ALDO ROSSI · συγκαταλέγεται ο Ιταλός Aldo Rossi. Από τα χρόνια...

200

ALDO ROSSIΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙA ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗΣ

Η περίοδος μετά τον Μοντερνισμό αποκτά ταυτότητα και ονομασία

από τον Γάλλο φιλόσοφο Jean-François Lyotard, ο οποίος, στο

βιβλίο του Η Μεταμοντέρνα κατάσταση αναφέρεται σε μια

ιστορική συγκυρία αβεβαιότητας και πολυπλοκότητας. Η

μεταμοντέρνα εποχή φανερώνει έντονες κοινωνικές τάσεις

αλλαγής κατεύθυνσης, οι οποίες τροφοδοτούνται από την

απαίτηση να εκμηδενιστεί η τεχνολογική αμετροέπεια του

Μοντερνισμού. Ο πόθος για τον θάνατο του Μοντερνισμού

μεταφέρεται στη γλώσσα με τη χρήση του πρώτου συνθετικού

«μετά-», το οποίο θα σηματοδοτήσει το οριστικό τέλος μιας

εποχής. Έτσι, γεννιέται η νοσταλγία για έναν «Προ-μοντερνισμό»,

ως απάντηση στο δυτικό οικοδόμημα του α΄ μισού του 20ού αιώνα.

Αυτή η κριτική επί των θεσμών σε ηθικό, νομικό και πολιτικό

επίπεδο είναι η αρχή μετατόπισης της δυτικής σκέψης σε ένα πεδίο

πολυσημίας, ετερογένειας και αποσπασματικότητας. Η νέα

πραγματικότητα είναι διάσπαρτη ιδεολογικά, θεσμικά και

οικονομικά.

Μια τέτοια κατάσταση σύγχυσης απαιτεί πυξίδες

προσανατολισμού, όπως είναι η ερμηνεία. To context (το

συγκείμενο) –ο περιβάλλων χώρος του κειμένου– είναι κατά τον

Derrida ο χώρος στον οποίο διαμορφώνεται η ερμηνεία ενός

κειμένου, όπως ο χώρος του χαρτιού που φιλοξενεί τις σημειώσεις

μας γύρω από ένα κείμενο. Το κείμενο υπόκειται σε πολλαπλές

δυνατότητες ερμηνείας και συνεπώς είναι η αφετηρία μιας

201

ενεργής πολιτισμικής κατάστασης, στην οποία συνυπάρχουν το

υποκείμενο και η ερμηνεία. Κατά συνέπεια, δεν υπάρχει ποτέ ένα

κείμενο, δηλαδή μία αφήγηση1. Οι ερμηνείες του κειμένου

παράγουν πολλές ιστορίες. Αντιστοίχως, ένα έργο τέχνης δεν είναι

ποτέ ένα. Οι πολλαπλές ερμηνείες του το καθιστούν πολυσημαίνον.

Στο β΄ μισό του 20ού αιώνα, η πολυσημία αποτέλεσε ένα μέσο

ανακούφισης για τους αρχιτέκτονες, όταν έπρεπε με το υπόβαθρο

του Μοντερνισμού –τον κάνναβο– να παραγάγουν έννοιες που θα

στρέφονταν εναντίον του. Η δυνατότητα μετασχηματισμού

νοήματος σύμφωνα με το ερμηνευτικό βλέμμα του παραλήπτη

καθίσταται το άλλοθι αλλοίωσης του κάνναβου, αφού οι μορφές

202

φαινομενικά δεν έχουν λογική καταγωγή και κατανοητό περιεχόμενο. Το

παράλογο και το αμφίσημο παρέχουν μεγάλο βαθμό ελευθερίας σε όλους

όσοι επιθυμούν να μην εκδηλωθούν ιδεολογικά και ν’ αφήσουν

ασχολίαστη την κοινωνική κατάσταση της εποχής τους. Ως εκ τούτου,

είναι το ασφαλέστερο λεξιλόγιο που μπορεί να χρησιμοποιεί ο

αρχιτέκτονας προκειμένου να διατηρεί την ιδεολογική ανωνυμία του και

συγχρόνως να εμφανίζεται ως πρωτοπόρος.

Στους αρχιτέκτονες, οι οποίοι επέλεξαν να διατηρούν σταθερά διακριτή

τη μορφή του κάνναβου, αναζητώντας την ελευθερία εντός της σταθερής

γεωμετρίας αντί των παρορμητικών μορφολογικών εκρήξεων,

203

204

Aldo ROSSI La città e la periferia

Casabella, ν. 253 Ιούλιος 1961

συγκαταλέγεται ο Ιταλός Aldo Rossi. Από τα χρόνια των

σπουδών του στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Πολυτεχνείου

του Milano, η πορεία του Rossi θα σχετιστεί περισσότερο με τη

λογοτεχνία, τη φιλοσοφία και την κοινωνική καθημερινότητα

παρά με την επιστημονική γνώση που παρέχει η εκπαιδευτική

διαδικασία. Η επαφή του με σημαίνουσες προσωπικότητες της

αρχιτεκτονικής, όπως ο Ignazio Gardella (1905-1999), ο Marco

Zanuso (1916-2001), ο Ernesto Nathan Rogers (1909-1969), ο

Ludovico Quaroni (1911-1987) και ο Carlo Aymonino (1926-2010),

αλλά και η συστηματική ενασχόλησή του με το περιοδικό

Casabella-Continuità θα του προσφέρουν τη δυνατότητα να

βρίσκεται στο κέντρο των θεωρητικών προβληματισμών και

των μορφολογικών εξελίξεων της αρχιτεκτονικής.

