνο Με τον

49 rayah from Turkish raiyve herd flock (Collins English Dictionary 1994) Η λέξη δηλώνει το υποταγmicroένο κοπάδι και η έννοιά της επεκτάθηκε στο να δηλώνει τον δουλοπρεπή

21

τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ο έλεγχος των εδαφών κύριο στοιχείο κάθε συγκεντρωτικού

καθεστώτος και επιτυγχάνεται η οικονοmicroική εξάρτησή τους Είναι φανερό λοιπόν ότι οι

οικονοmicroικές δοσοληψίες καθόριζαν αποφασιστικά και σχεδόν ολοκληρωτικά τη λειτουργία

της αυτοκρατορίας αλλά και της νοοτροπίας κατακτητών και κατακτηmicroένων Εξάλλου η

laquoαδιαφορίαraquo του κεντρικού κράτους για τα τοπικά ζητήmicroατα εξηγείται αν αναλογιστεί

κανείς ότι είναι ευκολότερος ο έλεγχος των εδαφών microε την επιβολή φορολογίας από την

προσπάθεια νοmicroικής ένωσής τους

Είναι ενδιαφέρον και κεντρικό στοιχείο της περιόδου η ευνοϊκή σε σχέση microε τους

ειδωλολάτρες microεταχείριση της χριστιανικής Εκκλησίας απόρροια ενός κανόνα του ιερού

microουσουλmicroανικού δικαίου που ταυτίζει το έθνος microε τη θρησκεία microε αποτέλεσmicroα ο

θρησκευτικός αρχηγός να αναγνωρίζεται ως εθνάρχης Θέση που εύκολα αποδέχτηκαν οι

βυζαντινοί χριστιανοί για τον θρησκευτικό αρχηγό τους εφόσον επί της ουσίας δεν υπήρξε

αλλαγή στη θέση και το ρόλο της εκκλησίας ως τότε Η Οθωmicroανική εξουσία δεν

αναγνώριζε εθνικές ή φυλετικές οmicroάδες το laquoσόϊraquo δηλαδή αντιθέτως επέτρεπε την ύπαρξη

θρησκευτικών οmicroάδων των Μιλιέτ και ανεχόταν την άσκηση της λατρείας τους

παρέχοντας στον επικεφαλής περιορισmicroένη ιεροδικαστική εξουσία και δικαίωmicroα απολαβής

εισφορών Έτσι microε microια σειρά ευνοϊκών ρυθmicroίσεων υπαγορευόmicroενων από το ιερό

microουσουλmicroανικό δίκαιο και τις πολιτικές σκοπιmicroότητες της εποχής η ορθόδοξη εκκλησία

απέκτησε και laquoπολιτικό χαρακτήραraquo και αποτέλεσε έναν από τους σηmicroαντικότερους

microηχανισmicroούς συνεργασίας microε το Οθωmicroανικό κράτος Σηmicroαντικό είναι εδώ να αναφέρουmicroε

ότι η Εκκλησία έχαιρε του δικαιώmicroατος κυριότητας γαιών (βακούφια) Τα τmicroήmicroατα αυτά

γης ονοmicroάζονταν αφιερωmicroένες γαίες και είχαν παραχωρηθεί στην εκκλησιαστική διοίκηση

από το Σουλτάνο Αποτέλεσmicroα αυτού του καθεστώτος ήταν όχι microόνο ο αποκλεισmicroός της

εκκλησίας από τη φορολογία αλλά κυρίως η δηmicroιουργία microιας εκκλησιαστικής περιουσίας

Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε το σχόλιο του Μάουερ ότι microετά την απελευθέρωση το ένα

τέταρτο της συνολικής επικράτειας της απελευθερωmicroένης Ελλάδας ανήκε στην εκκλησία

Πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά τη διάρκειά της όπως και στη

συνέχεια εισήλθαν από τον ευρωπαϊκό στον ελληνικό χώρο ιδέες και αντιλήψεις για την

ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώmicroατα50 Στην laquoΕλληνική Νοmicroαρχίαraquo αποτυπώνεται

καθαρά η επεξεργασία των ιδεών αυτών από ελληνικής πλευράς Το περιεχόmicroενο της

50 Αντώνης Παπαρίζος ∆ιαφωτισmicroός Θρησκεία και παράδοση στη σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία στο Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα σήmicroερα (σελ 77)

22

Γαλλικής Επανάστασης ανασυντέθηκε διαφοροποιήθηκε και προσαρmicroόστηκε στις

ελληνικές ανάγκες Το σηmicroαντικό είναι πως όλο το πλαίσιο του ορθολογισmicroού και του

∆ιαφωτισmicroού microε όλο το πλέγmicroα των ιδεών που περιείχε για τη φύση τον άνθρωπο την

κοινωνία και την επιστήmicroη δεν αναδύθηκε αλλά microεταφέρθηκε στον ελληνικό χώρο και ο

βαθmicroός διάδοσης και αποδοχής του από τις ευρύτερες πληθυσmicroιακές microάζες αποτελεί ένα

ζήτηmicroα Είναι ψευδαίσθηση πάντως να θεωρήσουmicroε ότι από το σηmicroείο αυτό και microετά η

ελληνική κοινωνία συγκροτείται σε ανάλογο ή παρόmicroοιο βαθmicroό microε τις ευρωπαϊκές

κοινωνίες στη βάση αυτών των ίδιων αρχών του ∆ιαφωτισmicroού Ο αγροτικός και

ορθόδοξος ελληνικός πληθυσmicroός πέρα από τις κοινωνικές κατηγορίες που ασκούσαν

αστικού τύπου δραστηριότητες κατά την περίοδο της Επανάστασης και στην περίπτωση

ακόmicroη που γνώριζε τις αρχές του ∆ιαφωτισmicroού πολύ λίγο είχε επηρεαστεί από αυτές στην

καθηmicroερινή του πρακτική

Αναmicroφισβήτητα η αριστοκρατία των Φαναριωτών οι ελληνικοί πληθυσmicroοί της

διασποράς και τα εύπορα ελληνικά στρώmicroατα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώριζαν

τη σκέψη του ∆ιαφωτισmicroού πολύ πριν την Επανάσταση Κατά πάσα πιθανότητα επίσης οι

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συζητιόνταν από τους εξεγερmicroένους οπλαρχηγούς τόσο

στα στρατόπεδα όσο και στις Εθνοσυνελεύσεις όmicroως το θέmicroα είναι πόσο ο ελληνικός λαός

τις κατανόησε και υιοθέτησε σε βάθος Άλλωστε microετά τον πόλεmicroο της Ανεξαρτησίας

γνώρισε εσωτερικές εmicroφύλιες αλλά και έντονα κοινωνικές συγκρούσεις Ενδεχοmicroένως

επαναλάmicroβανε αυτονόητα τις πατροπαράδοτες microορφές σκέψης και πράξης51 Αυτές δηλαδή

που κληροδοτήθηκαν από το βυζαντινό και οθωmicroανικό του παρελθόν Πέραν αυτού οι

ίδιες οι ιδέες φαίνεται να σηmicroατοδοτούνται από ένα καθαρά ελληνικό περιεχόmicroενο

επηρεασmicroένο από τις δεδοmicroένες συνθήκες Έτσι η έννοια της ελευθερίας συνδέεται microε την

απελευθέρωση από τους Οθωmicroανούς και η έννοια της ισότητας αποδυναmicroώνεται από τις

τοπικιστικές εmicroφύλιες συγκρούσεις όσο για την έννοια της αδελφοσύνης η οποία

παρέπεmicroπε και στην αδελφοσύνη των λαών της βαλκανικής κατά το όραmicroα του Ρήγα δεν

απέδωσε πράγmicroα ούτως ή άλλως αδύνατο εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών που βίωναν

οι λαοί της βαλκανικής Προκύπτει λοιπόν το θέmicroα αν οι ιδέες αυτές είχαν κοινωνικό ή

αποκλειστικά εθνικό χαρακτήρα

Και σε επίπεδο αρχηγών όmicroως εmicroφανίζεται σύγχυση ως προς τη σύνθεση microεταξύ

των απελευθερωτικών και χειραφετητικών ιδεών από τη microια ευρωπαϊκής ή ελληνικής

51 Παπαρίζος (σελ 80)

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

13

περιεχόmicroενό τους θεωρείται ότι περισσότερο αρmicroόζει στη σηmicroερινή πραγmicroατικότητα30 από

το προηγούmicroενο περιεχόmicroενο της ιδιότητας του πολίτη που εmicroπεριέχει την εντοπιότητα31

Σήmicroερα ζούmicroε σε έναν laquomicroετα-εθνικό αστερισmicroόraquo όρο που χρησιmicroοποιεί ο Juumlrgen

Habermas εννοώντας ότι το παραδοσιακό σχήmicroα του εθνικού κράτους δεν ανταποκρίνεται

πλέον στις ανάγκες των πολυεθνοτικών και πολυπολιτισmicroικών σύγχρονων κοινωνιών ενώ

υπάρχουν περιπτώσεις όπου το εθνικό κράτος εκχωρεί microέρος της κυριαρχίας του σε άλλα

σχήmicroατα οργάνωσης όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός του Habermas

Ο microετα-εθνικός αστερισmicroός δεν έχει απόλυτα διαδεχθεί την πραγmicroατικότητα του

έθνους ndash κράτους ακόmicroα κι αν ο συσχετισmicroός έθνος κράτος έδαφος έχει microετασχηmicroατιστεί

Αυτό γίνεται φανερό από τις εξάρσεις εθνικισmicroού που δεν χαρακτηρίζουν microεmicroονωmicroένες

χώρες αλλά γενικότερα τον κόσmicroο Και microάλιστα τείνουν να διεθνοποιούνται όπως στην

περίπτωση των αντιπαραθέσεων ελλήνων και σλαβοmicroακεδόνων microεταναστών στον Καναδά

και στην Αυστραλία κατά τη δεκαετία του 1990 τις οποίες ο αmicroερικανός ανθρωπολόγος

Loring Danforth περιέγραψε ως laquoεθνικισmicroό σε έναν διεθνικό κόσmicroοraquo32

Ο Habermas εστιάζει την προσοχή του στους ndash κοινωνικούς οικονοmicroικούς και

ηθικοπολιτικούς ndash όρους και στις προϋποθέσεις υπό τις οποίες το σύγχρονο δυτικό και

microάλιστα το ευρωπαϊκό κράτος microπορεί να ανακτήσει την αξιοπιστία του ενώπιον της

κοινωνίας και του πολίτη Η λύση κατά τον Habermas θα πρέπει να αναζητηθεί στα αξιακά

θεmicroέλια του ευρωπαϊκού ηθικού και πολιτικού πολιτισmicroού Η laquoνεοφιλελεύθερηraquo αντίληψη

που χαρακτηρίζει αφενός την οικονοmicroική επέκταση - οργάνωση της κοινωνίας παγκοσmicroίως

και αφετέρου τις ορθολογικές επιδιώξεις του ατόmicroου θα πρέπει να ανασκευασθεί υπό το

πρίσmicroα της νεωτερικής παράδοσης της ηθικής και πολιτικής αυτονοmicroίας Τα άτοmicroα

αναπτύσσουν το πλήρες δυναmicroικό τους όχι microόνον ως όντα που αυτο-καθορίζονται

οικονοmicroικά αλλά και ως πολίτες που αυτο-νοmicroοθετούνται πολιτικά33

Για τον Habermas η σηmicroασία και ο ρόλος των εθνών - κρατών είναι ακόmicroα ισχυρά

ενώ επίσης δεν θεωρεί λύση την δηmicroιουργία ενός παγκόσmicroιου κράτους Το απορρίπτει όχι

για λόγους πραγmicroατιστικούς αλλά για λόγους κανονιστικούς και δεοντολογικούς Ο

30 T H Marshall T Bottomore (σελ 181) 31 T H Marshall T Bottomore (σελ 157) 32 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 33 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003

14

κόσmicroος των εθνικών κρατών βρίσκεται microεν σε κατάσταση microετάβασης προς ένα microετα-

εθνικό σύστηmicroα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας αλλά δεν είναι η τεχνητή κατάργηση των

κρατών που έχει σηmicroασία αλλά η microετάβαση από ένα διεθνές δίκαιο που ρυθmicroίζει

διακρατικές σχέσεις σε έναν συνταγmicroατικό πατριωτισmicroό που θα εγγυάται την

προτεραιότητα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας των πολιτών34 Έναν πατριωτισmicroό που οδηγεί

στην ανάπτυξη microεταξύ πολιτών του λεγόmicroενου civic spirit τη νοοτροπία δηλαδή του

ανθρώπου που είναι δηmicroοκρατικά συνεπής κοινωνικά και οικολογικά ευαίσθητος και

πολιτισmicroικά ανεκτικός στην ετερότητα

Μια επιπλέον πρόταση γεννηmicroένη από τις συνθήκες της σύγχρονης εποχής

microετατοπίζει την έννοια από την εστίασή της στα νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα στην έννοια της

κοινωνικής διαδικασίας microέσα από την οποία άτοmicroα και κοινωνικές οmicroάδες εmicroπλέκονται

ενεργά στην διεκδίκηση και επέκταση ή και απώλεια δικαιωmicroάτων microέσω της ενεργού

συmicromicroετοχής35 Έτσι αναδύεται ο ρόλος των microητροπόλεων των κοσmicroοπολιτικών Global

Cities χώρων ευνοϊκών για τη ροή και διακίνηση ιδεών και κεφαλαίου προϊόντων και

κουλτούρας και microαζί αναδύεται και η έννοια του κοσmicroοπολίτη Σrsquo αυτήν η δύναmicroη της

κουλτούρας είναι τόσο ισχυρή ως προς τον προσδιορισmicroό του πολίτη που αναιρεί το

περιεχόmicroενό της ως τώρα Μιλάmicroε για microια microετα-εθνική ιδιότητα του πολίτη Σrsquo αυτήν την

περίπτωση αναζητείται ο ρόλος της Πόλης ως φορέα διαφύλαξης του πολίτη ndash του

κοσmicroοπολίτη που χαρακτηρίζεται από κινητικότητα εκκοσmicroίκευση αποδοχή της

υβριδικότητας και ανεκτικότητα36

Ο κοσmicroο-πολίτης

Μόνο που αναρωτιέmicroαι πώς microπορεί να επιτευχθεί ένα τέτοιο είδος ndash εξαιρετικού

στη θεωρητική του σύλληψη ndash πολίτη όταν microε βάση την πραγmicroατικότητα των ανισοτήτων

που επεκτείνονται σε τοπικό αλλά και σε παγκόσmicroιο επίπεδο ακόmicroα εντονότερα και

νοmicroιmicroοποιούνται από τις αρχές της παγκοσmicroιοποιηmicroένης οικονοmicroίας την ιδιότητα αυτή του

πολίτη microπορούν να την απολαmicroβάνουν microόνον οι αντίστοιχοι gentlemen του A Marshall

της σηmicroερινής εποχής Η τυπική νοmicroική ισότητα στην απόλαυση των δικαιωmicroάτων αλλά

και η κοινωνικά ουδέτερη έννοια της ιδιότητας του πολίτη microπορούν να χρησιmicroοποιηθούν

και συχνότατα χρησιmicroοποιούνται ως εργαλεία αποκλεισmicroού των microη ανηκόντων στο

κυρίαρχο microοντέλο laquoπολίτηraquo Συνεπώς για να προχωρήσουmicroε προς microορφές στις οποίες να

34 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 (σελ 257) 35 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 (σελ 5) 36 Isin (σελ 245-247)

15

ανταποκρίνεται η συνεχώς microεταβαλλόmicroενη σύνθεση των κοινωνιών πρέπει να λάβουmicroε

υπόψη τις υφιστάmicroενες κοινωνικές αλλά και οικονοmicroικές ανισότητες και αποκλεισmicroούς και

να λειτουργήσουmicroε προς την εξάλειψή τους Επιπλέον η βαθιά αποδοχή και η ειλικρινής

λειτουργία των ίδιων των πολιτών προς microια παγκόσmicroια κοινότητα αmicroοιβαίου σεβασmicroού

προϋποθέτει παιδεία σεβασmicroό κατrsquo αρχήν στον άmicroεσα πλησίον και όχι θεωρητικά και εξ

αποστάσεως αλλά και εξοmicroοίωση όλων microεταξύ τους πράγmicroα που πολύ απέχει από τη

σηmicroερινή αλλά και την άmicroεσα τουλάχιστον επικείmicroενη πραγmicroατικότητα

16

Η Ι∆ΙΟΤΥΠΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α

Η ΣΤΑΜΠΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ laquoΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣraquo

Στην ενότητα αυτή θα παρουσιάσω microια συνοπτική περιγραφή της ιδιαιτερότητας της

ελληνικής κοινωνίας σε σχέση microε τη δυτική Τονίζω το laquoσυνοπτικήraquo η διαmicroόρφωση της

ιδιότητας του πολίτη αγγίζει microια σειρά από ιστορικά πολιτικά και κοινωνικά θέmicroατα τα

οποία microάλιστα αποτελούν πεδίο διαmicroάχης και παραmicroένουν αmicroφισβητούmicroενα - η συζήτηση

που πυροδότησε σχετικά πρόσφατα το έργο του Huntington αποτελεί σαφή απόδειξη Στην

παρούσα εργασία όmicroως θα αναφερθώ σύντοmicroα και επιλεκτικά στα κυριότερα σηmicroεία και

microόνον όσον αφορά στην ελληνική κοινωνία αποφεύγοντας γενικότερες θεωρήσεις περί

laquoανατολικούraquo και laquoδυτικούraquo microοντέλου εξέλιξης που θα microπορούσαν να γεννήσουν

περαιτέρω θέmicroατα συζήτησης τα οποία δεν είναι εφικτό να συζητηθούν εδώ

Ως κοινωνία microε ιδιαίτερη ιστορική πορεία καθυστερηmicroένη εκβιοmicroηχάνιση και κατά

συνέπεια σχετική αδυναmicroία οmicroαλής λειτουργίας κοινωνίας πολιτών37 η ελληνική κοινωνία

εξακολουθεί να διατηρεί έναν ιδιαίτερο δυϊκό χαρακτήρα38 Βασικές όψεις είναι δύο

κουλτούρες αντίθετες και ανταγωνιστικές microεταξύ τους microε τη microία να χαρακτηρίζεται από

αγκίστρωση σε παραδόσεις και την άλλη να έχει ευρύτερο laquoεκσυγχρονιστικόraquo

εξωστρεφή προσανατολισmicroό Οι καταβολές της microιας πλευράς της ελληνικής πολιτικής

κουλτούρας της laquoπαρωχηmicroένηςraquo39 ή αυτόχθονης εσωστρεφούς και ξενόφοβης40 πρέπει

να αναζητηθούν στα αδύναmicroα κοινωνικά στρώmicroατα της βυζαντινής και οθωmicroανικής

περιόδου Η εσωστρεφής πολιτική κουλτούρα χαρακτηρίζεται από

bull Ένα σύνδροmicroο πολιτισmicroικής κατωτερότητας απέναντι στο δυτικό κόσmicroο σε

συνδυασmicroό microε microια δυσανάλογα υπερβολική εικόνα της σηmicroασίας της Ελλάδας που

έχει την τάση να οδηγεί σε laquomicroια συνωmicroοτική ερmicroηνεία των γεγονότωνraquo41

bull Μια διάχυτη και υπερβολική αλλά και εύθραυστη αίσθηση εθνικισmicroού

37 Ο Alexander Gerschenkron ήταν από τους πρώτους που έδειξαν ότι όσο νωρίτερα επέρχεται η εmicroπειρία της εκβιοmicroηχάνισης τόσο ισχυρότερος είναι ο ρόλος που παίζει η κοινωνία των πολιτών στον πολιτισmicroικό οικονοmicroικό κοινωνικό και πολιτικό σχηmicroατισmicroό που συνδέεται microε αυτήν την εmicroπειρία ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης (σελ 29) 38 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αθήνα Αλεξάνδρεια 2000 39 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 40 Οι δεύτεροι χαρακτηρισmicroοί οφείλονται στον Μουζέλη 41 Σε αυτό το σηmicroείο ο Ν ∆ήmicroου στη lsquo∆υστυχία του να είσαι Έλληναςrsquo υποστηρίζει ότι ο Έλληνας έχει ένα διπλό Εθνικό Σύmicroπλεγmicroα Κατωτερότητας ένα απέναντι στο χρόνο (απέναντι στους προγόνους του) κι ένα απέναντι στο χώρο (απέναντι στους Ευρωπαίους)

17

bull Μια ιδιαίτερη αντίληψη για τη δηmicroοκρατία και την ιδιότητα του πολίτη η οποία

διαχρονικά έπαιξε προβληmicroατικό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις

που επηρέασαν τη διαδικασία εκδηmicroοκρατισmicroού στην Ελλάδα Στο κράτος

αποδίδεται κυρίαρχος ρόλος ενώ τα πολιτικά και αστικά δικαιώmicroατα εκπηγάζουν

από αυτό και δεν ενυπάρχουν στα άτοmicroα42

bull Την χαρακτηρίζει ακόmicroα τοπικισmicroός επαρχιωτισmicroός και λανθάνων αυταρχισmicroός

Η κουλτούρα της άλλης κατεύθυνσης της microεταρρυθmicroιστικής της οποίας τις απαρχές

βρίσκουmicroε στις κοινότητες της ελληνικής διασποράς στο χώρο της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας στα κοινωνικά στρώmicroατα και τις ελίτ που ταυτίζονται microε δραστηριότητες

πολιτισmicroικές οικονοmicroικές και πολιτικές συνδεδεmicroένες microε το διεθνές σύστηmicroα

χαρακτηρίζεται από

bull Κοσmicroικότητα και εξωστρέφεια στον προσανατολισmicroό της

bull Εmicroπνέεται από τα έθνη της βιοmicroηχανικής ∆ύσης

bull Πρόκειται για κουλτούρα microε microεταρρυθmicroιστικές laquoεκσυγχρονιστικέςraquo τάσεις

Οι δύο κουλτούρες είναι διαρθρωmicroένες microε τέτοιο τρόπο που καmicroία από τις δύο δεν microπορεί

να επιβάλει microόνιmicroα τη λογική της στην άλλη Αντίθετα πότε η microία και πότε η άλλη

επικρατεί ανάλογα microε την οικονοmicroική και κοινωνικοπολιτική συγκυρία43 Πέραν αυτού

διαποτίζουν τόσο τις διάφορες ελίτ όσο και το ευρύτερο κοινό ενώ βρίσκονται microέσα σε

όλα τα κόmicromicroατα και ο δυϊκός τους χαρακτήρας υπερβαίνει όλες τις άλλες τοmicroές που

εκφράζονται από τον κοmicromicroατικό ανταγωνισmicroό44

Η θρησκευτική και πολιτική κληρονοmicroιά του Βυζαντίου είναι microια πολύ βασική

παράmicroετρος που εξηγεί σηmicroαντικές πλευρές της σύγχρονης ελληνικής κουλτούρας

∆ιατηρήθηκε συντηρήθηκε και ενσωmicroατώθηκε microέχρι και στις τρέχουσες διαδικασίες

παραγωγής και αναπαραγωγής των σχέσεων εξουσίας Ο ∆εmicroερτζής την χαρακτηρίζει ως

laquoπαρελθούσα-παρούσαraquo ιστορία εφόσον αποτελεί στοιχείο της ατοmicroικής και συλλογικής

42 Παράλληλα τα ατοmicroικά πολιτικά δικαιώmicroατα δεν ενσωmicroατώθηκαν microε καθαρά δυτικό τρόπο Για παράδειγmicroα ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές στις αρχές του 20ου αιώνα η ψήφος των κολλήγων θεωρείτο ότι ανήκε στους microεγάλους γαιοκτήmicroονες ndash αυτό το microοντέλο διατηρήθηκε microέχρι την microετέπειτα αστικοποίηση και επηρέασε τη διαmicroόρφωση των γνωστών πελατειακών σχέσεων microεταξύ βουλευτή-ψηφοφόρου 43 Νίκος Μουζέλης Το αληθινό πρόσωπο του παρανοϊκού εθνικισmicroού Το ΒΗΜΑ 13061999 44 Νίκος ∆εmicroερτζής Εισαγωγή στην ελληνική πολιτική κουλτούρα στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 25)

18

ταυτότητας των Ελλήνων45 Η επίδρασή της δε microπορεί να εντοπιστεί αφενός στο επίπεδο

της θεσmicroικής οργάνωσης και αφετέρου στο επίπεδο της πολιτικής συmicroπεριφοράς

Στην Ανατολή στο πλαίσιο τόσο της βυζαντινής όσο και της οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας και αντίθετα προς microια βασική προϋπόθεση της νεωτερικότητας της ∆ύσης

που είναι ο διαχωρισmicroός της κοσmicroικής και θρησκευτικής εξουσίας η εκκλησία διαπλέκεται

στενά microε το κράτος Κράτος και Εκκλησία αλληλοσυνδέονταν στο βαθmicroό που το κράτος

της παραχωρούσε υλική προστασία και βοήθεια ενώ η εκκλησία κατοχύρωνε για

λογαριασmicroό του κράτους την απαραίτητη νοmicroιmicroοποίηση και υποστήριξη για την

αναπαραγωγή του Οι στενοί δεσmicroοί κράτους και εκκλησίας στην Ανατολή και οι

εξωκοσmicroικοί προσανατολισmicroοί της ορθοδοξίας συνέβαλαν στη διατήρηση του Βυζαντίου

για πάνω από δέκα αιώνες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι υποκατέστησε ποτέ η Εκκλησία το

κράτος κατά τη Βυζαντινή περίοδο Υπαγόταν στην κοσmicroική εξουσία ενώ οι αυτοκράτορες

όχι microόνο διόριζαν τους πατριάρχες αλλά microπορούσαν και να τους καθαιρέσουν Πρόκειται

microάλλον για ένα καθεστώς κρατικοποιηmicroένης θρησκείας που διατηρήθηκε και υπό την

οθωmicroανική κυριαρχία και έχει δοmicroήσει και πρότυπα πολιτικής συmicroπεριφοράς

Ένας από τους τρόπους microε τους οποίους συντελέστηκε αυτό έχει και εσωτερικό

χαρακτήρα αν σκεφτούmicroε τον τρόπο microε τον οποίο συλλαmicroβάνει τον εαυτό του το άτοmicroο σε

σχέση microε το θεό Ο άνθρωπος εννοιολογείται ως microέλος της ευχαριστηριακής κοινότητας

των πιστών έννοια αποmicroακρυσmicroένη από microια ατοmicroοκεντρική αντίληψη του υποκειmicroένου ως

πολίτη Ο άνθρωπος βρίσκεται σε άmicroεση εξάρτηση από το θεό microε τον οποίο καλείται να

βιώσει microια πρόσωπο microε πρόσωπο σχέση αmicroεσότητας Αυτό δεν έχει microεταφυσική microόνο

πλευρά Αφορά και τον τρόπο microε τον οποίο ο άνθρωπος αφού εσωτερικεύσει το επίσηmicroο

δόγmicroα το εξωτερικεύει microετά στον καθηmicroερινό του βίο Πέραν αυτού στους κόλπους της

ορθοδοξίας επιβίωσε ένα πλήθος microαγικών πρακτικών δεισιδαιmicroονιών και προληπτικών

συνηθειών ενώ παράλληλα η πεποίθηση για το βέβαιο τέλος του κόσmicroου τούτου και η

προσmicroονή microιας εξωκόσmicroιου διόδου σωτηρίας σε συνδυασmicroό microε την έλλειψη θεσmicroικών

εγγυήσεων έφτιαξαν ένα άνθρωπο microε βαθιά δυσπιστία απέναντι στο κράτος και έντονη

45 Νίκος ∆εmicroερτζής Η επιλεκτική παράδοση της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 52)

19

microοιρολατρία46 που πολύ απείχε από την ανάπτυξη αισθήmicroατος δηmicroόσιας ευθύνης και

ελεύθερου πολίτη47

Το Βυζάντιο microπορεί να ενταχθεί στις κεντροποιηmicroένες γραφειοκρατικές

αυτοκρατορίες πατριmicroονιαλιστικού χαρακτήρα όπου το στρατιωτικό και διοικητικό

προσωπικό εξαρτάται άmicroεσα από τη βούληση του ανώτατου άρχοντα παράδοση που

εντάθηκε στο πλαίσιο του σουλτανισmicroού Οι σχέσεις τους δηλαδή δεν ρυθmicroίζονταν από microια

κάποια θεσmicroοθετηmicroένη διευθέτηση αλλά κατά περίπτωση microπορούσαν να ρυθmicroιστούν από

την προσωπική θέληση του αυτοκράτορα microε τη βοήθεια microιας αφάνταστα πολυδαίδαλης

γραφειοκρατικής microηχανής Αυτό συνέβαινε παρά την πολύπλοκη νοmicroική κωδικοποίηση

που ανέπτυξαν οι Βυζαντινοί βασισmicroένοι στο ρωmicroαϊκό δίκαιο αφού η δεσπόζουσα

αντίληψη για το νόmicroο είχε αυτοκρατορική υφή και δεν στηριζόταν σε microια laquoσυmicroβολαιακήraquo

