webdata.psichogios.gr › sample › 9789604966127.pdf · ΤΙΤΛΟΣΒΙΒΛΙΟΥ &ΣΙΑΟ.Ε....

ΤΙΤΛΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥ: Ο ερωτευμένος ΕλύτηςΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ: Φίλιππος Φιλίππου

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ – ΔΙΟΡΘΩΣΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ: Άννα ΜαράντηΣΥΝΘΕΣΗ ΕξΩΦΥΛΛΟΥ: Χρυσούλα Μπουκουβάλα

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΕξΩΦΥΛΛΟΥ: Προσωπογραφία του Οδυσσέα Ελύτηαπό τον Ανδρέα Εμπειρίκο

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ: Μερσίνα ΛαδοπούλουΕΚΤΥΠΩΣΗ: Άγγελος Ελεύθερος & ΣΙΑ Ο.Ε.

ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: Κωνσταντίνα Παναγιώτου & ΣΙΑ Ο.Ε.

© Φίλιππος Φιλίππου, 2011© Φωτογραφίας εξωφύλλου: Λεωνίδας Εμπειρίκος / Εκδόσεις Άγρα

© ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ Α.Ε., Αθήνα 2011

Πρώτη έκδοση: Νοέμβριος 2011, 2.000 αντίτυπα

ISBN 978-960-496-612-7

Τυπώθηκε σε χαρτί ελεύθερο χημικών ουσιών, προερχόμενο αποκλειστικάκαι μόνο από δάση που καλλιεργούνται για την παραγωγή χαρτιού.

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν. 2121/1993 όπωςέχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύ-τως η άνευ γραπτής αδείας του εκδότη κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένειαναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκ-τρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ Α.Ε. PSICHOGIOS PUBLICATIONS S.A.Έδρα: Τατοΐου 121 Head office: 121, Tatoiou Str.144 52 Μεταμόρφωση 144 52 Metamorfossi, GreeceΒιβλιοπωλείο: Μαυρομιχάλη 1 Bookstore: 1, Mavromichali Str.106 79 Αθήνα 106 79 Athens, GreeceΤηλ.: 2102804800 Tel.: 2102804800Telefax: 2102819550 Telefax: 2102819550www.psichogios.gr www.psichogios.gre-mail: [email protected] e-mail: [email protected]

© Φιλιππος Φιλιππου 2011 / ΕκδοςΕις Ψυχογιος 2011

Ψυχογιος λογοΤΕχΝιΑ


ΑΛΛΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ

Οι Κνίτες, τέκνα της ανάγκης ή ώριμα τέκνα της οργής;,Πυξίδα, 1983, Νεφέλη, 1984.

Ιδανικοί αυτόχειρες ή ζήτω ο θάνατος, Νεφέλη, 1984.Οι εραστές της θάλασσας ή Το βιβλίο του άγνωστουναύτη, Νέα Σύνορα – Α. Α. Λιβάνη, 1986 και 1992.

To τέλος μιας περιπλάνησης, Νέα Σύνορα – Α. Α. Λιβάνη,1987, και με τίτλο Ο οργισμένος έφηβος, ΑΛΔΕ, 2010.

Κύκλος θανάτου, Το Κλειδί – Α. Α. Λιβάνη, 1987,Πύλη, 2007.

Το χαμόγελο της Τζοκόντας, Το Κλειδί –Α. Α. Λιβάνη, 1988, Βήμα Νουάρ, Δ.Ο.Λ., 2011.

Το μαύρο γεράκι, Πόλις, 1996.Ο πολιτικός Νίκος Καββαδίας, Άγρα, 1996 και 2010.

Αντίο, Θεσσαλονίκη, Πόλις, 1999.Oμόνοια 2000 – Ταξίδι στον ομφαλό της Αθήνας,

Άγρα, 2000.Οι τελευταίες ημέρες του Κωνσταντίνου Καβάφη,

Πατάκης, 2003.Νέα Υόρκη, Καλοκαίρι και μοναξιά, Πατάκης, 2005.

Κωνσταντίνος Θεοτόκης, σκλάβος του πάθους,Ηλέκτρα, 2006.

Ο θάνατος του Ζορμπά, Πατάκης, 2007.Ο άντρας που αγαπούσαν οι γυναίκες, Πατάκης, 2009.


Αχ ερωτευμένος είμαι και το μόνο που ζητώ αχ μόνοαυτό δεν έχω

Οδυσσέας Ελύτης, Το Φωτόδεντροκαι η Δέκατη Τέταρτη Ομορφιά


ΕΝΑ

Και περίμενα πώς και πώς τις λιγοστές εξόδους για να πάωστην Παλιοκαστρίτσα, όπου βρισκόταν εγκατεστημένοςμε την πρώτη του γυναίκα, τη Νάνσυ, ο φίλος μας Law-rence Durrell, άγνωστος τότε και ταπεινός, ή να συνα-ντήσω το Θεόδωρο Στεφανίδη, έναν ιδιόρρυθμο φίλο τουΚατσίμπαλη, με κοκκινόξανθη γενειάδα, γιατρό, βοτανο-λόγο και μεταφραστή του Παλαμά στα εγγλέζικα…

(Οδυσσέας Ελύτης, Ανοιχτά Χαρτιά)

Οπρωινός περίπατος στη Λεωφόρο Δημοκρατίας, ηοποία αρχίζει από την Πάνω Πλατεία και κατηφορί-

ζει προς τον όρμο της Γαρίτσας, είναι ένας καλός τρόποςγια να αναζωογονήσει ο νοτισμένος από την υγρασία αέ-ρας το σώμα και να φρεσκάρει το μυαλό. Όσοι μένουνστην πόλη το ξέρουν καλά. Στη διαδρομή, τo βλέμμα μπο-ρεί ν’ απολαύσει το φυσικό τοπίο που συνταιριάζεται αρι-στοτεχνικά με το αστικό. Στ’ αριστερά του όρμου δεσπό-ζει ο όγκος του Παλαιού Φρουρίου με τις δύο κορυφές καιξεχωρίζει ο ναός του Αγίου Γεωργίου με τις δωρικού ρυθ-

�


μού κολόνες. Ενίοτε, μια ψαρόβαρκα λικνίζεται στα γα-λάζια νερά λίγα μέτρα από την ακτή, ενώ στ’ ανοιχτά κά-ποιο πλοίο που πηγαίνει ή έρχεται από την Ιταλία αφήνειπίσω του μιαν άσπρη γραμμή. Το χειμώνα, την άνοιξη καιτο φθινόπωρο, κατά το χάραμα, ο ουρανός είναι συνήθωςμουντός και βαρύς, λες και τα σύννεφα ετοιμάζονται ναρίξουν πάνω στα σπίτια τόνους νερού. Καμιά φορά η θά-λασσα φαίνεται σκοτεινή, στο χρώμα του μολυβιού, και τακύματα που αφρίζουν φτάνουν στο τσιμεντένιο πεζούλι,καβαλάνε το πεζοδρόμιο και σκάνε στην άσφαλτο εν είδειπίδακα. Αυτή την εποχή, η πλήξη είναι εγκατεστημένηπαντού.

