ANTHONY B. ATKINSON

ΑΝΙΣΟΤΗΤΑΤι μπορεί να γίνει;

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ΤΡΙΣΕΥΓΕΝΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ – ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΠΛΑΝΟΓΛΟΥ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Διάταξη του βιβλίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Τι να αναμένουμε . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

Μέρος πρώτο: Η διάγνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331. Το γενικό πλαίσιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

Ανισότητα ως προς τις ευκαιρίες και ανισότητα ως προς τα αποτελέσματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36Οικονομολόγοι και εισοδηματική ανισότητα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43Μια πρώτη ματιά στα στοιχεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46Οι διαστάσεις της ανισότητας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61Ποιος βρίσκεται πού στην κατανομή; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

2. Τα διδάγματα της Ιστορίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84Πηγές δεδομένων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85Πότε μειώθηκε η ανισότητα στο παρελθόν; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87Μείωση της ανισότητας στη μεταπολεμική Ευρώπη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108Η Λατινική Αμερική τον εικοστό πρώτο αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128Πού βρισκόμαστε σήμερα; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

3. Τα οικονομικά της ανισότητας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134Τι λένε τα εγχειρίδια: παγκοσμιοποίηση και τεχνολογία . . . . . . . . . . . . . . . . 135Δυνάμεις της αγοράς και κοινωνικό πλαίσιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144Κεφάλαιο και δύναμη των μονοπωλίων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153Μακροοικονομία και άτομα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160Μια ανακεφαλαίωση έως εδώ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174

Μέρος δεύτερο: Προτάσεις για δράση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1774. Τεχνολογική αλλαγή και αντισταθμιστική ισχύς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179

Η κατεύθυνση της τεχνολογικής αλλαγής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180Το κράτος ως επενδυτής στην τεχνολογική πρόοδο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .184Αντισταθμιστική ισχύς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

5. Απασχόληση και αμοιβές στο μέλλον . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204Ο μεταβαλλόμενος χαρακτήρας της απασχόλησης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205Πλήρης απασχόληση και εγγυημένη εργασία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210Πολιτική ηθικής αμοιβής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

6. Διαμοιράζοντας το κεφάλαιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234Οι κινητήριες δυνάμεις της συσσώρευσης πλούτου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238

Ρεαλιστικές αποδόσεις για μικροαποταμιευτές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250Κληρονομιά για όλους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254Εθνικός πλούτος και κρατικό επενδυτικό ταμείο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257

7. Προοδευτική φορολογία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266Επαναφορά μιας προοδευτικής φορολογίας εισοδήματος . . . . . . . . . . . . . . 267Φορολογία κληρονομιών και ακίνητης περιουσίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287Παγκόσμια φορολογία και ελάχιστος φόρος για πολυεθνικές εταιρείες . . 299

8. Κοινωνική προστασία για όλους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304Ο σχεδιασμός της κοινωνικής προστασίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306Ο καθοριστικός ρόλος του επιδόματος τέκνων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314Βασικό εισόδημα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321Η ανανέωση της κοινωνικής ασφάλισης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329Οι παγκόσμιες ευθύνες μας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339Προτάσεις για να μειωθεί η έκταση της ανισότητας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347

Μέρος τρίτο: Μπορεί να εφαρμοστεί; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3519. Θα μικρύνει η πίτα; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 Η οικονομική της ευημερίας και η ισορροπία μεταξύ ισότητας και

αποτελεσματικότητας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 Συμπληρωματικότητα μεταξύ ισότητας και αποτελεσματικότητας . . . . . . 361 Η απόδειξη της πουτίγκας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374 Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380

10. Η παγκοσμιοποίηση εμποδίζει τη δράση; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381 Το κράτος πρόνοιας τον εικοστό πρώτο αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386 Παγκοσμιοποίηση και έλεγχος της μοίρας μας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394 Οι προοπτικές διεθνούς συνεργασίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398 Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404

11. Έχουμε την οικονομική δυνατότητα; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406 Υποδείγματα φόρων-παροχών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408 Οι προτάσεις για το ΗΒ και το κόστος τους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415 Οι επιπτώσεις (μέρους) των προτάσεων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424 Σύνοψη 431

Το επόμενο βήμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433Πώς θα κάνουμε βήματα προς τα μπρος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439Λόγοι να αισιοδοξούμε . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443

11

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

Είναι αλήθεια πως η ανισότητα έχει πλέον αναδειχθεί ένα από τα κύρια προβλήματα της εποχής μας, το οποίο μας ανησυχεί και με το οποίο ασχολούνται οι απλοί άνθρωποι, οι κοινωνικοί επιστήμονες, οι παγκόσμιοι ηγέτες και σχεδόν όλοι οι διεθνείς οργανισμοί, ακόμα και οι πιο συστημικοί. Υπάρχουν όμως λόγοι για τους οποίους το συγκε-κριμένο βιβλίο του Tony Atkinson έχει τεράστιο ειδικό βάρος, και μάλιστα για τον Έλληνα αναγνώστη. Οι λόγοι αυτοί έχουν να κάνουν με το ποιος είναι ο Tony Atkinson, την αφετηρία ενασχόλησής του με το ζήτημα της ανισότητας, το ίδιο το περιεχόμενο του βιβλίου και το γεγονός ότι, αν και δεν αναφέρεται ειδικά στην Ελλάδα, αυτά που γράφει έχουν μεγάλη σημασία για τη χώρα μας.

Το πρώτο βήμα, λοιπόν, για να αντιληφθεί κάποιος την αξία του βιβλίου που κρατάει στα χέρια του είναι να καταλάβει την αξία του συγγραφέα του. Ο Tony Atkinson είναι ένας από τους μεγαλύτερους σύγχρονους Βρετανούς οικονομολόγους. Δίδαξε στο University College London, στο London School of Economics και στα πανεπιστή-μια του Έσσεξ, του Χάρβαρντ, της Οξφόρδης και του Κέιμπριτζ, διετέ-λεσε πρόεδρος διεθνών επιστημονικών εταιρειών, εκδότης επιστη-μονικών περιοδικών, ίδρυσε και ήταν επί 25 χρόνια εκδότης του Journal of Public Economics, το οποίο και ανέδειξε ως το κορυφαίο

ΑΝΙΣΟΤΗΤΑ

12

επιστημονικό περιοδικό στα δημόσια οικονομικά, ενώ έλαβε πολυά-ριθμα τιμητικά βραβεία και τίτλους για το έργο του.

Ο Tony Atkinson συνέγραψε περισσότερα από σαράντα βιβλία και 350 επιστημονικά άρθρα πάνω σε ένα ευρύ ερευνητικό φάσμα των δημοσίων οικονομικών που καλύπτει τη φορολογία, την κοινω-νική προστασία και πολιτική, τη δομή και τον ρόλο του κράτους πρό-νοιας. Το πιο γνωστό όμως πεδίο της έρευνάς του είναι τα οικονομι-κά της ανισότητας και της φτώχειας. Δε θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι είναι ο οικονομολόγος που περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο έχει συμβάλει στην κατανόηση, τη μέτρηση, την ανάλυση και την α-ντιμετώπιση των δύο αυτών φαινομένων. Ήδη από τη δεκαετία του 1960, όταν η ανισότητα εισοδήματος και πλούτου ήταν εντελώς στο περιθώριο των ενδιαφερόντων των οικονομολόγων, ο Tony Atkinson άρχισε να θέτει τα θεμέλια της σύγχρονης θεωρίας μέτρησης της α-νισότητας και επί 45 χρόνια έγραφε θεωρητικά άρθρα, συγκροτούσε εμπειρικά μοντέλα και παγκόσμιες βάσεις δεδομένων για την κατα-νομή του εισοδήματος και του πλούτου, ήταν αρχιτέκτονας πολλών σχετικών προγραμμάτων διεθνούς συνεργασίας και αποτελούσε πρότυπο για γενιές φοιτητών και νέων ερευνητών. Στην ακαδημαϊκή του πορεία ανέδειξε αυτά ακριβώς τα ζητήματα, που τελικά αποδεί-χτηκε ότι υπέσκαπταν τα θεμέλια της οικονομικής ανάπτυξης, της κοι-νωνικής συνοχής και εν τέλει της δημοκρατίας.

Ο ίδιος θεωρούσε ότι το ενδιαφέρον του για την ανισότητα και τη φτώχεια ξεκίνησε όταν στα μέσα της δεκαετίας του ’60 εργάστηκε εθελοντικά σε ένα φτωχό νοσοκομείο του Αμβούργου, και μπορεί κανείς να διακρίνει σε όλο το μετέπειτα έργο του τα κίνητρα που δημιούργησε αυτή η αφετηρία. Ο Atkinson θεωρούσε τα οικονομικά επιστήμη της ηθικής, και στο πλαίσιο αυτό η ανισότητα είναι ανεπιθύ-μητη όχι μόνο για λειτουργικούς λόγους (επειδή δηλαδή προκαλεί προβλήματα), αλλά και για εγγενείς λόγους. Ακόμα και την εποχή του θατσερισμού και των Reaganomics, όταν η κυρίαρχη οικονομική σκέ-ψη διακήρυττε την πίστη της στις αγορές και έδινε απόλυτη προτε-ραιότητα στην επιδίωξη της οικονομικής αποτελεσματικότητας, ο Tony

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

13

Atkinson ήταν ανένδοτος όσον αφορά την άποψη ότι μια «καλή κοι-νωνία» είναι ασύμβατη με μια μεγάλη ανισότητα στην κατανομή των πόρων. Σε ένα άρθρο του ήδη το 1970 έθεσε το πρόβλημα της μέ-τρησης της ανισότητας σε ηθικές βάσεις: η μέτρηση αυτή δεν είναι μια αμιγής άσκηση στατιστικής· κάθε δείκτης ανισότητας, ρητά ή σιωπηρά, αντανακλά συγκεκριμένες συλλογικές προτιμήσεις, και είναι καλύτε-ρο αυτές οι προτιμήσεις να αποτυπώνονται με σαφήνεια όταν μετρά-με την ανισότητα. Ο δείκτης ανισότητας του Atkinson έχει ενσωμα-τώσει ακριβώς την υποκειμενική αξιολόγηση της κοινωνίας σχετικά με το πόσο περισσότερη «κοινωνική αξία» έχει ένα ευρώ που δίνεται σε έναν φτωχό σε σχέση με ένα ευρώ που δίνεται σε έναν πλούσιο. Όσο μεγαλύτερη σημασία έχουν οι φτωχοί, τόσο εντονότερη είναι η αποστροφή της κοινωνίας προς την ανισότητα και τόσο μεγαλύτερη είναι και η μετρούμενη ανισότητα σε κοινωνίες με μεγάλες διαφορές εισοδημάτων. Η προσέγγιση αυτή, δηλαδή η ενσωμάτωση ηθικών αξιών σε κάτι που μέχρι τότε θεωρούνταν αμιγώς στατιστικό ζήτημα, έχει εμπνεύσει εντελώς νέα πεδία θεωρητικής και εμπειρικής έρευνας για την κατανομή του εισοδήματος, του πλούτου και της κοινωνικής ευημερίας.