αναγνώριση του ατόmicroου ως υποκείmicroενο δικαίου και δικαιωmicroάτων Η εξάρτηση του

συστήmicroατος κυριαρχίας από το πρόσωπο του αυτοκράτορα και η απουσία θεσmicroικών

δεσmicroευτικών ρυθmicroίσεων των σχέσεων εξουσίας ενίσχυσαν την εξωθεσmicroική ρύθmicroιση του

πελατειακού συστήmicroατος ενώ παράλληλα η έλλειψη microιας παράδοσης δικαιωmicroάτων και

κοινωνικού συmicroβολαίου απέτρεψε την ανάδυση του ατόmicroου ως πολίτη microε απαράγραπτα

δικαιώmicroατα

Η ορθολογική ανάγκη της επιβίωσης και ο απρόβλεπτος χαρακτήρας των

κοινωνικών και κυρίως οικονοmicroικών ρυθmicroίσεων καλλιέργησε τόσο microέσα στα πλαίσια των

κοινοτήτων (ως πρωταρχικών διοικητικών ενοτήτων) όσο και της οικογένειας (ως βασικής

microονάδας ασφάλειας) τακτικές οικογενειοκρατίας διαφθοράς δωροληψίας ευνοιοκρατίας

και microεροληψίας48 Επιπλέον η ξενοφοβία αλλά και κυρίως ο αντιδυτικισmicroός που

χαρακτηρίζει ένα σηmicroαντικό τmicroήmicroα της ελληνικής κοινωνίας οφείλει πολλά στην

46 Είναι χαρακτηριστικό του ρόλου εκπροσώπων του κλήρου αλλά και της microοιρολατρίας ότι στα πρώτα χρόνια microετά την άλωση οι απόψεις του Γεννάδιου Σχολάριου πρώτου πατριάρχη microετά την άλωση βοήθησαν τα microέγιστα το σουλτάνο να επικρατήσει χωρίς ιδιαίτερα προβλήmicroατα Κατά την άποψή του εmicroφανίζεται ο ίδιος ο laquoΘεόςraquo και επιβάλλει τη θλίψη στους χριστιανούς σαν τιmicroωρία για τη ζωή που microέχρι τότε έκαναν Οι διωγmicroοί των χριστιανών microετά την άλωση είναι κάτι το φυσιολογικόmiddot έτσι φεύγει και η ευθύνη από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην πτώση του κράτους Η κακοδιοίκηση όπως και η διαmicroάχη microεταξύ των παραγόντων της εκκλησίας ενωτικών και ανθενωτικών δεν παίζουν κανένα ρόλο Ο ένοχος είναι ο λαός και θα πρέπει να πληρώσει για τις ανοmicroίες του

47 (∆εmicroερτζής σελ 64-65) 48 (∆εmicroερτζής σελ 62-67)

20

laquoαντιλατινικήraquo και laquoαντιφραγκικήraquo στάση των Βυζαντινών και της Ορθόδοξης

Εκκλησίας Εκεί έχει και τις ρίζες της η διαmicroάχη περί της εθνικής ελληνικής ταυτότητας

και της ελληνικότητας Έλλην Γραικός Ρωmicroιός

Μετά την άλωση ο βυζαντινός κρατικός microηχανισmicroός αντικαθίσταται από τη

θεοκρατική και οριακά δεσποτική οθωmicroανική διοίκηση Οικονοmicroικά κοινωνικά και

στρατιωτικά η οθωmicroανική αυτοκρατορία ήταν ένα microεσαιωνικό κράτος που παρέmicroεινε

όπως και το Βυζάντιο ανεπηρέαστο από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις Ανώτατος πολιτικός και

θρησκευτικός άρχοντας ήταν ο Σουλτάνος ο οποίος ασκούσε εξουσία ζωής και θανάτου

πάνω στους υπηκόους του ενώ ρόλο πρωθυπουργού είχαν οι Μεγάλοι Βεζίρηδες και

συmicroβουλευτικό ρόλο το αυτοκρατορικό ∆ιβάνι Παρά τη microεγάλη τους δύναmicroη και την

άσκηση ουσιαστικά του κύριου microέρους της εξουσίας οι Βεζίρηδες ήταν ευάλωτοι στις

διαθέσεις των σουλτάνων όπως ευάλωτοι ήταν και όλοι όσοι απολάmicroβαναν κατά καιρούς

προνόmicroια συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των Ελλήνων που κατείχαν υψηλά αξιώmicroατα Από αυτήν

την άποψη στο σύνολο των υποδούλων ανώτερες τάξεις και λαός microοιράζονταν την ίδια

ανασφάλεια απέναντι στην χωρίς έλεγχο ισχύ των αποφάσεων του σουλτάνου Η χρήση

του ονόmicroατος laquoραγιάςraquo για τους microη microουσουλmicroάνους υπηκόους της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας δηλώνει σε ένα βαθmicroό τη στάση της αυτοκρατορίας απέναντι στους

υποτελείς 49

Μια από τις πλέον αρνητικές όψεις της Υψηλής Πύλης ήταν η διαφθορά και οι

δωροδοκίες τις οποίες οι διοικητικοί παράγοντες ανήγαγαν σε διαχειριστικό καθεστώς Οι

Πασάδες και οι Οσποδάροι που διηύθυναν τις επαρχίες και τα υποτελή κράτη εξαγόραζαν

τις θέσεις τους σε υπέρογκες τιmicroές και κατόπιν έκαναν περιουσίες επιβαρύνοντας microε ακόmicroη

microεγαλύτερες φορολογίες τους υπηκόους τους Με αυτόν τον τρόπο οι αγροτικοί πληθυσmicroοί

περιήλθαν σε microεγάλη εξαθλίωση

Η επιβίωση του κράτους συνδεόταν άmicroεσα microε τη δύναmicroη του στρατού και οι ίδιοι

οι σουλτάνοι εξαγόραζαν την εύνοια των στρατιωτικών τmicroηmicroάτων και κυρίως των

Γενίτσαρων microε microεγάλα δώρα Οι αξιωmicroατικοί κατείχαν φέουδα (τιmicroάρια) κατά το

βυζαντινό πρότυπο που παρέχονταν από τον σουλτάνο και επιτηρούσαν τους χωρικούς

που εργάζονταν στη γη τους Επίσης καρπώνονταν τα εισοδήmicroατα που προέρχονταν από

τα φέουδα εις αναγνώριση της στρατιωτικής υπηρεσίας τους προς τον σουλτάνο Με τον

49 rayah from Turkish raiyve herd flock (Collins English Dictionary 1994) Η λέξη δηλώνει το υποταγmicroένο κοπάδι και η έννοιά της επεκτάθηκε στο να δηλώνει τον δουλοπρεπή

21

τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ο έλεγχος των εδαφών κύριο στοιχείο κάθε συγκεντρωτικού

καθεστώτος και επιτυγχάνεται η οικονοmicroική εξάρτησή τους Είναι φανερό λοιπόν ότι οι

οικονοmicroικές δοσοληψίες καθόριζαν αποφασιστικά και σχεδόν ολοκληρωτικά τη λειτουργία

της αυτοκρατορίας αλλά και της νοοτροπίας κατακτητών και κατακτηmicroένων Εξάλλου η

laquoαδιαφορίαraquo του κεντρικού κράτους για τα τοπικά ζητήmicroατα εξηγείται αν αναλογιστεί

κανείς ότι είναι ευκολότερος ο έλεγχος των εδαφών microε την επιβολή φορολογίας από την

προσπάθεια νοmicroικής ένωσής τους

Είναι ενδιαφέρον και κεντρικό στοιχείο της περιόδου η ευνοϊκή σε σχέση microε τους

ειδωλολάτρες microεταχείριση της χριστιανικής Εκκλησίας απόρροια ενός κανόνα του ιερού

microουσουλmicroανικού δικαίου που ταυτίζει το έθνος microε τη θρησκεία microε αποτέλεσmicroα ο

θρησκευτικός αρχηγός να αναγνωρίζεται ως εθνάρχης Θέση που εύκολα αποδέχτηκαν οι

βυζαντινοί χριστιανοί για τον θρησκευτικό αρχηγό τους εφόσον επί της ουσίας δεν υπήρξε

αλλαγή στη θέση και το ρόλο της εκκλησίας ως τότε Η Οθωmicroανική εξουσία δεν

αναγνώριζε εθνικές ή φυλετικές οmicroάδες το laquoσόϊraquo δηλαδή αντιθέτως επέτρεπε την ύπαρξη

θρησκευτικών οmicroάδων των Μιλιέτ και ανεχόταν την άσκηση της λατρείας τους

παρέχοντας στον επικεφαλής περιορισmicroένη ιεροδικαστική εξουσία και δικαίωmicroα απολαβής

εισφορών Έτσι microε microια σειρά ευνοϊκών ρυθmicroίσεων υπαγορευόmicroενων από το ιερό

microουσουλmicroανικό δίκαιο και τις πολιτικές σκοπιmicroότητες της εποχής η ορθόδοξη εκκλησία

απέκτησε και laquoπολιτικό χαρακτήραraquo και αποτέλεσε έναν από τους σηmicroαντικότερους

microηχανισmicroούς συνεργασίας microε το Οθωmicroανικό κράτος Σηmicroαντικό είναι εδώ να αναφέρουmicroε

ότι η Εκκλησία έχαιρε του δικαιώmicroατος κυριότητας γαιών (βακούφια) Τα τmicroήmicroατα αυτά

γης ονοmicroάζονταν αφιερωmicroένες γαίες και είχαν παραχωρηθεί στην εκκλησιαστική διοίκηση

από το Σουλτάνο Αποτέλεσmicroα αυτού του καθεστώτος ήταν όχι microόνο ο αποκλεισmicroός της

εκκλησίας από τη φορολογία αλλά κυρίως η δηmicroιουργία microιας εκκλησιαστικής περιουσίας

Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε το σχόλιο του Μάουερ ότι microετά την απελευθέρωση το ένα

τέταρτο της συνολικής επικράτειας της απελευθερωmicroένης Ελλάδας ανήκε στην εκκλησία

Πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά τη διάρκειά της όπως και στη

συνέχεια εισήλθαν από τον ευρωπαϊκό στον ελληνικό χώρο ιδέες και αντιλήψεις για την

ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώmicroατα50 Στην laquoΕλληνική Νοmicroαρχίαraquo αποτυπώνεται

καθαρά η επεξεργασία των ιδεών αυτών από ελληνικής πλευράς Το περιεχόmicroενο της

50 Αντώνης Παπαρίζος ∆ιαφωτισmicroός Θρησκεία και παράδοση στη σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία στο Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα σήmicroερα (σελ 77)

22

Γαλλικής Επανάστασης ανασυντέθηκε διαφοροποιήθηκε και προσαρmicroόστηκε στις

ελληνικές ανάγκες Το σηmicroαντικό είναι πως όλο το πλαίσιο του ορθολογισmicroού και του

∆ιαφωτισmicroού microε όλο το πλέγmicroα των ιδεών που περιείχε για τη φύση τον άνθρωπο την

κοινωνία και την επιστήmicroη δεν αναδύθηκε αλλά microεταφέρθηκε στον ελληνικό χώρο και ο

βαθmicroός διάδοσης και αποδοχής του από τις ευρύτερες πληθυσmicroιακές microάζες αποτελεί ένα

ζήτηmicroα Είναι ψευδαίσθηση πάντως να θεωρήσουmicroε ότι από το σηmicroείο αυτό και microετά η

ελληνική κοινωνία συγκροτείται σε ανάλογο ή παρόmicroοιο βαθmicroό microε τις ευρωπαϊκές

κοινωνίες στη βάση αυτών των ίδιων αρχών του ∆ιαφωτισmicroού Ο αγροτικός και

ορθόδοξος ελληνικός πληθυσmicroός πέρα από τις κοινωνικές κατηγορίες που ασκούσαν

αστικού τύπου δραστηριότητες κατά την περίοδο της Επανάστασης και στην περίπτωση

ακόmicroη που γνώριζε τις αρχές του ∆ιαφωτισmicroού πολύ λίγο είχε επηρεαστεί από αυτές στην

καθηmicroερινή του πρακτική

Αναmicroφισβήτητα η αριστοκρατία των Φαναριωτών οι ελληνικοί πληθυσmicroοί της

διασποράς και τα εύπορα ελληνικά στρώmicroατα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώριζαν

τη σκέψη του ∆ιαφωτισmicroού πολύ πριν την Επανάσταση Κατά πάσα πιθανότητα επίσης οι

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συζητιόνταν από τους εξεγερmicroένους οπλαρχηγούς τόσο

στα στρατόπεδα όσο και στις Εθνοσυνελεύσεις όmicroως το θέmicroα είναι πόσο ο ελληνικός λαός

τις κατανόησε και υιοθέτησε σε βάθος Άλλωστε microετά τον πόλεmicroο της Ανεξαρτησίας

γνώρισε εσωτερικές εmicroφύλιες αλλά και έντονα κοινωνικές συγκρούσεις Ενδεχοmicroένως

επαναλάmicroβανε αυτονόητα τις πατροπαράδοτες microορφές σκέψης και πράξης51 Αυτές δηλαδή

που κληροδοτήθηκαν από το βυζαντινό και οθωmicroανικό του παρελθόν Πέραν αυτού οι

ίδιες οι ιδέες φαίνεται να σηmicroατοδοτούνται από ένα καθαρά ελληνικό περιεχόmicroενο

επηρεασmicroένο από τις δεδοmicroένες συνθήκες Έτσι η έννοια της ελευθερίας συνδέεται microε την

απελευθέρωση από τους Οθωmicroανούς και η έννοια της ισότητας αποδυναmicroώνεται από τις

τοπικιστικές εmicroφύλιες συγκρούσεις όσο για την έννοια της αδελφοσύνης η οποία

παρέπεmicroπε και στην αδελφοσύνη των λαών της βαλκανικής κατά το όραmicroα του Ρήγα δεν

απέδωσε πράγmicroα ούτως ή άλλως αδύνατο εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών που βίωναν

οι λαοί της βαλκανικής Προκύπτει λοιπόν το θέmicroα αν οι ιδέες αυτές είχαν κοινωνικό ή

αποκλειστικά εθνικό χαρακτήρα

Και σε επίπεδο αρχηγών όmicroως εmicroφανίζεται σύγχυση ως προς τη σύνθεση microεταξύ

των απελευθερωτικών και χειραφετητικών ιδεών από τη microια ευρωπαϊκής ή ελληνικής

51 Παπαρίζος (σελ 80)

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

14

κόσmicroος των εθνικών κρατών βρίσκεται microεν σε κατάσταση microετάβασης προς ένα microετα-

εθνικό σύστηmicroα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας αλλά δεν είναι η τεχνητή κατάργηση των

κρατών που έχει σηmicroασία αλλά η microετάβαση από ένα διεθνές δίκαιο που ρυθmicroίζει

διακρατικές σχέσεις σε έναν συνταγmicroατικό πατριωτισmicroό που θα εγγυάται την

προτεραιότητα microιας παγκόσmicroιας κοινωνίας των πολιτών34 Έναν πατριωτισmicroό που οδηγεί

στην ανάπτυξη microεταξύ πολιτών του λεγόmicroενου civic spirit τη νοοτροπία δηλαδή του

ανθρώπου που είναι δηmicroοκρατικά συνεπής κοινωνικά και οικολογικά ευαίσθητος και

πολιτισmicroικά ανεκτικός στην ετερότητα

Μια επιπλέον πρόταση γεννηmicroένη από τις συνθήκες της σύγχρονης εποχής

microετατοπίζει την έννοια από την εστίασή της στα νόmicroιmicroα δικαιώmicroατα στην έννοια της

κοινωνικής διαδικασίας microέσα από την οποία άτοmicroα και κοινωνικές οmicroάδες εmicroπλέκονται

ενεργά στην διεκδίκηση και επέκταση ή και απώλεια δικαιωmicroάτων microέσω της ενεργού

συmicromicroετοχής35 Έτσι αναδύεται ο ρόλος των microητροπόλεων των κοσmicroοπολιτικών Global

Cities χώρων ευνοϊκών για τη ροή και διακίνηση ιδεών και κεφαλαίου προϊόντων και

κουλτούρας και microαζί αναδύεται και η έννοια του κοσmicroοπολίτη Σrsquo αυτήν η δύναmicroη της

κουλτούρας είναι τόσο ισχυρή ως προς τον προσδιορισmicroό του πολίτη που αναιρεί το

περιεχόmicroενό της ως τώρα Μιλάmicroε για microια microετα-εθνική ιδιότητα του πολίτη Σrsquo αυτήν την

περίπτωση αναζητείται ο ρόλος της Πόλης ως φορέα διαφύλαξης του πολίτη ndash του

κοσmicroοπολίτη που χαρακτηρίζεται από κινητικότητα εκκοσmicroίκευση αποδοχή της

υβριδικότητας και ανεκτικότητα36

Ο κοσmicroο-πολίτης

Μόνο που αναρωτιέmicroαι πώς microπορεί να επιτευχθεί ένα τέτοιο είδος ndash εξαιρετικού

στη θεωρητική του σύλληψη ndash πολίτη όταν microε βάση την πραγmicroατικότητα των ανισοτήτων

που επεκτείνονται σε τοπικό αλλά και σε παγκόσmicroιο επίπεδο ακόmicroα εντονότερα και

νοmicroιmicroοποιούνται από τις αρχές της παγκοσmicroιοποιηmicroένης οικονοmicroίας την ιδιότητα αυτή του

πολίτη microπορούν να την απολαmicroβάνουν microόνον οι αντίστοιχοι gentlemen του A Marshall

της σηmicroερινής εποχής Η τυπική νοmicroική ισότητα στην απόλαυση των δικαιωmicroάτων αλλά

και η κοινωνικά ουδέτερη έννοια της ιδιότητας του πολίτη microπορούν να χρησιmicroοποιηθούν

και συχνότατα χρησιmicroοποιούνται ως εργαλεία αποκλεισmicroού των microη ανηκόντων στο

κυρίαρχο microοντέλο laquoπολίτηraquo Συνεπώς για να προχωρήσουmicroε προς microορφές στις οποίες να

34 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 (σελ 257) 35 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 (σελ 5) 36 Isin (σελ 245-247)

15

ανταποκρίνεται η συνεχώς microεταβαλλόmicroενη σύνθεση των κοινωνιών πρέπει να λάβουmicroε

υπόψη τις υφιστάmicroενες κοινωνικές αλλά και οικονοmicroικές ανισότητες και αποκλεισmicroούς και

να λειτουργήσουmicroε προς την εξάλειψή τους Επιπλέον η βαθιά αποδοχή και η ειλικρινής

λειτουργία των ίδιων των πολιτών προς microια παγκόσmicroια κοινότητα αmicroοιβαίου σεβασmicroού

προϋποθέτει παιδεία σεβασmicroό κατrsquo αρχήν στον άmicroεσα πλησίον και όχι θεωρητικά και εξ

αποστάσεως αλλά και εξοmicroοίωση όλων microεταξύ τους πράγmicroα που πολύ απέχει από τη

σηmicroερινή αλλά και την άmicroεσα τουλάχιστον επικείmicroενη πραγmicroατικότητα

16

Η Ι∆ΙΟΤΥΠΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α

Η ΣΤΑΜΠΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ laquoΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣraquo

Στην ενότητα αυτή θα παρουσιάσω microια συνοπτική περιγραφή της ιδιαιτερότητας της

ελληνικής κοινωνίας σε σχέση microε τη δυτική Τονίζω το laquoσυνοπτικήraquo η διαmicroόρφωση της

ιδιότητας του πολίτη αγγίζει microια σειρά από ιστορικά πολιτικά και κοινωνικά θέmicroατα τα

οποία microάλιστα αποτελούν πεδίο διαmicroάχης και παραmicroένουν αmicroφισβητούmicroενα - η συζήτηση

που πυροδότησε σχετικά πρόσφατα το έργο του Huntington αποτελεί σαφή απόδειξη Στην

παρούσα εργασία όmicroως θα αναφερθώ σύντοmicroα και επιλεκτικά στα κυριότερα σηmicroεία και

microόνον όσον αφορά στην ελληνική κοινωνία αποφεύγοντας γενικότερες θεωρήσεις περί

laquoανατολικούraquo και laquoδυτικούraquo microοντέλου εξέλιξης που θα microπορούσαν να γεννήσουν

περαιτέρω θέmicroατα συζήτησης τα οποία δεν είναι εφικτό να συζητηθούν εδώ

Ως κοινωνία microε ιδιαίτερη ιστορική πορεία καθυστερηmicroένη εκβιοmicroηχάνιση και κατά

συνέπεια σχετική αδυναmicroία οmicroαλής λειτουργίας κοινωνίας πολιτών37 η ελληνική κοινωνία

εξακολουθεί να διατηρεί έναν ιδιαίτερο δυϊκό χαρακτήρα38 Βασικές όψεις είναι δύο

κουλτούρες αντίθετες και ανταγωνιστικές microεταξύ τους microε τη microία να χαρακτηρίζεται από

αγκίστρωση σε παραδόσεις και την άλλη να έχει ευρύτερο laquoεκσυγχρονιστικόraquo

εξωστρεφή προσανατολισmicroό Οι καταβολές της microιας πλευράς της ελληνικής πολιτικής

κουλτούρας της laquoπαρωχηmicroένηςraquo39 ή αυτόχθονης εσωστρεφούς και ξενόφοβης40 πρέπει

να αναζητηθούν στα αδύναmicroα κοινωνικά στρώmicroατα της βυζαντινής και οθωmicroανικής

περιόδου Η εσωστρεφής πολιτική κουλτούρα χαρακτηρίζεται από

bull Ένα σύνδροmicroο πολιτισmicroικής κατωτερότητας απέναντι στο δυτικό κόσmicroο σε

συνδυασmicroό microε microια δυσανάλογα υπερβολική εικόνα της σηmicroασίας της Ελλάδας που

έχει την τάση να οδηγεί σε laquomicroια συνωmicroοτική ερmicroηνεία των γεγονότωνraquo41

bull Μια διάχυτη και υπερβολική αλλά και εύθραυστη αίσθηση εθνικισmicroού

37 Ο Alexander Gerschenkron ήταν από τους πρώτους που έδειξαν ότι όσο νωρίτερα επέρχεται η εmicroπειρία της εκβιοmicroηχάνισης τόσο ισχυρότερος είναι ο ρόλος που παίζει η κοινωνία των πολιτών στον πολιτισmicroικό οικονοmicroικό κοινωνικό και πολιτικό σχηmicroατισmicroό που συνδέεται microε αυτήν την εmicroπειρία ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης (σελ 29) 38 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αθήνα Αλεξάνδρεια 2000 39 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 40 Οι δεύτεροι χαρακτηρισmicroοί οφείλονται στον Μουζέλη 41 Σε αυτό το σηmicroείο ο Ν ∆ήmicroου στη lsquo∆υστυχία του να είσαι Έλληναςrsquo υποστηρίζει ότι ο Έλληνας έχει ένα διπλό Εθνικό Σύmicroπλεγmicroα Κατωτερότητας ένα απέναντι στο χρόνο (απέναντι στους προγόνους του) κι ένα απέναντι στο χώρο (απέναντι στους Ευρωπαίους)

17

bull Μια ιδιαίτερη αντίληψη για τη δηmicroοκρατία και την ιδιότητα του πολίτη η οποία

διαχρονικά έπαιξε προβληmicroατικό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις

που επηρέασαν τη διαδικασία εκδηmicroοκρατισmicroού στην Ελλάδα Στο κράτος

αποδίδεται κυρίαρχος ρόλος ενώ τα πολιτικά και αστικά δικαιώmicroατα εκπηγάζουν

από αυτό και δεν ενυπάρχουν στα άτοmicroα42

bull Την χαρακτηρίζει ακόmicroα τοπικισmicroός επαρχιωτισmicroός και λανθάνων αυταρχισmicroός

Η κουλτούρα της άλλης κατεύθυνσης της microεταρρυθmicroιστικής της οποίας τις απαρχές

βρίσκουmicroε στις κοινότητες της ελληνικής διασποράς στο χώρο της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας στα κοινωνικά στρώmicroατα και τις ελίτ που ταυτίζονται microε δραστηριότητες

πολιτισmicroικές οικονοmicroικές και πολιτικές συνδεδεmicroένες microε το διεθνές σύστηmicroα

χαρακτηρίζεται από

bull Κοσmicroικότητα και εξωστρέφεια στον προσανατολισmicroό της

bull Εmicroπνέεται από τα έθνη της βιοmicroηχανικής ∆ύσης

bull Πρόκειται για κουλτούρα microε microεταρρυθmicroιστικές laquoεκσυγχρονιστικέςraquo τάσεις

Οι δύο κουλτούρες είναι διαρθρωmicroένες microε τέτοιο τρόπο που καmicroία από τις δύο δεν microπορεί

να επιβάλει microόνιmicroα τη λογική της στην άλλη Αντίθετα πότε η microία και πότε η άλλη

επικρατεί ανάλογα microε την οικονοmicroική και κοινωνικοπολιτική συγκυρία43 Πέραν αυτού

διαποτίζουν τόσο τις διάφορες ελίτ όσο και το ευρύτερο κοινό ενώ βρίσκονται microέσα σε

όλα τα κόmicromicroατα και ο δυϊκός τους χαρακτήρας υπερβαίνει όλες τις άλλες τοmicroές που

εκφράζονται από τον κοmicromicroατικό ανταγωνισmicroό44

Η θρησκευτική και πολιτική κληρονοmicroιά του Βυζαντίου είναι microια πολύ βασική

παράmicroετρος που εξηγεί σηmicroαντικές πλευρές της σύγχρονης ελληνικής κουλτούρας

∆ιατηρήθηκε συντηρήθηκε και ενσωmicroατώθηκε microέχρι και στις τρέχουσες διαδικασίες

παραγωγής και αναπαραγωγής των σχέσεων εξουσίας Ο ∆εmicroερτζής την χαρακτηρίζει ως

laquoπαρελθούσα-παρούσαraquo ιστορία εφόσον αποτελεί στοιχείο της ατοmicroικής και συλλογικής

42 Παράλληλα τα ατοmicroικά πολιτικά δικαιώmicroατα δεν ενσωmicroατώθηκαν microε καθαρά δυτικό τρόπο Για παράδειγmicroα ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές στις αρχές του 20ου αιώνα η ψήφος των κολλήγων θεωρείτο ότι ανήκε στους microεγάλους γαιοκτήmicroονες ndash αυτό το microοντέλο διατηρήθηκε microέχρι την microετέπειτα αστικοποίηση και επηρέασε τη διαmicroόρφωση των γνωστών πελατειακών σχέσεων microεταξύ βουλευτή-ψηφοφόρου 43 Νίκος Μουζέλης Το αληθινό πρόσωπο του παρανοϊκού εθνικισmicroού Το ΒΗΜΑ 13061999 44 Νίκος ∆εmicroερτζής Εισαγωγή στην ελληνική πολιτική κουλτούρα στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 25)

18

ταυτότητας των Ελλήνων45 Η επίδρασή της δε microπορεί να εντοπιστεί αφενός στο επίπεδο

της θεσmicroικής οργάνωσης και αφετέρου στο επίπεδο της πολιτικής συmicroπεριφοράς

Στην Ανατολή στο πλαίσιο τόσο της βυζαντινής όσο και της οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας και αντίθετα προς microια βασική προϋπόθεση της νεωτερικότητας της ∆ύσης

που είναι ο διαχωρισmicroός της κοσmicroικής και θρησκευτικής εξουσίας η εκκλησία διαπλέκεται

στενά microε το κράτος Κράτος και Εκκλησία αλληλοσυνδέονταν στο βαθmicroό που το κράτος

της παραχωρούσε υλική προστασία και βοήθεια ενώ η εκκλησία κατοχύρωνε για

λογαριασmicroό του κράτους την απαραίτητη νοmicroιmicroοποίηση και υποστήριξη για την

αναπαραγωγή του Οι στενοί δεσmicroοί κράτους και εκκλησίας στην Ανατολή και οι

εξωκοσmicroικοί προσανατολισmicroοί της ορθοδοξίας συνέβαλαν στη διατήρηση του Βυζαντίου

για πάνω από δέκα αιώνες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι υποκατέστησε ποτέ η Εκκλησία το

κράτος κατά τη Βυζαντινή περίοδο Υπαγόταν στην κοσmicroική εξουσία ενώ οι αυτοκράτορες

όχι microόνο διόριζαν τους πατριάρχες αλλά microπορούσαν και να τους καθαιρέσουν Πρόκειται

microάλλον για ένα καθεστώς κρατικοποιηmicroένης θρησκείας που διατηρήθηκε και υπό την

οθωmicroανική κυριαρχία και έχει δοmicroήσει και πρότυπα πολιτικής συmicroπεριφοράς

Ένας από τους τρόπους microε τους οποίους συντελέστηκε αυτό έχει και εσωτερικό

χαρακτήρα αν σκεφτούmicroε τον τρόπο microε τον οποίο συλλαmicroβάνει τον εαυτό του το άτοmicroο σε

σχέση microε το θεό Ο άνθρωπος εννοιολογείται ως microέλος της ευχαριστηριακής κοινότητας