Τους θερινούς μήνες, όμως, ακόμη και το πρωί, κανείςδεν πλήττει στην Κέρκυρα. Όταν ο ήλιος προβάλλει απότα βουνά της Ηπείρου, oι περιπατητές βαδίζουν αργά, ανα-ζητώντας τις σκιές των δέντρων. Λίγο μετά, εμφανίζονταιμερικοί κολυμβητές που πλατσουρίζουν στα ήρεμα νερά,ανάμεσα στα αγκυροβολημένα σκάφη, στο χώρο του Ναυ-τικού Αθλητικού Ομίλου, και στην ακτή του Ανεμόμυλου.Το κολύμπι στην πόλη δεν είναι το μοναδικό σπορ. Έξωαπό τα όριά της, στο Λιβάδι του Ρόπα, μπορεί κάποιος νακάνει ιππασία με άλογα ή πόνι και να παίξει το αγαπημέ-νο παιγνίδι της αριστοκρατίας στο γήπεδο του γκολφ. Οιερασιτέχνες έχουν τη δυνατότητα να πάρουν μαθήματααπό ειδικό Βρετανό επαγγελματία. Σε πολλά μέρη υπάρ-χουν σχολές καταδύσεων, ενώ στη μαρίνα των Γουβιών,δίπλα στα βενετσιάνικα ναυπηγεία, νοικιάζονται σκάφηγια θαλάσσιο σκι.

Το 1937, όμως, κανένας δεν ασχολιόταν με τέτοια αθλή-ματα. Σκέφτομαι πως ο Οδυσσέας Ελύτης, μαθητής τότε

ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥ

��


της Σχολής Εφέδρων Αξιωματικών που έδρευε στο νησί,ίσως να έπληττε εξαιτίας της ρουτίνας και βέβαια δενμπορούσε να διανοηθεί πως ο τουρισμός θα αναπτυσσό-ταν ραγδαία και θα οδηγούσε στην εγκατάλειψη παρα-δοσιακών επαγγελμάτων, αλλάζοντας τις δομές της το-πικής κοινωνίας. Τον φαντάζομαι στην Κάτω Πλατεία ναπαρακολουθεί κάποιους εφήβους να προπονούνται στοκρίκετ ή να βλέπει αγώνες ανάμεσα σε ντόπιες ομάδεςκαι σε ναύτες του αγγλικού στόλου. Πιστεύω πως αυτή ηπλευρά της πόλης, η πιομαγευτική, ήταν η αγαπη-μένη του. Όχι μόνο για ταρομαντικά πηγαινέλα στοΛιστόν, αλλά και για τουςμακρύτερους περιπάτουςτου, αφού από κει ξεκινού-σε για το λιμάνι, έχονταςστα δεξιά του τα Μουρά-για και τη θάλασσα και στααριστερά του τα πολυώρο-φα παλιά σπίτια.

Η αρχιτεκτονική, βενετσιάνικη, γαλλική και αγγλική,έδινε ανέκαθεν στην πόλη ευρωπαϊκή όψη. Ο νεαρός ποιη-τής θαύμαζε τις ψηλές προσόψεις των κομψών σπιτιών,θαύμαζε τα καντούνια και τα βόλτα που μέχρι σήμερα πα-ραμένουν ίδια. Όλα ήταν σαν ψεύτικα και θύμιζαν σκηνι-κό της Comedia dell’arte. Το κόκκινο, το κίτρινο, το ροζ,το καφέ, ένα μείγμα από παστέλ αποχρώσεις τον εντυπω-σίαζαν· του θύμιζαν την πολιτεία των δόγηδων.

Α, Βενετία των παλάτσων και των γεφυρών,1 τον ακούω

Ο ΕΡΩΤΕΥΜΕΝΟΣ ΕΛΥΤΗΣ

��


να αναφωνεί. Το ίδιο εντυπωσιασμένος ήταν κι ο ΛόρενςΝτάρελ, ο οποίος έγραψε πως το φως του φεγγαριού με-ταμορφώνει την όψη των κτιρίων σε εκθαμβωτική λευκήπολιτεία, σαν στολίδι για γαμήλια τούρτα.2 Αντιθέτως, αυ-τή η διάταξη δόμησης, κάπως ασυνάρτητη, ενοχλούσε τονΧένρι Μίλερ που το εξέφρασε ευθαρσώς στο βιβλίο του ΟΚολοσσός του Μαρουσιού.

Ας βάλω τώρα τη φαντασία μου να λειτουργήσει κι αςπεριγράψω τον συνηθισμένο περίπατο του Ελύτη στηνπόλη. Μόλις έβγαινε από το Φρούριο, αντίκριζε στα δεξιάτου τον κήπο του Μποσκέτου –σήμερα ονομάζεται ΚήποςΝτάρελ–, κι έμπαινε στο εσωτερικό του. Βάδιζε μέχρι τοχαμηλό τείχος, κοντοστεκόταν να θαυμάσει τη θέα καιατένιζε τη θάλασσα. Ακριβώς δίπλα, μετά το ναό της Πα-ναγίας της Μαντρακίνας, ήταν ο κήπος των Ανακτόρωντου Τάγματος των Αγίων Μιχαήλ και Γεωργίου, όπου συ-νήθιζαν να ρομαντζάρουν τα μέλη της βασιλικής οικογέ-νειας. Τα ανάκτορα, γεωργιανού ρυθμού, μοναδικού στηΜεσόγειο, στεγάζουν σήμερα το Μουσείο Ασιατικής Τέ-χνης, ενώ ο κήπος μετά την αποκατάσταση της δημοκρα-τίας αποδόθηκε στους Κερκυραίους και ονομάζεται Κή-πος του Λαού.

Προχωρώντας στην προκυμαία, έστριβε αριστερά, και,προσπερνώντας την πύλη της Σπηλιάς, έβγαινε στηνΟβριακή με τα στενά πλακόστρωτα σοκάκια. Περπατού-σε στις κεντρικές οδούς της συνοικίας, Σολωμού, Βελισ-σαρίου, Αγίας Σοφίας και Παλαιολόγου, ανάμεσα στουςξύλινους πάγκους. Οι Εβραίοι με τα γένια και τα καφτά-νια πουλούσαν τόπια υφασμάτων, ασημικά και ποικίλααγαθά που τα διαλαλούσαν με ασθενική φωνή. Φαντάζο-


��


μαι πως απολάμβανε το ρυθμικό χτύπημα των σφυριώντων λευκοσιδηρουργών, οι οποίοι κατασκεύαζαν τενεκέδεςγια λάδι, μαστέλα για πλύσιμο, κουβάδες για νερό. Ίσωςτότε να σχηματίστηκε στο μυαλό του η φράση «Ο υιός Αγ-γείθ και ο Σολομών» που μπήκε ως στίχος στο Άξιον Εστί.

Σήμερα, αν εξαιρέσουμε τα καινούργια κτίρια που ανε-γέρθηκαν στη θέση όσων γκρεμίστηκαν από τους βομ-βαρδισμούς της Κατοχής, όπως εκείνο που στεγάζει τηΣυναγωγή, η συνοικία δεν έχει αλλάξει καθόλου. Τα πα-λιά μαγαζιά, όμως, τα μπακάλικα, οι φούρνοι, τα καφε-νεία, τα τσαγκαράδικα, έχουν μετατραπεί σε καταστήμα-τα με σουβενίρ, ενώ μετά την απαγόρευση της εισόδουτων τροχοφόρων στο ιστορικό κέντρο μέσω της ΕυγενίουΒουλγάρεως, τα οχήματα που έρχονται από το λιμάνι μεπροορισμό τη Γεωργίου Θεοτόκη ανεβαίνουν από τη Βε-λισσαρίου κόβοντας δρόμο.