Τριάντα πέντε ετών, το 1966, δημοσιεύει το βιβλίο Η

αρχιτεκτονική της πόλης2, στο οποίο πραγματεύεται με

εξαιρετική ωριμότητα τη σχέση μεταξύ της ανάπτυξης του

αστικού ιστού και της αρχιτεκτονικής. Σύμφωνα με τον Rossi,

η πόλη συνιστά το κατεξοχήν ανθρώπινο αντικείμενο: Είναι

ένα αρχιτεκτονικό έργο, ένα σύνολο στοιχείων που συνθέτουν

την εικόνα μιας χωροχρονικής κατασκευής, η οποία

εξελίσσεται και μεταμορφώνεται παράλληλα με τον πολιτισμό,

την κοινωνία και τη φύση. Η πόλη είναι μια fabbrica3, δηλαδή

ένα οικοδόμημα που αναπτύσσεται στον χρόνο. Ο χρόνος για

τον Rossi δίνει στην πόλη που «μεγαλώνει επάνω στον εαυτό

205

της» τη δυνατότητα να συγκεκριμενοποιεί και να μεταβάλλει τα

στοιχεία της αρχικής κατασκευής της:

Η μορφή της πόλης είναι πάντα η μορφή μιας

εποχής και στη μορφή μιας πόλης

συνυπάρχουν πολλές εποχές. Ακόμα και στη

διάρκεια της ζωής ενός ανθρώπου η πόλη

γύρω του αλλάζει όψη και οι αναφορές σ’

αυτήν δεν είναι πάντα ίδιες4.

Δεδομένου ότι οι εικόνες της πόλης αποτελούν αντανάκλαση

των υλικών και πνευματικών τάσεών της, ο Rossi χρησιμοποιεί την

παρατήρηση και τη λογική, προκειμένου να ταξινομήσει

επιστημονικά τις μορφές και εν συνεχεία να οδηγηθεί σε

συμπεράσματα για την πολιτισμική διάρθρωση του αστικού

χώρου. Κατά τον Rossi, στόχος της αρχιτεκτονικής δεν είναι η

εκπλήρωση μιας επικοινωνιακής λειτουργίας. Η αρχιτεκτονική

μπορεί να επενεργεί στον παραλήπτη με αυτό που δεν φαίνεται:

Όπως σ’ έναν πίνακα του de Chirico ή του Pollock, η εικόνα

διαμεσολαβεί ανάμεσα στον θεατή και στο αόρατο –σε αυτό που

δεν δείχνεται–, έτσι και ο Rossi διατείνεται ότι οι συντακτικές

αρχές της αρχιτεκτονικής σκεπάζονται από τις μορφές και

κρύβονται στον τύπο:

206

Μπορούμε να πούμε ότι ο τύπος είναι η ίδια η

ιδέα της αρχιτεκτονικής· αυτό που βρίσκεται

πιο κοντά στην ουσία της, δηλαδή αυτό που,

παρ’ όλες τις αλλαγές, επιβάλλεται πάντα στο

«συναίσθημα και στη λογική» ως η βασική

αρχή της αρχιτεκτονικής και της πόλης5.

Ο τύπος, ενώ ως πρωτογενής αιτία μπορεί ν’ αποτελεί

γεννήτρια άπειρων μορφών, δεν συγκεκριμενοποιείται σε μία

μορφή6. Ο τύπος είναι ο κανόνας που παραμένει στην επανάληψη

ανόμοιων μορφών. Τα ίχνη του αποτελούν εσωτερικά συστατικά

του εννοιολογικού πυρήνα της μορφής7.

Ο τύπος λειτουργεί ως εργαλείο ομαδοποίησης και ταξινόμησης

μορφικά ανόμοιων στοιχείων. Η διαφορά ανάμεσα στην ιδέα και

στον τύπο εκδηλώθηκε κατ’ αρχάς στην αριστοτελική σκέψη και

έπειτα τροφοδότησε κατ’ επανάληψη πληθώρα μελετών σε πολλά

επιστημονικά πεδία. Ο αρχιτεκτονικός τύπος δεν εξαρτάται από

την κλίμακα ή τα υλικά κατασκευής. Είναι ένα σύνολο αναλογιών

και συσχετισμών που, ενώ διατηρεί την αυτονομία του,

συγχρόνως αντλεί το νόημά του από τη σχέση του με τον

περιβάλλοντα χώρο και χρόνο. Ένα παράδειγμα αποτελεί το

207

εξώφυλλο της ελληνικής έκδοσης του βιβλίου

Η αρχιτεκτονική της πόλης, όπου εμφανίζεται

ένα σχέδιο λεπτομέρειας ενός θριγκού.