των πιστών έννοια αποmicroακρυσmicroένη από microια ατοmicroοκεντρική αντίληψη του υποκειmicroένου ως

πολίτη Ο άνθρωπος βρίσκεται σε άmicroεση εξάρτηση από το θεό microε τον οποίο καλείται να

βιώσει microια πρόσωπο microε πρόσωπο σχέση αmicroεσότητας Αυτό δεν έχει microεταφυσική microόνο

πλευρά Αφορά και τον τρόπο microε τον οποίο ο άνθρωπος αφού εσωτερικεύσει το επίσηmicroο

δόγmicroα το εξωτερικεύει microετά στον καθηmicroερινό του βίο Πέραν αυτού στους κόλπους της

ορθοδοξίας επιβίωσε ένα πλήθος microαγικών πρακτικών δεισιδαιmicroονιών και προληπτικών

συνηθειών ενώ παράλληλα η πεποίθηση για το βέβαιο τέλος του κόσmicroου τούτου και η

προσmicroονή microιας εξωκόσmicroιου διόδου σωτηρίας σε συνδυασmicroό microε την έλλειψη θεσmicroικών

εγγυήσεων έφτιαξαν ένα άνθρωπο microε βαθιά δυσπιστία απέναντι στο κράτος και έντονη

45 Νίκος ∆εmicroερτζής Η επιλεκτική παράδοση της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 52)

19

microοιρολατρία46 που πολύ απείχε από την ανάπτυξη αισθήmicroατος δηmicroόσιας ευθύνης και

ελεύθερου πολίτη47

Το Βυζάντιο microπορεί να ενταχθεί στις κεντροποιηmicroένες γραφειοκρατικές

αυτοκρατορίες πατριmicroονιαλιστικού χαρακτήρα όπου το στρατιωτικό και διοικητικό

προσωπικό εξαρτάται άmicroεσα από τη βούληση του ανώτατου άρχοντα παράδοση που

εντάθηκε στο πλαίσιο του σουλτανισmicroού Οι σχέσεις τους δηλαδή δεν ρυθmicroίζονταν από microια

κάποια θεσmicroοθετηmicroένη διευθέτηση αλλά κατά περίπτωση microπορούσαν να ρυθmicroιστούν από

την προσωπική θέληση του αυτοκράτορα microε τη βοήθεια microιας αφάνταστα πολυδαίδαλης

γραφειοκρατικής microηχανής Αυτό συνέβαινε παρά την πολύπλοκη νοmicroική κωδικοποίηση

που ανέπτυξαν οι Βυζαντινοί βασισmicroένοι στο ρωmicroαϊκό δίκαιο αφού η δεσπόζουσα

αντίληψη για το νόmicroο είχε αυτοκρατορική υφή και δεν στηριζόταν σε microια laquoσυmicroβολαιακήraquo

αναγνώριση του ατόmicroου ως υποκείmicroενο δικαίου και δικαιωmicroάτων Η εξάρτηση του

συστήmicroατος κυριαρχίας από το πρόσωπο του αυτοκράτορα και η απουσία θεσmicroικών

δεσmicroευτικών ρυθmicroίσεων των σχέσεων εξουσίας ενίσχυσαν την εξωθεσmicroική ρύθmicroιση του

πελατειακού συστήmicroατος ενώ παράλληλα η έλλειψη microιας παράδοσης δικαιωmicroάτων και

κοινωνικού συmicroβολαίου απέτρεψε την ανάδυση του ατόmicroου ως πολίτη microε απαράγραπτα

δικαιώmicroατα

Η ορθολογική ανάγκη της επιβίωσης και ο απρόβλεπτος χαρακτήρας των

κοινωνικών και κυρίως οικονοmicroικών ρυθmicroίσεων καλλιέργησε τόσο microέσα στα πλαίσια των

κοινοτήτων (ως πρωταρχικών διοικητικών ενοτήτων) όσο και της οικογένειας (ως βασικής

microονάδας ασφάλειας) τακτικές οικογενειοκρατίας διαφθοράς δωροληψίας ευνοιοκρατίας

και microεροληψίας48 Επιπλέον η ξενοφοβία αλλά και κυρίως ο αντιδυτικισmicroός που

χαρακτηρίζει ένα σηmicroαντικό τmicroήmicroα της ελληνικής κοινωνίας οφείλει πολλά στην

46 Είναι χαρακτηριστικό του ρόλου εκπροσώπων του κλήρου αλλά και της microοιρολατρίας ότι στα πρώτα χρόνια microετά την άλωση οι απόψεις του Γεννάδιου Σχολάριου πρώτου πατριάρχη microετά την άλωση βοήθησαν τα microέγιστα το σουλτάνο να επικρατήσει χωρίς ιδιαίτερα προβλήmicroατα Κατά την άποψή του εmicroφανίζεται ο ίδιος ο laquoΘεόςraquo και επιβάλλει τη θλίψη στους χριστιανούς σαν τιmicroωρία για τη ζωή που microέχρι τότε έκαναν Οι διωγmicroοί των χριστιανών microετά την άλωση είναι κάτι το φυσιολογικόmiddot έτσι φεύγει και η ευθύνη από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην πτώση του κράτους Η κακοδιοίκηση όπως και η διαmicroάχη microεταξύ των παραγόντων της εκκλησίας ενωτικών και ανθενωτικών δεν παίζουν κανένα ρόλο Ο ένοχος είναι ο λαός και θα πρέπει να πληρώσει για τις ανοmicroίες του

47 (∆εmicroερτζής σελ 64-65) 48 (∆εmicroερτζής σελ 62-67)

20

laquoαντιλατινικήraquo και laquoαντιφραγκικήraquo στάση των Βυζαντινών και της Ορθόδοξης

Εκκλησίας Εκεί έχει και τις ρίζες της η διαmicroάχη περί της εθνικής ελληνικής ταυτότητας

και της ελληνικότητας Έλλην Γραικός Ρωmicroιός

Μετά την άλωση ο βυζαντινός κρατικός microηχανισmicroός αντικαθίσταται από τη

θεοκρατική και οριακά δεσποτική οθωmicroανική διοίκηση Οικονοmicroικά κοινωνικά και

στρατιωτικά η οθωmicroανική αυτοκρατορία ήταν ένα microεσαιωνικό κράτος που παρέmicroεινε

όπως και το Βυζάντιο ανεπηρέαστο από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις Ανώτατος πολιτικός και

θρησκευτικός άρχοντας ήταν ο Σουλτάνος ο οποίος ασκούσε εξουσία ζωής και θανάτου

πάνω στους υπηκόους του ενώ ρόλο πρωθυπουργού είχαν οι Μεγάλοι Βεζίρηδες και

συmicroβουλευτικό ρόλο το αυτοκρατορικό ∆ιβάνι Παρά τη microεγάλη τους δύναmicroη και την

άσκηση ουσιαστικά του κύριου microέρους της εξουσίας οι Βεζίρηδες ήταν ευάλωτοι στις

διαθέσεις των σουλτάνων όπως ευάλωτοι ήταν και όλοι όσοι απολάmicroβαναν κατά καιρούς

προνόmicroια συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των Ελλήνων που κατείχαν υψηλά αξιώmicroατα Από αυτήν

την άποψη στο σύνολο των υποδούλων ανώτερες τάξεις και λαός microοιράζονταν την ίδια

ανασφάλεια απέναντι στην χωρίς έλεγχο ισχύ των αποφάσεων του σουλτάνου Η χρήση

του ονόmicroατος laquoραγιάςraquo για τους microη microουσουλmicroάνους υπηκόους της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας δηλώνει σε ένα βαθmicroό τη στάση της αυτοκρατορίας απέναντι στους

υποτελείς 49

Μια από τις πλέον αρνητικές όψεις της Υψηλής Πύλης ήταν η διαφθορά και οι

δωροδοκίες τις οποίες οι διοικητικοί παράγοντες ανήγαγαν σε διαχειριστικό καθεστώς Οι

Πασάδες και οι Οσποδάροι που διηύθυναν τις επαρχίες και τα υποτελή κράτη εξαγόραζαν

τις θέσεις τους σε υπέρογκες τιmicroές και κατόπιν έκαναν περιουσίες επιβαρύνοντας microε ακόmicroη

microεγαλύτερες φορολογίες τους υπηκόους τους Με αυτόν τον τρόπο οι αγροτικοί πληθυσmicroοί

περιήλθαν σε microεγάλη εξαθλίωση

Η επιβίωση του κράτους συνδεόταν άmicroεσα microε τη δύναmicroη του στρατού και οι ίδιοι

οι σουλτάνοι εξαγόραζαν την εύνοια των στρατιωτικών τmicroηmicroάτων και κυρίως των

Γενίτσαρων microε microεγάλα δώρα Οι αξιωmicroατικοί κατείχαν φέουδα (τιmicroάρια) κατά το

βυζαντινό πρότυπο που παρέχονταν από τον σουλτάνο και επιτηρούσαν τους χωρικούς

που εργάζονταν στη γη τους Επίσης καρπώνονταν τα εισοδήmicroατα που προέρχονταν από

τα φέουδα εις αναγνώριση της στρατιωτικής υπηρεσίας τους προς τον σουλτάνο Με τον

49 rayah from Turkish raiyve herd flock (Collins English Dictionary 1994) Η λέξη δηλώνει το υποταγmicroένο κοπάδι και η έννοιά της επεκτάθηκε στο να δηλώνει τον δουλοπρεπή

21

τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ο έλεγχος των εδαφών κύριο στοιχείο κάθε συγκεντρωτικού

καθεστώτος και επιτυγχάνεται η οικονοmicroική εξάρτησή τους Είναι φανερό λοιπόν ότι οι

οικονοmicroικές δοσοληψίες καθόριζαν αποφασιστικά και σχεδόν ολοκληρωτικά τη λειτουργία

της αυτοκρατορίας αλλά και της νοοτροπίας κατακτητών και κατακτηmicroένων Εξάλλου η

laquoαδιαφορίαraquo του κεντρικού κράτους για τα τοπικά ζητήmicroατα εξηγείται αν αναλογιστεί

κανείς ότι είναι ευκολότερος ο έλεγχος των εδαφών microε την επιβολή φορολογίας από την

προσπάθεια νοmicroικής ένωσής τους

Είναι ενδιαφέρον και κεντρικό στοιχείο της περιόδου η ευνοϊκή σε σχέση microε τους

ειδωλολάτρες microεταχείριση της χριστιανικής Εκκλησίας απόρροια ενός κανόνα του ιερού

microουσουλmicroανικού δικαίου που ταυτίζει το έθνος microε τη θρησκεία microε αποτέλεσmicroα ο

θρησκευτικός αρχηγός να αναγνωρίζεται ως εθνάρχης Θέση που εύκολα αποδέχτηκαν οι

βυζαντινοί χριστιανοί για τον θρησκευτικό αρχηγό τους εφόσον επί της ουσίας δεν υπήρξε

αλλαγή στη θέση και το ρόλο της εκκλησίας ως τότε Η Οθωmicroανική εξουσία δεν

αναγνώριζε εθνικές ή φυλετικές οmicroάδες το laquoσόϊraquo δηλαδή αντιθέτως επέτρεπε την ύπαρξη

θρησκευτικών οmicroάδων των Μιλιέτ και ανεχόταν την άσκηση της λατρείας τους

παρέχοντας στον επικεφαλής περιορισmicroένη ιεροδικαστική εξουσία και δικαίωmicroα απολαβής

εισφορών Έτσι microε microια σειρά ευνοϊκών ρυθmicroίσεων υπαγορευόmicroενων από το ιερό

microουσουλmicroανικό δίκαιο και τις πολιτικές σκοπιmicroότητες της εποχής η ορθόδοξη εκκλησία

απέκτησε και laquoπολιτικό χαρακτήραraquo και αποτέλεσε έναν από τους σηmicroαντικότερους

microηχανισmicroούς συνεργασίας microε το Οθωmicroανικό κράτος Σηmicroαντικό είναι εδώ να αναφέρουmicroε

ότι η Εκκλησία έχαιρε του δικαιώmicroατος κυριότητας γαιών (βακούφια) Τα τmicroήmicroατα αυτά

γης ονοmicroάζονταν αφιερωmicroένες γαίες και είχαν παραχωρηθεί στην εκκλησιαστική διοίκηση

από το Σουλτάνο Αποτέλεσmicroα αυτού του καθεστώτος ήταν όχι microόνο ο αποκλεισmicroός της

εκκλησίας από τη φορολογία αλλά κυρίως η δηmicroιουργία microιας εκκλησιαστικής περιουσίας

Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε το σχόλιο του Μάουερ ότι microετά την απελευθέρωση το ένα

τέταρτο της συνολικής επικράτειας της απελευθερωmicroένης Ελλάδας ανήκε στην εκκλησία

Πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά τη διάρκειά της όπως και στη

συνέχεια εισήλθαν από τον ευρωπαϊκό στον ελληνικό χώρο ιδέες και αντιλήψεις για την

ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώmicroατα50 Στην laquoΕλληνική Νοmicroαρχίαraquo αποτυπώνεται

καθαρά η επεξεργασία των ιδεών αυτών από ελληνικής πλευράς Το περιεχόmicroενο της

50 Αντώνης Παπαρίζος ∆ιαφωτισmicroός Θρησκεία και παράδοση στη σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία στο Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα σήmicroερα (σελ 77)

22

Γαλλικής Επανάστασης ανασυντέθηκε διαφοροποιήθηκε και προσαρmicroόστηκε στις

ελληνικές ανάγκες Το σηmicroαντικό είναι πως όλο το πλαίσιο του ορθολογισmicroού και του

∆ιαφωτισmicroού microε όλο το πλέγmicroα των ιδεών που περιείχε για τη φύση τον άνθρωπο την

κοινωνία και την επιστήmicroη δεν αναδύθηκε αλλά microεταφέρθηκε στον ελληνικό χώρο και ο

βαθmicroός διάδοσης και αποδοχής του από τις ευρύτερες πληθυσmicroιακές microάζες αποτελεί ένα

ζήτηmicroα Είναι ψευδαίσθηση πάντως να θεωρήσουmicroε ότι από το σηmicroείο αυτό και microετά η

ελληνική κοινωνία συγκροτείται σε ανάλογο ή παρόmicroοιο βαθmicroό microε τις ευρωπαϊκές

κοινωνίες στη βάση αυτών των ίδιων αρχών του ∆ιαφωτισmicroού Ο αγροτικός και

ορθόδοξος ελληνικός πληθυσmicroός πέρα από τις κοινωνικές κατηγορίες που ασκούσαν

αστικού τύπου δραστηριότητες κατά την περίοδο της Επανάστασης και στην περίπτωση

ακόmicroη που γνώριζε τις αρχές του ∆ιαφωτισmicroού πολύ λίγο είχε επηρεαστεί από αυτές στην

καθηmicroερινή του πρακτική

Αναmicroφισβήτητα η αριστοκρατία των Φαναριωτών οι ελληνικοί πληθυσmicroοί της

διασποράς και τα εύπορα ελληνικά στρώmicroατα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώριζαν

τη σκέψη του ∆ιαφωτισmicroού πολύ πριν την Επανάσταση Κατά πάσα πιθανότητα επίσης οι

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συζητιόνταν από τους εξεγερmicroένους οπλαρχηγούς τόσο

στα στρατόπεδα όσο και στις Εθνοσυνελεύσεις όmicroως το θέmicroα είναι πόσο ο ελληνικός λαός

τις κατανόησε και υιοθέτησε σε βάθος Άλλωστε microετά τον πόλεmicroο της Ανεξαρτησίας

γνώρισε εσωτερικές εmicroφύλιες αλλά και έντονα κοινωνικές συγκρούσεις Ενδεχοmicroένως

επαναλάmicroβανε αυτονόητα τις πατροπαράδοτες microορφές σκέψης και πράξης51 Αυτές δηλαδή

που κληροδοτήθηκαν από το βυζαντινό και οθωmicroανικό του παρελθόν Πέραν αυτού οι

ίδιες οι ιδέες φαίνεται να σηmicroατοδοτούνται από ένα καθαρά ελληνικό περιεχόmicroενο

επηρεασmicroένο από τις δεδοmicroένες συνθήκες Έτσι η έννοια της ελευθερίας συνδέεται microε την

απελευθέρωση από τους Οθωmicroανούς και η έννοια της ισότητας αποδυναmicroώνεται από τις

τοπικιστικές εmicroφύλιες συγκρούσεις όσο για την έννοια της αδελφοσύνης η οποία

παρέπεmicroπε και στην αδελφοσύνη των λαών της βαλκανικής κατά το όραmicroα του Ρήγα δεν

απέδωσε πράγmicroα ούτως ή άλλως αδύνατο εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών που βίωναν

οι λαοί της βαλκανικής Προκύπτει λοιπόν το θέmicroα αν οι ιδέες αυτές είχαν κοινωνικό ή

αποκλειστικά εθνικό χαρακτήρα

Και σε επίπεδο αρχηγών όmicroως εmicroφανίζεται σύγχυση ως προς τη σύνθεση microεταξύ

των απελευθερωτικών και χειραφετητικών ιδεών από τη microια ευρωπαϊκής ή ελληνικής

51 Παπαρίζος (σελ 80)

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

15

ανταποκρίνεται η συνεχώς microεταβαλλόmicroενη σύνθεση των κοινωνιών πρέπει να λάβουmicroε

υπόψη τις υφιστάmicroενες κοινωνικές αλλά και οικονοmicroικές ανισότητες και αποκλεισmicroούς και

να λειτουργήσουmicroε προς την εξάλειψή τους Επιπλέον η βαθιά αποδοχή και η ειλικρινής

λειτουργία των ίδιων των πολιτών προς microια παγκόσmicroια κοινότητα αmicroοιβαίου σεβασmicroού

προϋποθέτει παιδεία σεβασmicroό κατrsquo αρχήν στον άmicroεσα πλησίον και όχι θεωρητικά και εξ

αποστάσεως αλλά και εξοmicroοίωση όλων microεταξύ τους πράγmicroα που πολύ απέχει από τη

σηmicroερινή αλλά και την άmicroεσα τουλάχιστον επικείmicroενη πραγmicroατικότητα

16

Η Ι∆ΙΟΤΥΠΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α

Η ΣΤΑΜΠΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ laquoΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣraquo

Στην ενότητα αυτή θα παρουσιάσω microια συνοπτική περιγραφή της ιδιαιτερότητας της

ελληνικής κοινωνίας σε σχέση microε τη δυτική Τονίζω το laquoσυνοπτικήraquo η διαmicroόρφωση της

ιδιότητας του πολίτη αγγίζει microια σειρά από ιστορικά πολιτικά και κοινωνικά θέmicroατα τα

οποία microάλιστα αποτελούν πεδίο διαmicroάχης και παραmicroένουν αmicroφισβητούmicroενα - η συζήτηση

που πυροδότησε σχετικά πρόσφατα το έργο του Huntington αποτελεί σαφή απόδειξη Στην

παρούσα εργασία όmicroως θα αναφερθώ σύντοmicroα και επιλεκτικά στα κυριότερα σηmicroεία και

microόνον όσον αφορά στην ελληνική κοινωνία αποφεύγοντας γενικότερες θεωρήσεις περί

laquoανατολικούraquo και laquoδυτικούraquo microοντέλου εξέλιξης που θα microπορούσαν να γεννήσουν

περαιτέρω θέmicroατα συζήτησης τα οποία δεν είναι εφικτό να συζητηθούν εδώ

Ως κοινωνία microε ιδιαίτερη ιστορική πορεία καθυστερηmicroένη εκβιοmicroηχάνιση και κατά

συνέπεια σχετική αδυναmicroία οmicroαλής λειτουργίας κοινωνίας πολιτών37 η ελληνική κοινωνία

εξακολουθεί να διατηρεί έναν ιδιαίτερο δυϊκό χαρακτήρα38 Βασικές όψεις είναι δύο

κουλτούρες αντίθετες και ανταγωνιστικές microεταξύ τους microε τη microία να χαρακτηρίζεται από

αγκίστρωση σε παραδόσεις και την άλλη να έχει ευρύτερο laquoεκσυγχρονιστικόraquo

εξωστρεφή προσανατολισmicroό Οι καταβολές της microιας πλευράς της ελληνικής πολιτικής

κουλτούρας της laquoπαρωχηmicroένηςraquo39 ή αυτόχθονης εσωστρεφούς και ξενόφοβης40 πρέπει

να αναζητηθούν στα αδύναmicroα κοινωνικά στρώmicroατα της βυζαντινής και οθωmicroανικής

περιόδου Η εσωστρεφής πολιτική κουλτούρα χαρακτηρίζεται από

bull Ένα σύνδροmicroο πολιτισmicroικής κατωτερότητας απέναντι στο δυτικό κόσmicroο σε

συνδυασmicroό microε microια δυσανάλογα υπερβολική εικόνα της σηmicroασίας της Ελλάδας που

έχει την τάση να οδηγεί σε laquomicroια συνωmicroοτική ερmicroηνεία των γεγονότωνraquo41

bull Μια διάχυτη και υπερβολική αλλά και εύθραυστη αίσθηση εθνικισmicroού

37 Ο Alexander Gerschenkron ήταν από τους πρώτους που έδειξαν ότι όσο νωρίτερα επέρχεται η εmicroπειρία της εκβιοmicroηχάνισης τόσο ισχυρότερος είναι ο ρόλος που παίζει η κοινωνία των πολιτών στον πολιτισmicroικό οικονοmicroικό κοινωνικό και πολιτικό σχηmicroατισmicroό που συνδέεται microε αυτήν την εmicroπειρία ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης (σελ 29) 38 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αθήνα Αλεξάνδρεια 2000 39 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 40 Οι δεύτεροι χαρακτηρισmicroοί οφείλονται στον Μουζέλη 41 Σε αυτό το σηmicroείο ο Ν ∆ήmicroου στη lsquo∆υστυχία του να είσαι Έλληναςrsquo υποστηρίζει ότι ο Έλληνας έχει ένα διπλό Εθνικό Σύmicroπλεγmicroα Κατωτερότητας ένα απέναντι στο χρόνο (απέναντι στους προγόνους του) κι ένα απέναντι στο χώρο (απέναντι στους Ευρωπαίους)

17

bull Μια ιδιαίτερη αντίληψη για τη δηmicroοκρατία και την ιδιότητα του πολίτη η οποία

διαχρονικά έπαιξε προβληmicroατικό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις

που επηρέασαν τη διαδικασία εκδηmicroοκρατισmicroού στην Ελλάδα Στο κράτος

αποδίδεται κυρίαρχος ρόλος ενώ τα πολιτικά και αστικά δικαιώmicroατα εκπηγάζουν

από αυτό και δεν ενυπάρχουν στα άτοmicroα42

bull Την χαρακτηρίζει ακόmicroα τοπικισmicroός επαρχιωτισmicroός και λανθάνων αυταρχισmicroός

Η κουλτούρα της άλλης κατεύθυνσης της microεταρρυθmicroιστικής της οποίας τις απαρχές

βρίσκουmicroε στις κοινότητες της ελληνικής διασποράς στο χώρο της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας στα κοινωνικά στρώmicroατα και τις ελίτ που ταυτίζονται microε δραστηριότητες

πολιτισmicroικές οικονοmicroικές και πολιτικές συνδεδεmicroένες microε το διεθνές σύστηmicroα

χαρακτηρίζεται από

bull Κοσmicroικότητα και εξωστρέφεια στον προσανατολισmicroό της

bull Εmicroπνέεται από τα έθνη της βιοmicroηχανικής ∆ύσης

bull Πρόκειται για κουλτούρα microε microεταρρυθmicroιστικές laquoεκσυγχρονιστικέςraquo τάσεις

Οι δύο κουλτούρες είναι διαρθρωmicroένες microε τέτοιο τρόπο που καmicroία από τις δύο δεν microπορεί

να επιβάλει microόνιmicroα τη λογική της στην άλλη Αντίθετα πότε η microία και πότε η άλλη

επικρατεί ανάλογα microε την οικονοmicroική και κοινωνικοπολιτική συγκυρία43 Πέραν αυτού

διαποτίζουν τόσο τις διάφορες ελίτ όσο και το ευρύτερο κοινό ενώ βρίσκονται microέσα σε

όλα τα κόmicromicroατα και ο δυϊκός τους χαρακτήρας υπερβαίνει όλες τις άλλες τοmicroές που

εκφράζονται από τον κοmicromicroατικό ανταγωνισmicroό44

Η θρησκευτική και πολιτική κληρονοmicroιά του Βυζαντίου είναι microια πολύ βασική

παράmicroετρος που εξηγεί σηmicroαντικές πλευρές της σύγχρονης ελληνικής κουλτούρας

∆ιατηρήθηκε συντηρήθηκε και ενσωmicroατώθηκε microέχρι και στις τρέχουσες διαδικασίες

παραγωγής και αναπαραγωγής των σχέσεων εξουσίας Ο ∆εmicroερτζής την χαρακτηρίζει ως

laquoπαρελθούσα-παρούσαraquo ιστορία εφόσον αποτελεί στοιχείο της ατοmicroικής και συλλογικής

42 Παράλληλα τα ατοmicroικά πολιτικά δικαιώmicroατα δεν ενσωmicroατώθηκαν microε καθαρά δυτικό τρόπο Για παράδειγmicroα ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές στις αρχές του 20ου αιώνα η ψήφος των κολλήγων θεωρείτο ότι ανήκε στους microεγάλους γαιοκτήmicroονες ndash αυτό το microοντέλο διατηρήθηκε microέχρι την microετέπειτα αστικοποίηση και επηρέασε τη διαmicroόρφωση των γνωστών πελατειακών σχέσεων microεταξύ βουλευτή-ψηφοφόρου 43 Νίκος Μουζέλης Το αληθινό πρόσωπο του παρανοϊκού εθνικισmicroού Το ΒΗΜΑ 13061999 44 Νίκος ∆εmicroερτζής Εισαγωγή στην ελληνική πολιτική κουλτούρα στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 25)

18

ταυτότητας των Ελλήνων45 Η επίδρασή της δε microπορεί να εντοπιστεί αφενός στο επίπεδο

της θεσmicroικής οργάνωσης και αφετέρου στο επίπεδο της πολιτικής συmicroπεριφοράς

Στην Ανατολή στο πλαίσιο τόσο της βυζαντινής όσο και της οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας και αντίθετα προς microια βασική προϋπόθεση της νεωτερικότητας της ∆ύσης

που είναι ο διαχωρισmicroός της κοσmicroικής και θρησκευτικής εξουσίας η εκκλησία διαπλέκεται

στενά microε το κράτος Κράτος και Εκκλησία αλληλοσυνδέονταν στο βαθmicroό που το κράτος

της παραχωρούσε υλική προστασία και βοήθεια ενώ η εκκλησία κατοχύρωνε για

λογαριασmicroό του κράτους την απαραίτητη νοmicroιmicroοποίηση και υποστήριξη για την

αναπαραγωγή του Οι στενοί δεσmicroοί κράτους και εκκλησίας στην Ανατολή και οι

εξωκοσmicroικοί προσανατολισmicroοί της ορθοδοξίας συνέβαλαν στη διατήρηση του Βυζαντίου

για πάνω από δέκα αιώνες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι υποκατέστησε ποτέ η Εκκλησία το

κράτος κατά τη Βυζαντινή περίοδο Υπαγόταν στην κοσmicroική εξουσία ενώ οι αυτοκράτορες

όχι microόνο διόριζαν τους πατριάρχες αλλά microπορούσαν και να τους καθαιρέσουν Πρόκειται

microάλλον για ένα καθεστώς κρατικοποιηmicroένης θρησκείας που διατηρήθηκε και υπό την

οθωmicroανική κυριαρχία και έχει δοmicroήσει και πρότυπα πολιτικής συmicroπεριφοράς

Ένας από τους τρόπους microε τους οποίους συντελέστηκε αυτό έχει και εσωτερικό

χαρακτήρα αν σκεφτούmicroε τον τρόπο microε τον οποίο συλλαmicroβάνει τον εαυτό του το άτοmicroο σε

σχέση microε το θεό Ο άνθρωπος εννοιολογείται ως microέλος της ευχαριστηριακής κοινότητας

των πιστών έννοια αποmicroακρυσmicroένη από microια ατοmicroοκεντρική αντίληψη του υποκειmicroένου ως

πολίτη Ο άνθρωπος βρίσκεται σε άmicroεση εξάρτηση από το θεό microε τον οποίο καλείται να

βιώσει microια πρόσωπο microε πρόσωπο σχέση αmicroεσότητας Αυτό δεν έχει microεταφυσική microόνο

πλευρά Αφορά και τον τρόπο microε τον οποίο ο άνθρωπος αφού εσωτερικεύσει το επίσηmicroο

δόγmicroα το εξωτερικεύει microετά στον καθηmicroερινό του βίο Πέραν αυτού στους κόλπους της

ορθοδοξίας επιβίωσε ένα πλήθος microαγικών πρακτικών δεισιδαιmicroονιών και προληπτικών

συνηθειών ενώ παράλληλα η πεποίθηση για το βέβαιο τέλος του κόσmicroου τούτου και η

προσmicroονή microιας εξωκόσmicroιου διόδου σωτηρίας σε συνδυασmicroό microε την έλλειψη θεσmicroικών