Τις καθημερινές του καλοκαιριού περπατούσε αργάστα στενά, παρατηρώντας τους πωλητές φρούτων και λα-χανικών, τους λούστρους με τα μπακιρένια κασελάκιατους, τους παλιατζήδες με τους σάκους στον ώμο, τουςραφτάδες, σκυμμένους στις ραπτομηχανές τους στην άκρητου δρόμου, τους μπακάληδες που διαλαλούσαν τις ρέγ-γες που κρέμονταν από το ταβάνι των μαγαζιών τους, τουςχωρικούς με τα φορτωμένα γαϊδούρια, τους κουρελήδεςζητιάνους, καθώς και τα ξυπόλυτα παιδάκια με τ’ απλω-μένα χέρια.

Μερικές φορές, κατευθυνόταν προς το Δημοτικό Θέα-τρο, έστριβε αριστερά στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας με τιςπανύψηλες φτελιές κι έβγαινε στη θάλασσα. Φτάνονταςστον οβελίσκο που αποκαλείται «κολόνα του Ντούγκλα»


��


είχε δύο δυνατότητες: να πάει αριστερά για τη Σπιανάδακαι να επιστρέψει στο Φρούριο ή να στρίψει δεξιά και ναπεριπλανηθεί στη Γαρίτσα. Αν είχε χρόνο, μπορούσε ναπάρει την παραλιακή λεωφόρο και να τραβήξει για τονΑνεμόμυλο, το Μον Ρεπό και το Κανόνι.

Το 1937 ήταν η πρώτη φορά που ο Ελύτης πάτησε το πό-δι του στην Κέρκυρα· η παραμονή του εκεί είναι κατα-γραμμένη στα Ανοιχτά Χαρτιά. Δε γνωρίζουμε τίποτα γιατη δεύτερη φορά, αλλά έχουν εντοπιστεί επισκέψεις τουστο νησί το 1962 και το 1966, για τις οποίες ωστόσο δια-θέτουμε ελάχιστες πληροφορίες. Υπήρξαν ασφαλώς κιάλλες. ξέρουμε πως πήγε εκεί το 1974, μα και το 1980. Τονείχε καλέσει ο Κώστας Δαφνής, δημοσιογράφος και συγ-γραφέας, ο καλύτερος φίλος του στην Κέρκυρα. Πότε έμε-νε σε ξενοδοχείο και πότε σε σπίτια· τον είχε φιλοξενήσειο Σέργιος Βούλγαρις στη βίλα του στο Γαστούρι κι ο Νί-κος Χατζηκυριάκος-Γκίκας στη βίλα της συζύγου του, τογένος Ρότσιλντ, κοντά στην Κουλούρα. Σύμφωνα με τονΔαφνή, ο Ελύτης εμπνεόταν από τα τοπία αλλά και απότους ποιητές που έζησαν στο νησί: Όσοι έχουν σκύψει μεπροσοχή στο έργο του Ελύτη κατέχουν ότι οι ρίζες του βρί-σκονται στον Σολωμό! 3 υποστηρίζει.

Πώς να ένιωθε άραγε ο Ελύτης το πρωινό της 8ης Ιουλίου,όταν έφτασε στο νησί ο πρωθυπουργός; Ο Ιωάννης Με-


��


ταξάς κατέβηκε από το αντιτορπιλικό «Λέων», επιβιβά-στηκε σε μια λέμβο και βγήκε στο λιμάνι, όπου τον υπο-δέχτηκαν οι Αρχές και πολύς κόσμος. Είχε περάσει σχεδόνένας χρόνος από την κήρυξη της δικτατορίας. Ένα τμήματης φρουράς της πόλης τού απέδωσε τιμές εν μέσω εν-θουσιωδών εκδηλώσεων του πλήθους κι ο αρχηγός τηςτοπικής Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας τού πρόσφερε αν-θοδέσμη. Το απόγευμα, κι αφού είχε συζητήσεις με το βα-σιλιά για κυβερνητικά θέματα, επιθεώρησε τη φρουρά στηΣχολή Εφέδρων Αξιωματικών.

Δε γνωρίζουμε αν ο Ελύτης βρισκόταν ανάμεσα στουςστρατιώτες στην προκυμαία κατά την υποδοχή, ασφαλώςόμως ήταν παρών στην επιθεώρηση. Μου αρέσει να τονφαντάζομαι μπροστά μπροστά, να χαιρετάει τον εκλεκτόεπισκέπτη και ταυτόχρονα να σκέφτεται πόσο ανόητεςείναι αυτές οι φιέστες. Εί-μαι βέβαιος πως τον ενο-χλούσαν, πως πρόσβαλαντην αισθητική του. Λίγεςμέρες νωρίτερα, στις 20Ιουνίου, το απόγευμα, είχεφτάσει με το αντιτορπιλι-κό «Ιέραξ» κι ο ΓεώργιοςΒ΄ για τις καλοκαιρινές τουδιακοπές. Ο βασιλιάς απο-βιβάστηκε στη στεριά, χει-ροκροτούμενος από τουςεκπροσώπους των Αρχών,το νομάρχη, το δήμαρχο,το φρούραρχο, μα και το


��


λαό που κατέκλυσε την πε-ριοχή. Οι Φιλαρμονικές παιά-νιζαν κι από το Φρούριο έπε-φταν τιμητικοί κανονιοβολι-σμοί. Ένας λόχος της φρου-ράς της πόλης τού απέδωσετιμές, αλλά και πάλι δε γνω-ρίζουμε αν ο Ελύτης βρισκό-ταν ανάμεσα στους στρατιώ-τες στην προκυμαία. Νομίζωπως, αν τον διέτασσαν να πα-ραταχθεί μπροστά στον υψη-λό επισκέπτη, δε θα μπορού-σε να το αποφύγει· όφειλε νατηρεί με ευλάβεια τους κανό-νες πειθαρχίας κι ας μην έτρε-φε αισθήματα συμπάθειας γιααυτόν.

Εν πάση περιπτώσει, ει-κάζω πως την όποια δυσαρέ-σκειά του προς τους δύο στυ-λοβάτες του δικτατορικού κα-θεστώτος θα την εξέφραζεμόνο στους φίλους του: προ-

φορικώς στον Λόρενς Ντάρελ, στον Κώστα Δαφνή καιστον Ευάγγελο Λουίζο, γραπτώς στον Γιώργο Σεφέρη,στον Νίκο Γκάτσο, στον Ανδρέα Εμπειρίκο, στον ΑνδρέαΚαραντώνη και στον Γιώργο Κατσίμπαλη.


��


ΔΥΟ

Το ακρωτήρι έχει σχήμα εφηβαίου. Αυτό είναι τώρα τοσπιτικό μας και καθόλου δεν το μετανιώνουμε. Ένας ολό-κληρος κόσμος. Η Κέρκυρα.