Παρουσιάζονται με ακρίβεια οι διαστάσεις και

οι αναλογίες ανάμεσα στα μέρη του θριγκού,

αναδεικνύοντας με σαφήνεια το γεγονός ότι

κάθε κομμάτι αναπτύσσει μια ορισμένη σχέση

με τα διπλανά του: το σχήμα, το μέγεθος, το

χρώμα και η θέση κάθε τμήματος καθορίζεται

208

Giorgio DE CHIRICO,L’enigma dell’ora1911Λάδι, 55 x 71 εκ.Ιδιωτική Συλλογή, Milano

με βάση τη σύνθεση μιας μεγαλύτερης μορφής. Κανένα κομμάτι δεν

περισσεύει και δεν είναι αυθαίρετα τοποθετημένο ή ανεξάρτητο από

τα διπλανά του.

Όλα τα επιμέρους τμήματα του θριγκού –επιστύλιο, ζωφόρος, γείσο–

εναρμονίζονται στο σύστημα που ορίζει τις λεπτές ισορροπίες μεταξύ

τους· και αυτή η σχέση επεκτείνεται συνεχώς. Ο θριγκός συντονίζεται

με το αέτωμα, τον κίονα, το κρηπίδωμα. Όλα τα τμήματα μαζί

αποτελούν ένα κομμάτι του στατικού συστήματος και του διακόσμου

του κτηρίου, το οποίο σχετίζεται με τα άλλα κτήρια της πόλης, ως

μέρος ενός ευρύτερου συνόλου. Με αυτόν τον αλληγορικό τρόπο, ο

Rossi μας περιγράφει μια αμφίδρομη πορεία: Ο θριγκός αντανακλά την

αρχιτεκτονική της πόλης και η αρχιτεκτονική της πόλης

συμπυκνώνεται μέσα σε ένα θριγκό. Η πόλη στηρίζεται στο ίδιο

ακριβώς σύστημα κανόνων που καθορίζει τη θέση και τα

χαρακτηριστικά ακόμα και του μικρότερου τμήματος μορφής.

Αντιστοίχως, η αρχιτεκτονική τυπολογία συντίθεται βάσει

συγκεκριμένων αναλογιών και κατ’ αναλογία των απαιτήσεων της

κτηριακής τυπολογίας. Πρόκειται για αναλογίες, οι οποίες

αντανακλούν το νόημα του εγκατεστημένου θεσμού εντός του

εκάστοτε κτηρίου. Η πόλη νοηματοδοτεί, για παράδειγμα, ένα κτήριο

με την πρόθεση της λατρείας και εν συνεχεία ο αρχιτέκτονας το

μορφοποιεί βάσει των απαιτούμενων αναλογιών.

210

Aldo ROSSIΝέο κοιμητήριο San Cataldo

1971 - non finitoModena

Η αναλυτική της πόλης υπό το πρίσμα των θεσμών αποτελεί το

εννοιολογικό νήμα που συνδέει την κατανομή και την οργάνωση των

αστικών χώρων, τις χαράξεις των πόλεων αλλά και τον τρόπο με τον

οποίο αυτές εξελίσσονται στον χρόνο. Οι συγκρούσεις των θεσμικών

δυνάμεων διαμορφώνουν τις αλλαγές και τις διάρκειες του

δομημένου περιβάλλοντος. Η συλλογική μνήμη και τα μόνιμα

στοιχεία ενός τόπου (permanenze) διαμορφώνουν τα χαρακτηριστικά

των αστικών συντελεστών (fatti urbani)8, που αποτελούν, σύμφωνα με

τον Rossi, τα υφιστάμενα στοιχεία της αστικής πραγματικότητας, τα

οποία επηρεάζουν με το πέρασμά τους τη συνέχεια αυτής της

πραγματικότητας στον χρόνο και έτσι αποκτούν καθοριστική σημασία

για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό σε κάθε κλίμακα.

Ο Étienne-Louis Boullée, ο Adolf Loos και ο Giorgio de Chirico αποτελούν

τα τρία πρόσωπα-κλειδιά της αρχιτεκτονικής σκέψης του Aldo Rossi:

Η αναζήτηση του υψηλού εντός του απέραντου κενού συναντά την

ειλικρίνεια της δομής και την εσωτερική αναστάτωση μιας ακίνητης

πραγματικότητας. Γι’ αυτό στα έργα του Rossi κυριαρχεί ένας

σιωπηρός στατικός δυναμισμός, ο οποίος δεν παραπέμπει στη

χρονική επιτάχυνση που αναζητούσαν οι φουτουριστές, αλλά,

αντιθέτως, στη δύναμη της ακίνητης μορφής, η οποία παραπέμπει

στη χρονική παύση της μεταφυσικής ζωγραφικής9: Όπως οι φιγούρες

από τα πιόνια στο σκάκι, που στέκουν ακίνητες, ενώ οι δυνάμεις τους

συνδυάζονται ή συγκρούονται, δημιουργώντας ένα αόρατο πλέγμα

εντάσεων.