εγγυήσεων έφτιαξαν ένα άνθρωπο microε βαθιά δυσπιστία απέναντι στο κράτος και έντονη

45 Νίκος ∆εmicroερτζής Η επιλεκτική παράδοση της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 52)

19

microοιρολατρία46 που πολύ απείχε από την ανάπτυξη αισθήmicroατος δηmicroόσιας ευθύνης και

ελεύθερου πολίτη47

Το Βυζάντιο microπορεί να ενταχθεί στις κεντροποιηmicroένες γραφειοκρατικές

αυτοκρατορίες πατριmicroονιαλιστικού χαρακτήρα όπου το στρατιωτικό και διοικητικό

προσωπικό εξαρτάται άmicroεσα από τη βούληση του ανώτατου άρχοντα παράδοση που

εντάθηκε στο πλαίσιο του σουλτανισmicroού Οι σχέσεις τους δηλαδή δεν ρυθmicroίζονταν από microια

κάποια θεσmicroοθετηmicroένη διευθέτηση αλλά κατά περίπτωση microπορούσαν να ρυθmicroιστούν από

την προσωπική θέληση του αυτοκράτορα microε τη βοήθεια microιας αφάνταστα πολυδαίδαλης

γραφειοκρατικής microηχανής Αυτό συνέβαινε παρά την πολύπλοκη νοmicroική κωδικοποίηση

που ανέπτυξαν οι Βυζαντινοί βασισmicroένοι στο ρωmicroαϊκό δίκαιο αφού η δεσπόζουσα

αντίληψη για το νόmicroο είχε αυτοκρατορική υφή και δεν στηριζόταν σε microια laquoσυmicroβολαιακήraquo

αναγνώριση του ατόmicroου ως υποκείmicroενο δικαίου και δικαιωmicroάτων Η εξάρτηση του

συστήmicroατος κυριαρχίας από το πρόσωπο του αυτοκράτορα και η απουσία θεσmicroικών

δεσmicroευτικών ρυθmicroίσεων των σχέσεων εξουσίας ενίσχυσαν την εξωθεσmicroική ρύθmicroιση του

πελατειακού συστήmicroατος ενώ παράλληλα η έλλειψη microιας παράδοσης δικαιωmicroάτων και

κοινωνικού συmicroβολαίου απέτρεψε την ανάδυση του ατόmicroου ως πολίτη microε απαράγραπτα

δικαιώmicroατα

Η ορθολογική ανάγκη της επιβίωσης και ο απρόβλεπτος χαρακτήρας των

κοινωνικών και κυρίως οικονοmicroικών ρυθmicroίσεων καλλιέργησε τόσο microέσα στα πλαίσια των

κοινοτήτων (ως πρωταρχικών διοικητικών ενοτήτων) όσο και της οικογένειας (ως βασικής

microονάδας ασφάλειας) τακτικές οικογενειοκρατίας διαφθοράς δωροληψίας ευνοιοκρατίας

και microεροληψίας48 Επιπλέον η ξενοφοβία αλλά και κυρίως ο αντιδυτικισmicroός που

χαρακτηρίζει ένα σηmicroαντικό τmicroήmicroα της ελληνικής κοινωνίας οφείλει πολλά στην

46 Είναι χαρακτηριστικό του ρόλου εκπροσώπων του κλήρου αλλά και της microοιρολατρίας ότι στα πρώτα χρόνια microετά την άλωση οι απόψεις του Γεννάδιου Σχολάριου πρώτου πατριάρχη microετά την άλωση βοήθησαν τα microέγιστα το σουλτάνο να επικρατήσει χωρίς ιδιαίτερα προβλήmicroατα Κατά την άποψή του εmicroφανίζεται ο ίδιος ο laquoΘεόςraquo και επιβάλλει τη θλίψη στους χριστιανούς σαν τιmicroωρία για τη ζωή που microέχρι τότε έκαναν Οι διωγmicroοί των χριστιανών microετά την άλωση είναι κάτι το φυσιολογικόmiddot έτσι φεύγει και η ευθύνη από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην πτώση του κράτους Η κακοδιοίκηση όπως και η διαmicroάχη microεταξύ των παραγόντων της εκκλησίας ενωτικών και ανθενωτικών δεν παίζουν κανένα ρόλο Ο ένοχος είναι ο λαός και θα πρέπει να πληρώσει για τις ανοmicroίες του

47 (∆εmicroερτζής σελ 64-65) 48 (∆εmicroερτζής σελ 62-67)

20

laquoαντιλατινικήraquo και laquoαντιφραγκικήraquo στάση των Βυζαντινών και της Ορθόδοξης

Εκκλησίας Εκεί έχει και τις ρίζες της η διαmicroάχη περί της εθνικής ελληνικής ταυτότητας

και της ελληνικότητας Έλλην Γραικός Ρωmicroιός

Μετά την άλωση ο βυζαντινός κρατικός microηχανισmicroός αντικαθίσταται από τη

θεοκρατική και οριακά δεσποτική οθωmicroανική διοίκηση Οικονοmicroικά κοινωνικά και

στρατιωτικά η οθωmicroανική αυτοκρατορία ήταν ένα microεσαιωνικό κράτος που παρέmicroεινε

όπως και το Βυζάντιο ανεπηρέαστο από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις Ανώτατος πολιτικός και

θρησκευτικός άρχοντας ήταν ο Σουλτάνος ο οποίος ασκούσε εξουσία ζωής και θανάτου

πάνω στους υπηκόους του ενώ ρόλο πρωθυπουργού είχαν οι Μεγάλοι Βεζίρηδες και

συmicroβουλευτικό ρόλο το αυτοκρατορικό ∆ιβάνι Παρά τη microεγάλη τους δύναmicroη και την

άσκηση ουσιαστικά του κύριου microέρους της εξουσίας οι Βεζίρηδες ήταν ευάλωτοι στις

διαθέσεις των σουλτάνων όπως ευάλωτοι ήταν και όλοι όσοι απολάmicroβαναν κατά καιρούς

προνόmicroια συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των Ελλήνων που κατείχαν υψηλά αξιώmicroατα Από αυτήν

την άποψη στο σύνολο των υποδούλων ανώτερες τάξεις και λαός microοιράζονταν την ίδια

ανασφάλεια απέναντι στην χωρίς έλεγχο ισχύ των αποφάσεων του σουλτάνου Η χρήση

του ονόmicroατος laquoραγιάςraquo για τους microη microουσουλmicroάνους υπηκόους της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας δηλώνει σε ένα βαθmicroό τη στάση της αυτοκρατορίας απέναντι στους

υποτελείς 49

Μια από τις πλέον αρνητικές όψεις της Υψηλής Πύλης ήταν η διαφθορά και οι

δωροδοκίες τις οποίες οι διοικητικοί παράγοντες ανήγαγαν σε διαχειριστικό καθεστώς Οι

Πασάδες και οι Οσποδάροι που διηύθυναν τις επαρχίες και τα υποτελή κράτη εξαγόραζαν

τις θέσεις τους σε υπέρογκες τιmicroές και κατόπιν έκαναν περιουσίες επιβαρύνοντας microε ακόmicroη

microεγαλύτερες φορολογίες τους υπηκόους τους Με αυτόν τον τρόπο οι αγροτικοί πληθυσmicroοί

περιήλθαν σε microεγάλη εξαθλίωση

Η επιβίωση του κράτους συνδεόταν άmicroεσα microε τη δύναmicroη του στρατού και οι ίδιοι

οι σουλτάνοι εξαγόραζαν την εύνοια των στρατιωτικών τmicroηmicroάτων και κυρίως των

Γενίτσαρων microε microεγάλα δώρα Οι αξιωmicroατικοί κατείχαν φέουδα (τιmicroάρια) κατά το

βυζαντινό πρότυπο που παρέχονταν από τον σουλτάνο και επιτηρούσαν τους χωρικούς

που εργάζονταν στη γη τους Επίσης καρπώνονταν τα εισοδήmicroατα που προέρχονταν από

τα φέουδα εις αναγνώριση της στρατιωτικής υπηρεσίας τους προς τον σουλτάνο Με τον

49 rayah from Turkish raiyve herd flock (Collins English Dictionary 1994) Η λέξη δηλώνει το υποταγmicroένο κοπάδι και η έννοιά της επεκτάθηκε στο να δηλώνει τον δουλοπρεπή

21

τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ο έλεγχος των εδαφών κύριο στοιχείο κάθε συγκεντρωτικού

καθεστώτος και επιτυγχάνεται η οικονοmicroική εξάρτησή τους Είναι φανερό λοιπόν ότι οι

οικονοmicroικές δοσοληψίες καθόριζαν αποφασιστικά και σχεδόν ολοκληρωτικά τη λειτουργία

της αυτοκρατορίας αλλά και της νοοτροπίας κατακτητών και κατακτηmicroένων Εξάλλου η

laquoαδιαφορίαraquo του κεντρικού κράτους για τα τοπικά ζητήmicroατα εξηγείται αν αναλογιστεί

κανείς ότι είναι ευκολότερος ο έλεγχος των εδαφών microε την επιβολή φορολογίας από την

προσπάθεια νοmicroικής ένωσής τους

Είναι ενδιαφέρον και κεντρικό στοιχείο της περιόδου η ευνοϊκή σε σχέση microε τους

ειδωλολάτρες microεταχείριση της χριστιανικής Εκκλησίας απόρροια ενός κανόνα του ιερού

microουσουλmicroανικού δικαίου που ταυτίζει το έθνος microε τη θρησκεία microε αποτέλεσmicroα ο

θρησκευτικός αρχηγός να αναγνωρίζεται ως εθνάρχης Θέση που εύκολα αποδέχτηκαν οι

βυζαντινοί χριστιανοί για τον θρησκευτικό αρχηγό τους εφόσον επί της ουσίας δεν υπήρξε

αλλαγή στη θέση και το ρόλο της εκκλησίας ως τότε Η Οθωmicroανική εξουσία δεν

αναγνώριζε εθνικές ή φυλετικές οmicroάδες το laquoσόϊraquo δηλαδή αντιθέτως επέτρεπε την ύπαρξη

θρησκευτικών οmicroάδων των Μιλιέτ και ανεχόταν την άσκηση της λατρείας τους

παρέχοντας στον επικεφαλής περιορισmicroένη ιεροδικαστική εξουσία και δικαίωmicroα απολαβής

εισφορών Έτσι microε microια σειρά ευνοϊκών ρυθmicroίσεων υπαγορευόmicroενων από το ιερό

microουσουλmicroανικό δίκαιο και τις πολιτικές σκοπιmicroότητες της εποχής η ορθόδοξη εκκλησία

απέκτησε και laquoπολιτικό χαρακτήραraquo και αποτέλεσε έναν από τους σηmicroαντικότερους

microηχανισmicroούς συνεργασίας microε το Οθωmicroανικό κράτος Σηmicroαντικό είναι εδώ να αναφέρουmicroε

ότι η Εκκλησία έχαιρε του δικαιώmicroατος κυριότητας γαιών (βακούφια) Τα τmicroήmicroατα αυτά

γης ονοmicroάζονταν αφιερωmicroένες γαίες και είχαν παραχωρηθεί στην εκκλησιαστική διοίκηση

από το Σουλτάνο Αποτέλεσmicroα αυτού του καθεστώτος ήταν όχι microόνο ο αποκλεισmicroός της

εκκλησίας από τη φορολογία αλλά κυρίως η δηmicroιουργία microιας εκκλησιαστικής περιουσίας

Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε το σχόλιο του Μάουερ ότι microετά την απελευθέρωση το ένα

τέταρτο της συνολικής επικράτειας της απελευθερωmicroένης Ελλάδας ανήκε στην εκκλησία

Πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά τη διάρκειά της όπως και στη

συνέχεια εισήλθαν από τον ευρωπαϊκό στον ελληνικό χώρο ιδέες και αντιλήψεις για την

ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώmicroατα50 Στην laquoΕλληνική Νοmicroαρχίαraquo αποτυπώνεται

καθαρά η επεξεργασία των ιδεών αυτών από ελληνικής πλευράς Το περιεχόmicroενο της

50 Αντώνης Παπαρίζος ∆ιαφωτισmicroός Θρησκεία και παράδοση στη σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία στο Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα σήmicroερα (σελ 77)

22

Γαλλικής Επανάστασης ανασυντέθηκε διαφοροποιήθηκε και προσαρmicroόστηκε στις

ελληνικές ανάγκες Το σηmicroαντικό είναι πως όλο το πλαίσιο του ορθολογισmicroού και του

∆ιαφωτισmicroού microε όλο το πλέγmicroα των ιδεών που περιείχε για τη φύση τον άνθρωπο την

κοινωνία και την επιστήmicroη δεν αναδύθηκε αλλά microεταφέρθηκε στον ελληνικό χώρο και ο

βαθmicroός διάδοσης και αποδοχής του από τις ευρύτερες πληθυσmicroιακές microάζες αποτελεί ένα

ζήτηmicroα Είναι ψευδαίσθηση πάντως να θεωρήσουmicroε ότι από το σηmicroείο αυτό και microετά η

ελληνική κοινωνία συγκροτείται σε ανάλογο ή παρόmicroοιο βαθmicroό microε τις ευρωπαϊκές

κοινωνίες στη βάση αυτών των ίδιων αρχών του ∆ιαφωτισmicroού Ο αγροτικός και

ορθόδοξος ελληνικός πληθυσmicroός πέρα από τις κοινωνικές κατηγορίες που ασκούσαν

αστικού τύπου δραστηριότητες κατά την περίοδο της Επανάστασης και στην περίπτωση

ακόmicroη που γνώριζε τις αρχές του ∆ιαφωτισmicroού πολύ λίγο είχε επηρεαστεί από αυτές στην

καθηmicroερινή του πρακτική

Αναmicroφισβήτητα η αριστοκρατία των Φαναριωτών οι ελληνικοί πληθυσmicroοί της

διασποράς και τα εύπορα ελληνικά στρώmicroατα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώριζαν

τη σκέψη του ∆ιαφωτισmicroού πολύ πριν την Επανάσταση Κατά πάσα πιθανότητα επίσης οι

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συζητιόνταν από τους εξεγερmicroένους οπλαρχηγούς τόσο

στα στρατόπεδα όσο και στις Εθνοσυνελεύσεις όmicroως το θέmicroα είναι πόσο ο ελληνικός λαός

τις κατανόησε και υιοθέτησε σε βάθος Άλλωστε microετά τον πόλεmicroο της Ανεξαρτησίας

γνώρισε εσωτερικές εmicroφύλιες αλλά και έντονα κοινωνικές συγκρούσεις Ενδεχοmicroένως

επαναλάmicroβανε αυτονόητα τις πατροπαράδοτες microορφές σκέψης και πράξης51 Αυτές δηλαδή

που κληροδοτήθηκαν από το βυζαντινό και οθωmicroανικό του παρελθόν Πέραν αυτού οι

ίδιες οι ιδέες φαίνεται να σηmicroατοδοτούνται από ένα καθαρά ελληνικό περιεχόmicroενο

επηρεασmicroένο από τις δεδοmicroένες συνθήκες Έτσι η έννοια της ελευθερίας συνδέεται microε την

απελευθέρωση από τους Οθωmicroανούς και η έννοια της ισότητας αποδυναmicroώνεται από τις

τοπικιστικές εmicroφύλιες συγκρούσεις όσο για την έννοια της αδελφοσύνης η οποία

παρέπεmicroπε και στην αδελφοσύνη των λαών της βαλκανικής κατά το όραmicroα του Ρήγα δεν

απέδωσε πράγmicroα ούτως ή άλλως αδύνατο εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών που βίωναν

οι λαοί της βαλκανικής Προκύπτει λοιπόν το θέmicroα αν οι ιδέες αυτές είχαν κοινωνικό ή

αποκλειστικά εθνικό χαρακτήρα

Και σε επίπεδο αρχηγών όmicroως εmicroφανίζεται σύγχυση ως προς τη σύνθεση microεταξύ

των απελευθερωτικών και χειραφετητικών ιδεών από τη microια ευρωπαϊκής ή ελληνικής

51 Παπαρίζος (σελ 80)

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

16

Η Ι∆ΙΟΤΥΠΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α

Η ΣΤΑΜΠΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ laquoΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣraquo

Στην ενότητα αυτή θα παρουσιάσω microια συνοπτική περιγραφή της ιδιαιτερότητας της

ελληνικής κοινωνίας σε σχέση microε τη δυτική Τονίζω το laquoσυνοπτικήraquo η διαmicroόρφωση της

ιδιότητας του πολίτη αγγίζει microια σειρά από ιστορικά πολιτικά και κοινωνικά θέmicroατα τα

οποία microάλιστα αποτελούν πεδίο διαmicroάχης και παραmicroένουν αmicroφισβητούmicroενα - η συζήτηση

που πυροδότησε σχετικά πρόσφατα το έργο του Huntington αποτελεί σαφή απόδειξη Στην

παρούσα εργασία όmicroως θα αναφερθώ σύντοmicroα και επιλεκτικά στα κυριότερα σηmicroεία και

microόνον όσον αφορά στην ελληνική κοινωνία αποφεύγοντας γενικότερες θεωρήσεις περί

laquoανατολικούraquo και laquoδυτικούraquo microοντέλου εξέλιξης που θα microπορούσαν να γεννήσουν

περαιτέρω θέmicroατα συζήτησης τα οποία δεν είναι εφικτό να συζητηθούν εδώ

Ως κοινωνία microε ιδιαίτερη ιστορική πορεία καθυστερηmicroένη εκβιοmicroηχάνιση και κατά

συνέπεια σχετική αδυναmicroία οmicroαλής λειτουργίας κοινωνίας πολιτών37 η ελληνική κοινωνία

εξακολουθεί να διατηρεί έναν ιδιαίτερο δυϊκό χαρακτήρα38 Βασικές όψεις είναι δύο

κουλτούρες αντίθετες και ανταγωνιστικές microεταξύ τους microε τη microία να χαρακτηρίζεται από

αγκίστρωση σε παραδόσεις και την άλλη να έχει ευρύτερο laquoεκσυγχρονιστικόraquo

εξωστρεφή προσανατολισmicroό Οι καταβολές της microιας πλευράς της ελληνικής πολιτικής

κουλτούρας της laquoπαρωχηmicroένηςraquo39 ή αυτόχθονης εσωστρεφούς και ξενόφοβης40 πρέπει

να αναζητηθούν στα αδύναmicroα κοινωνικά στρώmicroατα της βυζαντινής και οθωmicroανικής

περιόδου Η εσωστρεφής πολιτική κουλτούρα χαρακτηρίζεται από

bull Ένα σύνδροmicroο πολιτισmicroικής κατωτερότητας απέναντι στο δυτικό κόσmicroο σε

συνδυασmicroό microε microια δυσανάλογα υπερβολική εικόνα της σηmicroασίας της Ελλάδας που

έχει την τάση να οδηγεί σε laquomicroια συνωmicroοτική ερmicroηνεία των γεγονότωνraquo41

bull Μια διάχυτη και υπερβολική αλλά και εύθραυστη αίσθηση εθνικισmicroού

37 Ο Alexander Gerschenkron ήταν από τους πρώτους που έδειξαν ότι όσο νωρίτερα επέρχεται η εmicroπειρία της εκβιοmicroηχάνισης τόσο ισχυρότερος είναι ο ρόλος που παίζει η κοινωνία των πολιτών στον πολιτισmicroικό οικονοmicroικό κοινωνικό και πολιτικό σχηmicroατισmicroό που συνδέεται microε αυτήν την εmicroπειρία ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης (σελ 29) 38 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αθήνα Αλεξάνδρεια 2000 39 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 40 Οι δεύτεροι χαρακτηρισmicroοί οφείλονται στον Μουζέλη 41 Σε αυτό το σηmicroείο ο Ν ∆ήmicroου στη lsquo∆υστυχία του να είσαι Έλληναςrsquo υποστηρίζει ότι ο Έλληνας έχει ένα διπλό Εθνικό Σύmicroπλεγmicroα Κατωτερότητας ένα απέναντι στο χρόνο (απέναντι στους προγόνους του) κι ένα απέναντι στο χώρο (απέναντι στους Ευρωπαίους)

17

bull Μια ιδιαίτερη αντίληψη για τη δηmicroοκρατία και την ιδιότητα του πολίτη η οποία

διαχρονικά έπαιξε προβληmicroατικό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις

που επηρέασαν τη διαδικασία εκδηmicroοκρατισmicroού στην Ελλάδα Στο κράτος

αποδίδεται κυρίαρχος ρόλος ενώ τα πολιτικά και αστικά δικαιώmicroατα εκπηγάζουν

από αυτό και δεν ενυπάρχουν στα άτοmicroα42

bull Την χαρακτηρίζει ακόmicroα τοπικισmicroός επαρχιωτισmicroός και λανθάνων αυταρχισmicroός

Η κουλτούρα της άλλης κατεύθυνσης της microεταρρυθmicroιστικής της οποίας τις απαρχές

βρίσκουmicroε στις κοινότητες της ελληνικής διασποράς στο χώρο της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας στα κοινωνικά στρώmicroατα και τις ελίτ που ταυτίζονται microε δραστηριότητες

πολιτισmicroικές οικονοmicroικές και πολιτικές συνδεδεmicroένες microε το διεθνές σύστηmicroα

χαρακτηρίζεται από

bull Κοσmicroικότητα και εξωστρέφεια στον προσανατολισmicroό της

bull Εmicroπνέεται από τα έθνη της βιοmicroηχανικής ∆ύσης

bull Πρόκειται για κουλτούρα microε microεταρρυθmicroιστικές laquoεκσυγχρονιστικέςraquo τάσεις

Οι δύο κουλτούρες είναι διαρθρωmicroένες microε τέτοιο τρόπο που καmicroία από τις δύο δεν microπορεί

να επιβάλει microόνιmicroα τη λογική της στην άλλη Αντίθετα πότε η microία και πότε η άλλη

επικρατεί ανάλογα microε την οικονοmicroική και κοινωνικοπολιτική συγκυρία43 Πέραν αυτού

διαποτίζουν τόσο τις διάφορες ελίτ όσο και το ευρύτερο κοινό ενώ βρίσκονται microέσα σε

όλα τα κόmicromicroατα και ο δυϊκός τους χαρακτήρας υπερβαίνει όλες τις άλλες τοmicroές που

εκφράζονται από τον κοmicromicroατικό ανταγωνισmicroό44

Η θρησκευτική και πολιτική κληρονοmicroιά του Βυζαντίου είναι microια πολύ βασική

παράmicroετρος που εξηγεί σηmicroαντικές πλευρές της σύγχρονης ελληνικής κουλτούρας

∆ιατηρήθηκε συντηρήθηκε και ενσωmicroατώθηκε microέχρι και στις τρέχουσες διαδικασίες

παραγωγής και αναπαραγωγής των σχέσεων εξουσίας Ο ∆εmicroερτζής την χαρακτηρίζει ως

laquoπαρελθούσα-παρούσαraquo ιστορία εφόσον αποτελεί στοιχείο της ατοmicroικής και συλλογικής

42 Παράλληλα τα ατοmicroικά πολιτικά δικαιώmicroατα δεν ενσωmicroατώθηκαν microε καθαρά δυτικό τρόπο Για παράδειγmicroα ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές στις αρχές του 20ου αιώνα η ψήφος των κολλήγων θεωρείτο ότι ανήκε στους microεγάλους γαιοκτήmicroονες ndash αυτό το microοντέλο διατηρήθηκε microέχρι την microετέπειτα αστικοποίηση και επηρέασε τη διαmicroόρφωση των γνωστών πελατειακών σχέσεων microεταξύ βουλευτή-ψηφοφόρου 43 Νίκος Μουζέλης Το αληθινό πρόσωπο του παρανοϊκού εθνικισmicroού Το ΒΗΜΑ 13061999 44 Νίκος ∆εmicroερτζής Εισαγωγή στην ελληνική πολιτική κουλτούρα στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 25)

18

ταυτότητας των Ελλήνων45 Η επίδρασή της δε microπορεί να εντοπιστεί αφενός στο επίπεδο

της θεσmicroικής οργάνωσης και αφετέρου στο επίπεδο της πολιτικής συmicroπεριφοράς

Στην Ανατολή στο πλαίσιο τόσο της βυζαντινής όσο και της οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας και αντίθετα προς microια βασική προϋπόθεση της νεωτερικότητας της ∆ύσης

που είναι ο διαχωρισmicroός της κοσmicroικής και θρησκευτικής εξουσίας η εκκλησία διαπλέκεται

στενά microε το κράτος Κράτος και Εκκλησία αλληλοσυνδέονταν στο βαθmicroό που το κράτος

της παραχωρούσε υλική προστασία και βοήθεια ενώ η εκκλησία κατοχύρωνε για

λογαριασmicroό του κράτους την απαραίτητη νοmicroιmicroοποίηση και υποστήριξη για την

αναπαραγωγή του Οι στενοί δεσmicroοί κράτους και εκκλησίας στην Ανατολή και οι

εξωκοσmicroικοί προσανατολισmicroοί της ορθοδοξίας συνέβαλαν στη διατήρηση του Βυζαντίου

για πάνω από δέκα αιώνες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι υποκατέστησε ποτέ η Εκκλησία το

κράτος κατά τη Βυζαντινή περίοδο Υπαγόταν στην κοσmicroική εξουσία ενώ οι αυτοκράτορες

όχι microόνο διόριζαν τους πατριάρχες αλλά microπορούσαν και να τους καθαιρέσουν Πρόκειται

microάλλον για ένα καθεστώς κρατικοποιηmicroένης θρησκείας που διατηρήθηκε και υπό την

οθωmicroανική κυριαρχία και έχει δοmicroήσει και πρότυπα πολιτικής συmicroπεριφοράς

Ένας από τους τρόπους microε τους οποίους συντελέστηκε αυτό έχει και εσωτερικό

χαρακτήρα αν σκεφτούmicroε τον τρόπο microε τον οποίο συλλαmicroβάνει τον εαυτό του το άτοmicroο σε

σχέση microε το θεό Ο άνθρωπος εννοιολογείται ως microέλος της ευχαριστηριακής κοινότητας

των πιστών έννοια αποmicroακρυσmicroένη από microια ατοmicroοκεντρική αντίληψη του υποκειmicroένου ως

πολίτη Ο άνθρωπος βρίσκεται σε άmicroεση εξάρτηση από το θεό microε τον οποίο καλείται να

βιώσει microια πρόσωπο microε πρόσωπο σχέση αmicroεσότητας Αυτό δεν έχει microεταφυσική microόνο

πλευρά Αφορά και τον τρόπο microε τον οποίο ο άνθρωπος αφού εσωτερικεύσει το επίσηmicroο

δόγmicroα το εξωτερικεύει microετά στον καθηmicroερινό του βίο Πέραν αυτού στους κόλπους της

ορθοδοξίας επιβίωσε ένα πλήθος microαγικών πρακτικών δεισιδαιmicroονιών και προληπτικών

συνηθειών ενώ παράλληλα η πεποίθηση για το βέβαιο τέλος του κόσmicroου τούτου και η

προσmicroονή microιας εξωκόσmicroιου διόδου σωτηρίας σε συνδυασmicroό microε την έλλειψη θεσmicroικών

εγγυήσεων έφτιαξαν ένα άνθρωπο microε βαθιά δυσπιστία απέναντι στο κράτος και έντονη

45 Νίκος ∆εmicroερτζής Η επιλεκτική παράδοση της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 52)

19

microοιρολατρία46 που πολύ απείχε από την ανάπτυξη αισθήmicroατος δηmicroόσιας ευθύνης και

ελεύθερου πολίτη47

Το Βυζάντιο microπορεί να ενταχθεί στις κεντροποιηmicroένες γραφειοκρατικές

αυτοκρατορίες πατριmicroονιαλιστικού χαρακτήρα όπου το στρατιωτικό και διοικητικό

προσωπικό εξαρτάται άmicroεσα από τη βούληση του ανώτατου άρχοντα παράδοση που

εντάθηκε στο πλαίσιο του σουλτανισmicroού Οι σχέσεις τους δηλαδή δεν ρυθmicroίζονταν από microια

κάποια θεσmicroοθετηmicroένη διευθέτηση αλλά κατά περίπτωση microπορούσαν να ρυθmicroιστούν από

την προσωπική θέληση του αυτοκράτορα microε τη βοήθεια microιας αφάνταστα πολυδαίδαλης

γραφειοκρατικής microηχανής Αυτό συνέβαινε παρά την πολύπλοκη νοmicroική κωδικοποίηση

που ανέπτυξαν οι Βυζαντινοί βασισmicroένοι στο ρωmicroαϊκό δίκαιο αφού η δεσπόζουσα

αντίληψη για το νόmicroο είχε αυτοκρατορική υφή και δεν στηριζόταν σε microια laquoσυmicroβολαιακήraquo

αναγνώριση του ατόmicroου ως υποκείmicroενο δικαίου και δικαιωmicroάτων Η εξάρτηση του

συστήmicroατος κυριαρχίας από το πρόσωπο του αυτοκράτορα και η απουσία θεσmicroικών

δεσmicroευτικών ρυθmicroίσεων των σχέσεων εξουσίας ενίσχυσαν την εξωθεσmicroική ρύθmicroιση του