(Λόρενς Ντάρελ, Η σπηλιά του Πρόσπερου)

Πριν από μερικά χρόνια, ενόψει της δεκάτης επετείουαπό το θάνατο του Οδυσσέα Ελύτη, άρχισα να σχε-

διάζω ένα άρθρο. Μη θέλοντας να αναμασήσω κοινοτο-πίες, κάτι που συμβαίνει συνήθως σε παρόμοια εγχειρή-ματα, αποφάσισα να γράψω κάτι πρωτότυπο. Μελετώ-ντας τα κείμενα που δημοσιεύτηκαν για τον ποιητή πριναπό και μετά το θάνατό του, διαπίστωσα πως η παραμο-νή του στην Κέρκυρα το 1937 έχει μείνει αδιερεύνητη.Μολονότι η σχέση του με το νησί παρουσιάζει εξαιρετικόενδιαφέρον, ουδείς έχει ασχοληθεί με το θέμα, από όσαγνωρίζω, ούτε καν ο Ευγένιος Αρανίτσης, ο Κερκυραίοςφίλος του.

Υπάρχουν, λοιπόν, κάποια σκοτεινά σημεία στη ζωήτου που χρήζουν διερεύνησης. Δε διαθέτουμε, ατυχώς, κα-

��


μιά βιογραφία του, δεν υπάρχουν αρκετές δημοσιευμένεςεπιστολές του, ενώ τα άπειρα δημοσιεύματα γι’ αυτόν εί-ναι φιλολογικού χαρακτήρα. Πώς όμως είναι δυνατόν νααποκρυπτογραφήσουμε τα νοήματα των στίχων του χω-ρίς να γνωρίζουμε όλες τις πτυχές του βίου του και όλαεκείνα που τον αφορούν;

Ο Ελύτης από τις 8 Ιανουαρίου έως τις 9 Σεπτεμβρίουεκπαιδεύτηκε στη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών που λει-τουργούσε στο Παλαιό Φρούριο. Τότε η Κέρκυρα αποτε-λούσε ένα μικρό περιφερειακό κέντρο λογίων, μουσικών,μα και εμπόρων, που είχαν σπουδάσει στην Ευρώπη. Υπήρ-χε εκεί πλούσια πνευματική ζωή αλλά και έντονη πολιτικήκινητικότητα. Σήμερα όλα αυτά είναι υποτονικά και όσοιδραστηριοποιούνται στους συγκεκριμένους τομείς είναιελάχιστοι. Σε κάθε περίπτωση, το νησί χαρακτηρίζεται απότα ονόματα και τις μορφές των πολιτικών και των λογίων,γηγενών και επισκεπτών, που έχουν συνθέσει την ιστορίατου. Αναφέρω: Γεώργιος Φραντζής, Θωμάς Παλαιολόγος,Τζάκομο Καζανόβα, Ευγένιος Βούλγαρις, Τόμας Μέτλαντ,Φρέντερικ Άνταμ, Σερ Χάουαρντ Ντάγκλας, ΟυίλιαμΓλάδστων [Γκλάντστοουν], Φρέντερικ Γκίλφορντ, Ιωάν-νης Καποδίστριας, Διονύσιος Σολωμός, Ανδρέας Κάλβος,Ιάκωβος Πολυλάς, Νικόλαος Μάντζαρος, Σπύρος Σαμά-ρας, Ανδρέας Λασκαράτος, Άγγελος Γιαλλινάς, Ελισάβεττης Αυστρίας, Κωνσταντίνος Χρηστομάνος, ΑνδρέαςΜουστοξύδης, Κωνσταντίνος Θεοτόκης, Ειρήνη Δεντρι-νού [Δενδρινού], Λορέντζος Μαβίλης, Αλέξανδρος Πάλ-λης, Γεράσιμος Μαρκοράς, Μιχαήλ Μητσάκης, ΣπυρίδωνΛάμπρος, Μωυσής Χαΐμης, Τζούλιο Καΐμη, Αλμπέρ Κοέν,ξενοφών Στρατηγός, Κωνσταντίνος Ζαβιτσιάνος, Παύλος


��


Προσαλέντης, Γεώργιος Θεοτόκης, Γεράσιμος Ασπιώτης,Μαρή Ασπιώτη, Αλέξανδρος Δεσύλλας, Τζον Θεοτόκης,Νικόλαος Βεντούρας, Λόρενς Ντάρελ, Τζέραλντ Ντάρελ,Άγις Στίνας, Φώτος Γιοφύλλης, Χένρι Μίλερ.

Μερικά από αυτά τα ονόματα –έχω παραλείψει αρκε-τά– μπορεί κανείς να τα συναντήσει σε μνημεία, σε δρό-μους, σε ταφόπετρες κοιμητηρίων. Άλλα εντοπίζονται σεβιβλία, εφημερίδες και περιοδικά. Με ορισμένους απότους παραπάνω συναναστράφηκε και ο Ελύτης, ο οποίος,όταν η εκπαίδευση των μαθητών της Σχολής ολοκληρώ-θηκε, επέστρεψε στην Αθήνα «με χρυσές επωμίδες», σύμ-φωνα με τη δική του περιγραφή.

Οι κινήσεις του στην Κέρκυρα είναι εν πολλοίς άγνω-στες. Υπάρχει ένα σχετικό κείμενο του Κώστα Δαφνή, μαδεν είναι επαρκές. Πώς κυλούσε άραγε ο χρόνος του;Ποιους είδε και με ποιους συνομίλησε; Το ότι εκπαιδεύ-τηκε ως έφεδρος αξιωματικός και το ότι συναντούσε τονΛόρενς Ντάρελ δε μου αρκούσε. Έπρεπε να κάνω έρευναγια να φωτίσω στο μέτρο του δυνατού την παρουσία τουστο νησί. Χρειαζόμουν πληροφορίες, ώστε να μάθω τα πι-θανά μυστικά που τον συνέδεαν με την Κέρκυρα και τουςανθρώπους της.

Ο ίδιος στα Ανοιχτά Χαρτιά αφιερώνει σε αυτό το θέμαμόνο δυόμισι σελίδες. Για ποιο λόγο άραγε εκείνη η περίο-δος της ζωής του είναι σκοτεινή; Απ’ όσο ξέρουμε, δενέγραφε ημερολόγιο (όπως ο Σεφέρης, λόγου χάρη), ούτεάφησε απομνημονεύματα. Πιθανότατα δεν κρατούσεαντίγραφα των επιστολών του. Αυτές που του έστειλανστην Κέρκυρα ο Σεφέρης κι ο Ανδρέας Καραντώνης –εί-δα μερικές στο Αρχείο του στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη–


��


δεν είναι διαφωτιστικές.4 Επομένως, η έλλειψη πρωτογε-νών γραπτών πηγών υποχρεώνει το μελετητή να στηρι-χτεί σε μαρτυρίες τρίτων. Πιστεύοντας λοιπόν πως έγρα-ψε σημαντικά πράγματα για τη ζωή του στην Κέρκυραεκείνης της εποχής με τη γνωστή κρυπτική του μέθοδο,αποφάσισα να κάνω κάτι άλλο: να αποκωδικοποιήσωτους στίχους του.

Η Αγγέλα Καστρινάκη στο βιβλίο της Η λογοτεχνία στηνταραγμένη δεκαετία 1940-1950 εκφράζει την άποψη ότι οΉλιος ο Πρώτος, που δημοσιεύτηκε στη Νέα Εστία το Σε-πτέμβριο του 1942, στην καρδιά της Κατοχής, είναι ένα νη-σιωτικό ποίημα. Υποστηρίζει πως σε αυτό ο Ελύτης «πέτυ-χε να φτιάξει ένα νησί-παράδεισο που να μη μιλά απλώςγια ευφορία αλλά να τη μεταδίδει κιόλας». Μάλιστα, θεω-ρεί πως είναι η πρώτη φορά που ένα ποίημα του Ελύτη«συγκροτείται γύρω από τις εμπειρίες του σε ένα νησί».Επίσης, υποστηρίζει πως την ίδια εποχή ο Ελύτης «κατα-σκευάζει μια ανάλογη νησιωτική ουτοπία, όταν γράφει γιατην ποίηση του Κάλβου, αποδίδοντάς της μια ευδαιμονικήνησιωτική ποιότητα».