Στο συγκεκριμένο βιβλίο η αφοπλιστική του απάντηση στο ερώ-τημα γιατί μας απασχολεί η ανισότητα είναι ότι έχει σημασία το γεγο-νός ότι μερικοί άνθρωποι μπορούν να αγοράσουν εισιτήρια για ένα ταξίδι στο Διάστημα την ίδια στιγμή που άλλοι στέκονται στην ουρά για να πάρουν κουπόνια για την τράπεζα τροφίμων. Ποιος θέλει να ζει σε μια τέτοια κοινωνία; Αυτή η αφετηρία είναι πολύ διαφορετική από τους λόγους της όψιμης ανησυχίας διαφόρων παγκόσμιων συ-στημικών οργανισμών για τις διαστάσεις που έχει πάρει πρόσφατα η ανισότητα, λόγους που αφορούν κυρίως την πρόκληση δυσλειτουρ-γιών στο οικονομικό και στο πολιτικό σύστημα. Στην κορυφή της α-τζέντας του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ για το 2017 βρέθηκε η οικονομική ανισότητα, με το Φόρουμ να προειδοποιεί στην ετήσια έκθεσή του ότι το διευρυνόμενο χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών αποτελεί τον μεγαλύτερο κίνδυνο που αντιμετωπίζει σήμερα η αν-

ΑΝΙΣΟΤΗΤΑ

14

θρωπότητα.1 Υπάρχουν πια επαρκή εμπειρικά δεδομένα που δείχνουν ότι η διεύρυνση των ανισοτήτων περιορίζει τόσο το επίπεδο όσο και τη βιωσιμότητα της ανάπτυξης, και εκφράζονται βάσιμοι φόβοι ότι προκαλεί πολιτική και οικονομική αστάθεια και εξασθενεί την κοινω-νική συναίνεση που απαιτείται για την αντιμετώπιση κρίσεων και την προώθηση μεταρρυθμίσεων.2 Η ανησυχία για την ανισότητα τροφο-δοτεί, τουλάχιστον σε επίπεδο ηγεσίας χωρών και διεθνών οργανι-σμών, θεωρητικές μάλλον εκκλήσεις ότι πιθανώς απαιτείται μεγαλύ-τερη αναδιανομή του εισοδήματος από ό,τι έχουμε ως σήμερα, ότι η μεσαία τάξη πρέπει να ισχυροποιηθεί ξανά, ότι οι νέοι χρειάζονται πάλι ένα όραμα. Στην πράξη βέβαια στην οικονομική πολιτική κυρι-αρχεί εμφανώς η πεποίθηση ότι πολλές εξελίξεις σε παγκόσμιο επί-πεδο αποτελούν μονόδρομο, ότι όλα εξελίσσονται με μια ώθηση προς τα μπρος που δεν εξαρτάται από μας.

Η θέση του Tony Atkinson δείχνει πως δεν πιστεύει ότι ισχύει αυτό και είναι πάλι ένα βήμα μπροστά. Όλοι θέλουμε μια πιο δίκαιη κοινωνία. Ο Tony Atkinson φτιάχνει το σχέδιό της με αυτό το βιβλίο, το οποίο από μια άποψη αποτελεί την πνευματική του παρακαταθήκη. Στην ερώτηση γιατί το έγραψε, ο ίδιος είπε σε συνέντευξή του το περασμένο φθινόπωρο ότι βασικός σκοπός του ήταν να προσπαθήσει να αποτινάξει την αίσθηση του αναπόφευκτου σχετικά με τα σημερι-νά υψηλά επίπεδα ανισότητας και, κατανοώντας γιατί προέκυψε αυτή η αύξηση, να βοηθήσει να βρούμε τρόπους να μετριαστεί αυτή η α-νισότητα.3 Στην προσπάθεια αυτή, αντλεί μαθήματα από την πρόσφα-

1. World Economic Forum (2017), The Global Risks Report 2017, Γενεύη, Ελβετία.2. J. D. Ostry, P. Loungani & D. Furceri (2016), Neoliberalism: Oversold?, Finance

and Development, Ιούνιος 2016, IMF, 38-41. OECD (2015), In it together: Why less inequality benefits all, OECD, Παρίσι. J. D. Ostry, A. Berg & C. G. Tsangarides (2014), Redistribution, inequality, and growth, IMF Staff Discussion Note, Φεβρουάριος 2014, SDN/14/02, Ουάσινγκτον, Π.Κ.

3. Συνέντευξη στις 14/9/2016 στο Social Europe «Inequality: What can be done about it?», διαθέσιμη στον ιστότοπο https://www.socialeurope.eu/2016/09/inequality-can-done/.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

15

τη Ιστορία μελετώντας τις περιόδους και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες η ανισότητα όντως μειώθηκε στο παρελθόν. Σε έναν κόσμο που αλλάζει ραγδαία, δεν είμαστε ανίσχυροι μπροστά στις δυνάμεις της αγοράς, της τεχνολογίας και της παγκοσμιοποίησης.

Σε έναν κόσμο κατακερματισμένης γνώσης, ο Atkinson πάει κό-ντρα στο ρεύμα υιοθετώντας τη λογική ότι δεν καταλαβαίνουμε τί-ποτα όταν δεν προσπαθούμε να τα καταλάβουμε όλα, ότι για να κα-τανοήσουμε την ανισότητα πρέπει να εξετάσουμε όλες τις πτυχές των κοινωνιών μας. Με την ίδια λογική, η ανισότητα δεν μπορεί να αντι-μετωπιστεί απλώς με τα μέτρα που συνήθως προτείνονται, δηλαδή να φορολογούμε τους πλούσιους για να χρηματοδοτούμε προγράμ-ματα για τους φτωχούς. Οι δημοσιονομικές παρεμβάσεις αναδιανε-μητικού χαρακτήρα, όπως πιο προοδευτική φορολογία εισοδήματος και περιουσίας, επέκταση του επιδόματος τέκνων και διεύρυνση του δικτύου κοινωνικής προστασίας, είναι οπωσδήποτε το σημείο εκκίνη-σης, αποτελούν όμως μόνο μέρος μιας δέσμης μέτρων ενάντια στην ανισότητα που καλύπτει όλους τους τομείς δράσης των κυβερνήσεων. Οι προτάσεις του συγγραφέα αποσκοπούν ουσιαστικά στη μεταρρύθ-μιση της λειτουργίας των αγορών εργασίας και κεφαλαίου και αφο-ρούν μεταξύ άλλων την εγγυημένη απασχόληση στον δημόσιο τομέα, την ενίσχυση των δικαιωμάτων της οργανωμένης εργασίας, την πα-ρέμβαση του κράτους στην κατεύθυνση της τεχνολογικής αλλαγής, τη δημιουργία κρατικού επενδυτικού ταμείου με σκοπό τη βελτίωση της καθαρής θέσης του κράτους.

Σκοπός εδώ δεν είναι να αναλύσουμε μία προς μία τις προτάσεις· είναι πάντως προφανές ότι το πρόγραμμα δράσης του Atkinson δι-αφέρει από αυτό που προτείνεται από πιο συμβατικούς αναλυτές ως προς το ότι επιχειρεί να καταπολεμήσει την ανισότητα μέσα από με-ταβολές των εισοδημάτων όπως αυτά διαμορφώνονται στην αγορά, και όχι μόνο μέσα από το σύστημα φόρων και δημόσιων δαπανών. Η βαθύτερη φιλοσοφία όμως που διέπει την προσέγγιση του Atkinson αφορά ένα ακόμα πιο ουσιαστικό σημείο που βρίσκεται στην καρδιά του ζητήματος της ανισότητας. Ανισότητα δε σημαίνει απλώς ότι κά-

ΑΝΙΣΟΤΗΤΑ

16

ποιοι έχουν περισσότερους οικονομικούς πόρους. Η οικονομική ανι-σότητα προέρχεται από –και η ίδια ενδυναμώνει– την πολιτική και κοινωνική ανισότητα, τη μεταφορά εξουσίας από τους εργαζόμενους στους εργοδότες, από τους καταναλωτές, τους εργαζόμενους και τις κυβερνήσεις στις μεγάλες επιχειρήσεις και σε οργανωμένα συμφέρο-ντα λίγων. Μέσα από αυτό το πρίσμα, η ανισότητα δεν πρόκειται να αναχαιτιστεί αν δε ληφθούν μέτρα για τη δημιουργία αυτού που ο συγγραφέας ονομάζει «αντισταθμιστική ισχύ». Η ισχύς στην αγορά παίζει σημαντικό ρόλο και πρέπει να διερευνήσουμε πού ακριβώς λαμ-βάνονται οι αποφάσεις σχετικά με τις επενδύσεις, τον καθορισμό των μισθών, την κατανομή της απόδοσης του κεφαλαίου, την πολιτική α-νταγωνισμού κτλ., έτσι ώστε να μετατοπιστεί η εξουσία και οι αποφά-σεις που λαμβάνονται να εκπροσωπούν καλύτερα τα συμφέροντα του κόσμου της εργασίας, των καταναλωτών και των μικροαποταμιευτών.