πελατειακού συστήmicroατος ενώ παράλληλα η έλλειψη microιας παράδοσης δικαιωmicroάτων και

κοινωνικού συmicroβολαίου απέτρεψε την ανάδυση του ατόmicroου ως πολίτη microε απαράγραπτα

δικαιώmicroατα

Η ορθολογική ανάγκη της επιβίωσης και ο απρόβλεπτος χαρακτήρας των

κοινωνικών και κυρίως οικονοmicroικών ρυθmicroίσεων καλλιέργησε τόσο microέσα στα πλαίσια των

κοινοτήτων (ως πρωταρχικών διοικητικών ενοτήτων) όσο και της οικογένειας (ως βασικής

microονάδας ασφάλειας) τακτικές οικογενειοκρατίας διαφθοράς δωροληψίας ευνοιοκρατίας

και microεροληψίας48 Επιπλέον η ξενοφοβία αλλά και κυρίως ο αντιδυτικισmicroός που

χαρακτηρίζει ένα σηmicroαντικό τmicroήmicroα της ελληνικής κοινωνίας οφείλει πολλά στην

46 Είναι χαρακτηριστικό του ρόλου εκπροσώπων του κλήρου αλλά και της microοιρολατρίας ότι στα πρώτα χρόνια microετά την άλωση οι απόψεις του Γεννάδιου Σχολάριου πρώτου πατριάρχη microετά την άλωση βοήθησαν τα microέγιστα το σουλτάνο να επικρατήσει χωρίς ιδιαίτερα προβλήmicroατα Κατά την άποψή του εmicroφανίζεται ο ίδιος ο laquoΘεόςraquo και επιβάλλει τη θλίψη στους χριστιανούς σαν τιmicroωρία για τη ζωή που microέχρι τότε έκαναν Οι διωγmicroοί των χριστιανών microετά την άλωση είναι κάτι το φυσιολογικόmiddot έτσι φεύγει και η ευθύνη από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην πτώση του κράτους Η κακοδιοίκηση όπως και η διαmicroάχη microεταξύ των παραγόντων της εκκλησίας ενωτικών και ανθενωτικών δεν παίζουν κανένα ρόλο Ο ένοχος είναι ο λαός και θα πρέπει να πληρώσει για τις ανοmicroίες του

47 (∆εmicroερτζής σελ 64-65) 48 (∆εmicroερτζής σελ 62-67)

20

laquoαντιλατινικήraquo και laquoαντιφραγκικήraquo στάση των Βυζαντινών και της Ορθόδοξης

Εκκλησίας Εκεί έχει και τις ρίζες της η διαmicroάχη περί της εθνικής ελληνικής ταυτότητας

και της ελληνικότητας Έλλην Γραικός Ρωmicroιός

Μετά την άλωση ο βυζαντινός κρατικός microηχανισmicroός αντικαθίσταται από τη

θεοκρατική και οριακά δεσποτική οθωmicroανική διοίκηση Οικονοmicroικά κοινωνικά και

στρατιωτικά η οθωmicroανική αυτοκρατορία ήταν ένα microεσαιωνικό κράτος που παρέmicroεινε

όπως και το Βυζάντιο ανεπηρέαστο από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις Ανώτατος πολιτικός και

θρησκευτικός άρχοντας ήταν ο Σουλτάνος ο οποίος ασκούσε εξουσία ζωής και θανάτου

πάνω στους υπηκόους του ενώ ρόλο πρωθυπουργού είχαν οι Μεγάλοι Βεζίρηδες και

συmicroβουλευτικό ρόλο το αυτοκρατορικό ∆ιβάνι Παρά τη microεγάλη τους δύναmicroη και την

άσκηση ουσιαστικά του κύριου microέρους της εξουσίας οι Βεζίρηδες ήταν ευάλωτοι στις

διαθέσεις των σουλτάνων όπως ευάλωτοι ήταν και όλοι όσοι απολάmicroβαναν κατά καιρούς

προνόmicroια συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των Ελλήνων που κατείχαν υψηλά αξιώmicroατα Από αυτήν

την άποψη στο σύνολο των υποδούλων ανώτερες τάξεις και λαός microοιράζονταν την ίδια

ανασφάλεια απέναντι στην χωρίς έλεγχο ισχύ των αποφάσεων του σουλτάνου Η χρήση

του ονόmicroατος laquoραγιάςraquo για τους microη microουσουλmicroάνους υπηκόους της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας δηλώνει σε ένα βαθmicroό τη στάση της αυτοκρατορίας απέναντι στους

υποτελείς 49

Μια από τις πλέον αρνητικές όψεις της Υψηλής Πύλης ήταν η διαφθορά και οι

δωροδοκίες τις οποίες οι διοικητικοί παράγοντες ανήγαγαν σε διαχειριστικό καθεστώς Οι

Πασάδες και οι Οσποδάροι που διηύθυναν τις επαρχίες και τα υποτελή κράτη εξαγόραζαν

τις θέσεις τους σε υπέρογκες τιmicroές και κατόπιν έκαναν περιουσίες επιβαρύνοντας microε ακόmicroη

microεγαλύτερες φορολογίες τους υπηκόους τους Με αυτόν τον τρόπο οι αγροτικοί πληθυσmicroοί

περιήλθαν σε microεγάλη εξαθλίωση

Η επιβίωση του κράτους συνδεόταν άmicroεσα microε τη δύναmicroη του στρατού και οι ίδιοι

οι σουλτάνοι εξαγόραζαν την εύνοια των στρατιωτικών τmicroηmicroάτων και κυρίως των

Γενίτσαρων microε microεγάλα δώρα Οι αξιωmicroατικοί κατείχαν φέουδα (τιmicroάρια) κατά το

βυζαντινό πρότυπο που παρέχονταν από τον σουλτάνο και επιτηρούσαν τους χωρικούς

που εργάζονταν στη γη τους Επίσης καρπώνονταν τα εισοδήmicroατα που προέρχονταν από

τα φέουδα εις αναγνώριση της στρατιωτικής υπηρεσίας τους προς τον σουλτάνο Με τον

49 rayah from Turkish raiyve herd flock (Collins English Dictionary 1994) Η λέξη δηλώνει το υποταγmicroένο κοπάδι και η έννοιά της επεκτάθηκε στο να δηλώνει τον δουλοπρεπή

21

τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ο έλεγχος των εδαφών κύριο στοιχείο κάθε συγκεντρωτικού

καθεστώτος και επιτυγχάνεται η οικονοmicroική εξάρτησή τους Είναι φανερό λοιπόν ότι οι

οικονοmicroικές δοσοληψίες καθόριζαν αποφασιστικά και σχεδόν ολοκληρωτικά τη λειτουργία

της αυτοκρατορίας αλλά και της νοοτροπίας κατακτητών και κατακτηmicroένων Εξάλλου η

laquoαδιαφορίαraquo του κεντρικού κράτους για τα τοπικά ζητήmicroατα εξηγείται αν αναλογιστεί

κανείς ότι είναι ευκολότερος ο έλεγχος των εδαφών microε την επιβολή φορολογίας από την

προσπάθεια νοmicroικής ένωσής τους

Είναι ενδιαφέρον και κεντρικό στοιχείο της περιόδου η ευνοϊκή σε σχέση microε τους

ειδωλολάτρες microεταχείριση της χριστιανικής Εκκλησίας απόρροια ενός κανόνα του ιερού

microουσουλmicroανικού δικαίου που ταυτίζει το έθνος microε τη θρησκεία microε αποτέλεσmicroα ο

θρησκευτικός αρχηγός να αναγνωρίζεται ως εθνάρχης Θέση που εύκολα αποδέχτηκαν οι

βυζαντινοί χριστιανοί για τον θρησκευτικό αρχηγό τους εφόσον επί της ουσίας δεν υπήρξε

αλλαγή στη θέση και το ρόλο της εκκλησίας ως τότε Η Οθωmicroανική εξουσία δεν

αναγνώριζε εθνικές ή φυλετικές οmicroάδες το laquoσόϊraquo δηλαδή αντιθέτως επέτρεπε την ύπαρξη

θρησκευτικών οmicroάδων των Μιλιέτ και ανεχόταν την άσκηση της λατρείας τους

παρέχοντας στον επικεφαλής περιορισmicroένη ιεροδικαστική εξουσία και δικαίωmicroα απολαβής

εισφορών Έτσι microε microια σειρά ευνοϊκών ρυθmicroίσεων υπαγορευόmicroενων από το ιερό

microουσουλmicroανικό δίκαιο και τις πολιτικές σκοπιmicroότητες της εποχής η ορθόδοξη εκκλησία

απέκτησε και laquoπολιτικό χαρακτήραraquo και αποτέλεσε έναν από τους σηmicroαντικότερους

microηχανισmicroούς συνεργασίας microε το Οθωmicroανικό κράτος Σηmicroαντικό είναι εδώ να αναφέρουmicroε

ότι η Εκκλησία έχαιρε του δικαιώmicroατος κυριότητας γαιών (βακούφια) Τα τmicroήmicroατα αυτά

γης ονοmicroάζονταν αφιερωmicroένες γαίες και είχαν παραχωρηθεί στην εκκλησιαστική διοίκηση

από το Σουλτάνο Αποτέλεσmicroα αυτού του καθεστώτος ήταν όχι microόνο ο αποκλεισmicroός της

εκκλησίας από τη φορολογία αλλά κυρίως η δηmicroιουργία microιας εκκλησιαστικής περιουσίας

Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε το σχόλιο του Μάουερ ότι microετά την απελευθέρωση το ένα

τέταρτο της συνολικής επικράτειας της απελευθερωmicroένης Ελλάδας ανήκε στην εκκλησία

Πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά τη διάρκειά της όπως και στη

συνέχεια εισήλθαν από τον ευρωπαϊκό στον ελληνικό χώρο ιδέες και αντιλήψεις για την

ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώmicroατα50 Στην laquoΕλληνική Νοmicroαρχίαraquo αποτυπώνεται

καθαρά η επεξεργασία των ιδεών αυτών από ελληνικής πλευράς Το περιεχόmicroενο της

50 Αντώνης Παπαρίζος ∆ιαφωτισmicroός Θρησκεία και παράδοση στη σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία στο Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα σήmicroερα (σελ 77)

22

Γαλλικής Επανάστασης ανασυντέθηκε διαφοροποιήθηκε και προσαρmicroόστηκε στις

ελληνικές ανάγκες Το σηmicroαντικό είναι πως όλο το πλαίσιο του ορθολογισmicroού και του

∆ιαφωτισmicroού microε όλο το πλέγmicroα των ιδεών που περιείχε για τη φύση τον άνθρωπο την

κοινωνία και την επιστήmicroη δεν αναδύθηκε αλλά microεταφέρθηκε στον ελληνικό χώρο και ο

βαθmicroός διάδοσης και αποδοχής του από τις ευρύτερες πληθυσmicroιακές microάζες αποτελεί ένα

ζήτηmicroα Είναι ψευδαίσθηση πάντως να θεωρήσουmicroε ότι από το σηmicroείο αυτό και microετά η

ελληνική κοινωνία συγκροτείται σε ανάλογο ή παρόmicroοιο βαθmicroό microε τις ευρωπαϊκές

κοινωνίες στη βάση αυτών των ίδιων αρχών του ∆ιαφωτισmicroού Ο αγροτικός και

ορθόδοξος ελληνικός πληθυσmicroός πέρα από τις κοινωνικές κατηγορίες που ασκούσαν

αστικού τύπου δραστηριότητες κατά την περίοδο της Επανάστασης και στην περίπτωση

ακόmicroη που γνώριζε τις αρχές του ∆ιαφωτισmicroού πολύ λίγο είχε επηρεαστεί από αυτές στην

καθηmicroερινή του πρακτική

Αναmicroφισβήτητα η αριστοκρατία των Φαναριωτών οι ελληνικοί πληθυσmicroοί της

διασποράς και τα εύπορα ελληνικά στρώmicroατα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώριζαν

τη σκέψη του ∆ιαφωτισmicroού πολύ πριν την Επανάσταση Κατά πάσα πιθανότητα επίσης οι

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συζητιόνταν από τους εξεγερmicroένους οπλαρχηγούς τόσο

στα στρατόπεδα όσο και στις Εθνοσυνελεύσεις όmicroως το θέmicroα είναι πόσο ο ελληνικός λαός

τις κατανόησε και υιοθέτησε σε βάθος Άλλωστε microετά τον πόλεmicroο της Ανεξαρτησίας

γνώρισε εσωτερικές εmicroφύλιες αλλά και έντονα κοινωνικές συγκρούσεις Ενδεχοmicroένως

επαναλάmicroβανε αυτονόητα τις πατροπαράδοτες microορφές σκέψης και πράξης51 Αυτές δηλαδή

που κληροδοτήθηκαν από το βυζαντινό και οθωmicroανικό του παρελθόν Πέραν αυτού οι

ίδιες οι ιδέες φαίνεται να σηmicroατοδοτούνται από ένα καθαρά ελληνικό περιεχόmicroενο

επηρεασmicroένο από τις δεδοmicroένες συνθήκες Έτσι η έννοια της ελευθερίας συνδέεται microε την

απελευθέρωση από τους Οθωmicroανούς και η έννοια της ισότητας αποδυναmicroώνεται από τις

τοπικιστικές εmicroφύλιες συγκρούσεις όσο για την έννοια της αδελφοσύνης η οποία

παρέπεmicroπε και στην αδελφοσύνη των λαών της βαλκανικής κατά το όραmicroα του Ρήγα δεν

απέδωσε πράγmicroα ούτως ή άλλως αδύνατο εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών που βίωναν

οι λαοί της βαλκανικής Προκύπτει λοιπόν το θέmicroα αν οι ιδέες αυτές είχαν κοινωνικό ή

αποκλειστικά εθνικό χαρακτήρα

Και σε επίπεδο αρχηγών όmicroως εmicroφανίζεται σύγχυση ως προς τη σύνθεση microεταξύ

των απελευθερωτικών και χειραφετητικών ιδεών από τη microια ευρωπαϊκής ή ελληνικής

51 Παπαρίζος (σελ 80)

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

17

bull Μια ιδιαίτερη αντίληψη για τη δηmicroοκρατία και την ιδιότητα του πολίτη η οποία

διαχρονικά έπαιξε προβληmicroατικό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις

που επηρέασαν τη διαδικασία εκδηmicroοκρατισmicroού στην Ελλάδα Στο κράτος

αποδίδεται κυρίαρχος ρόλος ενώ τα πολιτικά και αστικά δικαιώmicroατα εκπηγάζουν

από αυτό και δεν ενυπάρχουν στα άτοmicroα42

bull Την χαρακτηρίζει ακόmicroα τοπικισmicroός επαρχιωτισmicroός και λανθάνων αυταρχισmicroός

Η κουλτούρα της άλλης κατεύθυνσης της microεταρρυθmicroιστικής της οποίας τις απαρχές

βρίσκουmicroε στις κοινότητες της ελληνικής διασποράς στο χώρο της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας στα κοινωνικά στρώmicroατα και τις ελίτ που ταυτίζονται microε δραστηριότητες

πολιτισmicroικές οικονοmicroικές και πολιτικές συνδεδεmicroένες microε το διεθνές σύστηmicroα

χαρακτηρίζεται από

bull Κοσmicroικότητα και εξωστρέφεια στον προσανατολισmicroό της

bull Εmicroπνέεται από τα έθνη της βιοmicroηχανικής ∆ύσης

bull Πρόκειται για κουλτούρα microε microεταρρυθmicroιστικές laquoεκσυγχρονιστικέςraquo τάσεις

Οι δύο κουλτούρες είναι διαρθρωmicroένες microε τέτοιο τρόπο που καmicroία από τις δύο δεν microπορεί

να επιβάλει microόνιmicroα τη λογική της στην άλλη Αντίθετα πότε η microία και πότε η άλλη

επικρατεί ανάλογα microε την οικονοmicroική και κοινωνικοπολιτική συγκυρία43 Πέραν αυτού

διαποτίζουν τόσο τις διάφορες ελίτ όσο και το ευρύτερο κοινό ενώ βρίσκονται microέσα σε

όλα τα κόmicromicroατα και ο δυϊκός τους χαρακτήρας υπερβαίνει όλες τις άλλες τοmicroές που

εκφράζονται από τον κοmicromicroατικό ανταγωνισmicroό44

Η θρησκευτική και πολιτική κληρονοmicroιά του Βυζαντίου είναι microια πολύ βασική

παράmicroετρος που εξηγεί σηmicroαντικές πλευρές της σύγχρονης ελληνικής κουλτούρας

∆ιατηρήθηκε συντηρήθηκε και ενσωmicroατώθηκε microέχρι και στις τρέχουσες διαδικασίες

παραγωγής και αναπαραγωγής των σχέσεων εξουσίας Ο ∆εmicroερτζής την χαρακτηρίζει ως

laquoπαρελθούσα-παρούσαraquo ιστορία εφόσον αποτελεί στοιχείο της ατοmicroικής και συλλογικής

42 Παράλληλα τα ατοmicroικά πολιτικά δικαιώmicroατα δεν ενσωmicroατώθηκαν microε καθαρά δυτικό τρόπο Για παράδειγmicroα ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές στις αρχές του 20ου αιώνα η ψήφος των κολλήγων θεωρείτο ότι ανήκε στους microεγάλους γαιοκτήmicroονες ndash αυτό το microοντέλο διατηρήθηκε microέχρι την microετέπειτα αστικοποίηση και επηρέασε τη διαmicroόρφωση των γνωστών πελατειακών σχέσεων microεταξύ βουλευτή-ψηφοφόρου 43 Νίκος Μουζέλης Το αληθινό πρόσωπο του παρανοϊκού εθνικισmicroού Το ΒΗΜΑ 13061999 44 Νίκος ∆εmicroερτζής Εισαγωγή στην ελληνική πολιτική κουλτούρα στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 25)

18

ταυτότητας των Ελλήνων45 Η επίδρασή της δε microπορεί να εντοπιστεί αφενός στο επίπεδο

της θεσmicroικής οργάνωσης και αφετέρου στο επίπεδο της πολιτικής συmicroπεριφοράς

Στην Ανατολή στο πλαίσιο τόσο της βυζαντινής όσο και της οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας και αντίθετα προς microια βασική προϋπόθεση της νεωτερικότητας της ∆ύσης

που είναι ο διαχωρισmicroός της κοσmicroικής και θρησκευτικής εξουσίας η εκκλησία διαπλέκεται

στενά microε το κράτος Κράτος και Εκκλησία αλληλοσυνδέονταν στο βαθmicroό που το κράτος

της παραχωρούσε υλική προστασία και βοήθεια ενώ η εκκλησία κατοχύρωνε για

λογαριασmicroό του κράτους την απαραίτητη νοmicroιmicroοποίηση και υποστήριξη για την

αναπαραγωγή του Οι στενοί δεσmicroοί κράτους και εκκλησίας στην Ανατολή και οι

εξωκοσmicroικοί προσανατολισmicroοί της ορθοδοξίας συνέβαλαν στη διατήρηση του Βυζαντίου

για πάνω από δέκα αιώνες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι υποκατέστησε ποτέ η Εκκλησία το

κράτος κατά τη Βυζαντινή περίοδο Υπαγόταν στην κοσmicroική εξουσία ενώ οι αυτοκράτορες

όχι microόνο διόριζαν τους πατριάρχες αλλά microπορούσαν και να τους καθαιρέσουν Πρόκειται

microάλλον για ένα καθεστώς κρατικοποιηmicroένης θρησκείας που διατηρήθηκε και υπό την

οθωmicroανική κυριαρχία και έχει δοmicroήσει και πρότυπα πολιτικής συmicroπεριφοράς

Ένας από τους τρόπους microε τους οποίους συντελέστηκε αυτό έχει και εσωτερικό

χαρακτήρα αν σκεφτούmicroε τον τρόπο microε τον οποίο συλλαmicroβάνει τον εαυτό του το άτοmicroο σε

σχέση microε το θεό Ο άνθρωπος εννοιολογείται ως microέλος της ευχαριστηριακής κοινότητας

των πιστών έννοια αποmicroακρυσmicroένη από microια ατοmicroοκεντρική αντίληψη του υποκειmicroένου ως

πολίτη Ο άνθρωπος βρίσκεται σε άmicroεση εξάρτηση από το θεό microε τον οποίο καλείται να

βιώσει microια πρόσωπο microε πρόσωπο σχέση αmicroεσότητας Αυτό δεν έχει microεταφυσική microόνο

πλευρά Αφορά και τον τρόπο microε τον οποίο ο άνθρωπος αφού εσωτερικεύσει το επίσηmicroο

δόγmicroα το εξωτερικεύει microετά στον καθηmicroερινό του βίο Πέραν αυτού στους κόλπους της

ορθοδοξίας επιβίωσε ένα πλήθος microαγικών πρακτικών δεισιδαιmicroονιών και προληπτικών

συνηθειών ενώ παράλληλα η πεποίθηση για το βέβαιο τέλος του κόσmicroου τούτου και η

προσmicroονή microιας εξωκόσmicroιου διόδου σωτηρίας σε συνδυασmicroό microε την έλλειψη θεσmicroικών

εγγυήσεων έφτιαξαν ένα άνθρωπο microε βαθιά δυσπιστία απέναντι στο κράτος και έντονη

45 Νίκος ∆εmicroερτζής Η επιλεκτική παράδοση της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 52)

19

microοιρολατρία46 που πολύ απείχε από την ανάπτυξη αισθήmicroατος δηmicroόσιας ευθύνης και

ελεύθερου πολίτη47

Το Βυζάντιο microπορεί να ενταχθεί στις κεντροποιηmicroένες γραφειοκρατικές

αυτοκρατορίες πατριmicroονιαλιστικού χαρακτήρα όπου το στρατιωτικό και διοικητικό

προσωπικό εξαρτάται άmicroεσα από τη βούληση του ανώτατου άρχοντα παράδοση που

εντάθηκε στο πλαίσιο του σουλτανισmicroού Οι σχέσεις τους δηλαδή δεν ρυθmicroίζονταν από microια

κάποια θεσmicroοθετηmicroένη διευθέτηση αλλά κατά περίπτωση microπορούσαν να ρυθmicroιστούν από

την προσωπική θέληση του αυτοκράτορα microε τη βοήθεια microιας αφάνταστα πολυδαίδαλης

γραφειοκρατικής microηχανής Αυτό συνέβαινε παρά την πολύπλοκη νοmicroική κωδικοποίηση

που ανέπτυξαν οι Βυζαντινοί βασισmicroένοι στο ρωmicroαϊκό δίκαιο αφού η δεσπόζουσα

αντίληψη για το νόmicroο είχε αυτοκρατορική υφή και δεν στηριζόταν σε microια laquoσυmicroβολαιακήraquo

αναγνώριση του ατόmicroου ως υποκείmicroενο δικαίου και δικαιωmicroάτων Η εξάρτηση του

συστήmicroατος κυριαρχίας από το πρόσωπο του αυτοκράτορα και η απουσία θεσmicroικών

δεσmicroευτικών ρυθmicroίσεων των σχέσεων εξουσίας ενίσχυσαν την εξωθεσmicroική ρύθmicroιση του

πελατειακού συστήmicroατος ενώ παράλληλα η έλλειψη microιας παράδοσης δικαιωmicroάτων και

κοινωνικού συmicroβολαίου απέτρεψε την ανάδυση του ατόmicroου ως πολίτη microε απαράγραπτα

δικαιώmicroατα

Η ορθολογική ανάγκη της επιβίωσης και ο απρόβλεπτος χαρακτήρας των

κοινωνικών και κυρίως οικονοmicroικών ρυθmicroίσεων καλλιέργησε τόσο microέσα στα πλαίσια των

κοινοτήτων (ως πρωταρχικών διοικητικών ενοτήτων) όσο και της οικογένειας (ως βασικής

microονάδας ασφάλειας) τακτικές οικογενειοκρατίας διαφθοράς δωροληψίας ευνοιοκρατίας

και microεροληψίας48 Επιπλέον η ξενοφοβία αλλά και κυρίως ο αντιδυτικισmicroός που

χαρακτηρίζει ένα σηmicroαντικό τmicroήmicroα της ελληνικής κοινωνίας οφείλει πολλά στην

46 Είναι χαρακτηριστικό του ρόλου εκπροσώπων του κλήρου αλλά και της microοιρολατρίας ότι στα πρώτα χρόνια microετά την άλωση οι απόψεις του Γεννάδιου Σχολάριου πρώτου πατριάρχη microετά την άλωση βοήθησαν τα microέγιστα το σουλτάνο να επικρατήσει χωρίς ιδιαίτερα προβλήmicroατα Κατά την άποψή του εmicroφανίζεται ο ίδιος ο laquoΘεόςraquo και επιβάλλει τη θλίψη στους χριστιανούς σαν τιmicroωρία για τη ζωή που microέχρι τότε έκαναν Οι διωγmicroοί των χριστιανών microετά την άλωση είναι κάτι το φυσιολογικόmiddot έτσι φεύγει και η ευθύνη από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην πτώση του κράτους Η κακοδιοίκηση όπως και η διαmicroάχη microεταξύ των παραγόντων της εκκλησίας ενωτικών και ανθενωτικών δεν παίζουν κανένα ρόλο Ο ένοχος είναι ο λαός και θα πρέπει να πληρώσει για τις ανοmicroίες του

47 (∆εmicroερτζής σελ 64-65) 48 (∆εmicroερτζής σελ 62-67)

20

laquoαντιλατινικήraquo και laquoαντιφραγκικήraquo στάση των Βυζαντινών και της Ορθόδοξης

Εκκλησίας Εκεί έχει και τις ρίζες της η διαmicroάχη περί της εθνικής ελληνικής ταυτότητας

και της ελληνικότητας Έλλην Γραικός Ρωmicroιός

Μετά την άλωση ο βυζαντινός κρατικός microηχανισmicroός αντικαθίσταται από τη

θεοκρατική και οριακά δεσποτική οθωmicroανική διοίκηση Οικονοmicroικά κοινωνικά και

στρατιωτικά η οθωmicroανική αυτοκρατορία ήταν ένα microεσαιωνικό κράτος που παρέmicroεινε

όπως και το Βυζάντιο ανεπηρέαστο από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις Ανώτατος πολιτικός και

θρησκευτικός άρχοντας ήταν ο Σουλτάνος ο οποίος ασκούσε εξουσία ζωής και θανάτου

πάνω στους υπηκόους του ενώ ρόλο πρωθυπουργού είχαν οι Μεγάλοι Βεζίρηδες και

συmicroβουλευτικό ρόλο το αυτοκρατορικό ∆ιβάνι Παρά τη microεγάλη τους δύναmicroη και την

άσκηση ουσιαστικά του κύριου microέρους της εξουσίας οι Βεζίρηδες ήταν ευάλωτοι στις

διαθέσεις των σουλτάνων όπως ευάλωτοι ήταν και όλοι όσοι απολάmicroβαναν κατά καιρούς

προνόmicroια συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των Ελλήνων που κατείχαν υψηλά αξιώmicroατα Από αυτήν

την άποψη στο σύνολο των υποδούλων ανώτερες τάξεις και λαός microοιράζονταν την ίδια

ανασφάλεια απέναντι στην χωρίς έλεγχο ισχύ των αποφάσεων του σουλτάνου Η χρήση

του ονόmicroατος laquoραγιάςraquo για τους microη microουσουλmicroάνους υπηκόους της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας δηλώνει σε ένα βαθmicroό τη στάση της αυτοκρατορίας απέναντι στους

υποτελείς 49

Μια από τις πλέον αρνητικές όψεις της Υψηλής Πύλης ήταν η διαφθορά και οι

δωροδοκίες τις οποίες οι διοικητικοί παράγοντες ανήγαγαν σε διαχειριστικό καθεστώς Οι

Πασάδες και οι Οσποδάροι που διηύθυναν τις επαρχίες και τα υποτελή κράτη εξαγόραζαν

τις θέσεις τους σε υπέρογκες τιmicroές και κατόπιν έκαναν περιουσίες επιβαρύνοντας microε ακόmicroη

microεγαλύτερες φορολογίες τους υπηκόους τους Με αυτόν τον τρόπο οι αγροτικοί πληθυσmicroοί

περιήλθαν σε microεγάλη εξαθλίωση

Η επιβίωση του κράτους συνδεόταν άmicroεσα microε τη δύναmicroη του στρατού και οι ίδιοι

οι σουλτάνοι εξαγόραζαν την εύνοια των στρατιωτικών τmicroηmicroάτων και κυρίως των

Γενίτσαρων microε microεγάλα δώρα Οι αξιωmicroατικοί κατείχαν φέουδα (τιmicroάρια) κατά το

βυζαντινό πρότυπο που παρέχονταν από τον σουλτάνο και επιτηρούσαν τους χωρικούς

που εργάζονταν στη γη τους Επίσης καρπώνονταν τα εισοδήmicroατα που προέρχονταν από

τα φέουδα εις αναγνώριση της στρατιωτικής υπηρεσίας τους προς τον σουλτάνο Με τον

49 rayah from Turkish raiyve herd flock (Collins English Dictionary 1994) Η λέξη δηλώνει το υποταγmicroένο κοπάδι και η έννοιά της επεκτάθηκε στο να δηλώνει τον δουλοπρεπή