Η Καστρινάκη εκτιμά πως ο αφηγητής του ποιήματος με-ταφέρεται σε ένα νησί, πως η μετάβασή του είναι μια φυγήστο χρόνο, αφού πηγαίνει «να συναντήσει την εφηβική τουηλικία, τα ζεστά καλοκαίρια στις ακρογιαλιές, την υγεία, τηχαρά, τις μυρωδιές, τις αισθήσεις μιας ευτυχισμένης επο-χής». Ισχυρίζεται μάλιστα πως πρόκειται για τα καλοκαίριατου ποιητή στις Σπέτσες, είκοσι χρόνια νωρίτερα, εκτίμηση


��


που δανείστηκε από τον Μάριο Βίττι. Ωστόσο, από πού δια-φαίνεται πως το νησί είναι οι Σπέτσες του 1922 και όχι ηΚέρκυρα του 1937; Ποιο στοιχείο το βεβαιώνει; Ο Βίττι δια-τείνεται ότι αυτό το έλεγε στις συνομιλίες του ο ίδιος ο Ελύ-της, προσδιορίζοντας την περίοδο 1920-1925, ενώ σημειώ-νει πως το ποίημα γράφτηκε «σαν να ζει ο ποιητής όχι μέσαστο ζόφο της Κατοχής, αλλά χρόνια πριν, όταν ήταν έφηβοςαθώος στις Σπέτσες, ή σε άλλες θερινές εξοχές» 5.

Ας σταθούμε στη φράση «σε άλλες θερινές εξοχές» καιας σκεφτούμε: είναι δυνατόν η Κέρκυρα ν’ αποκλειστεί αβα-σάνιστα από αυτές τις εξοχές; Είναι μεν αόριστες, ωστόσοείναι υπαρκτές. Μπορούμε, επομένως, να θεωρήσουμε πωςη επίδραση των βιωμάτων του στο νησί του Ιονίου λίγα χρό-νια πριν ήταν καταλυτική στο γράψιμο του Ήλιος ο Πρώ-τος, οπότε ο μελετητής οφείλει να τα αξιολογήσει δεόντως.

Ο διερευνητής της ζωής του Ελύτη οφείλει να λάβει υπό-ψη του μιαν ευφυή παρατήρηση της ποιήτριας ΙουλίταςΗλιοπούλου, επί μακρόν συντρόφου του. Σε μια συνομι-λία τους6 του είπε: «Πολύ σπάνια, κύριε Ελύτη, μέσα σταπεζά κείμενά σας, αφήνετε να φανούν στοιχεία, πρόσωπα,γεγονότα της ζωής σας. Δεν χρονογραφείστε, δεν αυτο-βιογραφείστε, παρά ελάχιστα. […]»

Η απάντηση στην προκλητική απορία ήταν η εξής: «Οιαναγνώστες μου πρέπει να έχουν παρατηρήσει ότι έχω κα-θιερώσει ένα είδος γραφής που αποκλείει την αφήγηση·στηρίζεται, δηλαδή, σε μια κυματοειδή γραμμή. Συνήθωςαρχίζει από μία περίοδο όπου αναπτύσσω το θεωρητικό


��


μέρος των απόψεών μου, όσο το δυνατόν πιο πυκνά σε τύ-πο αφορισμού […] κατόπιν περνάει σ’ ένα αυτοβιογραφι-κό μέρος χωρίς αυτό να αφορά λεπτομέρειες, γεγονότα,αφορά τον ψυχισμό μου, την εποχή στην οποία αναφέρο-μαι και καταλήγει σ’ ένα καθαρά ποιητικό μέρος που ανα-πτύσσεται και αγκαλιάζει όλο το σύνολο και το δένει. […]».

Ιδού, λοιπόν, η αποκάλυψη από τον ίδιο. Επιπλέον, λί-γα χρόνια νωρίτερα, σ’ ένα άρθρο του ξεκαθάρισε τα πράγ-ματα σχετικά με την ποίηση. Κάποιες φορές, λέει, μπαί-νουν στη μέση οι φιλόλογοι, που επιχειρούν να αναλύ-σουν την ποιητική δημιουργία. Ένας τέτοιος, ένας ανόητοςανθολόγος, εξόργισε κάποτε τον Αντρέ Μπρετόν, επειδήέκρινε σκόπιμο να παραθέσει στο τέλος των ποιημάτων τουμερικά επεξηγηματικά σχόλια: επαύριον χρυσαλλίδας μεένδυμα χορού ίσον «πεταλούδα»· μαστός κρυστάλλινος,ίσον «καράφα». «Όχι, Κύριε», φώναζε (ο Μπρετόν)· «δενίσον τίποτε! Κείνο που ’χε να μας πει ο ποιητής μάς το είπε,να είσαστε βέβαιος», γράφει.7

Στο ίδιο άρθρο παραδέχτηκε το εξής καταπληκτικό:«Εκ των υστέρων, όλοι οι ποιητές εξηγώντας τα ποιήματάτους λένε ψέματα». Επομένως, η άκρως υπαινικτική ποίη-σή του χρειάζεται ερμηνευτικά κλειδιά. Γι’ αυτό πάνω στουςστίχους του έχουν πέσει φιλόλογοι και μελετητές, προ-σπαθώντας να τους αποκρυπτογραφήσουν. Κάτι παρό-μοιο συμβαίνει και με τα δοκιμιακά του κείμενα, τα οποίαείναι πιο κατανοητά. Ο ίδιος, σε μια συνέντευξή του, υπο-στήριξε πως οι κριτικοί «δεν κατόρθωσαν ποτέ να τα δια-βάσουν σωστά»8. Ανεξάρτητα αν ο ποιητής εξεγείρεται μεορισμένα ερμηνευτικά σχόλια, η δουλειά της αποκρυπτο-γράφησης είναι χρήσιμη, βοηθάει τους αμύητους να γνω-


��


ρίσουν σε βάθος το έργο του. Σε ορισμένες περιπτώσεις,τα συμπεράσματα των ειδικών είναι τεκμηριωμένα. Αίφ-νης, ο Τζέφρι Κάρσον λέει ότι η λέξη «αχινός» στο έργοτου Ελύτη, συγκεκριμένα στο ποίημα «Η Οδύσσεια», ση-μαίνει «γυναικεία ήβη», ενώ ο Μ. Ζ. Κοπιδάκης υπαινίσ-σεται πως η λέξη «αμύγδαλο» σημαίνει ακριβώς το ίδιοπράγμα.9 Είναι λοιπόν φανερό πως οι στίχοι του δεν απο-τελούν άλυτα αινίγματα.