Για να αναφέρουμε ένα μόνο παράδειγμα, οι τεχνολογικές εξελί-ξεις συχνά καταδεικνύονται ως κινητήριος μοχλός της αύξησης των ανισοτήτων, υπεύθυνες για την ενίσχυση του μισθολογικού πλεονε-κτήματος των εξειδικευμένων εργαζομένων, την απαξίωση των ανει-δίκευτων εργατών στις ανεπτυγμένες χώρες, την κατάργηση ολόκλη-ρων επαγγελματικών κλάδων. Οι δυνάμεις όμως που καθορίζουν την κατεύθυνση της τεχνολογικής αλλαγής δεν είναι απρόσωπες. Ένα από τα πιο συζητημένα τεχνολογικά επιτεύγματα, τα αυτόνομα αυτοκίνη-τα που δε θα χρειάζονται οδηγό, όπως εξηγούν αρκετά ανοιχτά οι ί-διοι οι κατασκευαστές τους, είναι μια εξέλιξη που προωθείται από τους ίδιους και όχι από τη ζήτηση του καταναλωτικού κοινού. Με δεδομένο ότι η τεχνολογική πρόοδος χρηματοδοτείται κυρίως με δη-μόσιο και όχι με ιδιωτικό χρήμα, φαίνεται απολύτως λογική η πρότα-ση του Atkinson να υπάρχει μεγαλύτερη εμπλοκή του κράτους σχε-τικά με τους τομείς στους οποίους θα προωθείται η τεχνολογία με σκοπό να εκπροσωπούνται οι απόψεις όχι μόνο των κατασκευαστών, όπως γίνεται σήμερα, αλλά και οι απόψεις των εν δυνάμει κατανα-λωτών και των ανθρώπων που εργάζονται στις βιομηχανίες οι οποί-ες επηρεάζονται από τις τεχνολογικές εξελίξεις.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

17

Η ανατροπή της ισορροπίας δυνάμεων στα κέντρα εξουσίας και λήψης αποφάσεων υπέρ του κόσμου της εργασίας, η εξασφάλιση εργασίας για όλους, ελάχιστου αποθέματος κεφαλαίου για όλους, ελάχιστης απόδοσης κεφαλαίου για όλους, εισοδηματικής στήριξης όλων των οικογενειών με παιδιά στην πραγματικότητα αφορούν την εξασφάλιση ενιαίων δικαιωμάτων για όλους τους ανθρώπους που είναι πολίτες μιας κοινωνίας και είναι απολύτως συνυφασμένες με τη δημοκρατία. Οι κοινωνίες μας απλώς θα καταρρεύσουν αν τα οικο-νομικά ζητήματα δεν αντιμετωπίζονται στο πλαίσιο μιας εκδημοκρα-τικοποίησης που θα δίνει τον λόγο και τη δυνατότητα αποφάσεων σε ευρύτερες συλλογικότητες. Περισσότερη ανισότητα σημαίνει ότι είναι πιο δύσκολο να προωθηθούν εναλλακτικές απόψεις και οδηγεί το δημοκρατικό πολιτικό σύστημα τελικά στη μη εκπροσώπηση των α-πόψεων της πλειοψηφίας.

Γιατί το βιβλίο του Atkinson αφορά την Ελλάδα, παρόλο που δεν είναι γραμμένο ειδικά γι’ αυτήν; Η απάντηση είναι μία και απλή· επει-δή η Ελλάδα είναι η χώρα του ανεπτυγμένου κόσμου που κινείται ταχύτερα από όλες προς την αντίθετη κατεύθυνση από αυτήν που προτείνει ο Βρετανός θεωρητικός. Και επειδή αυτό ενδέχεται να απο-βεί καταστροφικό τόσο για την επίτευξη του στόχου της δίκαιης ανά-πτυξης όσο και για την έννοια της δημοκρατίας, όχι μόνον ως πολι-τικού συστήματος, αλλά και ως μορφής οργάνωσης της κοινωνίας.

Διαβάζοντας το βιβλίο του Atkinson αντιλαμβανόμαστε αμέσως ότι η Ελλάδα αποτελεί μεν ακραίο παράδειγμα, όμως μάλλον συμβα-δίζει με τις εξελίξεις σε παγκόσμιο επίπεδο. Πολλοί από τους ουσια-στικότερους παράγοντες που οδήγησαν στην αύξηση της ανισότητας των αγοραίων εισοδημάτων σε πολλές χώρες του ανεπτυγμένου κόσμου δρουν αποφασιστικά και στην Ελλάδα. Ιδιαίτερα σε ό,τι αφο-ρά τη διαμόρφωση των αμοιβών και του ρυθμιστικού πλαισίου στην αγορά εργασίας οι παραλληλισμοί είναι προφανείς: απορρύθμιση της αγοράς εργασίας, εμφανής μετατόπιση ισχύος προς την πλευρά των εργοδοτών, αποδυνάμωση των συνδικάτων, μεγάλη αναλογία εργα-ζομένων που αμείβονται σε εξατομικευμένη βάση, αύξηση του ποσο-

ΑΝΙΣΟΤΗΤΑ

18

στού των ανθρώπων των οποίων η εργασία δεν αρκεί για να ξεπε-ράσουν το κατώφλι της φτώχειας, ραγδαία αύξηση των μη αμειβό-μενων ασκουμένων και των μη τυπικών μορφών απασχόλησης.4

Ορισμένοι από τους προβληματισμούς του Atkinson αφορούν τα πιο θεμελιώδη ζητήματα στο ελληνικό πρόβλημα, και εδώ αναφέρω μόνο μερικά από αυτά. Ένα από τα θέματα στα οποία επιμένει ο συγ-γραφέας είναι η ιδιοκτησία και ο έλεγχος του κεφαλαίου, ιδιωτικού και δημόσιου. Σε μια εποχή που οι τεχνολογικές εξελίξεις αποδυνα-μώνουν τον παράγοντα της εργασίας αποκτά ακόμα μεγαλύτερη ση-μασία η διασπορά της ιδιοκτησίας του κεφαλαίου ως μέσο δίκαιης διανομής του προϊόντος της ανάπτυξης. Υπό αυτό το πρίσμα, η κατα-στροφή της μικρομεσαίας ιδιοκτησίας και των μικρομεσαίων επιχει-ρήσεων στην Ελλάδα δεν αποτελεί καλό οιωνό. Εξίσου, αν όχι πιο σημαντική, είναι η δημόσια περιουσία. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, η όλη συζήτηση περί ελλειμμάτων και δημόσιου χρέους είναι εντελώς παραπλανητική, καθώς δε λαμβάνει καθόλου υπόψη τα στοιχεία ε-νεργητικού που κατέχει ο δημόσιος τομέας. Η μεταβλητή που έχει σημασία είναι η καθαρή θέση του δημοσίου και προφανώς δεν έχει νόημα να πωλούνται με ζημία τα περιουσιακά στοιχεία του κράτους για να μειωθεί το δημόσιο χρέος. Αυτού του είδους ο προβληματι-σμός μάλλον απουσιάζει από τον δημόσιο διάλογο στην Ελλάδα.

Ένα άλλο θέμα που διατρέχει την ανάλυση είναι το πού πρέπει να επενδύουν οι κοινωνίες με το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον. Όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας, έχουμε την τάση να σκεφτόμαστε τις ε-πενδύσεις με τη μορφή υποδομών, όπως είναι οι δρόμοι ή τα αερο-δρόμια, αλλά εξίσου, αν όχι περισσότερο, σημαντικές είναι οι επεν-δύσεις σε ανθρώπινο κεφάλαιο, με τη μορφή χρηματικών μεταβιβά-σεων σε οικογένειες με παιδιά, αλλά και υπηρεσιών και υποδομών

4. Βλ., για παράδειγμα, M. Karamessini (2015), «The Greek social model: Towards a deregulated labour market and residual social protection». Στο D. Vaughan-Whitehead (επιμ.), The European Social Model in Crisis: Is Europe Losing Its Soul?, Cheltenham: Edward Elgar, σελ. 230-288.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

19

για παιδιά. Επιπλέον, το γεγονός ότι οι ρυθμοί ανάπτυξης δεν προ-βλέπεται να οδηγήσουν σε σημαντική βελτίωση του βιοτικού επιπέδου σημαίνει ότι το μέλλον πρέπει να προεξοφλείται με χαμηλότερο συ-ντελεστή. Αυτό μεταφράζεται σε υψηλότερη αξιολόγηση της εργασί-ας εκείνων που συμβάλλουν στις επενδύσεις σε ανθρώπινο κεφάλαιο. Η οικονομική κρίση και οι οικονομικές πολιτικές που ακολουθήθηκαν στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, αντί να βελτιώσουν, έχουν αντί-θετα επιδεινώσει τη θέση των οικογενειών με παιδιά σε σχέση με τον υπόλοιπο πληθυσμό.5 Τα στατιστικά στοιχεία δείχνουν ότι τόσο οι δημόσιοι όσοι και οι ιδιωτικοί πόροι που επενδύονται στα παιδιά συρρικνώνονται διαρκώς, και υπό το πρίσμα των προβληματισμών που εκθέτει ο Atkinson απαιτείται αναπροσανατολισμός των προτε-ραιοτήτων της οικονομικής πολιτικής.

Σε ένα βαθύτερο επίπεδο ανάλυσης, η οπτική του Atkinson διδά-σκει κάτι πιο ουσιαστικό για τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να προ-σεγγίζεται ένα θέμα οικονομικής πολιτικής για να υπάρχουν πιθανό-τητες επιτυχούς αντιμετώπισής του. Δεν είναι τυχαίο ότι ο επιστήμο-νας με την πιο πολύχρονη, εμβριθή και συστηματική ενασχόληση με το ζήτημα της ανισότητας γράφει ως επιτομή του έργου του ένα βιβλίο με σχέδιο δράσης για την αναχαίτιση της ανισότητας με επίκεντρο μία μόνο χώρα, το Ηνωμένο Βασίλειο. Ενώ αφιερώνει μεγάλο μέρος του βιβλίου στην πολύπλοκη ερμηνεία σε βάθος αρκετών δεκαετιών και για αρκετές χώρες των επεισοδίων μείωσης ή αύξησης της ανισότη-τας, χρησιμοποιεί αυτή την ιστορική εμπειρία για να κάνει συγκεκρι-μένες προτάσεις, οι οποίες, αν και δεν αγνοούν το ευρωπαϊκό και διεθνές πλαίσιο, αφορούν τη βρετανική πραγματικότητα. Προσεκτικοί υπολογισμοί και συστάσεις γίνονται με εξαντλητική χρήση των δια-θέσιμων στατιστικών στοιχείων, αξιοποίηση αναλυτικών υποδειγμά-των, λαμβάνοντας υπόψη το ειδικό θεσμικό πλαίσιο και τη συγκεκρι-

5. Βλ., για παράδειγμα, G. Kaplanoglou & V. T. Rapanos, «Evolutions of consumption inequality and poverty in Greece: the impact of the crisis and austerity policies», The Review of Income and Wealth (υπό έκδοση).

ΑΝΙΣΟΤΗΤΑ

20

μένη κοινωνική πραγματικότητα. Ακριβώς γι’ αυτό τον λόγο οι προ-τάσεις του είναι υπερασπίσιμες ως ρεαλιστικές.