21

τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ο έλεγχος των εδαφών κύριο στοιχείο κάθε συγκεντρωτικού

καθεστώτος και επιτυγχάνεται η οικονοmicroική εξάρτησή τους Είναι φανερό λοιπόν ότι οι

οικονοmicroικές δοσοληψίες καθόριζαν αποφασιστικά και σχεδόν ολοκληρωτικά τη λειτουργία

της αυτοκρατορίας αλλά και της νοοτροπίας κατακτητών και κατακτηmicroένων Εξάλλου η

laquoαδιαφορίαraquo του κεντρικού κράτους για τα τοπικά ζητήmicroατα εξηγείται αν αναλογιστεί

κανείς ότι είναι ευκολότερος ο έλεγχος των εδαφών microε την επιβολή φορολογίας από την

προσπάθεια νοmicroικής ένωσής τους

Είναι ενδιαφέρον και κεντρικό στοιχείο της περιόδου η ευνοϊκή σε σχέση microε τους

ειδωλολάτρες microεταχείριση της χριστιανικής Εκκλησίας απόρροια ενός κανόνα του ιερού

microουσουλmicroανικού δικαίου που ταυτίζει το έθνος microε τη θρησκεία microε αποτέλεσmicroα ο

θρησκευτικός αρχηγός να αναγνωρίζεται ως εθνάρχης Θέση που εύκολα αποδέχτηκαν οι

βυζαντινοί χριστιανοί για τον θρησκευτικό αρχηγό τους εφόσον επί της ουσίας δεν υπήρξε

αλλαγή στη θέση και το ρόλο της εκκλησίας ως τότε Η Οθωmicroανική εξουσία δεν

αναγνώριζε εθνικές ή φυλετικές οmicroάδες το laquoσόϊraquo δηλαδή αντιθέτως επέτρεπε την ύπαρξη

θρησκευτικών οmicroάδων των Μιλιέτ και ανεχόταν την άσκηση της λατρείας τους

παρέχοντας στον επικεφαλής περιορισmicroένη ιεροδικαστική εξουσία και δικαίωmicroα απολαβής

εισφορών Έτσι microε microια σειρά ευνοϊκών ρυθmicroίσεων υπαγορευόmicroενων από το ιερό

microουσουλmicroανικό δίκαιο και τις πολιτικές σκοπιmicroότητες της εποχής η ορθόδοξη εκκλησία

απέκτησε και laquoπολιτικό χαρακτήραraquo και αποτέλεσε έναν από τους σηmicroαντικότερους

microηχανισmicroούς συνεργασίας microε το Οθωmicroανικό κράτος Σηmicroαντικό είναι εδώ να αναφέρουmicroε

ότι η Εκκλησία έχαιρε του δικαιώmicroατος κυριότητας γαιών (βακούφια) Τα τmicroήmicroατα αυτά

γης ονοmicroάζονταν αφιερωmicroένες γαίες και είχαν παραχωρηθεί στην εκκλησιαστική διοίκηση

από το Σουλτάνο Αποτέλεσmicroα αυτού του καθεστώτος ήταν όχι microόνο ο αποκλεισmicroός της

εκκλησίας από τη φορολογία αλλά κυρίως η δηmicroιουργία microιας εκκλησιαστικής περιουσίας

Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε το σχόλιο του Μάουερ ότι microετά την απελευθέρωση το ένα

τέταρτο της συνολικής επικράτειας της απελευθερωmicroένης Ελλάδας ανήκε στην εκκλησία

Πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά τη διάρκειά της όπως και στη

συνέχεια εισήλθαν από τον ευρωπαϊκό στον ελληνικό χώρο ιδέες και αντιλήψεις για την

ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώmicroατα50 Στην laquoΕλληνική Νοmicroαρχίαraquo αποτυπώνεται

καθαρά η επεξεργασία των ιδεών αυτών από ελληνικής πλευράς Το περιεχόmicroενο της

50 Αντώνης Παπαρίζος ∆ιαφωτισmicroός Θρησκεία και παράδοση στη σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία στο Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα σήmicroερα (σελ 77)

22

Γαλλικής Επανάστασης ανασυντέθηκε διαφοροποιήθηκε και προσαρmicroόστηκε στις

ελληνικές ανάγκες Το σηmicroαντικό είναι πως όλο το πλαίσιο του ορθολογισmicroού και του

∆ιαφωτισmicroού microε όλο το πλέγmicroα των ιδεών που περιείχε για τη φύση τον άνθρωπο την

κοινωνία και την επιστήmicroη δεν αναδύθηκε αλλά microεταφέρθηκε στον ελληνικό χώρο και ο

βαθmicroός διάδοσης και αποδοχής του από τις ευρύτερες πληθυσmicroιακές microάζες αποτελεί ένα

ζήτηmicroα Είναι ψευδαίσθηση πάντως να θεωρήσουmicroε ότι από το σηmicroείο αυτό και microετά η

ελληνική κοινωνία συγκροτείται σε ανάλογο ή παρόmicroοιο βαθmicroό microε τις ευρωπαϊκές

κοινωνίες στη βάση αυτών των ίδιων αρχών του ∆ιαφωτισmicroού Ο αγροτικός και

ορθόδοξος ελληνικός πληθυσmicroός πέρα από τις κοινωνικές κατηγορίες που ασκούσαν

αστικού τύπου δραστηριότητες κατά την περίοδο της Επανάστασης και στην περίπτωση

ακόmicroη που γνώριζε τις αρχές του ∆ιαφωτισmicroού πολύ λίγο είχε επηρεαστεί από αυτές στην

καθηmicroερινή του πρακτική

Αναmicroφισβήτητα η αριστοκρατία των Φαναριωτών οι ελληνικοί πληθυσmicroοί της

διασποράς και τα εύπορα ελληνικά στρώmicroατα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώριζαν

τη σκέψη του ∆ιαφωτισmicroού πολύ πριν την Επανάσταση Κατά πάσα πιθανότητα επίσης οι

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συζητιόνταν από τους εξεγερmicroένους οπλαρχηγούς τόσο

στα στρατόπεδα όσο και στις Εθνοσυνελεύσεις όmicroως το θέmicroα είναι πόσο ο ελληνικός λαός

τις κατανόησε και υιοθέτησε σε βάθος Άλλωστε microετά τον πόλεmicroο της Ανεξαρτησίας

γνώρισε εσωτερικές εmicroφύλιες αλλά και έντονα κοινωνικές συγκρούσεις Ενδεχοmicroένως

επαναλάmicroβανε αυτονόητα τις πατροπαράδοτες microορφές σκέψης και πράξης51 Αυτές δηλαδή

που κληροδοτήθηκαν από το βυζαντινό και οθωmicroανικό του παρελθόν Πέραν αυτού οι

ίδιες οι ιδέες φαίνεται να σηmicroατοδοτούνται από ένα καθαρά ελληνικό περιεχόmicroενο

επηρεασmicroένο από τις δεδοmicroένες συνθήκες Έτσι η έννοια της ελευθερίας συνδέεται microε την

απελευθέρωση από τους Οθωmicroανούς και η έννοια της ισότητας αποδυναmicroώνεται από τις

τοπικιστικές εmicroφύλιες συγκρούσεις όσο για την έννοια της αδελφοσύνης η οποία

παρέπεmicroπε και στην αδελφοσύνη των λαών της βαλκανικής κατά το όραmicroα του Ρήγα δεν

απέδωσε πράγmicroα ούτως ή άλλως αδύνατο εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών που βίωναν

οι λαοί της βαλκανικής Προκύπτει λοιπόν το θέmicroα αν οι ιδέες αυτές είχαν κοινωνικό ή

αποκλειστικά εθνικό χαρακτήρα

Και σε επίπεδο αρχηγών όmicroως εmicroφανίζεται σύγχυση ως προς τη σύνθεση microεταξύ

των απελευθερωτικών και χειραφετητικών ιδεών από τη microια ευρωπαϊκής ή ελληνικής

51 Παπαρίζος (σελ 80)

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

18

ταυτότητας των Ελλήνων45 Η επίδρασή της δε microπορεί να εντοπιστεί αφενός στο επίπεδο

της θεσmicroικής οργάνωσης και αφετέρου στο επίπεδο της πολιτικής συmicroπεριφοράς

Στην Ανατολή στο πλαίσιο τόσο της βυζαντινής όσο και της οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας και αντίθετα προς microια βασική προϋπόθεση της νεωτερικότητας της ∆ύσης

που είναι ο διαχωρισmicroός της κοσmicroικής και θρησκευτικής εξουσίας η εκκλησία διαπλέκεται

στενά microε το κράτος Κράτος και Εκκλησία αλληλοσυνδέονταν στο βαθmicroό που το κράτος

της παραχωρούσε υλική προστασία και βοήθεια ενώ η εκκλησία κατοχύρωνε για

λογαριασmicroό του κράτους την απαραίτητη νοmicroιmicroοποίηση και υποστήριξη για την

αναπαραγωγή του Οι στενοί δεσmicroοί κράτους και εκκλησίας στην Ανατολή και οι

εξωκοσmicroικοί προσανατολισmicroοί της ορθοδοξίας συνέβαλαν στη διατήρηση του Βυζαντίου

για πάνω από δέκα αιώνες Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι υποκατέστησε ποτέ η Εκκλησία το

κράτος κατά τη Βυζαντινή περίοδο Υπαγόταν στην κοσmicroική εξουσία ενώ οι αυτοκράτορες

όχι microόνο διόριζαν τους πατριάρχες αλλά microπορούσαν και να τους καθαιρέσουν Πρόκειται

microάλλον για ένα καθεστώς κρατικοποιηmicroένης θρησκείας που διατηρήθηκε και υπό την

οθωmicroανική κυριαρχία και έχει δοmicroήσει και πρότυπα πολιτικής συmicroπεριφοράς

Ένας από τους τρόπους microε τους οποίους συντελέστηκε αυτό έχει και εσωτερικό

χαρακτήρα αν σκεφτούmicroε τον τρόπο microε τον οποίο συλλαmicroβάνει τον εαυτό του το άτοmicroο σε

σχέση microε το θεό Ο άνθρωπος εννοιολογείται ως microέλος της ευχαριστηριακής κοινότητας

των πιστών έννοια αποmicroακρυσmicroένη από microια ατοmicroοκεντρική αντίληψη του υποκειmicroένου ως

πολίτη Ο άνθρωπος βρίσκεται σε άmicroεση εξάρτηση από το θεό microε τον οποίο καλείται να

βιώσει microια πρόσωπο microε πρόσωπο σχέση αmicroεσότητας Αυτό δεν έχει microεταφυσική microόνο

πλευρά Αφορά και τον τρόπο microε τον οποίο ο άνθρωπος αφού εσωτερικεύσει το επίσηmicroο

δόγmicroα το εξωτερικεύει microετά στον καθηmicroερινό του βίο Πέραν αυτού στους κόλπους της

ορθοδοξίας επιβίωσε ένα πλήθος microαγικών πρακτικών δεισιδαιmicroονιών και προληπτικών

συνηθειών ενώ παράλληλα η πεποίθηση για το βέβαιο τέλος του κόσmicroου τούτου και η

προσmicroονή microιας εξωκόσmicroιου διόδου σωτηρίας σε συνδυασmicroό microε την έλλειψη θεσmicroικών

εγγυήσεων έφτιαξαν ένα άνθρωπο microε βαθιά δυσπιστία απέναντι στο κράτος και έντονη

45 Νίκος ∆εmicroερτζής Η επιλεκτική παράδοση της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας στο Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Οδυσσέας Αθήνα 1995 (σελ 52)

19

microοιρολατρία46 που πολύ απείχε από την ανάπτυξη αισθήmicroατος δηmicroόσιας ευθύνης και

ελεύθερου πολίτη47

Το Βυζάντιο microπορεί να ενταχθεί στις κεντροποιηmicroένες γραφειοκρατικές

αυτοκρατορίες πατριmicroονιαλιστικού χαρακτήρα όπου το στρατιωτικό και διοικητικό

προσωπικό εξαρτάται άmicroεσα από τη βούληση του ανώτατου άρχοντα παράδοση που

εντάθηκε στο πλαίσιο του σουλτανισmicroού Οι σχέσεις τους δηλαδή δεν ρυθmicroίζονταν από microια

κάποια θεσmicroοθετηmicroένη διευθέτηση αλλά κατά περίπτωση microπορούσαν να ρυθmicroιστούν από

την προσωπική θέληση του αυτοκράτορα microε τη βοήθεια microιας αφάνταστα πολυδαίδαλης

γραφειοκρατικής microηχανής Αυτό συνέβαινε παρά την πολύπλοκη νοmicroική κωδικοποίηση

που ανέπτυξαν οι Βυζαντινοί βασισmicroένοι στο ρωmicroαϊκό δίκαιο αφού η δεσπόζουσα

αντίληψη για το νόmicroο είχε αυτοκρατορική υφή και δεν στηριζόταν σε microια laquoσυmicroβολαιακήraquo

αναγνώριση του ατόmicroου ως υποκείmicroενο δικαίου και δικαιωmicroάτων Η εξάρτηση του

συστήmicroατος κυριαρχίας από το πρόσωπο του αυτοκράτορα και η απουσία θεσmicroικών

δεσmicroευτικών ρυθmicroίσεων των σχέσεων εξουσίας ενίσχυσαν την εξωθεσmicroική ρύθmicroιση του

πελατειακού συστήmicroατος ενώ παράλληλα η έλλειψη microιας παράδοσης δικαιωmicroάτων και

κοινωνικού συmicroβολαίου απέτρεψε την ανάδυση του ατόmicroου ως πολίτη microε απαράγραπτα

δικαιώmicroατα

Η ορθολογική ανάγκη της επιβίωσης και ο απρόβλεπτος χαρακτήρας των

κοινωνικών και κυρίως οικονοmicroικών ρυθmicroίσεων καλλιέργησε τόσο microέσα στα πλαίσια των

κοινοτήτων (ως πρωταρχικών διοικητικών ενοτήτων) όσο και της οικογένειας (ως βασικής

microονάδας ασφάλειας) τακτικές οικογενειοκρατίας διαφθοράς δωροληψίας ευνοιοκρατίας

και microεροληψίας48 Επιπλέον η ξενοφοβία αλλά και κυρίως ο αντιδυτικισmicroός που

χαρακτηρίζει ένα σηmicroαντικό τmicroήmicroα της ελληνικής κοινωνίας οφείλει πολλά στην

46 Είναι χαρακτηριστικό του ρόλου εκπροσώπων του κλήρου αλλά και της microοιρολατρίας ότι στα πρώτα χρόνια microετά την άλωση οι απόψεις του Γεννάδιου Σχολάριου πρώτου πατριάρχη microετά την άλωση βοήθησαν τα microέγιστα το σουλτάνο να επικρατήσει χωρίς ιδιαίτερα προβλήmicroατα Κατά την άποψή του εmicroφανίζεται ο ίδιος ο laquoΘεόςraquo και επιβάλλει τη θλίψη στους χριστιανούς σαν τιmicroωρία για τη ζωή που microέχρι τότε έκαναν Οι διωγmicroοί των χριστιανών microετά την άλωση είναι κάτι το φυσιολογικόmiddot έτσι φεύγει και η ευθύνη από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην πτώση του κράτους Η κακοδιοίκηση όπως και η διαmicroάχη microεταξύ των παραγόντων της εκκλησίας ενωτικών και ανθενωτικών δεν παίζουν κανένα ρόλο Ο ένοχος είναι ο λαός και θα πρέπει να πληρώσει για τις ανοmicroίες του

47 (∆εmicroερτζής σελ 64-65) 48 (∆εmicroερτζής σελ 62-67)

20

laquoαντιλατινικήraquo και laquoαντιφραγκικήraquo στάση των Βυζαντινών και της Ορθόδοξης

Εκκλησίας Εκεί έχει και τις ρίζες της η διαmicroάχη περί της εθνικής ελληνικής ταυτότητας

και της ελληνικότητας Έλλην Γραικός Ρωmicroιός

Μετά την άλωση ο βυζαντινός κρατικός microηχανισmicroός αντικαθίσταται από τη

θεοκρατική και οριακά δεσποτική οθωmicroανική διοίκηση Οικονοmicroικά κοινωνικά και

στρατιωτικά η οθωmicroανική αυτοκρατορία ήταν ένα microεσαιωνικό κράτος που παρέmicroεινε

όπως και το Βυζάντιο ανεπηρέαστο από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις Ανώτατος πολιτικός και

θρησκευτικός άρχοντας ήταν ο Σουλτάνος ο οποίος ασκούσε εξουσία ζωής και θανάτου

πάνω στους υπηκόους του ενώ ρόλο πρωθυπουργού είχαν οι Μεγάλοι Βεζίρηδες και

συmicroβουλευτικό ρόλο το αυτοκρατορικό ∆ιβάνι Παρά τη microεγάλη τους δύναmicroη και την

άσκηση ουσιαστικά του κύριου microέρους της εξουσίας οι Βεζίρηδες ήταν ευάλωτοι στις

διαθέσεις των σουλτάνων όπως ευάλωτοι ήταν και όλοι όσοι απολάmicroβαναν κατά καιρούς

προνόmicroια συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των Ελλήνων που κατείχαν υψηλά αξιώmicroατα Από αυτήν

την άποψη στο σύνολο των υποδούλων ανώτερες τάξεις και λαός microοιράζονταν την ίδια

ανασφάλεια απέναντι στην χωρίς έλεγχο ισχύ των αποφάσεων του σουλτάνου Η χρήση

του ονόmicroατος laquoραγιάςraquo για τους microη microουσουλmicroάνους υπηκόους της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας δηλώνει σε ένα βαθmicroό τη στάση της αυτοκρατορίας απέναντι στους

υποτελείς 49

Μια από τις πλέον αρνητικές όψεις της Υψηλής Πύλης ήταν η διαφθορά και οι

δωροδοκίες τις οποίες οι διοικητικοί παράγοντες ανήγαγαν σε διαχειριστικό καθεστώς Οι

Πασάδες και οι Οσποδάροι που διηύθυναν τις επαρχίες και τα υποτελή κράτη εξαγόραζαν

τις θέσεις τους σε υπέρογκες τιmicroές και κατόπιν έκαναν περιουσίες επιβαρύνοντας microε ακόmicroη

microεγαλύτερες φορολογίες τους υπηκόους τους Με αυτόν τον τρόπο οι αγροτικοί πληθυσmicroοί

περιήλθαν σε microεγάλη εξαθλίωση

Η επιβίωση του κράτους συνδεόταν άmicroεσα microε τη δύναmicroη του στρατού και οι ίδιοι

οι σουλτάνοι εξαγόραζαν την εύνοια των στρατιωτικών τmicroηmicroάτων και κυρίως των

Γενίτσαρων microε microεγάλα δώρα Οι αξιωmicroατικοί κατείχαν φέουδα (τιmicroάρια) κατά το

βυζαντινό πρότυπο που παρέχονταν από τον σουλτάνο και επιτηρούσαν τους χωρικούς

που εργάζονταν στη γη τους Επίσης καρπώνονταν τα εισοδήmicroατα που προέρχονταν από

τα φέουδα εις αναγνώριση της στρατιωτικής υπηρεσίας τους προς τον σουλτάνο Με τον

49 rayah from Turkish raiyve herd flock (Collins English Dictionary 1994) Η λέξη δηλώνει το υποταγmicroένο κοπάδι και η έννοιά της επεκτάθηκε στο να δηλώνει τον δουλοπρεπή

21

τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ο έλεγχος των εδαφών κύριο στοιχείο κάθε συγκεντρωτικού

καθεστώτος και επιτυγχάνεται η οικονοmicroική εξάρτησή τους Είναι φανερό λοιπόν ότι οι

οικονοmicroικές δοσοληψίες καθόριζαν αποφασιστικά και σχεδόν ολοκληρωτικά τη λειτουργία

της αυτοκρατορίας αλλά και της νοοτροπίας κατακτητών και κατακτηmicroένων Εξάλλου η

laquoαδιαφορίαraquo του κεντρικού κράτους για τα τοπικά ζητήmicroατα εξηγείται αν αναλογιστεί

κανείς ότι είναι ευκολότερος ο έλεγχος των εδαφών microε την επιβολή φορολογίας από την

προσπάθεια νοmicroικής ένωσής τους

Είναι ενδιαφέρον και κεντρικό στοιχείο της περιόδου η ευνοϊκή σε σχέση microε τους

ειδωλολάτρες microεταχείριση της χριστιανικής Εκκλησίας απόρροια ενός κανόνα του ιερού

microουσουλmicroανικού δικαίου που ταυτίζει το έθνος microε τη θρησκεία microε αποτέλεσmicroα ο

θρησκευτικός αρχηγός να αναγνωρίζεται ως εθνάρχης Θέση που εύκολα αποδέχτηκαν οι

βυζαντινοί χριστιανοί για τον θρησκευτικό αρχηγό τους εφόσον επί της ουσίας δεν υπήρξε

αλλαγή στη θέση και το ρόλο της εκκλησίας ως τότε Η Οθωmicroανική εξουσία δεν

αναγνώριζε εθνικές ή φυλετικές οmicroάδες το laquoσόϊraquo δηλαδή αντιθέτως επέτρεπε την ύπαρξη

θρησκευτικών οmicroάδων των Μιλιέτ και ανεχόταν την άσκηση της λατρείας τους

παρέχοντας στον επικεφαλής περιορισmicroένη ιεροδικαστική εξουσία και δικαίωmicroα απολαβής

εισφορών Έτσι microε microια σειρά ευνοϊκών ρυθmicroίσεων υπαγορευόmicroενων από το ιερό

microουσουλmicroανικό δίκαιο και τις πολιτικές σκοπιmicroότητες της εποχής η ορθόδοξη εκκλησία

απέκτησε και laquoπολιτικό χαρακτήραraquo και αποτέλεσε έναν από τους σηmicroαντικότερους

microηχανισmicroούς συνεργασίας microε το Οθωmicroανικό κράτος Σηmicroαντικό είναι εδώ να αναφέρουmicroε

ότι η Εκκλησία έχαιρε του δικαιώmicroατος κυριότητας γαιών (βακούφια) Τα τmicroήmicroατα αυτά

γης ονοmicroάζονταν αφιερωmicroένες γαίες και είχαν παραχωρηθεί στην εκκλησιαστική διοίκηση

από το Σουλτάνο Αποτέλεσmicroα αυτού του καθεστώτος ήταν όχι microόνο ο αποκλεισmicroός της

εκκλησίας από τη φορολογία αλλά κυρίως η δηmicroιουργία microιας εκκλησιαστικής περιουσίας

Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε το σχόλιο του Μάουερ ότι microετά την απελευθέρωση το ένα

τέταρτο της συνολικής επικράτειας της απελευθερωmicroένης Ελλάδας ανήκε στην εκκλησία

Πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά τη διάρκειά της όπως και στη

συνέχεια εισήλθαν από τον ευρωπαϊκό στον ελληνικό χώρο ιδέες και αντιλήψεις για την

ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώmicroατα50 Στην laquoΕλληνική Νοmicroαρχίαraquo αποτυπώνεται

καθαρά η επεξεργασία των ιδεών αυτών από ελληνικής πλευράς Το περιεχόmicroενο της

50 Αντώνης Παπαρίζος ∆ιαφωτισmicroός Θρησκεία και παράδοση στη σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία στο Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα σήmicroερα (σελ 77)

22

Γαλλικής Επανάστασης ανασυντέθηκε διαφοροποιήθηκε και προσαρmicroόστηκε στις

ελληνικές ανάγκες Το σηmicroαντικό είναι πως όλο το πλαίσιο του ορθολογισmicroού και του

∆ιαφωτισmicroού microε όλο το πλέγmicroα των ιδεών που περιείχε για τη φύση τον άνθρωπο την

κοινωνία και την επιστήmicroη δεν αναδύθηκε αλλά microεταφέρθηκε στον ελληνικό χώρο και ο

βαθmicroός διάδοσης και αποδοχής του από τις ευρύτερες πληθυσmicroιακές microάζες αποτελεί ένα

ζήτηmicroα Είναι ψευδαίσθηση πάντως να θεωρήσουmicroε ότι από το σηmicroείο αυτό και microετά η

ελληνική κοινωνία συγκροτείται σε ανάλογο ή παρόmicroοιο βαθmicroό microε τις ευρωπαϊκές

κοινωνίες στη βάση αυτών των ίδιων αρχών του ∆ιαφωτισmicroού Ο αγροτικός και

ορθόδοξος ελληνικός πληθυσmicroός πέρα από τις κοινωνικές κατηγορίες που ασκούσαν

αστικού τύπου δραστηριότητες κατά την περίοδο της Επανάστασης και στην περίπτωση

ακόmicroη που γνώριζε τις αρχές του ∆ιαφωτισmicroού πολύ λίγο είχε επηρεαστεί από αυτές στην

καθηmicroερινή του πρακτική

Αναmicroφισβήτητα η αριστοκρατία των Φαναριωτών οι ελληνικοί πληθυσmicroοί της

διασποράς και τα εύπορα ελληνικά στρώmicroατα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώριζαν

τη σκέψη του ∆ιαφωτισmicroού πολύ πριν την Επανάσταση Κατά πάσα πιθανότητα επίσης οι

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συζητιόνταν από τους εξεγερmicroένους οπλαρχηγούς τόσο

στα στρατόπεδα όσο και στις Εθνοσυνελεύσεις όmicroως το θέmicroα είναι πόσο ο ελληνικός λαός

τις κατανόησε και υιοθέτησε σε βάθος Άλλωστε microετά τον πόλεmicroο της Ανεξαρτησίας

γνώρισε εσωτερικές εmicroφύλιες αλλά και έντονα κοινωνικές συγκρούσεις Ενδεχοmicroένως

επαναλάmicroβανε αυτονόητα τις πατροπαράδοτες microορφές σκέψης και πράξης51 Αυτές δηλαδή

που κληροδοτήθηκαν από το βυζαντινό και οθωmicroανικό του παρελθόν Πέραν αυτού οι

ίδιες οι ιδέες φαίνεται να σηmicroατοδοτούνται από ένα καθαρά ελληνικό περιεχόmicroενο

επηρεασmicroένο από τις δεδοmicroένες συνθήκες Έτσι η έννοια της ελευθερίας συνδέεται microε την

απελευθέρωση από τους Οθωmicroανούς και η έννοια της ισότητας αποδυναmicroώνεται από τις

τοπικιστικές εmicroφύλιες συγκρούσεις όσο για την έννοια της αδελφοσύνης η οποία

παρέπεmicroπε και στην αδελφοσύνη των λαών της βαλκανικής κατά το όραmicroα του Ρήγα δεν

απέδωσε πράγmicroα ούτως ή άλλως αδύνατο εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών που βίωναν

οι λαοί της βαλκανικής Προκύπτει λοιπόν το θέmicroα αν οι ιδέες αυτές είχαν κοινωνικό ή

αποκλειστικά εθνικό χαρακτήρα

Και σε επίπεδο αρχηγών όmicroως εmicroφανίζεται σύγχυση ως προς τη σύνθεση microεταξύ

των απελευθερωτικών και χειραφετητικών ιδεών από τη microια ευρωπαϊκής ή ελληνικής

51 Παπαρίζος (σελ 80)

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

19

microοιρολατρία46 που πολύ απείχε από την ανάπτυξη αισθήmicroατος δηmicroόσιας ευθύνης και

ελεύθερου πολίτη47

Το Βυζάντιο microπορεί να ενταχθεί στις κεντροποιηmicroένες γραφειοκρατικές

αυτοκρατορίες πατριmicroονιαλιστικού χαρακτήρα όπου το στρατιωτικό και διοικητικό

προσωπικό εξαρτάται άmicroεσα από τη βούληση του ανώτατου άρχοντα παράδοση που

εντάθηκε στο πλαίσιο του σουλτανισmicroού Οι σχέσεις τους δηλαδή δεν ρυθmicroίζονταν από microια

κάποια θεσmicroοθετηmicroένη διευθέτηση αλλά κατά περίπτωση microπορούσαν να ρυθmicroιστούν από

την προσωπική θέληση του αυτοκράτορα microε τη βοήθεια microιας αφάνταστα πολυδαίδαλης

γραφειοκρατικής microηχανής Αυτό συνέβαινε παρά την πολύπλοκη νοmicroική κωδικοποίηση

που ανέπτυξαν οι Βυζαντινοί βασισmicroένοι στο ρωmicroαϊκό δίκαιο αφού η δεσπόζουσα

αντίληψη για το νόmicroο είχε αυτοκρατορική υφή και δεν στηριζόταν σε microια laquoσυmicroβολαιακήraquo

αναγνώριση του ατόmicroου ως υποκείmicroενο δικαίου και δικαιωmicroάτων Η εξάρτηση του

συστήmicroατος κυριαρχίας από το πρόσωπο του αυτοκράτορα και η απουσία θεσmicroικών

δεσmicroευτικών ρυθmicroίσεων των σχέσεων εξουσίας ενίσχυσαν την εξωθεσmicroική ρύθmicroιση του

πελατειακού συστήmicroατος ενώ παράλληλα η έλλειψη microιας παράδοσης δικαιωmicroάτων και