Με τους γρίφους στο ελυτικό έργο έχει ασχοληθεί και οΓιώργος Χουλιάρας. Αφού θέσει το ερώτημα «αν Οκτάναονομάζεται η ουτοπία του Εμπειρίκου, πίσω από ποιο όνο-μα κρύβεται η ουτοπία του Ελύτη;» κι αφού παραθέσει τουςστίχους από τον Μικρό ναυτίλο «για τούτα τα κορμάκια λί-γνεψα» , «το σώμα ξέρει» και «Βαθιά στο χώμα και βαθιάστο σώμα θα πάω να βρω ποιος είμαι», ο μελετητής θεω-ρεί ως θεμελιώδες αίνιγμα το εξής:«Μήπως “στη σύγκρου-ση της αλήθειας της φαντασίας και της αλήθειας του σώ-ματος” βρίσκεται η πιο πλούσια αντινομία της ποίησης τουΕλύτη;»10


��


ΤΡΙΑ

Στον Ελύτη, για να σωθεί η ποίηση απογειώνεται, μετα-φέροντας την αλήθεια της στον χώρο της φαντασίας.

(Δ. Ν. Μαρωνίτης, Οδυσσέας Ελύτης – Μελετήματα)

Μια ημέρα του Ιουλίου, κι ενώ πάνω από τον ουρανότης Κέρκυρας ταξίδευαν μαύρα σύννεφα, ο εικοσιε-

ξάχρονος Οδυσσέας Ελύτης κι ο συνομήλικός του Κώ-στας Δαφνής συναντήθηκαν στο καφενείο Μαύρος Γάτος,στη Σπηλιά, κάθισαν σ’ ένα τραπέζι έξω και άρχισαν νασυζητούν για ποίηση και ταξίδια, καπνίζοντας και πίνο-ντας τσιτσιμπίρες, ένα ντόπιο αναψυκτικό με τζίντζερ καιλεμόνι. Εκεί τους περίμενε ο Ευάγγελος Λουίζος. Σε λίγοέφτασε κι ο Ανδρέας Εμπειρίκος, o οποίος βρέθηκε στονησί για να δει τον στρατευμένο φίλο του. Ο Ελύτης είχεντυθεί στην τρίχα· τα κουμπιά του ήταν καλογυαλισμένα,η ζωστήρα του έλαμπε, οι μπότες του άστραφταν· η στο-λή του, πλυμένη και σιδερωμένη από τον ίδιο, του έδινελεβεντιά και το πηλήκιο του χάριζε κύρος.

Όπως εξομολογείται στα Ανοιχτά Χαρτιά, η σκληρή εκ-

��


παίδευση και τα γυμνάσια, οι ατέλειωτες, εξαντλητικέςπορείες, οι ζεύξεις των μουλαριών και τα λύσε-δέσε τωνόπλων τον έκαναν να υποφέρει. Ενίοτε, διεκτραγωδούσετα βάσανά του σε γράμματα που έστελνε στους φίλουςτου, στον Γκάτσο και στον Σεφέρη. Από την Κορυτσά, όπουυπηρετούσε πρόξενος, ο Σεφέρης ως πρεσβύτερος τονπαρηγορούσε με στιχουργήματα: Μούσα, τραγούδα τονΕλύτη / που παίζει με την ξιφολόγχη, / φύσηξε, Μούσα, μεςστην κόγχη / ξύπνησε τον Ελύτη οπλίτη […] Φαίνεται πως,θέλοντας να τον στηρίξει ψυχολογικά, προγραμμάτιζε έναταξιδάκι στην Κέρκυρα, πηγαίνοντας οδικώς στους ΆγιουςΣαράντα και μετά μπαίνοντας σ’ ένα καΐκι. Είναι όμωςάγνωστο αν τελικά το ταξιδάκι πραγματοποιήθηκε. ΟΕμπειρίκος όμως μπόρεσε να πάει και να μείνει κάμποσεςμέρες. Η συντροφιά του ήταν παρηγοριά και βάλσαμο γιατον ταλαιπωρημένο δόκιμο αξιωματικό. Τέλος, κάθισε στοτραπέζι τους κι ο εικοσιπεντάχρονος Λόρενς Ντάρελ πουπήγε στην πόλη για ψώνια, αφήνοντας τη Νάνσι, τη γυ-ναίκα του, στο σπίτι τους στο Καλάμι μαζί με τη μητέρατου. Κοντός, σκυφτός και μελαγχολικός, ο Λόρενς έριχνελοξές ματιές στον ευσταλή δόκιμο. Οι πέντε άντρες συζη-τούσαν, κοιτάζοντας προς το λιμάνι. Μια ώρα αργότερα,αγκυροβόλησε στα γκρίζα νερά το καράβι από τον Πει-ραιά. Ήταν το ατμόπλοιο «Φρίντων» της ΗπειρωτικήςΑτμοπλοΐας Ποταμιάνου. Πρώτος σηκώθηκε ο Ελύτης κιοι άλλοι τον ακολούθησαν. Κατευθύνθηκαν προς την προ-κυμαία και στάθηκαν δίπλα σε μια άμαξα με καφετί άλο-γο. Κόντευε μεσημέρι.

«Θα βρέξει», είπε στον Ελύτη ο νεαρός αμαξάς με τομουστάκι, που στεκόταν στη σκιά ενός δέντρου.


��


«Βρέχει όταν τα σύννεφα θέλουν να εξομολογηθούνστη γη», σχολίασε εκείνος.

Οι βάρκες του λιμανιού προσέγγιζαν τη σκάλα του κα-ραβιού. Η κίνηση στην παραλία ήταν μεγάλη. Περνούσανβαστάζοι με τσουβάλια, βαρέλια, κιβώτια, ακούγοντανθόρυβοι από καρότσες, κάρα και καροτσάκια. Ένα μεγά-λο πλήθος περίμενε τους δικούς του. Σε μια γωνιά στέκο-νταν γυναίκες με κόκκινα χείλη, κόκκινα νύχια και ρουζστα μάγουλα που έκαναν μπαμ από μακριά. Το προκλη-τικό τους ντύσιμο τραβούσε τα βλέμματα των αντρών καιανάγκαζε τις υπόλοιπες γυναίκες να στρέφουν αλλού τοπρόσωπό τους. Μόλις έπεσε η πρώτη σταγόνα της βρο-χής, ακούστηκαν φωνές, δημιουργήθηκε εκνευρισμός.

Ενώ οι επιβάτες αποβιβάζονταν στη στεριά με τις βα-λίτσες και τους μπόγους στα χέρια, το βλέμμα του Ελύτηέπεφτε πάνω στις γυναίκες. Οι φίλοι του τις σχολίαζαν καικάπου κάπου πέταγαν κανένα πικάντικο αστείο. Τότε οΔαφνής πλησίασε δύο επιφανείς συμπολίτες του και τουςχαιρέτησε διά χειραψίας. Ήταν ο Γεράσιμος Λύχνος, δη-μοσιογράφος και πρώην βουλευτής, και ο Θεόδωρος Δε-σύλλας, βιομήχανος κι επίσης πρώην βουλευτής. Με τησειρά του, ο Ελύτης πλησίασε μια νεαρή επιβάτισσα πουπροχωρούσε καμαρωτά και τη χαιρέτησε σφίγγοντας τοχέρι της.

Ήταν η φοιτήτρια Έλενα Βεντούρα.«Τι κάνει ο Γκάτσος;» τη ρώτησε.«Είναι πολύ καλά».Οι δυο τους αντάλλαξαν μερικά λόγια σχετικά με το

πανεπιστήμιο και τους φίλους τους στην Αθήνα. Ο Ελύ-της κρατούσε το χέρι της κι εκείνη το τράβηξε απαλά.