Αυτό είναι ίσως έμμεσα και το πολυτιμότερο μάθημα, και για την Ελλάδα, το οποίο μπορεί να αντλήσει κάποιος από την προσέγγιση του Atkinson. Απλουστευτικές ερμηνείες οικονομικών φαινομένων συνήθως κρύβουν εννοιολογικές κατασκευές συγκεκριμένων θεωρι-ών και ιδεολογιών. Η ανισότητα δεν αντιμετωπίζεται με γενικόλογες συστάσεις για μεγαλύτερη αναδιανομή ή για δημιουργία νέου ευρω-παϊκού οράματος, όπως βολικά διατείνονται οργανισμοί και πολιτικοί ηγέτες που ξαφνικά ανακάλυψαν το μέγεθος της απειλής την οποία κρύβουν οι οικονομικές ανισότητες. Στην προσπάθεια που έχει απο-κλειστικό στόχο να γίνει η απειλή μικρότερη υπολανθάνει ο κίνδυνος να εργαλειοποιήσουμε την αντιμετώπιση της ανισότητας ως αντικεί-μενο συγκεκριμένων πεποιθήσεων. Ο Tony Atkinson στο βιβλίο αυτό, όπως και σε όλο του το έργο, δεν ακολουθεί τον εύκολο δρόμο. Δε χαρίζεται σε απλουστεύσεις, διατηρεί υψηλό επίπεδο ανάλυσης, λέει άβολες αλήθειες, μα κυρίως αποπνέει βαθύ ανθρωπισμό και θέτει πολιτικούς, κυβερνήσεις, μη κυβερνητικούς φορείς αλλά και τον κα-θέναν από μας προ της ηθικής ευθύνης που έχει να συμβάλει σε έναν κόσμο λιγότερο άνισο και άρα πιο ανθρώπινο.

Φλεβάρης 2017

Γεωργία Καπλάνογλου,αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών

του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών

25

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ανισότητα βρίσκεται σήμερα στο επίκεντρο του δημόσιου διαλόγου. Πολλά γράφονται για το πλουσιότερο 1% και το υπόλοιπο 99%, και η κοινή γνώμη συνειδητοποιεί το μέγεθος της ανισότητας περισσό-τερο από οποτεδήποτε άλλοτε. Ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτει-ών, Μπαράκ Ομπάμα, και η επικεφαλής του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ), Κριστίν Λαγκάρντ, έχουν δηλώσει ότι η ανακοπή της ανόδου της ανισότητας είναι προτεραιότητα. Όταν το Global Attitudes Project του Pew Research Center έθεσε στους συμμετέχοντες στην έρευνα το ερώτημα ποιος ήταν ο «μεγαλύτερος κίνδυνος για τον κόσμο», διαπίστωσε ότι στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Ευρώπη «οι ανησυχίες για την ανισότητα ξεπερνούν όλους τους άλλους κιν-δύνους».1 Αλλά αν εννοούμε ότι θέλουμε πράγματι να μειώσουμε την εισοδηματική ανισότητα, τι μπορούμε να κάνουμε; Πώς μπορεί να μεταφραστεί αυτή η αυξημένη ευαισθησία της κοινής γνώμης σε πο-λιτικές και δράσεις που μειώνουν πράγματι την ανισότητα;

Σ’ αυτό το βιβλίο κάνω συγκεκριμένες προτάσεις που θα μπορού-σαν, κατά τη γνώμη μου, να επηρεάσουν πραγματικά τη διανομή του εισοδήματος ώστε να γίνει λιγότερο άνιση. Βασιζόμενος στα διδάγ-ματα της Ιστορίας και μέσα από μια νέα αντίληψη –από τη σκοπιά της διανομής– σε ό,τι αφορά τους οικονομικούς μηχανισμούς που λει-

ΑΝΙΣΟΤΗΤΑ

26

τουργούν στο υπόβαθρο, επιδιώκω να δείξω τι θα μπορούσε να γίνει για να μειωθεί η έκταση της ανισότητας. Το κάνω με πνεύμα αισιοδο-ξίας. Ο κόσμος αντιμετωπίζει μεγάλα προβλήματα, αλλά ως σύνολο δεν είμαστε αβοήθητοι απέναντι σε δυνάμεις που ξεφεύγουν από τον έλεγχό μας. Το μέλλον βρίσκεται εν πολλοίς στα χέρια μας.

Διάταξη του βιβλίου

Το βιβλίο αποτελείται από τρία μέρη. Το πρώτο μέρος ασχολείται με τη διάγνωση. Τι εννοούμε με τον όρο ανισότητα και ποια είναι η ση-μερινή έκτασή της; Υπήρξαν περίοδοι κατά τις οποίες μειώθηκε η α-νισότητα και, αν ναι, τι μπορούμε να διδαχθούμε από αυτές; Τι μπορεί να μας πει η οικονομική επιστήμη για τα αίτια της ανισότητας; Το ένα κεφάλαιο οδηγεί στο άλλο, χωρίς περιλήψεις κάθε κεφαλαίου, αν και δίνω μια «Ανακεφαλαίωση» στο τέλος του πρώτου μέρους. Στο δεύ-τερο μέρος διατυπώνω δεκαπέντε προτάσεις οι οποίες περιλαμβά-νουν τα βήματα που πρέπει να κάνουν οι χώρες προκειμένου να μειώσουν την ανισότητα. Το πλήρες σύνολο των προτάσεων και πέ-ντε επιπλέον «ιδέες προς συζήτηση» παρατίθενται στο τέλος του δεύτερου μέρους. Στο τρίτο μέρος εξετάζω μια σειρά από ενστάσεις σ’ αυτές τις προτάσεις. Μπορούμε να δημιουργήσουμε ίσες ευκαιρίες χωρίς να χαθούν θέσεις απασχόλησης ή χωρίς να επιβραδυνθεί η οικονομική μεγέθυνση; Έχουμε τους πόρους προκειμένου να εφαρ-μόσουμε ένα πρόγραμμα μείωσης της ανισότητας; Το «επόμενο βήμα» συνοψίζει τις προτάσεις και τι μπορεί να γίνει για να υλοποιηθούν.

Το κεφάλαιο 1 ορίζει το γενικό πλαίσιο προβαίνοντας σε μια ανά-λυση της σημασίας της ανισότητας και ρίχνει μια πρώτη ματιά στα στατιστικά δεδομένα όσον αφορά το μέγεθός της. Γίνεται πολύς λόγος περί «ανισότητας», αλλά επικρατεί επίσης ιδιαίτερη σύγχυση, καθώς δεν αντιλαμβάνονται όλοι τον όρο με τον ίδιο τρόπο. Ανισότητα προ-κύπτει σε πολλούς τομείς ανθρώπινης δραστηριότητας. Υπάρχει άνι-ση κατανομή της πολιτικής ισχύος και ανισότητα ενώπιον του νόμου. Ακόμη και η οικονομική ανισότητα, στην οποία επικεντρώνομαι εδώ,

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

27

επιδέχεται πολλαπλές ερμηνείες. Πρέπει να διευκρινιστεί η φύση των στόχων τους οποίους θέτουμε και η σχέση τους με τις κοινωνικές αξίες. Μας ανησυχεί η ανισότητα ως προς τις ευκαιρίες ή ως προς τα αποτελέσματα; Ποια αποτελέσματα πρέπει να μας ανησυχούν; Πρέπει να εστιάζουμε την προσοχή μας μόνο στη φτώχεια; Όταν του παρου-σιάζονται δεδομένα για την ανισότητα, ο αναγνώστης πρέπει πάντα να θέτει το ερώτημα: ανισότητα ως προς τι και μεταξύ ποίων; Το κε-φάλαιο παρουσιάζει στη συνέχεια μια πρώτη εικόνα της οικονομικής ανισότητας και των μεταβολών της τα τελευταία εκατό χρόνια. Η ει-κόνα αυτή χρησιμεύει όχι απλώς για να αναδείξει την αιτία για την οποία η ανισότητα βρίσκεται σήμερα ψηλά στην ημερήσια διάταξη αλλά και για να παρουσιάσει τις καθοριστικές διαστάσεις της ανισό-τητας τις οποίες εξετάζουμε.

Ένα από τα ζητήματα με τα οποία καταπιάνεται αυτό το βιβλίο είναι η σημασία τού να διδασκόμαστε από το παρελθόν. Μπορεί να είναι κοινοτοπία να λέμε, όπως ο Santayana στο The Life of Reason, ότι «όσοι δε θυμούνται το παρελθόν είναι καταδικασμένοι να το επανα-λάβουν», αλλά, όπως πολλές κοινοτοπίες, περιέχει κι αυτή μεγάλη δόση αλήθειας.2 Το παρελθόν μάς δίνει τόσο ένα μέτρο σύγκρισης με βάση το οποίο μπορούμε να κρίνουμε τι θα ήταν εφικτό όσον αφορά τη μείωση της ανισότητας όσο και ιδέες για το πώς αυτό μπορεί να επιτευχθεί. Ευτυχώς, η ιστορική μελέτη της διανομής του εισοδήματος είναι μια περιοχή της οικονομικής επιστήμης όπου έχει σημειωθεί ση-μαντική πρόοδος τα τελευταία χρόνια, κι αυτό το βιβλίο γράφτηκε χάρη στα πολύ βελτιωμένα εμπειρικά δεδομένα, τα οποία περιγράφο-νται στο κεφάλαιο 2, για την οικονομική ανισότητα διαχρονικά σε δι-άφορες χώρες. Από αυτά τα δεδομένα μπορούμε να αντλήσουμε σπουδαία διδάγματα, κυρίως όσον αφορά το πώς μειώθηκε η ανισό-τητα κατά τις μεταπολεμικές δεκαετίες στην Ευρώπη. Αυτή η μείωση σημειώθηκε στη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου αλλά ήταν επίσης αποτέλεσμα αρκετών εξισωτικών δυνάμεων την περίοδο από το 1945 έως τη δεκαετία του 1970. Αυτοί οι εξισωτικοί μηχανισμοί –που εμπεριέχουν συνειδητές πολιτικές– έχουν πάψει να λειτουργούν

ΑΝΙΣΟΤΗΤΑ

28

ή λειτουργούν προς την αντίθετη κατεύθυνση, κατά τη «στροφή προς την ανισότητα», όπως την αποκαλώ, η οποία σημειώθηκε τη δεκαετία του 1980. Έκτοτε η ανισότητα έχει αυξηθεί σε πολλές χώρες (αλλά όχι σε όλες, όπως αναφέρω σε σχέση με τη Λατινική Αμερική).