212

Paul CÉZANNEMontagne Sainte-Victoire

Aix-en-Provence1882-85, 1885-87, 1904 και 1904-06

Ο τρόπος με τον οποίο ο Rossi αντιμετωπίζει την κληρονομική

ασθένεια του Μοντερνισμού, δηλαδή την αλόγιστη αναζήτηση της

διαφορετικότητας, είναι η επανάληψη. Η διαδικασία της επανάληψης

στη σκέψη του Rossi δεν σχετίζεται με μια μορφική αντιγραφή, αλλά

ούτε και με μια επιστροφή στο παρελθόν. Η επανάληψη για τον Rossi

έχει χαρακτήρα ερευνητικό και απελευθερωτικό:

Το να συνεχίζεις να κάνεις κάτι ξανά και ξανά

ώσπου να φτάσεις σε διαφορετικό αποτέλεσμα

είναι κάτι παραπάνω από άσκηση, είναι η

μοναδική ελευθερία για να βρεις κάτι10.

S Επιπλέον, το σημαντικότερο στοιχείο της επαναληπτικής

διαδικασίας είναι η μετάβαση από την ανάγνωση της μορφής στην

κατανόηση της έννοιας και κυρίως στον επαναπροσδιορισμό της. Το

μήνυμα του Rossi είναι σαφές: μόνον με την επανάληψη μπορούμε να

πολεμήσουμε το μαρτύριο της νιτσεϊκής «αιώνιας επιστροφής»,

μόνον επιστρέφοντας στο «ίδιο» μπορούμε αυτό να το ορίσουμε

εξαρχής. Οι εναγώνιες μορφικές μεταλλάξεις αποτελούν μια

πραγματική φυλακή με αόρατα όρια, αφού μας απομακρύνουν

διαρκώς από τη δυνατότητα αναθεώρησης των σταθερών εννοιών11.

Το 1963, σε επιστολή του προς τον Manfredo Tafuri, δηλώνει την

επιθυμία του «να γίνει “κάτι” που θα παρουσιάζει την πόλη με τρόπο εξ

ολοκλήρου καινούργιο»12. Στη σκέψη του Rossi η αναζήτηση του

214

215

Étienne-Louis BOULLÉEΠροοπτική άποψη και τομή της νέας αίθουσας για την επέκταση της βασιλικής Βιβλιοθήκης

1785Bibliothèque Nationale de France

«νέου» εντός του ήδη υπάρχοντος είναι κυρίαρχη. Η επαναληπτική

διαδικασία δεν αντιστοιχεί σε μια επιστροφή του παλαιού αλλά σε μια

επανέναρξη γεμάτη εκπλήξεις. Γράφει ο Rossi: «Τίποτα δεν μπορεί να

είναι πιο απρόβλεπτο από έναν επαναληπτικό μηχανισμό»13. Η

επιμονή του Rossi να επανέρχεται στα ίδια πράγματα έχει τα

χαρακτηριστικά ενός θεατρικού δρώμενου, το οποίο επιστρέφει

συνεχώς στη θεατρική σκηνή, ή όπως ο ίδιος αναφέρει:

Η επιθυμία να ξαναφτιάξεις κάτι μοιάζει με το να

βγάζεις πάλι την ίδια φωτογραφία, γιατί καμιά

τέλεια τεχνική δεν θα μπορέσει να προβλέψει τις

αλλαγές που εισάγουν οι φακοί και το φως και

γιατί, τελικά, θα πρόκειται πάντα για διαφορετικό

αντικείμενο14.

216

Aldo ROSSIΣυγκρότημα κατοικιών

1969-1973 Gallaratese, Milano

Aldo ROSSIΣυγκρότημα κατοικιών

1969-1973 Gallaratese, Milano

Η επανάληψη επιτρέπει εκλεπτύνσεις αλλά και επιβεβαίωση

των επιλογών. Αναφερόμενος στη μελέτη για το νεκροταφείο στη

Modena, ο Rossi υποστηρίζει:

Αν έπρεπε να ξανακάνω αυτή τη μελέτη, θα

την έκανα ίσως πανομοιότυπη, ίσως να

ξανάκανα ίδια την κάθε μου μελέτη. Αλλά

επίσης αληθεύει πως ό,τι έχει συμβεί είναι

πλέον ιστορία, και είναι δύσκολο να

σκεφτούμε πως τα πράγματα θα μπορούσαν

να είχαν συμβεί με διαφορετικό τρόπο15.