��


«Μας κοιτάζει ο πατέρας μου», του ψιθύρισε.Ο Ελύτης έριξε μια ματιά στο γιατρό Πιέρρο Βεντούρα

που τον παρακολουθούσε βλοσυρά, στρίβοντας το τσι-γκελωτό του μουστάκι. Ήταν με τη γυναίκα του και τη μι-κρότερη κόρη του, την Άντα. Η Έλενα τον άφησε κι έτρεξενα βρει τους δικούς της που την περίμεναν έξω από μιαάμαξα και κινούνταν ήδη προς το μέρος της. Όταν φορ-τώθηκε η βαλίτσα της κι ανέβηκαν όλοι στην άμαξα, ο Ελύ-της κίνησε να φύγει. Καθώς ο αμαξάς βίτσισε το άλογο,τραβώντας προς τα Μουράγια, κι ενώ οι πρώην βουλευτέςέφευγαν με διαφορετική άμαξα ο καθένας, ο Ελύτης στρά-φηκε στον Εμπειρίκο: «Η αγνότητα είναι αυτή», είπε.

«Οι εποχές αλλάζουν και η γυναίκα της εποχής μαςμοιάζει με χάσμα θρυαλλίδος», σχολίασε εκείνος.

Κάπως έτσι φαντάστηκα τη σκηνή της άφιξης στο λι-μάνι της φοιτήτριας της Φιλοσοφικής Έλενας Βεντούρα,εκείνη την καλοκαιρινή ημέρα, κι ας μου επιτραπεί ναισχυριστώ πως η περιγραφή μου δεν μπορεί να απέχει πο-λύ από την πραγματικότητα. Ο ίδιος ο Ελύτης προτρέπειτον αναγνώστη του να θέσει σε λειτουργία τη φαντασίατου, να μην αρκείται σε όσα γράφει στα ποιήματά του.

Η ανάλυση των ποιημάτων του από τον ίδιο «θ’ αποτε-λούσε δολοφονία της φαντασίας του αναγνώστη», υπο-γραμμίζει.11

Ποια ήταν η Έλενα Βεντούρα; Λίγοι, νομίζω, την έχουνακουστά και ελάχιστοι την έχουν γνωρίσει. Αν δεν έπεφτεστα χέρια μου το βιβλίο του Ακαδημαϊκού Κωνσταντίνου


��


Δεσποτόπουλου Αναπολήσεις, ομολογώ πως θα παρέμε-νε και για μένα άγνωστη. Στο κεφάλαιο που τιτλοφορεί-ται «Τα χρόνια της Δικτατορίας Μεταξά» ο διακεκριμένοςφιλόσοφος, φίλος του ποιητή από τα χρόνια της Νομικής,αποκαλύπτει πως ο τίτλος στο ποίημα «Ελένη» που περι-λαμβάνεται στους Προσανατολισμούς, στην ενότητα ΣΠΟ-ΡΑΔΕΣ, δόθηκε προς τιμήν της νεαρής Κερκυραίας.12 Γρά-φει μάλιστα πως ο τίτλος μπήκε κατά παράκληση του Νί-κου Γκάτσου, «ερωτευμένου εξ αποστάσεως» με την Έλε-να Βεντούρα.

Έτσι, άνοιξε ένα παράθυρο και μπήκα στον άγνωστοκόσμο του Ελύτη.

Το ποίημα δημοσιεύτηκε το Δεκέμβριο του 1937 σταΝέα Γράμματα. Η ένδειξη «Φθινόπωρο 1934» κάτω απόαυτό σημαίνει πως άρχισε να γράφεται εκείνη την εποχή·οι Προσανατολισμοί εκδόθηκαν το 1940. Ο Βίττι εκτιμάπως το συγκεκριμένο ποίημα παίρνει το συναισθηματικόνόημα ενός χωρισμού μετά από ένα καλοκαίρι ερωτικό.Επομένως, υποθέτουμε πως στους αρχικούς στίχους προ-στέθηκαν κι άλλοι. Γνωρίζοντας πως ο Ελύτης έγραφε, διόρ-θωνε, έσβηνε και συμπλήρωνε με καινούργιους στίχους ταποιήματά του, μπορούμε να πούμε πως το «Ελένη» γρα-φόταν και ξαναγραφόταν.

Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία: το ποίημα αυτό ολο-


��


κληρώθηκε όταν οι εμπειρίες του Ελύτη από την Κέρκυραήταν πρόσφατες. Ας μου επιτραπεί να θεωρήσω ότι η νεα-ρή φοιτήτρια ήταν και δική του γνωριμία, όχι μόνο του Νί-κου Γκάτσου· άλλωστε ο Γκάτσος δεν τιτλοφορεί «Ελένη»κανένα του ποίημα, όπως θα περίμενε κανείς.

Για να λύσω τις απορίες μου, αποφάσισα να συναντή-σω τον Κωνσταντίνο Δεσποτόπουλο, ο οποίος με δέχτη-κε πρόθυμα στο γραφείο του, στο Κέντρο Ερεύνης Ελλη-νικής Φιλοσοφίας στην οδό Αναγνωστοπούλου 14, στοΚολωνάκι.13 Συζητήσαμε αποκλειστικά για την Έλενα Βε-ντούρα, την οποία χαρακτήρισε «κοντέσα» λόγω της αρι-στοκρατικής καταγωγής της. Όταν το Φεβρουάριο του1937 μίλησε –δικηγόρος τότε–στον περίβολο του Πανε-πιστημίου της Αθήνας για τη σύλληψη του ΠαναγιώτηΚανελλόπουλου, καθηγητή της Νομικής, από το καθε-στώς του Μεταξά, η Έλενα, μέλος της παρέας του Κερκυ-ραίου λόγιου Νάσου Δετζώρτζη, βρισκόταν στο ακροατή-ριο. Την ήξερε καλά, αφού την έβλεπε συχνά και αλληλο-γραφούσε μαζί της. Μάλιστα, μου αποκάλυψε πως το κα-λοκαίρι εκείνης της χρονιάς τής έστειλε μια επιστολή,αποκαλώντας τη «χρυσή τομή της ψυχής». Μη θέλονταςνα φανώ αδιάκριτος, δεν τον ρώτησα αν έτρεφε ιδιαίτερησυμπάθεια γι’ αυτήν. Ωστόσο, δεν αποκλείω να ήταν κι οίδιος ερωτευμένος με την ωραία Ελένη.

Ο σεβαστός καθηγητής μού είπε πως η νεαρή γυναίκαπήρε πτυχίο και διορίστηκε καθηγήτρια σε γυμνάσιο τηςΚέρκυρας και πως στη διάρκεια της Κατοχής αγωνίστηκεγια τη μη ιταλοποίηση της γενέτειράς της. Παντρεύτηκεέναν επιφανή γιατρό, δεν έκαναν παιδιά και πέθανε σχε-τικά νέα το 1970.