Οι δυνάμεις που οδηγούν σε μείωση της ανισότητας κατά τις με-ταπολεμικές δεκαετίες μας παρέχουν έναν οδηγό για να σχεδιάσουμε πολιτικές για το μέλλον, αλλά ο κόσμος έχει αλλάξει δραματικά έκτο-τε. Το κεφάλαιο 3 εξετάζει την οικονομική της ανισότητας σήμερα. Εδώ αρχίζω από το αφήγημα των εγχειριδίων οικονομικής τα οποία επι-κεντρώνονται στις δυνάμεις των τεχνολογικών αλλαγών και της πα-γκοσμιοποίησης – δυνάμεις που αναδιαμορφώνουν ριζικά τις αγορές εργασίας πλούσιων και αναπτυσσόμενων χωρών και οδηγούν σε διευρυνόμενο χάσμα ως προς την κατανομή των μισθών. Στη συνέ-χεια όμως απομακρύνομαι από τα εγχειρίδια. Η τεχνολογική πρόοδος δεν είναι δύναμη της φύσης αλλά απηχεί κοινωνικές και οικονομικές αποφάσεις. Επιλογές εταιρειών, ατόμων και κυβερνήσεων μπορούν να επηρεάσουν την κατεύθυνση της τεχνολογίας και ως εκ τούτου τη διανομή του εισοδήματος. Ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης μπορεί να θέτει όρια στους μισθούς που ενδεχομένως θα καταβλη-θούν αλλά αφήνει άφθονο χώρο για ευρύτερους προβληματισμούς. Απαιτείται μια εμβριθέστερη ανάλυση που λαμβάνει υπόψη της το οικονομικό και το κοινωνικό πλαίσιο. Η ανάλυση των εγχειριδίων επικεντρώνεται στην αγορά εργασίας και δεν ασχολείται καθόλου με την αγορά κεφαλαίου. Η αγορά κεφαλαίου, και το σχετιζόμενο με αυτήν ζήτημα του μεριδίου των κερδών στο συνολικό εισόδημα, ήταν στο παρελθόν κεντρικό στοιχείο της ανάλυσης της διανομής του ει-σοδήματος, και πρέπει να ξαναγίνει σήμερα.

Μετά τη διάγνωση ακολουθεί η δράση. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου διατυπώνονται προτάσεις που ως σύνολο θα μπορούσαν να ωθήσουν τις κοινωνίες μας προς ένα σημαντικά χαμηλότερο επίπεδο ανισότητας. Οι προτάσεις αυτές καλύπτουν πολλούς τομείς πολιτικής και δεν περιορίζονται στην αναδιανομή μέσω του κρατικού προϋπο-λογισμού, όσο σημαντική και αν είναι αυτή. Η μείωση της ανισότητας

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

29

πρέπει να είναι προτεραιότητα για όλους. Εντός της κυβέρνησης είναι ζήτημα το οποίο αφορά τον υπουργό που είναι υπεύθυνος για την επιστημονική έρευνα καθώς και τον υπουργό που είναι υπεύθυνος για την κοινωνική προστασία· είναι ζήτημα που αφορά τόσο την πο-λιτική ανταγωνισμού όσο και τη μεταρρύθμιση της αγοράς εργασίας. Πρέπει να είναι ζήτημα που ενδιαφέρει τα άτομα ως εργαζόμενους, υπαλλήλους, καταναλωτές και αποταμιευτές καθώς και ως φορολο-γούμενους. Η ανισότητα είναι ενσωματωμένη στην κοινωνική και οικονομική δομή μας και, για να τη μειώσουμε σημαντικά, πρέπει να εξετάσουμε όλες τις διαστάσεις της κοινωνίας μας.

Ως εκ τούτου, τα τρία πρώτα κεφάλαια του δεύτερου μέρους πραγματεύονται διάφορες συνιστώσες της οκονομίας: Το κεφάλαιο 4 καταπιάνεται με τις τεχνολογικές εξελίξεις και με τις επιπτώσεις τους στη διανομή του εισοδήματος, συμπεριλαμβανομένης της σχέσης τους με τη δομή της αγοράς και την αντισταθμιστική δύναμη· το κε-φάλαιο 5 ασχολείται με την αγορά εργασίας και τον μεταβαλλόμενο χαρακτήρα της απασχόλησης· και το κεφάλαιο 6 με την αγορά κεφα-λαίου και με τον διαμοιρασμό του πλούτου. Σε κάθε περίπτωση, η ι-σχύς στην αγορά και αυτοί που την κατέχουν παίζουν σημαντικό ρόλο. Η συγκέντρωση του πλούτου μπορεί να μειώθηκε τον εικοστό αιώνα, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι υπήρξε και μεταφορά του ελέγχου όσον αφορά τη λήψη οικονομικών αποφάσεων. Στην αγορά εργασί-ας οι εξελίξεις τις τελευταίες δεκαετίες, κυρίως η αύξηση της «ευελι-ξίας» της αγοράς, επέφεραν μεταβίβαση εξουσίας από τους εργαζό-μενους στους εργοδότες. Η αύξηση της ισχύος των πολυεθνικών ε-ταιρειών και η απελευθέρωση του εμπορίου και των κεφαλαιαγορών έχουν ενισχύσει τη θέση των εταιρειών απέναντι σε πελάτες, εργα-ζόμενους και κυβερνήσεις. Τα κεφάλαια 7 και 8 πραγματεύονται τα ζητήματα της προοδευτικής φορολογίας και του κράτους πρόνοιας. Ορισμένα από τα προτεινόμενα μέτρα, όπως η επιστροφή σε προο-δευτικότερη φορολογία εισοδήματος, έχουν συζητηθεί ευρέως, ω-στόσο άλλα είναι λιγότερο προβλέψιμα, όπως η ιδέα ενός «συμμε-τοχικού εισοδήματος» ως θεμελίου της κοινωνικής προστασίας.

ΑΝΙΣΟΤΗΤΑ

30

Η συνήθης απάντηση στο ερώτημα «πώς μπορούμε να καταπολε-μήσουμε την αυξανόμενη ανισότητα;» είναι να συνιστούμε αυξημένες επενδύσεις στην παιδεία και στην κατάρτιση. Μιλώ συνοπτικά γι’ αυ-τά τα μέτρα, όχι επειδή τα θεωρώ ασήμαντα, αλλά επειδή έχουν συ-ζητηθεί ευρέως.3 Υποστηρίζω ασφαλώς τέτοιου είδους επενδύσεις σε οικογένειες και στην παιδεία, αλλά θα ήθελα να δώσω έμφαση σε πιο ριζοσπαστικές προτάσεις – προτάσεις οι οποίες απαιτούν να ξανα-σκεφτούμε θεμελιώδεις διαστάσεις της σύγχρονης κοινωνίας μας και να απορρίψουμε πολιτικές ιδέες που κυριάρχησαν τις τελευταίες δε-καετίες. Ως εκ τούτου, οι προτάσεις αυτές μπορεί εκ πρώτης όψεως να φαίνονται εξωπραγματικές και ανέφικτες. Γι’ αυτό τον λόγο το τρίτο μέρος είναι αφιερωμένο στις ενστάσεις που διατυπώνονται και στο να καταδειχθεί η δυνατότητα επίτευξης των προτεινόμενων μέ-τρων. Η πιο ξεκάθαρη πρόκληση είναι ότι δε διαθέτουμε τους πόρους για να εφαρμόσουμε τα απαραίτητα μέτρα. Προτού φτάσω στους δημοσιονομικούς υπολογισμούς, ωστόσο, εξετάζω τη γενικότερη α-ντίρρηση ότι υπάρχει αναπόφευκτη σύγκρουση μεταξύ των στόχων της ισότητας και της αποτελεσματικότητας. Ισχύει υποχρεωτικά ότι η αναδιανομή δημιουργεί αντικίνητρα; Αυτή η συζήτηση περί οικονο-μικής της ευημερίας και «συρρικνούμενης πίτας» είναι το θέμα του κεφαλαίου 9. Μια δεύτερη σειρά αντιρρήσεων απέναντι στις προτά-σεις υποστηρίζει: «καλές είναι, αλλά η έκταση της παγκοσμιοποίησης σήμερα σημαίνει ότι μια χώρα δεν μπορεί να εισέλθει σε τόσο ριζο-σπαστικό μονοπάτι». Αυτό το ενδεχομένως σοβαρό επιχείρημα εξε-τάζεται στο κεφάλαιο 10. Στο κεφάλαιο 11 ερχόμαστε στην «πολιτική αριθμητική» των προτάσεων: στις επιπτώσεις για τον κρατικό προϋ-πολογισμό, παίρνοντας το Ηνωμένο Βασίλειο ως συγκεκριμένο πα-ράδειγμα προς εξέταση. Ορισμένοι αναγνώστες θα αρχίσουν από εδώ. Άφησα αυτό το ζήτημα για το τέλος όχι επειδή το θεωρώ ασή-μαντο, αλλά επειδή η ανάλυση είναι αναγκαστικά πιο συγκεκριμένη ως προς τον χώρο και τον χρόνο. Τα έσοδα από τους προτεινόμενους φόρους και το κόστος των κοινωνικών μεταβιβάσεων εξαρτώνται από το θεσμικό πλαίσιο και άλλα χαρακτηριστικά μιας συγκεκριμένης

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

31

χώρας. Σκοπός μου είναι επομένως να εξηγήσω τον τρόπο με τον οποίο οι οικονομολόγοι αποτιμούν τη δυνατότητα υλοποίησης προ-τάσεων, δίνοντας ως παράδειγμα το τι μπορεί να γίνει σήμερα στο ΗΒ. Για ορισμένες από τις προτάσεις δεν είναι δυνατόν να γίνουν α-νάλογοι υπολογισμοί, αλλά προσπάθησα να δώσω μια γενική ένδει-ξη για το πώς θα επιδρούσαν στα δημόσια οικονομικά.

Τι να αναμένουμε

Το βιβλίο αυτό είναι προϊόν των προβληματισμών μου, όχι μόνο σχε-τικά με τα αίτια και τους τρόπους αντιμετώπισης της ανισότητας, αλ-λά και σε ό,τι αφορά την κατάσταση της σύγχρονης οικονομικής σκέ-ψης. Στο μυθιστόρημά της Cold Comfort Farm (1932) η Αγγλίδα συγ-γραφέας Stella Gibbons υιοθέτησε (προφανώς μεταξύ αστείου και σοβαρού) την πρακτική να σημειώνει με αστερίσκο «τα ωραιότερα χωρία» προκειμένου να βοηθήσει τον αναγνώστη που δεν ήταν βέ-βαιος «αν μια πρόταση είναι Λογοτεχνία ή […] απλώς αερολογίες».4 Είχα σκεφτεί να μιμηθώ το παράδειγμά της και να σημειώνω τα χωρία όπου αποκλίνω από τη συμβατική σοφία, ώστε οι αναγνώστες που φοβούνται τις «αερολογίες» να είναι σε εγρήγορση. Αποφάσισα να μη βάλω αυτούς τους αστερίσκους, ωστόσο οι αποκλίσεις από τις κρατούσες απόψεις επισημαίνονται. Πρέπει να τονίσω ότι δεν ισχυ-ρίζομαι πως οι προσεγγίσεις τις οποίες υιοθετώ είναι κατ’ ανάγκην ανώτερες, αλλά ότι υπάρχουν περισσότεροι από έναν τρόποι να α-σκούμε την οικονομική επιστήμη. Στο Κέιμπριτζ της Αγγλίας και στο Κέιμπριτζ της Μασσαχουσέττης έμαθα να ρωτώ «ποιος κερδίζει και ποιος χάνει;» από μια οικονομική αλλαγή ή πολιτική. Αυτό ακριβώς το ερώτημα απουσιάζει συχνά από τον σύγχρονο διάλογο στα μέσα ενημέρωσης και στις συζητήσεις για την οικονομική πολιτική που πρέ-πει να εφαρμόζουμε. Πολλά οικονομικά υποδείγματα υποθέτουν ότι η οικονομία αποτελείται από πανομοιότυπους αντιπροσωπευτικούς φορείς οι οποίοι λειτουργούν με βάση έναν πολύπλοκο μηχανισμό λήψης αποφάσεων, πλαίσιο όπου αποσιωπώνται ζητήματα διανομής

ΑΝΙΣΟΤΗΤΑ

32

και δεν αφήνεται χώρος για να εξεταστεί η δικαιοσύνη των αποτελε-σμάτων που προκύπτουν. Κατά τη γνώμη μου, πρέπει να υπάρξει χώρος γι’ αυτή τη συζήτηση. Δεν υπάρχει μόνο μία Οικονομική Επι-στήμη.