Η χρήση της επανάληψης στον Rossi είναι μια ενέργεια

υπενθύμισης, επαγρύπνησης και αδιάλειπτης πνευματικής

εγρήγορσης. Ο κυκλικός χαρακτήρας της επανάληψης είναι

δημιουργικός, με την έννοια ότι η επανάληψη ενός μύθου

ανανεώνει διαρκώς μια συγκεκριμένη εικόνα του κόσμου, η οποία

δεν αντιστοιχεί στη μεταβαλλόμενη πραγματικότητα. Η αποδοχή

της προσωρινότητας των απαντήσεων μετατρέπει την επανάληψη

σε λυτρωτική διέξοδο από τη βασανιστική αναζήτηση του

ιδεατού, το οποίο παραμένει πάντοτε απρόσιτο, επειδή

διαφορετικά δεν θα ήταν ιδεατό. Για τον Rossi, κάθε νέα ημέρα

γεννά ένα καινούργιο παρελθόν· το σήμερα είναι αυτό που

218

Aldo ROSSIΣυγκρότημα κατοικιών1969-1973 Gallaratese, Milano

καθορίζει την ανάγνωση του χθες και το χθες αυτό που μας στηρίζει

να σκεφτούμε το αύριο. Αυτή η χρονική παλινδρόμηση μετατρέπει

την αρχιτεκτονική σε συσσώρευση χρόνου.

Επίσης, η επανάληψη συντελεί στην ενεργοποίηση της λήθης. Ό,τι

επαναλαμβάνεται συνεχώς, αποβάλλεται από τη μνήμη. Η μνήμη δεν

συγκρατεί κάθε αυγή και κάθε ηλιοβασίλεμα· κρατάει αποκλειστικά

τις ιδιαίτερες στιγμές: την εξαίρεση, το διαφορετικό, το

ασυνήθιστο, το απρόσμενο. Για αυτόν τον λόγο ο Rossi επιλέγει

μορφές αρχέγονες, απλές, κοινές, συνηθισμένες, προφανείς,

γνώριμες, δίχως ιδιαιτερότητες ή εκπλήξεις. Με τον τρόπο αυτό η

αρχιτεκτονική του αποσύρεται σιωπηλά από τον πρωταγωνιστικό

ρόλο επί σκηνής, για να καταστεί τμήμα της κοινωνικής

σκηνογραφίας· η μνήμη απελευθερώνεται από την υλική παρουσία

των μορφών και επικεντρώνεται στις πράξεις που διαμορφώνουν

την ιστορία: στο γεγονός, στη γιορτή, στο ατύχημα, στην έκπληξη,

στο απροσδόκητο. Έτσι, η επανάληψη αντιστέκεται στον μηχανικό

χρόνο· το ρολόι σταματά, το βλέμμα στρέφεται προς τα έσω, στις

ρίζες των αινιγματικών γιατί. Το L’enigma dell’ora (Το αίνιγμα της

ώρας) του de Chirico επιστρέφει στο μαρμαρωμένο ρολόι μέσα στο

τριγωνικό αέτωμα του Teatrino scientifico (Επιστημονικό θεατράκι)

του Rossi, εκεί όπου, όπως σημειώνει ο M. Tafuri, «ο χώρος της

αναπαράστασης συμπίπτει με την αναπαράσταση του χώρου»16. Στο

ίδιο κείμενο, αναρωτιέται ο Tafuri εάν το παγωμένο ρολόι στις πέντε

221

A. ROSSI, G. BRAGHIERI, R. FRENO

Teatrino scientifico(επιστημονικό θεατράκι)

1978

η ώρα αντιστοιχεί στις πέντε το απόγευμα. Ναι!, «a las cinco de la

tarde», «a las cinco de la tarde», επαναλαμβάνει ο Λόρκα σε κάθε στίχο

του, στο Χτύπημα κι ο θάνατος· «a las cinco de la tarde». Στις πέντε το

απόγευμα, η ώρα παύει να έχει σημασία, διότι την ώρα του θανάτου

έχει νόημα μονάχα ο χρόνος της ζωής:

Πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Πέντε ακριβώς, την ώρα που βραδιάζει.

Φέρνει έν’ αγόρι το νεκροσέντονο

πέντε η ώρα που βραδιάζει

Έτοιμος κι ο κουβάς με τον ασβέστη

πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Θάνατος τ’ άλλα, θάνατος μονάχα


Ψηλά παίρνει ο αγέρας τα βαμπάκια


Το οξείδιο σπέρνει κρύσταλλο και νίκελ


Παλεύει η περιστέρα με το αγρίμι


Κι η σάρκα μ’ ένα κέρατο θλιμμένο


223

Χορδή τυμπάνου αρχίζει να χτυπά


Αρσενικού καμπάνες κι ο καπνός


Βουβοί συντρόφοι στ’ άχαρα σοκάκια


Του ταύρου η καρδιά μονάχα ολόρθη


Όταν ο ιδρώτας χιόνι αργά γινόταν

πέντε η ώρα που βραδιάζει,

όταν η αρένα γέμισε με ιώδιο


τ’ αυγά του στην πληγή άφησε ο θάνατος



Πέντε ακριβώς, την ώρα που βραδιάζει.

Μια κάσα με καρούλια το κρεβάτι


Σουραύλια ηχούν και κόκαλα στ’ αυτί του


Στο μέτωπό του ο ταύρος μουκανίζει


Η κάμαρα ιριδίζει από αγωνία


224

Από μακριά σιμώνει κιόλα η σήψη


Σάλπιγγα κρίνου στον χλοερό βουβώνα


Οι πληγές του εκαίγανε σαν ήλιοι


και το πλήθος να σπάει τα παραθύρια



Α, τι φριχτά στις πέντε που βραδιάζει!