��


Ναι, μου διευκρίνισε, αυτό που έγραψε σχετικά με τοποίημα του το είπε ο Ελύτης. Το διασταύρωσε με ερώτησηπρος τον Νίκο Γκάτσο; Όχι, μου απάντησε, δεν του δόθη-κε η ευκαιρία. Φεύγοντας από το γραφείο του, αναρωτή-θηκα αν ήταν βέβαιος για την ακρίβεια της πληροφορίας.Νομίζω όμως πως ερωτευμένος με τη φοιτήτρια, και μάλι-στα όχι εξ αποστάσεως, δεν ήταν ο Γκάτσος αλλά ο ίδιοςο Ελύτης. Είναι εξακριβωμένο πως μερικές φορές ο Ελύ-της πήγε στην Κέρκυρα με τον Γκάτσο, ο οποίος διατη-ρούσε την παλιά του φιλία με τον Νάσο Δετζώρτζη, πουμε τη σειρά του συνδεόταν φιλικά με την Έλενα και τηνΆντα Βεντούρα.

Το όνομα Ελένη, ένα από τα προσφιλέστερά του, παρου-σιάζεται συχνά στα ποιήματα του Ελύτη. Το μνημονεύει με-ρικά χρόνια αργότερα στο Άσμα ηρωικό και πένθιμο γιατον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας:

Κι εσύ κοπέλα που ήσουνα η Ελένη του

Υπάρχει άπαξ και στο Η καλωσύνη στις λυκοποριές:

Η φωνή, τα μαλλιά της Ελένης.

Με δεδομένο ότι ορισμένα μέρη του συγκεκριμένου ποιή-ματος γράφτηκαν στην Κατοχή και ίσως πρωτύτερα, μπο-ρούμε να σκεφτούμε πως το αντικείμενο του πόθου του εί-ναι η Έλενα Βεντούρα. Η Αγγέλα Καστρινάκη τονίζει πως


��


«ο ποιητής του Ελύτη, το υποκείμενο του ποιήματος, εγκα-ταλείπει μιαν Ελένη: δηλαδή την ομορφιά και την ευτυ-χία». Το όνομα το ξαναβρίσκουμε αργότερα στο Άξιον Εστίμαζί με άλλα γυναικεία ονόματα, τα οποία εκπροσωπούν«τα κορίτσια ή πόα της ουτοπίας»:

Η Έρση, η Μυρτώ, η Μαρίναη Ελένη, η Ρωξάνη, η Φωτεινή

η Άννα, η Αλεξάνδρα, η Κύνθια

Μάλιστα, εκεί συναντάμε και το στίχο:

του αιδοίου το μενεξεδένιο αλάτικαι το κρύο νερό της Πανσελήνου14

Λίγο παρακάτω ο ποιητής κάνει μια αναφορά στο από-κρυφο μέλος της νεαρής του ποιήματος χρησιμοποιώνταςμια κρυπτική λέξη:

ο μυχός της Ελένης με το κυματάκι

Το όνομα το συναντάμε ξανά στο ίδιο ποίημα:

ο λαιμός της Ελένης ωσάν παραλία

Επιχειρώντας να ερμηνεύσει το ποίημα «Ελένη», ο Μά-ριο Βίττι ισχυρίζεται πως δεν πρόκειται για τον έρωτα, όπωςτον επεξεργάζεται αλλού ο Ελύτης, αλλά «για ερωτική κου-βέντα που, δίχως να υποβαθμιστεί σε ερωτοτροπία, έχει τηνπρόθεση να γοητεύσει μια γυναίκα».


��


Στη συλλογή Τα ετεροθαλή υπάρχει το ποίημα «Η Ελέ-νη της Κρήτης με το πρόσωπο και με το πλάι». Η διευκρίνι-ση είναι σαφέστατη: ο ποιητής ήθελε να κάνει διαχωρισμό,αφού δεν επρόκειτο για την Ελένη των Προσανατολισμών,αλλά για κάποια άλλη κοπέλα, μια Κρητικιά. Διαβάζουμε:

Πόρπη ασημένια Ελένη

και

Ελένη χώρα του Ήδυπνου

και

Σελήνη Ελένη αναβρυτή

Στη Μαρία Νεφέλη υπάρχει παρόμοιο ποίημα με τοντίτλο «Η Ελένη», αλλά φαίνεται πως αναφέρεται πάλι σεάλλη κοπέλα. Ο Μάνος Χατζιδάκις, που γνώριζε πρόσωπακαι πράγματα σχετικά με τον Ελύτη, το παραδέχεται. Ση-μειώνει: «Η “Μαρία Νεφέλη” είναι μια δυνατή στιγμή του,μια επανάσταση απέναντι στο Χρόνο που προσπάθησε νατον σφραγίσει, απέναντι στον εαυτό του. Κι αρχίζει με μιαδεύτερη “Ελένη”, διαφορετική από εκείνη των “Προσανα-τολισμών”. Πιο σύγχρονη και πιο αινιγματική»15. Αυτή ηάλλη «Ελένη» ίσως σχετίζεται με το σύμβολο που εκπρο-σωπεί η γνωστή ηρωίδα, η σύζυγος του Μενελάου, για χά-ρη της οποίας έγινε ο Τρωικός Πόλεμος:

Η Μαρία Νεφέλη λέει:


��

ΨΥ

ΧΟΓΙΟ

ΣΛ

ΟΓΟ

ΤΕΧΝ

ΙΑM

ΥΘΙΣΤΟ

ΡΗΜ

Α

Κέρκυρα, 1937, δικτατορικό καθεστώς Μεταξά.Από τον Ιανουάριο έως το Σεπτέμβριο ο Οδυσσέας Ελύτης φοιτά στη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών, «απομονωμένος επάνω στο Φρούριο», σύμφωνα με τον ίδιο. Πολλά χρόνια αργότερα, ένας συγγραφέας πηγαίνει στο Νησί των Φαιάκων για να μάθει πώς διήγε τόσους μήνες εκεί ο ποιητής, συνυπηρετώντας με τον Κύπριο φίλο του Ευάγγελο Λουίζο. Mε ποιους συναντήθηκε, εκτός από τον Λόρενς Ντάρελ, το γιατρό Θεόδωρο Στεφανίδη και μερικούς ντόπιους λογοτέχνες; Πώς περνούσε τις ελεύθερες ώρες του; Ποια ήταν η σχέση του με ορισμένες νεαρές αριστοκράτισσες; Ακόμη, τι κρύβεται πίσω από το ποίημά του «Ελένη»;

Ο ερωτευμένος Ελύτης είναι ένα μυθιστόρημα για τον νεαρό έφεδρο αξιωματικό με τα ποιητικά οράματακαι ταυτόχρονα μια σπουδή για τον άνθρωπο Ελύτη. Σε αυτό γίνεται λόγος για την πολιτική πλευρά του, μακαι την ερωτική. Διότι είναι ερωτικός ποιητής· ολόκληρο το σώμα της ποίησής του είναι ερωτικό. Ο έρωταςδιαποτίζει και το Άξιον Εστί, ίσως το ωραιότερο ποίημαπου έχει γραφτεί στην ελληνική γλώσσα. Ο ίδιος σε μια συνέντευξη παραδέχεται την ηδονοθηρία του: «Ήμουν δοσμένος “εις τες ηδονές”, που λέει κι ο Καβάφης».

Ο

ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥΟ ερωτευμένος Ελύτης

webdata.psichogios.gr › sample › 9789604966127.pdf · ΤΙΤΛΟΣΒΙΒΛΙΟΥ &ΣΙΑΟ.Ε....

Documents

Transcript of webdata.psichogios.gr › sample › 9789604966127.pdf · ΤΙΤΛΟΣΒΙΒΛΙΟΥ &ΣΙΑΟ.Ε....