Το βιβλίο απευθύνεται στον μέσο αναγνώστη που ενδιαφέρεται για την οικονομία και την πολιτική. Η τεχνική ύλη περιορίζεται ως επί το πλείστον στις σημειώσεις, ενώ έχω περιλάβει και ένα γλωσσάριο ορισμένων από τους βασικούς όρους που χρησιμοποιώ. Υπάρχουν μερικά γραφήματα και μικρός αριθμός πινάκων. Λεπτομερείς πηγές για όλα τα διαγράμματα βρίσκονται στις Πηγές Σχημάτων στο τέλος του βιβλίου. Έχω πάντα κατά νου αυτό που έχει πει ο Στίβεν Χόκινγκ, ότι «κάθε μαθηματική εξίσωση μειώνει τους αναγνώστες στο μισό». Δεν υπάρχουν εξισώσεις στο κυρίως κείμενο, οπότε ελπίζω ότι οι αναγνώστες θα φτάσουν μέχρι το τέλος.

Μέρος πρώτο

Η διάγνωση

35

Κεφάλαιο 1

Το γενικό πλαίσιο

Το βιβλίο αυτό ασχολείται με τρόπους μείωσης της ανισότητας, και πρέπει να ξεκαθαρίσουμε από την αρχή τι ακριβώς εννοούμε και τι δεν εννοούμε με αυτό τον στόχο. Θα αρχίσω διαλύοντας μια πιθανή παρανόηση. Δεν επιδιώκω να εξαλείψω όλες τις διαφορές όσον α-φορά τα οικονομικά αποτελέσματα. Δεν αποβλέπω σε πλήρη ισότητα. Στην πραγματικότητα, ορισμένες διαφορές στις οικονομικές αμοιβές μπορεί να είναι απολύτως δικαιολογημένες. Ο σκοπός είναι μάλλον να μειωθεί η ανισότητα κάτω από το σημερινό επίπεδό της, με την πεποίθηση ότι το σημερινό επίπεδο ανισότητας είναι υπερβολικά με-γάλο. Έχω διατυπώσει αυτή την πρόταση σκοπίμως ως κατεύθυνση προς την οποία πρέπει να κινηθούμε και όχι ως τελικό προορισμό στον οποίο πρέπει να φτάσουμε. Οι αναγνώστες μπορεί να διαφω-νούν ως προς το πόση ανισότητα είναι αποδεκτή και ταυτόχρονα να συμφωνούν ότι το σημερινό επίπεδο είναι μη ανεκτό ή μη διατηρή-σιμο.

Σ’ αυτό το κεφάλαιο διερευνώ τους λόγους για τους οποίους πρέ-πει να ανησυχούμε για την ανισότητα και για τη σχέση της με τις υ-ποκείμενες κοινωνικές αξίες. Κατόπιν ρίχνω μια πρώτη ματιά στα ε-μπειρικά δεδομένα. Πόσο άνισες είναι οι κοινωνίες μας; Πόσο έχει αυξηθεί η ανισότητα; Από τη στιγμή ωστόσο που θα δούμε την ευρύ-

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Η ΔΙΑΓΝΩΣΗ

36

τερη εικόνα, είναι απαραίτητο να ερευνήσουμε βαθύτερα. Τι ακριβώς περιλαμβάνεται στα στατιστικά δεδομένα και τι λείπει από αυτά; Ποιος βρίσκεται πού στην κατανομή;

Ανισότητα ως προς τις ευκαιρίες και ανισότητα ως προς τα αποτελέσματα

Ακούγοντας τον όρο «ανισότητα» πολλοί σκέφτονται ότι συνδέεται με τη διασφάλιση «ισότητας ευκαιριών». Η φράση αυτή περιλαμβά-νεται συχνά σε πολιτικές ομιλίες, κομματικές διακηρύξεις και στη ρη-τορική προεκλογικών εκστρατειών. Πρόκειται για ισχυρό σύνθημα, βαθιά ριζωμένο στην ιστορία. Στο κλασικό δοκίμιό του Equality ο Richard Tawney υποστήριξε ότι όλοι οι άνθρωποι πρέπει να είναι «εξίσου ικανοί να αξιοποιήσουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις δυνατότητες που διαθέτουν». Στην πρόσφατη οικονομική βιβλιογρα-φία, μετά το έργο του John Roemer, οι παράγοντες που καθορίζουν τα οικονομικά αποτελέσματα διακρίνονται σ’ αυτούς οι οποίοι οφεί-λονται σε «περιστάσεις» που ξεφεύγουν από τον προσωπικό έλεγχο, όπως το οικογενειακό υπόβαθρο, και σε «προσπάθεια» για την οποία μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνο το άτομο. Η ισότητα ευκαιριών επι-τυγχάνεται όταν οι πρώτες μεταβλητές –οι περιστάσεις– δεν παίζουν κανέναν ρόλο στον καθορισμό του αποτελέσματος. Αν ορισμένοι είναι πιο επιμελείς στο σχολείο, περνούν τις εξετάσεις τους και εισέρ-χονται στην ιατρική σχολή, τότε μέρος τουλάχιστον του υψηλότερου μισθού τους ως γιατρών (αλλά όχι απαραιτήτως όλος) μπορεί να α-ποδοθεί στην προσπάθεια. Αν, από την άλλη, η εισαγωγή τους στην ιατρική σχολή εξασφαλίστηκε λόγω της επιρροής των γονιών τους (επειδή, για παράδειγμα, προτιμήθηκαν τα παιδιά αποφοίτων), τότε υπάρχει ανισότητα ευκαιριών.1

Η έννοια της ισότητας ευκαιριών είναι ελκυστική. Σημαίνει ωστό-σο ότι η ανισότητα ως προς τα αποτελέσματα δεν έχει σχέση; Κατά τη γνώμη μου, η απάντηση είναι «όχι». Η ανισότητα ως προς τα απο-τελέσματα εξακολουθεί να είναι σημαντική, ακόμα και για εκείνους

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

37

που ενδιαφέρονται πρωτίστως για «παιχνίδι με ίσους όρους». Για να κατανοήσουμε τους λόγους, πρέπει πρώτα να επισημάνουμε τη δια-φορά ανάμεσα στις δύο έννοιες. Η ανισότητα ως προς τις ευκαιρίες είναι ουσιαστικά έννοια ex ante –όλοι πρέπει να έχουν ίδιο σημείο αφετηρίας– ενώ η αναδιανεμητική δραστηριότητα ασχολείται σε με-γάλο βαθμό με τα ex post αποτελέσματα. Όσοι πιστεύουν ότι η ανι-σότητα ως προς τα αποτελέσματα είναι μη σχετική θεωρούν αδικαι-ολόγητη την ανησυχία για τα ex post αποτελέσματα και πιστεύουν ότι, εφόσον έχει εξασφαλιστεί ότι ο αγώνας της ζωής διεξάγεται με ίσους όρους για όλους, δεν πρέπει να εξετάζουμε τα αποτελέσματα. Αυτό κατά τη γνώμη μου είναι λάθος για τρεις λόγους.

Πρώτον, οι περισσότεροι άνθρωποι θα θεωρούσαν απαράδεκτη την πλήρη αδιαφορία για ό,τι συμβαίνει αφού δοθεί το σήμα εκκίνη-σης. Μπορεί κάποιος να προσπάθησε αλλά να ήταν άτυχος. Ας υπο-θέσουμε ότι κάποιοι καταλήγουν στη φτώχεια λόγω ατυχούς συγκυ-ρίας. Σε οποιαδήποτε κοινωνία χαρακτηρίζεται από σχετική ανθρω-πιά θα τους δοθεί βοήθεια. Πολλοί μάλιστα πιστεύουν ότι αυτή η βοήθεια πρέπει να τους δοθεί χωρίς να προηγηθεί κάποια έρευνα σχετικά με τους λόγους για τους οποίους αντιμετωπίζουν δυσκολίες. Όπως επισημαίνουν οι οικονομολόγοι Ravi Kanbur και Adam Wagstaff, θα ήταν ηθικώς απαράδεκτο «η προσφορά μιας σούπας να εξαρτάται από το αν θα εκτιμήσουμε αν ήταν οι συγκυρίες ή η προσπάθεια που οδήγησαν το άτομο […] στην ουρά για ένα πιάτο σούπα».2 Ο πρώτος λόγος λοιπόν για τον οποίο έχουν σημασία τα αποτελέσματα είναι ότι δεν μπορούμε να αγνοήσουμε εκείνους για τους οποίους το αποτέλεσμα είναι δυσχέρεια – ακόμα και αν υπήρχε ex ante ισότητα ευκαιριών.

Αλλά η σημασία των αποτελεσμάτων πηγαίνει ακόμα βαθύτερα και μας οδηγεί στον δεύτερο λόγο για τον οποίο έχει σημασία η ανι-σότητα ως προς τα αποτελέσματα. Πρέπει να διακρίνουμε μεταξύ α-νταγωνιστικής και μη ανταγωνιστικής ισότητας ευκαιριών. Η τελευ-ταία διασφαλίζει σε όλους ίσες ευκαιρίες προκειμένου να εκπληρώ-σουν τα ξεχωριστά σχέδια που έχουν για τη ζωή τους. Για να χρησι-

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Η ΔΙΑΓΝΩΣΗ

38

μοποιήσουμε ένα σχετικό παράδειγμα από τον αθλητισμό, όλοι έχουν τη δυνατότητα να αποκτήσουν πιστοποίηση κολυμβητικής ικανότητας. Αντίθετα, ανταγωνιστική ισότητα ευκαιριών σημαίνει απλώς ότι όλοι έχουμε ίσες ευκαιρίες να συμμετάσχουμε σε έναν αγώνα –για παρά-δειγμα, σε έναν αγώνα κολύμβησης– με άνισα έπαθλα. Σ’ αυτή την πιο συνήθη περίπτωση υπάρχουν ex post άνισες επιβραβεύσεις, κι εδώ ακριβώς υπεισέρχεται η έννοια της ανισότητας ως προς τα απο-τελέσματα. Αυτή καθαυτήν η ύπαρξη μιας κατεξοχήν άνισης κατανο-μής των επάθλων μάς οδηγεί να δίνουμε τόσο βάρος στη διασφάλι-ση ενός δίκαιου αγώνα. Και η διάρθρωση των επάθλων είναι σε μεγάλο βαθμό κοινωνικά δομημένη. Οι ρυθμίσεις που υιοθετούμε σε επίπεδο οικονομίας και κοινωνίας καθορίζουν αν ο νικητής παίρνει ένα στεφάνι ή 3 εκατομμύρια δολάρια (το πρώτο βραβείο στο τουρ-νουά Open Tennis των ΗΠΑ το 2014). Ο προσδιορισμός της δομής των επάθλων είναι το κύριο μέλημα αυτού του βιβλίου.