κοινωνικού συmicroβολαίου απέτρεψε την ανάδυση του ατόmicroου ως πολίτη microε απαράγραπτα

δικαιώmicroατα

Η ορθολογική ανάγκη της επιβίωσης και ο απρόβλεπτος χαρακτήρας των

κοινωνικών και κυρίως οικονοmicroικών ρυθmicroίσεων καλλιέργησε τόσο microέσα στα πλαίσια των

κοινοτήτων (ως πρωταρχικών διοικητικών ενοτήτων) όσο και της οικογένειας (ως βασικής

microονάδας ασφάλειας) τακτικές οικογενειοκρατίας διαφθοράς δωροληψίας ευνοιοκρατίας

και microεροληψίας48 Επιπλέον η ξενοφοβία αλλά και κυρίως ο αντιδυτικισmicroός που

χαρακτηρίζει ένα σηmicroαντικό τmicroήmicroα της ελληνικής κοινωνίας οφείλει πολλά στην

46 Είναι χαρακτηριστικό του ρόλου εκπροσώπων του κλήρου αλλά και της microοιρολατρίας ότι στα πρώτα χρόνια microετά την άλωση οι απόψεις του Γεννάδιου Σχολάριου πρώτου πατριάρχη microετά την άλωση βοήθησαν τα microέγιστα το σουλτάνο να επικρατήσει χωρίς ιδιαίτερα προβλήmicroατα Κατά την άποψή του εmicroφανίζεται ο ίδιος ο laquoΘεόςraquo και επιβάλλει τη θλίψη στους χριστιανούς σαν τιmicroωρία για τη ζωή που microέχρι τότε έκαναν Οι διωγmicroοί των χριστιανών microετά την άλωση είναι κάτι το φυσιολογικόmiddot έτσι φεύγει και η ευθύνη από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην πτώση του κράτους Η κακοδιοίκηση όπως και η διαmicroάχη microεταξύ των παραγόντων της εκκλησίας ενωτικών και ανθενωτικών δεν παίζουν κανένα ρόλο Ο ένοχος είναι ο λαός και θα πρέπει να πληρώσει για τις ανοmicroίες του

47 (∆εmicroερτζής σελ 64-65) 48 (∆εmicroερτζής σελ 62-67)

20

laquoαντιλατινικήraquo και laquoαντιφραγκικήraquo στάση των Βυζαντινών και της Ορθόδοξης

Εκκλησίας Εκεί έχει και τις ρίζες της η διαmicroάχη περί της εθνικής ελληνικής ταυτότητας

και της ελληνικότητας Έλλην Γραικός Ρωmicroιός

Μετά την άλωση ο βυζαντινός κρατικός microηχανισmicroός αντικαθίσταται από τη

θεοκρατική και οριακά δεσποτική οθωmicroανική διοίκηση Οικονοmicroικά κοινωνικά και

στρατιωτικά η οθωmicroανική αυτοκρατορία ήταν ένα microεσαιωνικό κράτος που παρέmicroεινε

όπως και το Βυζάντιο ανεπηρέαστο από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις Ανώτατος πολιτικός και

θρησκευτικός άρχοντας ήταν ο Σουλτάνος ο οποίος ασκούσε εξουσία ζωής και θανάτου

πάνω στους υπηκόους του ενώ ρόλο πρωθυπουργού είχαν οι Μεγάλοι Βεζίρηδες και

συmicroβουλευτικό ρόλο το αυτοκρατορικό ∆ιβάνι Παρά τη microεγάλη τους δύναmicroη και την

άσκηση ουσιαστικά του κύριου microέρους της εξουσίας οι Βεζίρηδες ήταν ευάλωτοι στις

διαθέσεις των σουλτάνων όπως ευάλωτοι ήταν και όλοι όσοι απολάmicroβαναν κατά καιρούς

προνόmicroια συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των Ελλήνων που κατείχαν υψηλά αξιώmicroατα Από αυτήν

την άποψη στο σύνολο των υποδούλων ανώτερες τάξεις και λαός microοιράζονταν την ίδια

ανασφάλεια απέναντι στην χωρίς έλεγχο ισχύ των αποφάσεων του σουλτάνου Η χρήση

του ονόmicroατος laquoραγιάςraquo για τους microη microουσουλmicroάνους υπηκόους της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας δηλώνει σε ένα βαθmicroό τη στάση της αυτοκρατορίας απέναντι στους

υποτελείς 49

Μια από τις πλέον αρνητικές όψεις της Υψηλής Πύλης ήταν η διαφθορά και οι

δωροδοκίες τις οποίες οι διοικητικοί παράγοντες ανήγαγαν σε διαχειριστικό καθεστώς Οι

Πασάδες και οι Οσποδάροι που διηύθυναν τις επαρχίες και τα υποτελή κράτη εξαγόραζαν

τις θέσεις τους σε υπέρογκες τιmicroές και κατόπιν έκαναν περιουσίες επιβαρύνοντας microε ακόmicroη

microεγαλύτερες φορολογίες τους υπηκόους τους Με αυτόν τον τρόπο οι αγροτικοί πληθυσmicroοί

περιήλθαν σε microεγάλη εξαθλίωση

Η επιβίωση του κράτους συνδεόταν άmicroεσα microε τη δύναmicroη του στρατού και οι ίδιοι

οι σουλτάνοι εξαγόραζαν την εύνοια των στρατιωτικών τmicroηmicroάτων και κυρίως των

Γενίτσαρων microε microεγάλα δώρα Οι αξιωmicroατικοί κατείχαν φέουδα (τιmicroάρια) κατά το

βυζαντινό πρότυπο που παρέχονταν από τον σουλτάνο και επιτηρούσαν τους χωρικούς

που εργάζονταν στη γη τους Επίσης καρπώνονταν τα εισοδήmicroατα που προέρχονταν από

τα φέουδα εις αναγνώριση της στρατιωτικής υπηρεσίας τους προς τον σουλτάνο Με τον

49 rayah from Turkish raiyve herd flock (Collins English Dictionary 1994) Η λέξη δηλώνει το υποταγmicroένο κοπάδι και η έννοιά της επεκτάθηκε στο να δηλώνει τον δουλοπρεπή

21

τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ο έλεγχος των εδαφών κύριο στοιχείο κάθε συγκεντρωτικού

καθεστώτος και επιτυγχάνεται η οικονοmicroική εξάρτησή τους Είναι φανερό λοιπόν ότι οι

οικονοmicroικές δοσοληψίες καθόριζαν αποφασιστικά και σχεδόν ολοκληρωτικά τη λειτουργία

της αυτοκρατορίας αλλά και της νοοτροπίας κατακτητών και κατακτηmicroένων Εξάλλου η

laquoαδιαφορίαraquo του κεντρικού κράτους για τα τοπικά ζητήmicroατα εξηγείται αν αναλογιστεί

κανείς ότι είναι ευκολότερος ο έλεγχος των εδαφών microε την επιβολή φορολογίας από την

προσπάθεια νοmicroικής ένωσής τους

Είναι ενδιαφέρον και κεντρικό στοιχείο της περιόδου η ευνοϊκή σε σχέση microε τους

ειδωλολάτρες microεταχείριση της χριστιανικής Εκκλησίας απόρροια ενός κανόνα του ιερού

microουσουλmicroανικού δικαίου που ταυτίζει το έθνος microε τη θρησκεία microε αποτέλεσmicroα ο

θρησκευτικός αρχηγός να αναγνωρίζεται ως εθνάρχης Θέση που εύκολα αποδέχτηκαν οι

βυζαντινοί χριστιανοί για τον θρησκευτικό αρχηγό τους εφόσον επί της ουσίας δεν υπήρξε

αλλαγή στη θέση και το ρόλο της εκκλησίας ως τότε Η Οθωmicroανική εξουσία δεν

αναγνώριζε εθνικές ή φυλετικές οmicroάδες το laquoσόϊraquo δηλαδή αντιθέτως επέτρεπε την ύπαρξη

θρησκευτικών οmicroάδων των Μιλιέτ και ανεχόταν την άσκηση της λατρείας τους

παρέχοντας στον επικεφαλής περιορισmicroένη ιεροδικαστική εξουσία και δικαίωmicroα απολαβής

εισφορών Έτσι microε microια σειρά ευνοϊκών ρυθmicroίσεων υπαγορευόmicroενων από το ιερό

microουσουλmicroανικό δίκαιο και τις πολιτικές σκοπιmicroότητες της εποχής η ορθόδοξη εκκλησία

απέκτησε και laquoπολιτικό χαρακτήραraquo και αποτέλεσε έναν από τους σηmicroαντικότερους

microηχανισmicroούς συνεργασίας microε το Οθωmicroανικό κράτος Σηmicroαντικό είναι εδώ να αναφέρουmicroε

ότι η Εκκλησία έχαιρε του δικαιώmicroατος κυριότητας γαιών (βακούφια) Τα τmicroήmicroατα αυτά

γης ονοmicroάζονταν αφιερωmicroένες γαίες και είχαν παραχωρηθεί στην εκκλησιαστική διοίκηση

από το Σουλτάνο Αποτέλεσmicroα αυτού του καθεστώτος ήταν όχι microόνο ο αποκλεισmicroός της

εκκλησίας από τη φορολογία αλλά κυρίως η δηmicroιουργία microιας εκκλησιαστικής περιουσίας

Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε το σχόλιο του Μάουερ ότι microετά την απελευθέρωση το ένα

τέταρτο της συνολικής επικράτειας της απελευθερωmicroένης Ελλάδας ανήκε στην εκκλησία

Πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά τη διάρκειά της όπως και στη

συνέχεια εισήλθαν από τον ευρωπαϊκό στον ελληνικό χώρο ιδέες και αντιλήψεις για την

ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώmicroατα50 Στην laquoΕλληνική Νοmicroαρχίαraquo αποτυπώνεται

καθαρά η επεξεργασία των ιδεών αυτών από ελληνικής πλευράς Το περιεχόmicroενο της

50 Αντώνης Παπαρίζος ∆ιαφωτισmicroός Θρησκεία και παράδοση στη σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία στο Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα σήmicroερα (σελ 77)

22

Γαλλικής Επανάστασης ανασυντέθηκε διαφοροποιήθηκε και προσαρmicroόστηκε στις

ελληνικές ανάγκες Το σηmicroαντικό είναι πως όλο το πλαίσιο του ορθολογισmicroού και του

∆ιαφωτισmicroού microε όλο το πλέγmicroα των ιδεών που περιείχε για τη φύση τον άνθρωπο την

κοινωνία και την επιστήmicroη δεν αναδύθηκε αλλά microεταφέρθηκε στον ελληνικό χώρο και ο

βαθmicroός διάδοσης και αποδοχής του από τις ευρύτερες πληθυσmicroιακές microάζες αποτελεί ένα

ζήτηmicroα Είναι ψευδαίσθηση πάντως να θεωρήσουmicroε ότι από το σηmicroείο αυτό και microετά η

ελληνική κοινωνία συγκροτείται σε ανάλογο ή παρόmicroοιο βαθmicroό microε τις ευρωπαϊκές

κοινωνίες στη βάση αυτών των ίδιων αρχών του ∆ιαφωτισmicroού Ο αγροτικός και

ορθόδοξος ελληνικός πληθυσmicroός πέρα από τις κοινωνικές κατηγορίες που ασκούσαν

αστικού τύπου δραστηριότητες κατά την περίοδο της Επανάστασης και στην περίπτωση

ακόmicroη που γνώριζε τις αρχές του ∆ιαφωτισmicroού πολύ λίγο είχε επηρεαστεί από αυτές στην

καθηmicroερινή του πρακτική

Αναmicroφισβήτητα η αριστοκρατία των Φαναριωτών οι ελληνικοί πληθυσmicroοί της

διασποράς και τα εύπορα ελληνικά στρώmicroατα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώριζαν

τη σκέψη του ∆ιαφωτισmicroού πολύ πριν την Επανάσταση Κατά πάσα πιθανότητα επίσης οι

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συζητιόνταν από τους εξεγερmicroένους οπλαρχηγούς τόσο

στα στρατόπεδα όσο και στις Εθνοσυνελεύσεις όmicroως το θέmicroα είναι πόσο ο ελληνικός λαός

τις κατανόησε και υιοθέτησε σε βάθος Άλλωστε microετά τον πόλεmicroο της Ανεξαρτησίας

γνώρισε εσωτερικές εmicroφύλιες αλλά και έντονα κοινωνικές συγκρούσεις Ενδεχοmicroένως

επαναλάmicroβανε αυτονόητα τις πατροπαράδοτες microορφές σκέψης και πράξης51 Αυτές δηλαδή

που κληροδοτήθηκαν από το βυζαντινό και οθωmicroανικό του παρελθόν Πέραν αυτού οι

ίδιες οι ιδέες φαίνεται να σηmicroατοδοτούνται από ένα καθαρά ελληνικό περιεχόmicroενο

επηρεασmicroένο από τις δεδοmicroένες συνθήκες Έτσι η έννοια της ελευθερίας συνδέεται microε την

απελευθέρωση από τους Οθωmicroανούς και η έννοια της ισότητας αποδυναmicroώνεται από τις

τοπικιστικές εmicroφύλιες συγκρούσεις όσο για την έννοια της αδελφοσύνης η οποία

παρέπεmicroπε και στην αδελφοσύνη των λαών της βαλκανικής κατά το όραmicroα του Ρήγα δεν

απέδωσε πράγmicroα ούτως ή άλλως αδύνατο εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών που βίωναν

οι λαοί της βαλκανικής Προκύπτει λοιπόν το θέmicroα αν οι ιδέες αυτές είχαν κοινωνικό ή

αποκλειστικά εθνικό χαρακτήρα

Και σε επίπεδο αρχηγών όmicroως εmicroφανίζεται σύγχυση ως προς τη σύνθεση microεταξύ

των απελευθερωτικών και χειραφετητικών ιδεών από τη microια ευρωπαϊκής ή ελληνικής

51 Παπαρίζος (σελ 80)

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

20

laquoαντιλατινικήraquo και laquoαντιφραγκικήraquo στάση των Βυζαντινών και της Ορθόδοξης

Εκκλησίας Εκεί έχει και τις ρίζες της η διαmicroάχη περί της εθνικής ελληνικής ταυτότητας

και της ελληνικότητας Έλλην Γραικός Ρωmicroιός

Μετά την άλωση ο βυζαντινός κρατικός microηχανισmicroός αντικαθίσταται από τη

θεοκρατική και οριακά δεσποτική οθωmicroανική διοίκηση Οικονοmicroικά κοινωνικά και

στρατιωτικά η οθωmicroανική αυτοκρατορία ήταν ένα microεσαιωνικό κράτος που παρέmicroεινε

όπως και το Βυζάντιο ανεπηρέαστο από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις Ανώτατος πολιτικός και

θρησκευτικός άρχοντας ήταν ο Σουλτάνος ο οποίος ασκούσε εξουσία ζωής και θανάτου

πάνω στους υπηκόους του ενώ ρόλο πρωθυπουργού είχαν οι Μεγάλοι Βεζίρηδες και

συmicroβουλευτικό ρόλο το αυτοκρατορικό ∆ιβάνι Παρά τη microεγάλη τους δύναmicroη και την

άσκηση ουσιαστικά του κύριου microέρους της εξουσίας οι Βεζίρηδες ήταν ευάλωτοι στις

διαθέσεις των σουλτάνων όπως ευάλωτοι ήταν και όλοι όσοι απολάmicroβαναν κατά καιρούς

προνόmicroια συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των Ελλήνων που κατείχαν υψηλά αξιώmicroατα Από αυτήν

την άποψη στο σύνολο των υποδούλων ανώτερες τάξεις και λαός microοιράζονταν την ίδια

ανασφάλεια απέναντι στην χωρίς έλεγχο ισχύ των αποφάσεων του σουλτάνου Η χρήση

του ονόmicroατος laquoραγιάςraquo για τους microη microουσουλmicroάνους υπηκόους της Οθωmicroανικής

αυτοκρατορίας δηλώνει σε ένα βαθmicroό τη στάση της αυτοκρατορίας απέναντι στους

υποτελείς 49

Μια από τις πλέον αρνητικές όψεις της Υψηλής Πύλης ήταν η διαφθορά και οι

δωροδοκίες τις οποίες οι διοικητικοί παράγοντες ανήγαγαν σε διαχειριστικό καθεστώς Οι

Πασάδες και οι Οσποδάροι που διηύθυναν τις επαρχίες και τα υποτελή κράτη εξαγόραζαν

τις θέσεις τους σε υπέρογκες τιmicroές και κατόπιν έκαναν περιουσίες επιβαρύνοντας microε ακόmicroη

microεγαλύτερες φορολογίες τους υπηκόους τους Με αυτόν τον τρόπο οι αγροτικοί πληθυσmicroοί

περιήλθαν σε microεγάλη εξαθλίωση

Η επιβίωση του κράτους συνδεόταν άmicroεσα microε τη δύναmicroη του στρατού και οι ίδιοι

οι σουλτάνοι εξαγόραζαν την εύνοια των στρατιωτικών τmicroηmicroάτων και κυρίως των

Γενίτσαρων microε microεγάλα δώρα Οι αξιωmicroατικοί κατείχαν φέουδα (τιmicroάρια) κατά το

βυζαντινό πρότυπο που παρέχονταν από τον σουλτάνο και επιτηρούσαν τους χωρικούς

που εργάζονταν στη γη τους Επίσης καρπώνονταν τα εισοδήmicroατα που προέρχονταν από

τα φέουδα εις αναγνώριση της στρατιωτικής υπηρεσίας τους προς τον σουλτάνο Με τον

49 rayah from Turkish raiyve herd flock (Collins English Dictionary 1994) Η λέξη δηλώνει το υποταγmicroένο κοπάδι και η έννοιά της επεκτάθηκε στο να δηλώνει τον δουλοπρεπή

21

τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ο έλεγχος των εδαφών κύριο στοιχείο κάθε συγκεντρωτικού

καθεστώτος και επιτυγχάνεται η οικονοmicroική εξάρτησή τους Είναι φανερό λοιπόν ότι οι

οικονοmicroικές δοσοληψίες καθόριζαν αποφασιστικά και σχεδόν ολοκληρωτικά τη λειτουργία

της αυτοκρατορίας αλλά και της νοοτροπίας κατακτητών και κατακτηmicroένων Εξάλλου η

laquoαδιαφορίαraquo του κεντρικού κράτους για τα τοπικά ζητήmicroατα εξηγείται αν αναλογιστεί

κανείς ότι είναι ευκολότερος ο έλεγχος των εδαφών microε την επιβολή φορολογίας από την

προσπάθεια νοmicroικής ένωσής τους

Είναι ενδιαφέρον και κεντρικό στοιχείο της περιόδου η ευνοϊκή σε σχέση microε τους

ειδωλολάτρες microεταχείριση της χριστιανικής Εκκλησίας απόρροια ενός κανόνα του ιερού

microουσουλmicroανικού δικαίου που ταυτίζει το έθνος microε τη θρησκεία microε αποτέλεσmicroα ο

θρησκευτικός αρχηγός να αναγνωρίζεται ως εθνάρχης Θέση που εύκολα αποδέχτηκαν οι

βυζαντινοί χριστιανοί για τον θρησκευτικό αρχηγό τους εφόσον επί της ουσίας δεν υπήρξε

αλλαγή στη θέση και το ρόλο της εκκλησίας ως τότε Η Οθωmicroανική εξουσία δεν

αναγνώριζε εθνικές ή φυλετικές οmicroάδες το laquoσόϊraquo δηλαδή αντιθέτως επέτρεπε την ύπαρξη

θρησκευτικών οmicroάδων των Μιλιέτ και ανεχόταν την άσκηση της λατρείας τους

παρέχοντας στον επικεφαλής περιορισmicroένη ιεροδικαστική εξουσία και δικαίωmicroα απολαβής

εισφορών Έτσι microε microια σειρά ευνοϊκών ρυθmicroίσεων υπαγορευόmicroενων από το ιερό

microουσουλmicroανικό δίκαιο και τις πολιτικές σκοπιmicroότητες της εποχής η ορθόδοξη εκκλησία

απέκτησε και laquoπολιτικό χαρακτήραraquo και αποτέλεσε έναν από τους σηmicroαντικότερους

microηχανισmicroούς συνεργασίας microε το Οθωmicroανικό κράτος Σηmicroαντικό είναι εδώ να αναφέρουmicroε

ότι η Εκκλησία έχαιρε του δικαιώmicroατος κυριότητας γαιών (βακούφια) Τα τmicroήmicroατα αυτά

γης ονοmicroάζονταν αφιερωmicroένες γαίες και είχαν παραχωρηθεί στην εκκλησιαστική διοίκηση

από το Σουλτάνο Αποτέλεσmicroα αυτού του καθεστώτος ήταν όχι microόνο ο αποκλεισmicroός της

εκκλησίας από τη φορολογία αλλά κυρίως η δηmicroιουργία microιας εκκλησιαστικής περιουσίας

Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε το σχόλιο του Μάουερ ότι microετά την απελευθέρωση το ένα

τέταρτο της συνολικής επικράτειας της απελευθερωmicroένης Ελλάδας ανήκε στην εκκλησία

Πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά τη διάρκειά της όπως και στη

συνέχεια εισήλθαν από τον ευρωπαϊκό στον ελληνικό χώρο ιδέες και αντιλήψεις για την

ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώmicroατα50 Στην laquoΕλληνική Νοmicroαρχίαraquo αποτυπώνεται

καθαρά η επεξεργασία των ιδεών αυτών από ελληνικής πλευράς Το περιεχόmicroενο της

50 Αντώνης Παπαρίζος ∆ιαφωτισmicroός Θρησκεία και παράδοση στη σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία στο Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα σήmicroερα (σελ 77)

22

Γαλλικής Επανάστασης ανασυντέθηκε διαφοροποιήθηκε και προσαρmicroόστηκε στις

ελληνικές ανάγκες Το σηmicroαντικό είναι πως όλο το πλαίσιο του ορθολογισmicroού και του

∆ιαφωτισmicroού microε όλο το πλέγmicroα των ιδεών που περιείχε για τη φύση τον άνθρωπο την

κοινωνία και την επιστήmicroη δεν αναδύθηκε αλλά microεταφέρθηκε στον ελληνικό χώρο και ο

βαθmicroός διάδοσης και αποδοχής του από τις ευρύτερες πληθυσmicroιακές microάζες αποτελεί ένα

ζήτηmicroα Είναι ψευδαίσθηση πάντως να θεωρήσουmicroε ότι από το σηmicroείο αυτό και microετά η

ελληνική κοινωνία συγκροτείται σε ανάλογο ή παρόmicroοιο βαθmicroό microε τις ευρωπαϊκές

κοινωνίες στη βάση αυτών των ίδιων αρχών του ∆ιαφωτισmicroού Ο αγροτικός και

ορθόδοξος ελληνικός πληθυσmicroός πέρα από τις κοινωνικές κατηγορίες που ασκούσαν

αστικού τύπου δραστηριότητες κατά την περίοδο της Επανάστασης και στην περίπτωση

ακόmicroη που γνώριζε τις αρχές του ∆ιαφωτισmicroού πολύ λίγο είχε επηρεαστεί από αυτές στην

καθηmicroερινή του πρακτική

Αναmicroφισβήτητα η αριστοκρατία των Φαναριωτών οι ελληνικοί πληθυσmicroοί της

διασποράς και τα εύπορα ελληνικά στρώmicroατα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώριζαν

τη σκέψη του ∆ιαφωτισmicroού πολύ πριν την Επανάσταση Κατά πάσα πιθανότητα επίσης οι

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συζητιόνταν από τους εξεγερmicroένους οπλαρχηγούς τόσο

στα στρατόπεδα όσο και στις Εθνοσυνελεύσεις όmicroως το θέmicroα είναι πόσο ο ελληνικός λαός

τις κατανόησε και υιοθέτησε σε βάθος Άλλωστε microετά τον πόλεmicroο της Ανεξαρτησίας

γνώρισε εσωτερικές εmicroφύλιες αλλά και έντονα κοινωνικές συγκρούσεις Ενδεχοmicroένως

επαναλάmicroβανε αυτονόητα τις πατροπαράδοτες microορφές σκέψης και πράξης51 Αυτές δηλαδή

που κληροδοτήθηκαν από το βυζαντινό και οθωmicroανικό του παρελθόν Πέραν αυτού οι

ίδιες οι ιδέες φαίνεται να σηmicroατοδοτούνται από ένα καθαρά ελληνικό περιεχόmicroενο

επηρεασmicroένο από τις δεδοmicroένες συνθήκες Έτσι η έννοια της ελευθερίας συνδέεται microε την

απελευθέρωση από τους Οθωmicroανούς και η έννοια της ισότητας αποδυναmicroώνεται από τις

τοπικιστικές εmicroφύλιες συγκρούσεις όσο για την έννοια της αδελφοσύνης η οποία

παρέπεmicroπε και στην αδελφοσύνη των λαών της βαλκανικής κατά το όραmicroα του Ρήγα δεν

απέδωσε πράγmicroα ούτως ή άλλως αδύνατο εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών που βίωναν

οι λαοί της βαλκανικής Προκύπτει λοιπόν το θέmicroα αν οι ιδέες αυτές είχαν κοινωνικό ή

αποκλειστικά εθνικό χαρακτήρα

Και σε επίπεδο αρχηγών όmicroως εmicroφανίζεται σύγχυση ως προς τη σύνθεση microεταξύ

των απελευθερωτικών και χειραφετητικών ιδεών από τη microια ευρωπαϊκής ή ελληνικής

51 Παπαρίζος (σελ 80)

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

21

τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ο έλεγχος των εδαφών κύριο στοιχείο κάθε συγκεντρωτικού

καθεστώτος και επιτυγχάνεται η οικονοmicroική εξάρτησή τους Είναι φανερό λοιπόν ότι οι

οικονοmicroικές δοσοληψίες καθόριζαν αποφασιστικά και σχεδόν ολοκληρωτικά τη λειτουργία

της αυτοκρατορίας αλλά και της νοοτροπίας κατακτητών και κατακτηmicroένων Εξάλλου η

laquoαδιαφορίαraquo του κεντρικού κράτους για τα τοπικά ζητήmicroατα εξηγείται αν αναλογιστεί

κανείς ότι είναι ευκολότερος ο έλεγχος των εδαφών microε την επιβολή φορολογίας από την

προσπάθεια νοmicroικής ένωσής τους

Είναι ενδιαφέρον και κεντρικό στοιχείο της περιόδου η ευνοϊκή σε σχέση microε τους

ειδωλολάτρες microεταχείριση της χριστιανικής Εκκλησίας απόρροια ενός κανόνα του ιερού

microουσουλmicroανικού δικαίου που ταυτίζει το έθνος microε τη θρησκεία microε αποτέλεσmicroα ο

θρησκευτικός αρχηγός να αναγνωρίζεται ως εθνάρχης Θέση που εύκολα αποδέχτηκαν οι

βυζαντινοί χριστιανοί για τον θρησκευτικό αρχηγό τους εφόσον επί της ουσίας δεν υπήρξε

αλλαγή στη θέση και το ρόλο της εκκλησίας ως τότε Η Οθωmicroανική εξουσία δεν

αναγνώριζε εθνικές ή φυλετικές οmicroάδες το laquoσόϊraquo δηλαδή αντιθέτως επέτρεπε την ύπαρξη

θρησκευτικών οmicroάδων των Μιλιέτ και ανεχόταν την άσκηση της λατρείας τους

παρέχοντας στον επικεφαλής περιορισmicroένη ιεροδικαστική εξουσία και δικαίωmicroα απολαβής

εισφορών Έτσι microε microια σειρά ευνοϊκών ρυθmicroίσεων υπαγορευόmicroενων από το ιερό

microουσουλmicroανικό δίκαιο και τις πολιτικές σκοπιmicroότητες της εποχής η ορθόδοξη εκκλησία

απέκτησε και laquoπολιτικό χαρακτήραraquo και αποτέλεσε έναν από τους σηmicroαντικότερους

microηχανισmicroούς συνεργασίας microε το Οθωmicroανικό κράτος Σηmicroαντικό είναι εδώ να αναφέρουmicroε

ότι η Εκκλησία έχαιρε του δικαιώmicroατος κυριότητας γαιών (βακούφια) Τα τmicroήmicroατα αυτά

γης ονοmicroάζονταν αφιερωmicroένες γαίες και είχαν παραχωρηθεί στην εκκλησιαστική διοίκηση

από το Σουλτάνο Αποτέλεσmicroα αυτού του καθεστώτος ήταν όχι microόνο ο αποκλεισmicroός της

εκκλησίας από τη φορολογία αλλά κυρίως η δηmicroιουργία microιας εκκλησιαστικής περιουσίας

Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε το σχόλιο του Μάουερ ότι microετά την απελευθέρωση το ένα

τέταρτο της συνολικής επικράτειας της απελευθερωmicroένης Ελλάδας ανήκε στην εκκλησία

Πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά τη διάρκειά της όπως και στη

συνέχεια εισήλθαν από τον ευρωπαϊκό στον ελληνικό χώρο ιδέες και αντιλήψεις για την

ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώmicroατα50 Στην laquoΕλληνική Νοmicroαρχίαraquo αποτυπώνεται

καθαρά η επεξεργασία των ιδεών αυτών από ελληνικής πλευράς Το περιεχόmicroενο της

50 Αντώνης Παπαρίζος ∆ιαφωτισmicroός Θρησκεία και παράδοση στη σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία στο Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα σήmicroερα (σελ 77)

22

Γαλλικής Επανάστασης ανασυντέθηκε διαφοροποιήθηκε και προσαρmicroόστηκε στις

ελληνικές ανάγκες Το σηmicroαντικό είναι πως όλο το πλαίσιο του ορθολογισmicroού και του

∆ιαφωτισmicroού microε όλο το πλέγmicroα των ιδεών που περιείχε για τη φύση τον άνθρωπο την

κοινωνία και την επιστήmicroη δεν αναδύθηκε αλλά microεταφέρθηκε στον ελληνικό χώρο και ο

βαθmicroός διάδοσης και αποδοχής του από τις ευρύτερες πληθυσmicroιακές microάζες αποτελεί ένα

ζήτηmicroα Είναι ψευδαίσθηση πάντως να θεωρήσουmicroε ότι από το σηmicroείο αυτό και microετά η

ελληνική κοινωνία συγκροτείται σε ανάλογο ή παρόmicroοιο βαθmicroό microε τις ευρωπαϊκές

κοινωνίες στη βάση αυτών των ίδιων αρχών του ∆ιαφωτισmicroού Ο αγροτικός και

ορθόδοξος ελληνικός πληθυσmicroός πέρα από τις κοινωνικές κατηγορίες που ασκούσαν

αστικού τύπου δραστηριότητες κατά την περίοδο της Επανάστασης και στην περίπτωση

ακόmicroη που γνώριζε τις αρχές του ∆ιαφωτισmicroού πολύ λίγο είχε επηρεαστεί από αυτές στην

καθηmicroερινή του πρακτική

Αναmicroφισβήτητα η αριστοκρατία των Φαναριωτών οι ελληνικοί πληθυσmicroοί της

διασποράς και τα εύπορα ελληνικά στρώmicroατα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώριζαν

τη σκέψη του ∆ιαφωτισmicroού πολύ πριν την Επανάσταση Κατά πάσα πιθανότητα επίσης οι

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συζητιόνταν από τους εξεγερmicroένους οπλαρχηγούς τόσο

στα στρατόπεδα όσο και στις Εθνοσυνελεύσεις όmicroως το θέmicroα είναι πόσο ο ελληνικός λαός

τις κατανόησε και υιοθέτησε σε βάθος Άλλωστε microετά τον πόλεmicroο της Ανεξαρτησίας

γνώρισε εσωτερικές εmicroφύλιες αλλά και έντονα κοινωνικές συγκρούσεις Ενδεχοmicroένως

επαναλάmicroβανε αυτονόητα τις πατροπαράδοτες microορφές σκέψης και πράξης51 Αυτές δηλαδή

που κληροδοτήθηκαν από το βυζαντινό και οθωmicroανικό του παρελθόν Πέραν αυτού οι

ίδιες οι ιδέες φαίνεται να σηmicroατοδοτούνται από ένα καθαρά ελληνικό περιεχόmicroενο

επηρεασmicroένο από τις δεδοmicroένες συνθήκες Έτσι η έννοια της ελευθερίας συνδέεται microε την

απελευθέρωση από τους Οθωmicroανούς και η έννοια της ισότητας αποδυναmicroώνεται από τις

τοπικιστικές εmicroφύλιες συγκρούσεις όσο για την έννοια της αδελφοσύνης η οποία

παρέπεmicroπε και στην αδελφοσύνη των λαών της βαλκανικής κατά το όραmicroα του Ρήγα δεν

απέδωσε πράγmicroα ούτως ή άλλως αδύνατο εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών που βίωναν

οι λαοί της βαλκανικής Προκύπτει λοιπόν το θέmicroα αν οι ιδέες αυτές είχαν κοινωνικό ή

αποκλειστικά εθνικό χαρακτήρα

Και σε επίπεδο αρχηγών όmicroως εmicroφανίζεται σύγχυση ως προς τη σύνθεση microεταξύ

των απελευθερωτικών και χειραφετητικών ιδεών από τη microια ευρωπαϊκής ή ελληνικής

51 Παπαρίζος (σελ 80)

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

22

Γαλλικής Επανάστασης ανασυντέθηκε διαφοροποιήθηκε και προσαρmicroόστηκε στις

ελληνικές ανάγκες Το σηmicroαντικό είναι πως όλο το πλαίσιο του ορθολογισmicroού και του

∆ιαφωτισmicroού microε όλο το πλέγmicroα των ιδεών που περιείχε για τη φύση τον άνθρωπο την

κοινωνία και την επιστήmicroη δεν αναδύθηκε αλλά microεταφέρθηκε στον ελληνικό χώρο και ο

βαθmicroός διάδοσης και αποδοχής του από τις ευρύτερες πληθυσmicroιακές microάζες αποτελεί ένα

ζήτηmicroα Είναι ψευδαίσθηση πάντως να θεωρήσουmicroε ότι από το σηmicroείο αυτό και microετά η

ελληνική κοινωνία συγκροτείται σε ανάλογο ή παρόmicroοιο βαθmicroό microε τις ευρωπαϊκές

κοινωνίες στη βάση αυτών των ίδιων αρχών του ∆ιαφωτισmicroού Ο αγροτικός και

ορθόδοξος ελληνικός πληθυσmicroός πέρα από τις κοινωνικές κατηγορίες που ασκούσαν

αστικού τύπου δραστηριότητες κατά την περίοδο της Επανάστασης και στην περίπτωση

ακόmicroη που γνώριζε τις αρχές του ∆ιαφωτισmicroού πολύ λίγο είχε επηρεαστεί από αυτές στην

καθηmicroερινή του πρακτική

Αναmicroφισβήτητα η αριστοκρατία των Φαναριωτών οι ελληνικοί πληθυσmicroοί της

διασποράς και τα εύπορα ελληνικά στρώmicroατα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώριζαν

τη σκέψη του ∆ιαφωτισmicroού πολύ πριν την Επανάσταση Κατά πάσα πιθανότητα επίσης οι

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συζητιόνταν από τους εξεγερmicroένους οπλαρχηγούς τόσο

στα στρατόπεδα όσο και στις Εθνοσυνελεύσεις όmicroως το θέmicroα είναι πόσο ο ελληνικός λαός

τις κατανόησε και υιοθέτησε σε βάθος Άλλωστε microετά τον πόλεmicroο της Ανεξαρτησίας

γνώρισε εσωτερικές εmicroφύλιες αλλά και έντονα κοινωνικές συγκρούσεις Ενδεχοmicroένως

επαναλάmicroβανε αυτονόητα τις πατροπαράδοτες microορφές σκέψης και πράξης51 Αυτές δηλαδή

που κληροδοτήθηκαν από το βυζαντινό και οθωmicroανικό του παρελθόν Πέραν αυτού οι

ίδιες οι ιδέες φαίνεται να σηmicroατοδοτούνται από ένα καθαρά ελληνικό περιεχόmicroενο

επηρεασmicroένο από τις δεδοmicroένες συνθήκες Έτσι η έννοια της ελευθερίας συνδέεται microε την

απελευθέρωση από τους Οθωmicroανούς και η έννοια της ισότητας αποδυναmicroώνεται από τις

τοπικιστικές εmicroφύλιες συγκρούσεις όσο για την έννοια της αδελφοσύνης η οποία

παρέπεmicroπε και στην αδελφοσύνη των λαών της βαλκανικής κατά το όραmicroα του Ρήγα δεν

απέδωσε πράγmicroα ούτως ή άλλως αδύνατο εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών που βίωναν

οι λαοί της βαλκανικής Προκύπτει λοιπόν το θέmicroα αν οι ιδέες αυτές είχαν κοινωνικό ή

αποκλειστικά εθνικό χαρακτήρα

Και σε επίπεδο αρχηγών όmicroως εmicroφανίζεται σύγχυση ως προς τη σύνθεση microεταξύ

των απελευθερωτικών και χειραφετητικών ιδεών από τη microια ευρωπαϊκής ή ελληνικής

51 Παπαρίζος (σελ 80)

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

23

καταγωγής και των πραγmicroατικών κοινωνικών ή εθνικών αναγκών και αιτηmicroάτων από την

άλλη Την Επανάσταση ακολούθησαν οι γνωστές προστριβές προσωπικού χαρακτήρα

microεταξύ των οπλαρχηγών ενώ και σε επίπεδο πολιτικών δυνάmicroεων οι συγκρούσεις

θυmicroίζουν φατρίες παρά πάλη microε κανόνες πολιτικής επίτευξης στόχων Λείπει η οργάνωση

ενός συγκεντρωτικού Κράτους ∆ικαίου πράγmicroα που δείχνει και την ανάλογη έλλειψη

ιδεολογικού υπόβαθρου απόρροια της απουσίας microιας ισχυρής και ηγεmicroονεύουσας

οικονοmicroικά αστικής τάξης52 η οποία αν υπήρχε θα microπορούσε να ενοποιήσει όλες τις

δυνάmicroεις και σε πολιτικό και σε ιδεολογικό επίπεδο Ουδέποτε συντελέστηκε στον

ελληνικό χώρο microια ρήξη του παλιού microε το νέο και του ανθρώπου και του πολίτη microε τον

πιστό microέσα από την οποία θα αναδυόταν ο νέος τρόπος αντίληψης του ατόmicroου σε σχέση

microε την εξουσία Επιπλέον παρrsquo όλο που ως τέλος της Τουρκοκρατίας αναφέρεται το 1821

για ένα microεγάλο microέρος των ελληνικής συνείδησης πληθυσmicroών το πραγmicroατικό ιστορικό

τέλος υπήρξε το 1922 Επί έναν αιώνα συνεπώς ένα τmicroήmicroα του ελληνικού έθνους βίωνε

όπως την βίωνε τη νεωτερική πραγmicroατικότητα του έθνους-κράτους ενώ ένα άλλο τmicroήmicroα

εξακολουθούσε να βιώνει τον πολυεθνικό συγκρητισmicroό της αυτοκρατορίας

Με βάση τα microέχρι τώρα ιστορικά δεδοmicroένα είναι φανερό πόσο διαφορετική και ως

ένα σηmicroείο laquoαντίθετηraquo υπήρξε η ελληνική εmicroπειρία από αυτήν των δυτικών κρατών ειδικά

αναφορικά microε τις συνθήκες διαmicroόρφωσης της συνείδησης του πολίτη Όσον αφορά στα

γεγονότα της νεώτερης ιστορίας αυτά microπορούν να θεωρηθούν αφενός αποτελέσmicroατα της

πρότερης ιστορικής διαδροmicroής κι αφετέρου σε αρκετές περιπτώσεις ενδυνάmicroωση των

υπαρχόντων υφισταmicroένων τάσεων

Η περίοδος που ακολούθησε microέχρι τον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο χαρακτηρίστηκε

από την εmicroφάνιση και σταδιακή επικράτηση microιας εθνικής αστικής τάξης

προσανατολισmicroένης προς παραγωγικές δραστηριότητες Η εγχώρια εκβιοmicroηχάνιση αν και

εύθραυστη και αναποτελεσmicroατική εξελίχθηκε microε ταχύ ρυθmicroό για περίπου είκοσι χρόνια Η

παγκόσmicroια κρίση η παρακmicroή του διεθνούς εmicroπορίου και το άφθονο εργατικό δυναmicroικό

που προήλθε από την εισροή των προσφύγων της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι κυριότεροι

παράγοντες που συνέβαλαν στο σχηmicroατισmicroό microιας σχετικά συmicroπαγούς και αυτόνοmicroης

εγχώριας άρχουσας τάξης Αν και βεβαρηmicroένη microε απαισιοδοξία και φόβο κατάφερε να

επιτύχει microια αυτόνοmicroη εγχώρια ανάπτυξη Οι τάσεις αυτές ανακόπηκαν όmicroως και

αντιστράφηκαν microετά τον πόλεmicroο Η αστική τάξη φάνηκε απρόθυmicroη και σε ένα βαθmicroό

52 Βλ και Ν ∆ήmicroου Η Χαmicroένη Τάξη

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

24

ανίκανη να αναλάβει τον προπολεmicroικό κοινωνικό και οικονοmicroικό της ρόλο ενώ η

πρωτοβουλία πέρασε τώρα σε microια νέα γενιά που σχηmicroάτισε microεγάλες περιουσίες microέσα στον

πόλεmicroο Τα συmicroφέροντα αυτών των νέων καιροσκόπων ευνοούσαν αδύναmicroες κυβερνήσεις

ανεξαρτήτως απόχρωσης ευάλωτες και αδύναmicroες να πάρουν αποτελεσmicroατικά microέτρα κατά

της πανταχού παρούσας διαφθοράς53

Στην πρώιmicroη microεταπολεmicroική περίοδο ο εmicroφύλιος διχασmicroός και η διαmicroάχη microεταξύ

laquoεθνικόφρονοςraquo ∆εξιάς και κοmicromicroουνιστικής Αριστεράς περιθωριοποίησαν σε microεγάλο

βαθmicroό τη διαmicroάχη microεταξύ εσωστρεφούς και εξωστρεφούς κουλτούρας Αν όχι για κανέναν

άλλο λόγο επειδή στη νικηφόρα αντικοmicromicroουνιστική παράταξη υπήρχαν και

εξωστρεφείςφιλοδυτικές και έντονα εσωστρεφείςξενόφοβες πολιτικές τάσεις

Στη microεταπολίτευση το ξεπέρασmicroα της microετεmicroφυλιακής διαίρεσης microεταξύ πρώτης

και δεύτερης κατηγορίας πολιτών και η microετέπειτα κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

περιθωριοποίησαν την κοmicromicroουνιστική - αντικοmicromicroουνιστική διαmicroάχη και έφεραν στο

κέντρο της πολιτικής αρένας την πιο έντονα πολιτισmicroική laquoφιλοδυτική - αντιδυτικήraquo

διαmicroάχη Την ίδια περίοδο βλέπουmicroε τη microαζικοποίηση των κοmicromicroάτων (το ΠαΣοΚ υπήρξε

το πρώτο αστικό microαζικά οργανωmicroένο κόmicromicroα) microια microαζικοποίηση που δυστυχώς δεν

συνδέθηκε microε τον εκδηmicroοκρατισmicroό τους Και αυτό microε την έννοια πως και τα δύο microεγάλα

κόmicromicroατα εξακολουθούν να λειτουργούν βάσει ενός microείγmicroατος λαϊκιστικών και

πελατειακών προσανατολισmicroών

Το παράδοξο της σύγχρονης Ελλάδας το οποίο συνίσταται στην αντίθεση των

δυνατοτήτων της προς τα πραγmicroατικά της επιτεύγmicroατα είναι ένα γεγονός γενικά

παραδεκτό54 Ενώ τα δείγmicroατα προόδου που χαρακτήριζαν την πρώτη microεταπολεmicroική

περίοδο οδηγούσαν σε microια αισιόδοξη προοπτική αντιθέτως οι τελευταίες δεκαετίες την

βρίσκουν να χάνει διαρκώς έδαφος σε πολλούς τοmicroείς

Το ελληνικό θαύmicroα και το ελληνικό παράδοξο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό Εδώ θα επικεντρωθώ σε αυτούς

που έχουν άmicroεση σχέση microε τις διαρθρωτικές αδυναmicroίες του πολιτικού συστήmicroατος οι

οποίες διαmicroόρφωσε σε έναν πολύ microεγάλο βαθmicroό την πολιτική κουλτούρα και τον τύπο του

πολίτη που αναπτύχθηκε στην σηmicroερινή Ελλάδα ndash πολίτης που φαίνεται να έχει παρόmicroοια

53 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 (σελ 19-21) 54 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 (σελ 55)

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

25

χαρακτηριστικά στη βάση τους microάλιστα σχετικά αναλλοίωτα microε τους πολίτες του

συγκεκριmicroένου χώρου από το Μεσαίωνα ακόmicroη

Η πιο σηmicroαντική αδυναmicroία ήταν το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος στη microετεmicroφυλιακή

Ελλάδα του οποίου βασική στρατηγική ήταν ο συστηmicroατικός αποκλεισmicroός από τον

συνεχώς αναπτυσσόmicroενο δηmicroόσιο τοmicroέα όσων δεν κατάφερναν να αποκτήσουν

πιστοποιητικό ορθών δηλαδή αντικοmicromicroουνιστικών πολιτικών φρονηmicroάτων Τα καθαρά

πελατειακά κριτήρια οδηγούσαν σε πρόσληψη προσωπικού συχνά ακατάλληλου και

ανειδίκευτου microε ισχυρές όmicroως πολιτικές διασυνδέσεις οι οποίες προστάτευαν από

ελέγχους αποδοτικότητας και ενίσχυαν την τάση για διαφθορά

Η Ελλάδα microετά τον εmicroφύλιο

Επιπλέον η επιmicroεριστική λογική κατανοmicroής κοινωνικών και οικονοmicroικών οφελών

που εξυπηρετούσε το κράτος στην ικανοποίηση αιτηmicroάτων πολλών επιmicroέρους οmicroάδων το

καθιστούσε ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία αφού του επέβαλλε στην ουσία πολύ

λιγότερους περιορισmicroούς Αυτό οδήγησε σε κατακερmicroατισmicroό των παραγωγικών δυνάmicroεων

και διάσπασή τους microε τη βαθmicroιαία διαmicroόρφωση πλαισίου κοινωνικής και οικονοmicroικής

πολιτικής όπου κυριαρχούσαν οι microεγάλες ανοmicroοιότητες και διαιρέσεις Η διάσπαση αυτή

microε τη σειρά της αποδυνάmicroωσε την ήδη εύθραυστη κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα

καλλιέργησε την αίσθηση ανισότητας ευκαιριών και χάρισε το ρόλο του αιώνιου ρυθmicroιστή

στο κράτος το οποίο όmicroως παρέmicroενε αλώβητο αφού ήταν απαραίτητο για τη συνέχιση των

δοmicroών αυτών που εξυπηρετούσαν laquoατοmicroικάraquo τους πελάτες πολίτες Όλη αυτή η σύνθεση

υπονόmicroευσε την ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργεί microέσα σε πλαίσια καθαρών

πολιτικών διαδικασιών και εντός των θεσmicroών του κράτους αφού οι θεσmicroοί και το κράτος

λειτουργούσαν microε αδιαφάνεια και microε τη λογική του καθορισmicroού microιας πορείας που γινόταν

microε διπλή γλώσσα και ουσιαστικά laquoκάτω από το τραπέζιraquo Η Ελλάδα microέχρι τον Απρίλη του

1967 περνούσε τη microετεmicroφυλιακή περίοδο Ήταν microια περίοδος συγκαλυmicromicroένης δικτατορίας

ή αλλιώς microια περίοδος δηmicroοκρατίας microε έντονη καταπάτηση των βασικών ανθρωπίνων

δικαιωmicroάτων Τον Απρίλη του 1967 επιβλήθηκε πλήρης δικτατορία κλονίζοντας

τελειωτικά το laquoελληνικό θαύmicroαraquo

Στην περίοδο της microεταπολίτευσης επιχειρήθηκε η αποχουντοποίηση ενός κράτους

πολιτών που κουβαλούσαν έντονα το διχαστικό τους χαρακτήρα και επιδιώχθηκε η

εδραίωση και παγίωση της δηmicroοκρατίας Μετά το 1981 ακολουθούν καταλυτικές αλλαγές

και πάνω απrsquoόλα η τακτική της ενσωmicroάτωσης εσωτερικής και εξωτερικής Η εσωτερική

αφορούσε τα κοινωνικά στρώmicroατα που είχαν microείνει αποκλεισmicroένα ή περιθωριακά ως τότε

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

26

από το αντικοmicromicroουνιστικό κράτος microεταπολεmicroικά πράγmicroα που επιτεύχθηκε microε την

αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 198255 ενώ η διεθνής ndash microε την ουσιαστική

συmicromicroετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ndash σηmicroατοδοτεί την ένταξη σε microια υπερεθνική

διαδικασία

Οι διαδικασίες αυτές είχαν όmicroως και το ανάλογο κόστος και microάλιστα αυτή που

χαρακτηρίστηκε ως εσωτερική δυστυχώς επανέλαβε την επιmicroεριστική λογική του

παρελθόντος και microάλιστα πιο διευρυmicroένα Εγκαινιάστηκε και σταθεροποιήθηκε η ισχύς

της microαζικής κοmicromicroατικής οργάνωσης και οι κοmicromicroατικοί οπαδοί άσκησαν άτεγκτα τη λογική

της προνοmicroιακής και αποκλειστικής πρόσβασης σε πόρους δηmicroιουργώντας ένα νέο laquomicroεσο-

επίπεδοraquo πελατειακών συναλλαγών και συνθήκες microέσα από τις οποίες η πολιτική

διαφθορά κατέβηκε από τα ισχυρότερα και στα ασθενέστερα στρώmicroατα της ελληνικής

κοινωνίας τα οποία δεν αντέδρασαν καθόλου αλλά αντίθετα γρήγορα την ενσωmicroάτωσαν

και αναπαρήγαγαν

Τα αποτελέσmicroατα ήταν microια νέα επιβάρυνση του δηmicroόσιου τοmicroέα και πάλι microε

άτοmicroα επιλεγmicroένα microε microη αξιοκρατικά κριτήρια και πελατειακή λογική και η καλλιέργεια

microιας ανάλογης νοοτροπίας και συmicroπεριφοράς του κοmicromicroατικού ηmicroέτερου Αυξήθηκε η

διαφθορά και η αδράνεια του δηmicroόσιου τοmicroέα διευρύνθηκε ο κοινωνικός χώρος που

καταλάmicroβαναν εξαρτηmicroένες από το κράτος ιδιωτικές επιχειρήσεις microειώθηκε η δυνατότητα

της κοινωνίας πολιτών να επιδιώξει αλλαγές microειώθηκε το κύρος νέων πολιτικών ελίτ που

χαρακτηρίζονταν από την επιmicroεριστική λογική Πάνω απrsquo όλα όmicroως υποβίβασε την

ποιότητα της δηmicroοκρατίας και το κύρος του κράτους56 ∆ικαίως γίνεται λόγος για

έλλειmicromicroα ∆ηmicroοκρατίας τόσο σε επίπεδο άσκησης εξουσίας όσο και σε επίπεδο πολιτών

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Τρίτη Ελληνική ∆ηmicroοκρατία σε κοινωνικό επίπεδο εξασφάλισε microεγάλη

ελευθερία στην ελληνική κοινωνία ενδεχοmicroένως και άνευ microέτρου57 Έχει αποτύχει όmicroως

στο να δηmicroιουργήσει έναν πολίτη που να επιδιώκει την ευνοmicroία να συmicroπεριφέρεται και να

συνυπάρχει microε σεβασmicroό στον καθηmicroερινό βίο Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να είναι

55 Riki Van Boeschoten στο Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Mark Mazower (επιmicro) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 56 ∆ιαmicroαντούρος (όπ) 57 Π Κιτροmicroηλίδης ∆ηmicroοκρατία και Πολιτική Επιστήmicroη στο Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Γrsquo Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας επιmicro Χρ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 (σελ 15)

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

27

σαφώς αντιληπτό ότι η ελευθερία αποτελεί σύνολο δικαιωmicroάτων που συνοδεύονται και

από υποχρεώσεις Πέραν αυτού οι έλληνες δεν φαίνεται να έχουν απαλλαχθεί αλλά και

ούτε να επιδιώκουν συνειδητά να απαλλαχθούν από τις πελατειακές συmicroπεριφορές του

παρελθόντος που ακολουθούνται ως τώρα microε εντυπωσιακή συνέπεια-συνέχεια παρά το

γεγονός ότι διαρκώς και από σχεδόν όλους καταδικάζονται

Επιπλέον η ως ένα σηmicroείο απόκρυψη της ιστορίας του ελληνικού χώρου από τους

κατοίκους της στην προσπάθεια οmicroογενοποίησης του πληθυσmicroού και δηmicroιουργίας microιας

ισχυρής εθνικής συνείδησης δηmicroιουργεί στους σηmicroερινούς έλληνες ισχυρά συmicroπλέγmicroατα

και ανασφάλειες σε σχέση microε την ταυτότητά τους πράγmicroα που microε τη σειρά του πυροδοτεί

εθνικιστικές εξάρσεις ξενόφοβες αντιδράσεις ndash και microάλιστα όχι microόνο απέναντι στο microεγάλο

ρεύmicroα microεταναστών που άλλαξε microε ραγδαίους ρυθmicroούς τη microορφή της χώρας αλλά και

απέναντι στη δύση η οποία παρουσιάζεται σαν να επιβουλεύεται microέσα από συνοmicroωσίες τα

ιερά και όσια των ελλήνων Η αντιδυτική στάση παρουσιάζει έντονες εξάρσεις σε κρίσιmicroες

στιγmicroές πχ Μακεδονικό δηmicroιουργώντας microια laquoαπό κάτωraquo αντίσταση που εmicroποδίζει την

ανάπτυξη εναλλακτικής αξιολόγησης και διαχείρισης των κρίσεων από τις πολιτικές

ηγεσίες

Όσον αφορά στη νέα πραγmicroατικότητα της microετατροπής της Ελλάδας σε χώρα

υποδοχής η Ελλάδα αντιmicroετωπίζει την πρόκληση της microετανάστευσης σαν ένα έθνος-

κράτος Οι Έλληνες πολίτες έχουν microάθει ότι η πρόσβαση στα δηmicroόσια αγαθά όπως η

εκπαίδευση τα δηmicroόσια αξιώmicroατα η πολιτική αντιπροσώπευση κά εξαρτάται από την

αποδοχή ενός microονο-πολιτισmicroικού πακέτου το οποίο περιλαmicroβάνει την ικανότητα χρήσης

microίας κυρίαρχης γλώσσας την αποδοχή microίας κυρίαρχης θρησκείας τη συmicromicroετοχή σε microία

συγκεκριmicroένη εθνική ιστορική αφήγηση

Μένει να αναρωτηθούmicroε αν οι κάτοικοι αυτού του τόπου των οποίων η κοινωνική

συνύπαρξη διέπεται από ολοένα σκληρότερους όρους και microικρότερη συνοχή θα

αποκτούσαν πολιτική συmicroπεριφορά που θα εξοmicroάλυνε τις υπάρχουσες σε διάφορα επίπεδα

δυσκολίες αν αποκτούσαν εmicroπιστοσύνη στο κράτος και τους θεσmicroούς του Και αν βέβαια

το κράτος microπορούσε να εmicroπνεύσει αυτήν την εmicroπιστοσύνη

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Blim Cultures and the Problems of Capitalisms στο Critique of Anthropology Vol 16 No 1 SAGE Publications 1996 Loring M Danforth How can a woman give birth to one Greek and one Macedonian The construction of National identity among immigrants to Australia from Northern Greece στο The Macedonian Conflict Ethnic Nationalism in a Transnational World Princeton University Press Princeton 1995 Νίκος ∆εmicroερτζής (επιmicro) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήmicroερα Οδυσσέας Αθήνα 1995 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Πολιτισmicroικός δυϊσmicroός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000 Νικηφόρος ∆ιαmicroαντούρος Ελληνική πολιτική και κοινωνία στη δεκαετία του 90rsquo στο Το Ελληνικό Παράδοξο Υπόσχεση και επίδοση επιmicro Graham T Allison και Καλυψώ Νικολαΐδη Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1997 Νίκος ∆ήmicroου Η Χαmicroένη τάξη Νεφέλη Αθήνα 1985 Juumlrgen Habermas Ο microεταεθνικός αστερισmicroός Πόλις Αθήνα 2003 Juumlrgen Habermas Η διάσπαση της ∆ύσης Καστανιώτης Αθήνα 2007 Juumlrgen Habermas Citizenship and national identity Some reflections on the Future of Europe στο Citizenship Critical Concepts Bryan Turner and Peter Hamilton (επιmicro) Routledge London 1994 Engin F Isin Democracy Citizenship and the City στο Democracy Citizenship and the Global City Engin F Isin (επιmicro) Routledge London 2000 Χ Λυριντζής Ηλ Νικολακόπουλος ∆ Σωτηρόπουλος (επιmicro) Κοινωνία και Πολιτική Όψεις της Τρίτης Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας 1974-1994 Θεmicroέλιο Αθήνα 1996 T H Marshall T Bottomore Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη Γ ∆αρδανός Αθήνα 1995 Mark Mazower (επιmicro) Μετά τον Πόλεmicroο Η ανασυγκρότηση της οικογένεια του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960 Αλεξάνδρεια Αθήνα 2004 Alain-Marc Rieu amp Duprat (επιmicro) European Democratic Culture Routledge London 1995 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Κράτος Κοινωνία Εργασία στη microεταπολεmicroική Ελλάδα Θεmicroέλιο Αθήνα 1986 2005 United Nations The Millennium Development Goals Report 2007

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995

29

httpunstatsunorgunsdmdgUNSD_MDG_Report_2007epdf Michael Walzer The Civil Society Argument στο Theorizing Citizenship Ronald Bremer (επιmicro) State University of New York Press Albany 1995