Ήτανε πέντε σ’ όλα τα ρολόγια.

Ήτανε πέντε κι έπεφτε το βράδυ.

Θρήνος για τον Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας

«Το χτύπημα κι ο θάνατος»

(Federico García Lorca σε μετάφραση Νίκου Γκάτσου)17

225

Αναφορές - Παραπομπές

Σημειώσεις

1. Και μάλιστα ο Derrida ισχυρίζεται

ότι «δεν υπάρχει τίποτα εκτός

κειμένου». Βλ. στο: Derrida,

Jacques, Περί γραμματολογίας,

μτφρ. Κ. Παπαγιώργης, Γνώση,

Αθήνα, 1990 (1967). Αναφέρει,

επίσης, ο Αριστείδης Μπαλτάς

σχετικά: «Και αυτός ο ισχυρισμός

περί ανυπαρξίας μιας

εξωκειμενικής αναφοράς δεν

επιδιώκει απλώς να μας

προφυλάξει από τον αφελή υλισμό

μιας αναγωγής του κειμένου στην

εξωκειμενική “πραγματικότητα”. Ο

ισχυρισμός διατείνεται κάτι πολύ

ισχυρότερο, ότι δηλαδή η σχέση

μας με την πραγματικότητα ήδη

λειτουργεί ως κείμενο». Βλ. στο:

Μπαλτάς, Αριστείδης, Στο

περιθώριο επιστήμης και πολιτικής

(Φιλοξενώντας τον Ζακ Ντεριντά),

Εκκρεμές, Αθήνα, 1999, σ. 31.

2. Rossi, Aldo, Η αρχιτεκτονική της

πόλης, μτφρ. Β. Πετρίδου,

University Studio Press,

Θεσσαλονίκη, 1991.

3. Ο όρος fabbrica στην ιταλική

γλώσσα σημαίνει κτήριο,

οικοδόμημα, κτίσμα (Brunelleschi

diresse la fabbrica del Duomo di

Firenze), εργοστάσιο (una fabbrica

d’automobili), τέχνασμα, επινόηση,

ενώ σπανιότερα αναφέρεται σε μια

κατασκευή υπό μακράν εξέλιξη

(lungo come la fabbrica di S. Pietro)·

βλ. Vocabolario della lingua italiana di

Nicola Zingarelli, Zanichelli, Bologna,

2003. Ο Rossi επισημαίνει: «Ακόμη

και σήμερα οι κάτοικοι του Μιλάνο

ονομάζουν τον καθεδρικό τους

ναό “la fabbrica del dôm” και χάρη σ’

αυτή την έκφραση κατανοούν τόσο

το μέγεθος όσο και τη δυσκολία

227

κατασκευής αυτής της εκκλησίας,

την ιδέα ενός μοναδικού

οικοδομήματος, που οι

διαδικασίες του απλώνονται στο

χρόνο», στο: Rossi, Aldo, Η

αρχιτεκτονική της πόλης, ό.π., σ.

268 (Πρόλογος στην πρώτη

αμερικανική έκδοση).


πόλης, ό.π., σ. 67.


πόλης, ό.π., σ. 42.

6. Από την περίοδο της

Αναγέννησης κι έπειτα ο τύπος

αποκτά τον χαρακτήρα της

επιστημονικής οργάνωσης των

δεδομένων της αντίληψης (βλ. L.

B. Alberti). Ιδιαίτερα σημαντικός

είναι ο ρόλος του τύπου στις

αρχιτεκτονικές θεωρήσεις την

εποχή του Διαφωτισμού (βλ. J. F.

Blondel, A. C. Quatremère de

Quincy, J. N. L. Durand κ.ά.). Οι

γνωστότερες τυπολογικές

ταξινομήσεις ανήκουν στον Jean-

Nicolas-Louis Durand,

δημοσιευμένες στο έργο του

Précis des leçons d’architecture

données à l’Ecole Polytechnique

(έκδοση του συγγραφέα, Paris,

1809).

7. Ο Quatremère de Quincy

επισημαίνει: «Η λέξη τύπος δεν

παρουσιάζει τόσο την εικόνα ενός

πράγματος προς αντιγραφή ή

προς ακριβή μίμηση, όσο την ιδέα

ενός στοιχείου που πρέπει αυτό

το ίδιο να χρησιμεύσει ως

κανόνας στο μοντέλο. […] Το

μοντέλο, σύμφωνα με την

πρακτική εφαρμογή της τέχνης,

είναι ένα αντικείμενο που πρέπει

να επαναλαμβάνεται ως έχει· ο

τύπος είναι, αντιθέτως, ένα

αντικείμενο, σύμφωνα με το οποίο

228

καθένας μπορεί να συλλαμβάνει

έργα, τα οποία όντως δεν θα

μοιάζουν μεταξύ τους. Όλα είναι

σαφή και ορισμένα στο μοντέλο·

όλα είναι πάνω κάτω αόριστα στον

τύπο. […] Είναι σαν ένα είδος

πυρήνα γύρω από τον οποίο

συσσωρεύονται και εν συνεχεία

συντονίζονται η ανάπτυξη και οι

παραλλαγές των μορφών που θα

μπορούσε το αντικείμενο να

πάρει». Για μια εκτενέστερη

μελέτη του όρου τύπος είναι

απαραίτητη η ανάγνωση όλης της

ανάλυσης του λήμματος στο:

Quatremère de Quincy, Antoine

Chrysostome, Dizionario Storico di

Architettura, τιτλ. πρωτ. Dictionnaire

d’Architecture (1801), επιμ. V. Farinati

- G. Teyssot, Marsilio, Venezia, 1985,

σ. 274.