Τέλος, ο τρίτος λόγος για τον οποίο μας ενδιαφέρει η ανισότητα ως προς τα αποτελέσματα είναι ότι επηρεάζει άμεσα την ισότητα των ευκαιριών – για την επόμενη γενιά. Τα σημερινά ex post αποτελέσμα-τα διαμορφώνουν ex ante τους όρους του παιχνιδιού αύριο: οι επω-φελούμενοι από την ανισότητα ως προς τα αποτελέσματα σήμερα μπορούν να μεταβιβάσουν ένα άδικο πλεονέκτημα στα παιδιά τους αύριο. Η ανησυχία για τις άνισες ευκαιρίες και για την περιορισμένη κοινωνική κινητικότητα έχει ενταθεί λόγω του ότι οι κατανομές εισο-δήματος και πλούτου έχουν γίνει πιο άνισες. Αυτό οφείλεται στο γε-γονός ότι η επίδραση του οικογενειακού υπόβαθρου στα αποτελέ-σματα εξαρτάται αφενός από το πόσο ισχυρή είναι η σχέση μεταξύ υπόβαθρου και αποτελεσμάτων και αφετέρου από το μέγεθος της ανισότητας μεταξύ οικογενειακών υπόβαθρων. Η ανισότητα ως προς τα αποτελέσματα στη σημερινή γενιά είναι πηγή του άδικου πλεονε-κτήματος που μεταβιβάζεται στην επόμενη γενιά. Αν μας ενδιαφέρει η ισότητα ως προς τις ευκαιρίες αύριο, πρέπει να μας ενδιαφέρει η ανισότητα ως προς τα αποτελέσματα σήμερα.

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

39

Λειτουργικό και εγγενές ενδιαφέρον για την ανισότητα

Η μείωση της ανισότητας ως προς τα αποτελέσματα έχει επομένως σημασία ακόμα και για εκείνους που έχουν ως τελικό στόχο την ισό-τητα των ευκαιριών. Είναι μέσο που εξυπηρετεί έναν σκοπό. Κατά τον ίδιο τρόπο σημαντικά βιβλία όπως το The Price of Inequality του Joseph Stiglitz και το The Spirit Level των Kate Pickett και Richard Wilkinson αναγνωρίζουν άλλους λειτουργικούς λόγους για τους ο-ποίους πρέπει να μας ενδιαφέρει η ανισότητα ως προς τα αποτελέ-σματα.3 Υποστηρίζουν ότι πρέπει να μειώνουμε την ανισότητα ως προς τα αποτελέσματα επειδή έχει αρνητικές επιπτώσεις για τη σημε-ρινή κοινωνία· αποδίδουν στην αυξημένη ανισότητα την έλλειψη κοινωνικής συνοχής, την αυξημένη εγκληματικότητα, τα προβλήματα υγείας, την εφηβική εγκυμοσύνη, την παχυσαρκία και ένα ολόκληρο φάσμα κοινωνικών προβλημάτων. Οι πολιτικοί επιστήμονες διαπι-στώνουν αμφίδρομη σχέση μεταξύ εισοδηματικής ανισότητας και ε-πιρροής του χρήματος στα αποτελέσματα δημοκρατικών εκλογών και κάνουν λόγο για «χορό ιδεολογίας και άνισης κατανομής πλούτου» («dance of ideology and unequal riches»).4 Οι οικονομολόγοι συνδέ-ουν την επιδεινούμενη οικονομική απόδοση με την αυξημένη ανισό-τητα. Στην ομιλία της στις Ετήσιες Συνόδους του ΔΝΤ και της Παγκό-σμιας Τράπεζας το 2012 η Κριστίν Λαγκάρντ έκανε λόγο για «τρίτο ορόσημο: ανισότητα και ποιότητα της μεγέθυνσης στον μελλοντικό κόσμο μας». Συνέχισε λέγοντας ότι «από τις πρόσφατες έρευνες του ΔΝΤ συνάγεται ότι η άμβλυνση της ανισότητας συνδέεται με μεγαλύ-τερη μακροοικονομική σταθερότητα και περισσότερο βιώσιμη οικονο-μική ανάπτυξη». Το εύρος των ωφελειών που απορρέουν από τη μεί-ωση της ανισότητας μπορεί να συζητηθεί εκτενώς, και επανέρχομαι στη σχέση μεταξύ ανισότητας και οικονομικής απόδοσης στο κεφάλαιο 9.

Τα επιχειρήματα υπέρ της μείωσης της ανισότητας δεν εξαρτώνται, ωστόσο, αποκλειστικά από το γεγονός ότι αυτή έχει δυσμενείς επι-πτώσεις όπως αυτές που περιγράψαμε παραπάνω. Υπάρχουν εγγενείς λόγοι που μας κάνουν να πιστεύουμε ότι η σημερινή έκταση της ανι-

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Η ΔΙΑΓΝΩΣΗ

40

σότητας είναι υπερβολική. Οι λόγοι αυτοί μπορούν να διατυπωθούν στο πλαίσιο μιας ευρύτερης θεωρίας περί δικαιοσύνης. Οι οικονομο-λόγοι που έγραφαν γι’ αυτά τα ζητήματα πριν από εκατό χρόνια ήταν φυσικό να σκέφτονται με όρους της θεωρίας του ωφελιμισμού. Εξο-μοιώνοντας την ατομική ευημερία με το επίπεδο χρησιμότητας που αποδίδεται σε κάθε άτομο υποστήριξαν ότι η υπερβολική ανισότητα μείωνε το άθροισμα της συνολικής χρησιμότητας, αφού η αξία μιας πρόσθετης μονάδας εισοδήματος (ή οικονομικών πόρων γενικότερα) ήταν χαμηλότερη για τον εύπορο. Κατά τη διατύπωση του Hugh Dalton, Βρετανού οικονομολόγου και μεταπολεμικού υπουργού Οι-κονομικών των Εργατικών, η μεταβίβαση μίας λίρας από έναν πλού-σιο σε έναν λιγότερο εύπορο θα μείωνε, αν όλα τα υπόλοιπα μεγέθη παρέμεναν αμετάβλητα, την ανισότητα και θα αύξανε το άθροισμα της συνολικής κοινωνικής ευημερίας.5

Η θεωρία του ωφελιμισμού έχει επικριθεί έντονα, κυρίως επειδή ασχολείται αποκλειστικά με το άθροισμα των ατομικών χρησιμοτήτων και, όπως λέει ο Amartya Sen, «αδιαφορεί πλήρως για τη διαπροσω-πική κατανομή αυτού του αθροίσματος. Αυτό την καθιστά ιδιαίτερα ακατάλληλη προσέγγιση για τη μέτρηση ή την αξιολόγηση της ανισό-τητας».6 Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο εφαρμόζονται οι διανεμητικές σταθμίσεις κατά τον υπολογισμό της ανισότητας, όπου μεγαλύτερη βαρύτητα δίνεται σ’ αυτούς που βρίσκονται σε μειονεκτικότερη θέση. Αυτές οι διανεμητικές σταθμίσεις ενσωματώνουν τις κοινωνικές αξί-ες μας όσον αφορά την αναδιανομή και αποτελούν την εγγενή βάση του ενδιαφέροντός μας για την ανισότητα. Ποιες ακριβώς πρέπει να είναι αυτές οι σταθμίσεις είναι ζήτημα ως προς το οποίο οι άνθρωποι έχουν διαφορετικές απόψεις, όπως βλέπουμε από το «πείραμα του τρύπιου κουβά», το οποίο περιέγραψε ο οικονομολόγος Arthur Okun. O Okun αναρωτήθηκε τι θα συνέβαινε αν μέρος της μίας λίρας που μεταβίβαζε ο Dalton χανόταν στην πορεία. Από την απάντηση στο ερώτημα ο Okun συμπέραινε πόσο βάρος θα έπρεπε να δοθεί στο εισόδημα του ατόμου που παίρνει τη λίρα, σε σύγκριση με εκείνο του ατόμου που τη δίνει, προκειμένου να δικαιολογηθεί η μεταβίβαση. Αν

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

41

η μισή μεταβίβαση χανόταν από τον τρύπιο κουβά, τότε θα έπρεπε να δώσουμε διπλάσια βαρύτητα στο εισόδημα του παραλήπτη σε σύ-γκριση με το αντίστοιχο του δότη. Αυτοί που δίνουν μεγαλύτερη βα-ρύτητα στους φτωχότερους παραλήπτες θα προτιμούσαν μεγαλύτε-ρη αναδιανομή· αυτοί θα προχωρούσαν σε μεγαλύτερη μείωση της ανισότητας. Οριακά, όλο το βάρος θα δινόταν στους λιγότερο εύπο-ρους, θέση που συνδέεται συχνά με τη Θεωρία της δικαιοσύνης του John Rawls, αν και αυτή η οριακή περίπτωση κάθε άλλο παρά αποτυ-πώνει το εύρος της θεωρίας του Rawls.7

Η ροουλσιανή θέση υπέρ των λιγότερο προνομιούχων μπορεί να ηχεί αρκετά ριζοσπαστική. Ωστόσο, δεν απέχει πολύ από τις δηλώσεις πολιτικών οι οποίοι τάσσονται υπέρ περικοπών της φορολογίας ει-σοδήματος με το σκεπτικό ότι έτσι θα τονωνόταν η οικονομική δρα-στηριότητα και ως εκ τούτου θα αυξάνονταν τα έσοδα που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιηθούν για να αυξηθούν τα εισοδήματα των φτωχότερων από μας. Όπως δείχνει το παραπάνω επιχείρημα, δεν υπάρχει τίποτε το εγγενώς εξισωτικό στον ροουλσιανό αντικειμενικό στόχο. Η μεγιστοποίηση της ευημερίας των λιγότερο προνομιούχων μπορεί να καταλήγει σε μεγάλη ανισοκατανομή. Πιο ριζοσπαστικός από τον Rawls ήταν υπό αυτή την έννοια ο Πλάτων, ο οποίος υπο-στήριζε την άποψη ότι κανείς δεν επιτρέπεται να είναι περισσότερο από τέσσερις φορές πλουσιότερος από το φτωχότερο μέλος της κοι-νωνίας.8 Σύμφωνα με αυτή την εξισωτική άποψη, η ανισότητα έχει σημασία λόγω της απόστασης μεταξύ πλουσίων και φτωχών, και μπορεί αυτό να είναι επιχείρημα για δράση ακόμα και όπου δεν υ-πάρχει όφελος για τους φτωχότερους.