8. Στην ελληνική μετάφραση του

βιβλίου Η αρχιτεκτονική της πόλης,

ο όρος fatto urbano αποδίδεται ως

«αστικός συντελεστής». Όπως

εξηγεί η μεταφράστρια Β.

Πετρίδου στο εισαγωγικό

σημείωμά της, η χρήση της λέξης

«συντελεστής» προέρχεται

ουσιαστικά από τη διπλή έννοια της

ρίζας του ρήματος τελώ (τέλος ως

σκοπός και τέλος ως

ολοκληρωμένη πράξη) και την

πρόθεση συν που δηλώνει τη

σύνθεση και την ταυτοχρονία.

Συνεπώς, η βασική αιτία της

επιλογής του όρου «αστικός

συντελεστής» είναι ότι το fatto

urbano αποτελεί, όπως αναφέρει,

«κάτι που έχει ολοκληρωθεί, που

υπάρχει, συγκεκριμένο ή

αφηρημένο, κτισμένο ή όχι, τμήμα

229

ή σημείο της πόλης, με βάση το

οποίο αυτή η ίδια εξελίσσεται,

πραγματοποιείται, και σύμφωνα με

το οποίο πρέπει να

συγκεκριμενοποιούνται οι

προτάσεις επέμβασης σ’ αυτήν».

9. Επί της άρσης του χρόνου στη

σκέψη του Rossi αναφέρεται ο

Purini: «Ο Aldo Rossi ήταν κατά

κάποιον τρόπο εχθρός του

Μοντερνισμού· όπως ο Louis Kahn

ή όπως επίσης ο Portoghesi –για

διαφορετικούς λόγους και

διαδρομές– επιχείρησε να

σταματήσει εκείνο που

αποτελούσε τη φυσιολογική

εξέλιξη του Μοντερνισμού, η οποία

αναπτύχθηκε περισσότερο επάνω

στα τυχαία σημάδια του

Φουτουρισμού και του

Κονστρουκτιβισμού παρά στη

μεταφυσική. Για τον Aldo Rossi ο

χρόνος είναι μια οντότητα

αδικημένη, η πόλη έχει μια

χρονικότητα στερεωμένη,

στοιχειωμένη, εξιδανικευμένη και

αποτελεί την πρώτη μορφή

προβληματικής και ποιητικής

παύσης του χρόνου», από

παραχωρηθείσα συνέντευξη του

Franco Purini κατ’ ιδίαν στον

γράφοντα, Ρώμη, 20.05.2006,

(αδημοσίευτο).

10. Rossi, Aldo, Επιστημονική

αυτοβιογραφία, μτφρ. Κ. Πατέστος,

Εστία, Αθήνα, 1995, σ. 147.

11. «Η επανάληψη στην

αρχιτεκτονική του Aldo Rossi είναι

έρευνα της πολυπλοκότητας των

σημασιών. Διαφορά και επανάληψη

αντιτίθενται μόνο φαινομενικά· La

même et pourtant autre. Αλλά αυτή η

αρχιτεκτονική δεν έχει τη

δυνατότητα να γίνει διαφορετική,

δίχως να έχει και τη δύναμη να

επαναλαμβάνεται πάντοτε ίδια»,

230

στο: Nicolini, Renato, «Note su Aldo

Rossi», Controspazio, 4, 1974, σ. 48.

12. Από πρωτότυπη χειρόγραφη

επιστολή του A. Rossi προς τον M.

Tafuri, Αρχείο DARC, Roma, κωδ.

AR-CORR/10/02 AR.CART 06.


αυτοβιογραφία, ό.π., σ. 78.





16. «Το θεατράκι, του οποίου το

εγκατεστημένο ρολόι στο

τριγωνικό αέτωμα είναι κολλημένο

στις πέντε η ώρα (το απόγευμα;),

είναι ένας μικρός ναός με μορφή

“μικρού σπιτιού”, το μοναδικό που

θα μπορούσε να αγκαλιάσει την

αρχιτεκτονική του Rossi, εκεί

εκτεθειμένη με σταθερές ή

μεταβλητές σκηνές. Ο χώρος της

αναπαράστασης συμπίπτει με την

αναπαράσταση του χώρου: γι’ αυτό

θέλει να μας πείσει ο Rossi με το

μεταφυσικό του θεατράκι», στο:

Tafuri, Manfredo, Storia

dell’architettura italiana 1944-1985,

Einaudi, Torino, 1986, σ. 169.