Η Θεωρία της δικαιοσύνης του Rawls άνοιξε μια μεγάλη διαμάχη μεταξύ των ηθικών φιλοσόφων σχετικά με τη φύση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Ιδιαίτερη σημασία έχει εδώ το γεγονός ότι ο Rawls δια-τυπώνει τις αρχές της δικαιοσύνης σε σχέση με την πρόσβαση σε «βασικά αγαθά»: «πράγματα τα οποία υποθέτουμε ότι επιθυμεί ένα ορθολογικό άτομο ανεξαρτήτως του τι μπορεί να θέλει επιπλέον», τα οποία συγκαταριθμούνται σε ευρείες κατηγορίες όπως «τα δικαιώ-

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Η ΔΙΑΓΝΩΣΗ

42

ματα, οι ελευθερίες και οι ευκαιρίες, το εισόδημα και ο πλούτος».9 Όπως έχει υποστηρίξει ο Sen, αυτό μας πάει αρκετά πέρα από τον ωφελιμισμό αλλά δε φτάνει μέχρι του σημείου να εξετάσει τις «ευ-ρείες διαφορές που έχουν [οι άνθρωποι] όσον αφορά τη δυνατότητά τους να μετατρέπουν τα πρωταρχικά αγαθά σε μια καλή ζωή».10

Ο Sen υποστηρίζει ότι πρέπει να περάσουμε από τα βασικά αγα-θά σε «ικανότητες» (capabilities), ορίζοντας την κοινωνική δικαιο-σύνη σε συνάρτηση με τις ευκαιρίες που παρέχει στα άτομα να επι-τελέσουν ορισμένες λειτουργίες. Η προσέγγιση αυτή διαφέρει από την προσέγγιση του Rawls από δύο απόψεις. Επικεντρώνεται στο τι μπορούν να κάνουν τα αγαθά για άτομα που βρίσκονται υπό συγκε-κριμένες συνθήκες, λαμβάνοντας υπόψη, για παράδειγμα, ότι άτομα με αναπηρίες μπορεί να επωμίζονται μεγαλύτερο κόστος μετάβασης στην εργασία σε σχέση με τους αρτιμελείς. Ασχολείται όχι μόνο με τα αποτελέσματα που επιτυγχάνονται, αλλά και με το φάσμα των ευκαιριών, τις οποίες ο Sen θεωρεί ουσιώδες στοιχείο της προσω-πικής ελευθερίας (εξού και ο τίτλος του βιβλίου του Development as Freedom).11 Στην πράξη, η προσέγγιση των ικανοτήτων (capability approach) διεύρυνε τις διαστάσεις της υπό εξέταση κοινωνικής και οικονομικής απόδοσης, επηρεάζοντας κυρίως τον Δείκτη Ανθρώπι-νης Ανάπτυξης τον οποίο εισήγαγε πριν από είκοσι πέντε χρόνια ο Mahbub ul Haq (ο δείκτης κατατάσσει τις χώρες ανάλογα με το επί-πεδο ανάπτυξής τους εξετάζοντας το επίπεδο εκπαίδευσης και το προσδόκιμο ζωής καθώς και το εισόδημα).12 Από τη δική μας σκοπιά, η προσέγγιση των ικανοτήτων μάς επαναφέρει στους λειτουργικούς λόγους ενδιαφέροντος για την ανισότητα των οικονομικών πόρων, αλλά πλέον εντός ενός συνεκτικού πλαισίου αρχών δικαιοσύνης.13 Σ’ αυτό το πλαίσιο το εισόδημα είναι μία μόνο διάσταση, και οι εισο-δηματικές διαφορές μεταξύ των ατόμων πρέπει να ερμηνεύονται λαμβανομένων υπόψη των διαφορετικών συνθηκών υπό τις οποίες τα άτομα αυτά λειτουργούν και των συνακόλουθων ευκαιριών που αυτά έχουν. Παραμένει όμως το γεγονός ότι οι οικονομικοί πόροι που έχουμε καταφέρει να δημιουργήσουμε είναι μείζων πηγή αδικί-

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

43

ας. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο επικεντρώνομαι εδώ στην οικονομική διάσταση της ανισότητας.

Τι έχουν όμως να πουν για την ανισότητα οι οικονομολόγοι;

Οικονομολόγοι και εισοδηματική ανισότητα

Πριν από δύο δεκαετίες περίπου εκφώνησα την προεδρική ομιλία μου στη Βασιλική Οικονομική Εταιρεία (Royal Economic Society) με τίτλο «Bringing Income Distribution in from the Cold» («Ξαναβάζοντας στο παιχνίδι τη διανομή του εισοδήματος»).14 Ο τίτλος είχε επιλεγεί για να υπογραμμίσει ότι το ζήτημα της εισοδηματικής ανισότητας είχε περι-θωριοποιηθεί στην οικονομική επιστήμη. Το θέμα είχε αγνοηθεί για μεγάλο διάστημα τον εικοστό αιώνα, ενώ κατά τη γνώμη μου θα έ-πρεπε να είναι κεντρικό στην οικονομική ανάλυση. Άρχισα εκείνη την ομιλία παραθέτοντας τον Dalton, ο οποίος είχε εκφράσει την ίδια α-νησυχία νωρίτερα τον ίδιο αιώνα λέγοντας ότι ως φοιτητής είχε εν-διαφερθεί ιδιαίτερα για την κατανομή του εισοδήματος: «Βαθμηδόν παρατήρησα, ωστόσο, ότι οι περισσότερες “θεωρίες κατανομής” α-σχολούνταν σχεδόν εξολοκλήρου με την κατανομή μεταξύ “συντελε-στών παραγωγής”». «Η κατανομή μεταξύ ατόμων», συνέχιζε, «πρό-βλημα πιο άμεσου και προφανούς ενδιαφέροντος, είτε απουσίαζε παντελώς από τα συγγράμματα είτε αντιμετωπιζόταν ακροθιγώς, σαν να υπονοούνταν ότι δεν έθετε κανένα ζήτημα το οποίο δε θα μπορού-σε να απαντηθεί είτε με γενικές διαπιστώσεις για τους συντελεστές παραγωγής ή με επίπονες και ανιαρές στατιστικές έρευνες, τις οποίες οι καθηγητές οικονομικής θεωρίας άφηναν ευχαρίστως στους λιγό-τερο άξιους».15 Το ίδιο εξακολουθούσε να ισχύει όταν ανασκόπησα τη βιβλιογραφία της οικονομικής επιστήμης τη δεκαετία του 1990. Περιγράφοντας την ιστορία της οικονομικής σκέψης στο ζήτημα της κατανομής του εισοδήματος, ο Agnar Sandmo παρατηρεί ότι «η σύν-δεση μεταξύ κατανομής πόρων και κατανομής του εισοδήματος δεν έτυχε μεγάλης προσοχής στη σύγχρονη θεωρία περί γενικής ισορρο-πίας· στη σημαντική παρουσίαση της θεωρίας από τον Gerard Debreu

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Η ΔΙΑΓΝΩΣΗ

44

[οικονομολόγο που έχει τιμηθεί με Βραβείο Νόμπελ], ο όρος “κατα-νομή” δεν εμφανίζεται ούτε στο ευρετήριο». Κατόπιν επισημαίνει ότι η οικονομική θεωρία έχει αρχίσει «να καλύπτει το κενό που έχει προ-κύψει λόγω της παράλειψης προσδιορισμού της εισοδηματικής κατα-νομής. Αλλά αυτή η παράλειψη εξακολουθεί να είναι εμφανής στα εισαγωγικά συγγράμματα και στα βιβλία μικροοικονομικής θεωρί-ας».16 Μια ματιά στα σημερινά ευπώλητα συγγράμματα δείχνει ότι η δομή παραμένει κατά πολύ η ίδια όπως και στο παρελθόν, και η ανά-λυση της ανισότητας εξακολουθεί να εξετάζεται ξεχωριστά από τα κεντρικά κεφάλαια για την παραγωγή και τη μακροοικονομία. Για παράδειγμα, το Principles of Microeconomics του Greg Mankiw, καθη-γητή στο Χάρβαρντ, περιέχει ένα εξαιρετικό κεφάλαιο με τίτλο «Εισο-δηματική ανισότητα και φτώχεια», το οποίο όμως δε συνδέεται καθό-λου με τα προηγούμενα κεφάλαια (ούτε με τον συνοδευτικό τόμο Principles of Macroeconomics). Πιο αποκαλυπτικό είναι ίσως το γεγο-νός ότι, στη συνοπτική εκδοχή του βιβλίου, στο Essentials of Econom-ics, το κεφάλαιο περί ανισότητας παραλείπεται, και το κριτήριο είναι, για να παραθέσω τον συγγραφέα, «να δοθεί έμφαση στην ύλη την οποία οι φοιτητές πρέπει να βρίσκουν –και βρίσκουν– ενδιαφέρουσα όσον αφορά τη μελέτη της οικονομίας».17 Προφανώς, η ανισότητα δεν πληροί τις προϋποθέσεις.18

Απ’ αυτό συμπεραίνουμε ότι τα ζητήματα διανομής δεν είναι κε-ντρικού ενδιαφέροντος για τους οικονομολόγους. Όντως, ορισμένοι οικονομολόγοι θεωρούν ότι το οικονομικό σινάφι δεν πρέπει να α-σχολείται καθόλου με την ανισότητα. Την άποψη αυτή έχει εκφράσει σθεναρά ο βραβευμένος με Νόμπελ Robert Lucas του Πανεπιστημίου του Σικάγου: «Από τις τάσεις που είναι επιζήμιες για την υγιή οικονο-μική επιστήμη η πιο ελκυστική, και κατά τη γνώμη μου η πιο δηλητη-ριώδης, είναι να επικεντρώνουμε την προσοχή μας σε ζητήματα δια-νομής. […] Η δυνατότητα βελτίωσης της ζωής των φτωχών με την ε-ξεύρεση διαφορετικών τρόπων διανομής της τρέχουσας παραγωγής δεν είναι τίποτε μπροστά στην εμφανώς απεριόριστη δυνατότητα αύξησης της παραγωγής».19