17. Lorca, Federico García, «La

cogida y la muerte», από το Llanto

Por Ignacio Sánchez Mejías (1935),

Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, Θέατρο

και Ποίηση, μτφρ. Νίκος Γκάτσος,

Αθήνα, Πατάκης, 2000 [«Το χτύπημα

κι ο θάνατος», Θρήνος για τον

Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας], σ. 159.

231

Βιβλιογραφία

Γενική

• Γιακουμακάτος, Ανδρέας, Η αρχιτεκτονική και η κριτική, Νεφέλη,

Αθήνα, 2001.

• Benevolo, Leonardo, Storia dell’architettura moderna, Laterza, Roma-Bari,

1960.

• Derrida, Jacques, Writing and Difference, τίτλ. πρωτ. L’écriture et la

différence (1967), μτφρ. Alan Bass, University of Chicago Press, Chicago,

1978.

• Le Goff, Jacques, Ιστορία και μνήμη, τίτλ. πρωτ. History and Memory

(1988), μτφρ. Γ. Κουμπουρλής, Νεφέλη, Αθήνα, 1998.

• Montaner, Josep Maria, Ιστορία της σύγχρονης αρχιτεκτονικής,

Νεφέλη, Αθήνα 2014 (1999).

• Nuttgens, Patrick, The story of architecture, Phaidon Press, London, 1997

(1983).

• Quatremère de Quincy, Antoine Chrysostome, Dizionario Storico di

Architettura, τίτλ. πρωτ. Dictionnaire d’Architecture (1801), επιμ. V. Farinati

- G. Teyssot, Marsilio, Venezia, 1985.

232

• Tafuri M., Dal Co F., Architettura Contemporanea, Electa, Milano, 1976.

• Tafuri, Manfredo, Progetto e Utopia, Laterza, Roma-Bari, 1973.

• Tafuri, Manfredo, Storia dell’architettura italiana 1944-1985, Einaudi, Torino,

1986.

• Tafuri, Manfredo, Teorie e storia dell’architettura, Laterza, Roma-Bari, 1988.

Ειδική

• Πάγκαλος Παναγιώτης, Η σημασία του χρόνου στην αρχιτεκτονική

του Aldo Rossi, Gutenberg, Αθήνα 2012.

• Πάγκαλος, Παναγιώτης, «Ο ποιητικός χρόνος στις αναπαραστάσεις

του Aldo Rossi: το κοιμητήριο San Cataldo στη Modena», Η

αναπαράσταση ως όχημα της αρχιτεκτονικής σκέψης, Πρακτικά

Συνεδρίου Αρχιτεκτονικής, Βόλος, 21-23 Οκτωβρίου 2005, επιμ. Β.

Τροβά, Κ. Μανολίδης, Γ. Παπακωνσταντίνου, Πανεπιστήμιο

Θεσσαλίας, Πολυτεχνική Σχολή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών,

Futura, Αθήνα, 2006.

• Πάγκαλος, Παναγιώτης, «I futuri restauri del cimitero S.Cataldo di Aldo

Rossi e Gianni Braghieri a Modena», Monumental Cemeteries:

Knowledge, Conservation, Restyling and Innovation, Aracne Editori, Roma,

2007.

233

• Πετρίδου, Βασιλική, «Η αρχιτεκτονική της πόλης του Aldo Rossi.

Προβλήματα μετάφρασης», Η Πόλη στο Καλειδοσκόπιο (Κείμενα για

την ιστορία της πόλης και της πολεοδομίας), Ερευνητικό

Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Εφηρμοσμένης Επικοινωνίας του

Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, 2001.

• Πετρίδου, Βασιλική, «Η αρχιτεκτονική ως μνήμη στο έργο του A.

Rossi», Αρχιτέκτονες, 45, Μάιος-Ιούνιος, 2004.

• Πετρίδου, Βασιλική, «Mnemosyne e Rossi», Monumental Cemeteries:

Knowledge, Conservation, Restyling and Innovation, Aracne Editori, Roma,

2007.

• Ferlenga, Alberto (ed.), Aldo Rossi: opera completa 1993-1996, Electa,

Milano, 1996.

• Moschini, Franceso (ed.), Aldo Rossi. Progetti e Disegni. 1962-1979,

Edizioni Centro Di, Firenze, 1979.

• Rossi, Aldo, Επιστημονική αυτοβιογραφία, μτφρ. Κ. Πατέστος, Εστία,

Αθήνα, 1995.

• Rossi, Aldo, Η αρχιτεκτονική της πόλης, μτφρ. Β. Πετρίδου, University

Studio Press, Θεσσαλονίκη, 1986.

• Savi, Vittorio, L’architettura di Aldo Rossi, Franco Angeli, Milano, 1978.

234

ALDO ROSSI · συγκαταλέγεται ο Ιταλός Aldo Rossi. Από τα χρόνια...

Documents

Transcript of ALDO ROSSI · συγκαταλέγεται ο Ιταλός Aldo Rossi. Από τα χρόνια...