∆ιδακτική Μεθοδολογίαkleidiakaiantikleidia.net/book26/book26.pdfσιο1, η...

ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΠΑΙ∆ΩΝ 2002-2004

Κλειδιά και Αντικλείδια ΕΜ

∆ιδακτική Μεθοδολογία

∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική

Μαρία Σφυρόερα

ΥΠΕΠΘ

Πανεπιστήmicroιο Αθηνών

Αθήνα 2004

Μέτρο 11 ΕΠΕΑΕΚ II

Εκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004

Επιστηmicroονική υπεύθυνη της σειράς

laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

ΑΑλλεεξξάάννδδρραα ΑΑννδδρροούύσσοουυ

Η Μαρία Σφυρόερα είναι Επίκουρη Καθηγήτρια Παιδα-

γωγικής στο Τmicroήmicroα Επιστηmicroών της Εκπαίδευσης για την

Προσχολική Ηλικία (ΤΕΕΠΗ) του ∆ηmicroοκρίτειου Πανε-

πιστηmicroίου Θράκης

ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ

3

Κλειδιά και Αντικλείδια

Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-

τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης

όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς

βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους

κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-

τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος

και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-

ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι

αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα

παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-

λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται

η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-

νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια

σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο

σηmicroερινό σχολείο

Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν

τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-

microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-

νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-

σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο

πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-

ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

4

φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες

Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-

νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί

συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-

θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-

τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν

τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους

πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-

λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-

βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο

λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα

Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-

τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να

αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της

σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που

έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης

απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-

διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης

(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε

άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-

τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την


5

κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-

κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-

λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα

σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-

τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-

λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν

microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη

θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά

για τη δική σας διδακτική πρακτική

Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί

καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την

πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας

και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-

microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από

τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα

φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-

ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα

τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που

κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε

δικές σας λύσεις

Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της

καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι

χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών


6

σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο

βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-

κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-

λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και

τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε

σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-

νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-

ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε

ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την

κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της

γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του

πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά

βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα

Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα

ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον

καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-

microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε

στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-

κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα

όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε

ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των

εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-

παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που


7

θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο

microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να

αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν

στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην

έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-

θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους

ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά

Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Νοέmicroβριος 2002


8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία

θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία

Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση

Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα

Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη

∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη

Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος

Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης

Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project

Μάγος Κ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης

Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη

Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας

Σφυρόερα Μ

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση

Τσελφές Β


9

bull Μουσική στο σχολείο

Τσιρίδης Π

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα

Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο

Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο

∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο

Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο

Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης

Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου

Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός


bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία


θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών

∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση

∆ραγώνα Θ


10

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα

Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο


Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet


11


Σκηνή 1η Βrsquo Τάξη δηmicroοτικού σχολείου Αθήνας

Φέτος στην τάξη microου έχω 22 παιδιά Από αυτά τα 8 δεν

είναι ελληνικής καταγωγής τα 4 είναι από την Αλβανία

και έχουν αρκετά χρόνια στην Ελλάδα τα 3 είναι από τις

Φιλιππίνες έχουν έρθει στην Ελλάδα microόλις πριν από 1

χρόνο και microιλούν ελάχιστα ελληνικά και 1 παιδί κατάγε-

ται από την Πολωνία έχει γεννηθεί στην Ελλάδα και

microιλά καλά ελληνικά Όταν πριν ξεκινήσει η χρονιά

έmicroαθα τη σύνθεση των παιδιών της τάξης microου σκέ-

φτηκα ότι δε θα τα καταφέρω Είχα ωστόσο την ελπίδα

ότι οι ελληνικής καταγωγής microαθητές microου που ήταν

εξάλλου και οι περισσότεροι θα microε βοηθούσαν να κάνω

το microάθηmicroά microου αφού θα microπορούσαν να συνεννοηθούν

microαζί microου θα ήξεραν πάνω κάτω τα ίδια πράγmicroατα θα

microπορούσαν να διαβάσουν και να γράψουν ∆υστυχώς η

πραγmicroατικότητα microε διέψευσεhellip Από τα παιδιά αυτά άλλα

ήξεραν να διαβάζουν να κατανοούν αυτά που διαβά-

ζουν και να γράφουν microε σχετική άνεση και άλλα όχι

άλλα έδειχναν ευτυχισmicroένα και ήταν ορεξάτα για δου-

λειά και άλλα έδειχναν να βαριούνται άλλα microάθαιναν

γρήγορα και άλλα χρειάζονταν πολύ χρόνο και επανα-


12

λήψεις άλλα ήταν προσεκτικά και συγκεντρωmicroένα και

άλλα έκαναν συνέχεια λάθη αφηρηmicroάδας άλλα συmicromicroε-

τείχαν στο microάθηmicroα και άλλα έmicroεναν σιωπηλά άλλα ήταν

πάντα διαβασmicroένα και άλλα ποτέhellip Ένιωσα πολύ άτυχος

που βρέθηκα σε microια τάξη microε τόσο διαφορετικά παιδιά και

δεν microπορούσα καθόλου να σκεφτώ τι θα έπρεπε να

κάνω για να οργανώσω αποτελεσmicroατικά το microάθηmicroά microου

Η ιδέα να δουλέψω microόνο microε τους καλούς microαθητές ήταν

για microένα η πιο βολική αλλά δε microε ενθουσίαζε Τι να

κάνω όmicroως Να προχωρώ αργά ακολουθώντας τους

ρυθmicroούς των microαθητών που δεν τα κατάφερναν και τόσο

καλά είτε επειδή δε γνώριζαν την ελληνική γλώσσα είτε

για άλλους λόγους που δεν τους ξέρω Και αυτό δε θα

ήταν σε βάρος των καλών microαθητών Να ακολουθήσω

κάποιους ενδιάmicroεσους ρυθmicroούς που να καλύπτουν το

microέσο όρο των microαθητών Έκρινα ότι αυτή ήταν η καλύ-

τερη λύση και την υιοθέτησα Εξηγούσα πολύ αναλυ-

τικά προχωρούσα σχετικά αργά δεν έβαζα στα παιδιά

πολύ δύσκολα laquoΣκέφτοmicroαι και γράφωraquo και γενικά δε

ζητούσα πολλά από τα παιδιά ούτε σχεδίαζα microαθήmicroατα

που απαιτούσαν από αυτά να παίρνουν πρωτοβουλίες

Τελικά νοmicroίζω ότι δεν κατάφερα πολλά πράγmicroατα Οι

καλοί microαθητές άρχισαν σιγά σιγά να βαριούνται και να

microην είναι τόσο ορεξάτοι όπως στην αρχή ενώ οι πολύ

αδύναmicroοι και αυτοί που δε microιλούσαν καλά ελληνικά πάλι


13

δεν microπορούσαν να παρακολουθήσουν το microάθηmicroα Ίσως

τελικά οι microόνοι που επωφελήθηκαν να ήταν οι ελάχιστοι

microέτριοι microαθητές Ακόmicroη δεν ξέρω ποια θα ήταν η καταλ-

ληλότερη microέθοδος γιrsquo αυτή την τάξη Εξακολουθεί να

microου φαίνεται πολύ δύσκολο να διαχειριστεί κάποιος

τόσο διαφορετικά παιδιά Ελπίζω την επόmicroενη χρονιά η

τάξη microου να είναι περισσότερο οmicroοιογενής για να ξέρω

πώς να δουλέψω

Σκηνή 2η Τάξη σε διθέσιο σχολείο ορεινής περιοχής της

Θράκης

Όταν έφτασα στο σχολείο και διαπίστωσα ότι ήταν διθέ-

σιο1 η γη έφυγε κάτω από τα πόδια microου Πώς θα microπο-

ρούσα να δουλέψω microαζί σε ένα τmicroήmicroα την Αrsquo τάξη την

Εrsquo και τη ΣΤrsquo και σε ένα άλλο τη Βrsquo τη Γrsquo και τη ∆rsquo τάξη

Σύντοmicroα διαπίστωσα πως τα παιδιά της Αrsquo τάξης που για

πρώτη φορά άκουγαν την ελληνική γλώσσα και microέχρι

τώρα δεν είχαν καmicroία επαφή microε σχολείο χαρτί και microο-

λύβι ήταν φοβισmicroένα Χρειαζόταν πολύς χρόνος για να

εξοικειωθούν microαζί microου και να microπορούmicroε να συνεννοού-

microαστε για τα βασικά της καθηmicroερινής σχολικής ζωής Τα

1 ∆ιθέσιο σχολείο στο πλαίσιο της microειονοτικής εκπαίδευσης ση-microαίνει ότι υπηρετούν σε αυτό ένας χριστιανός και ένας microου-σουλmicroάνος δάσκαλος


14

παιδιά της Εrsquo και της ΣΤrsquo δεν είχαν καλό επίπεδο στα

ελληνικά και microάλλον δεν είχαν συνηθίσει να δουλεύουν

στο σχολείο Τα παιδιά των άλλων τάξεων είχαν επίσης

σε γενικές γραmicromicroές πολύ χαmicroηλό επίπεδο Μερικά δεν

ήξεραν καλά καλά να διαβάζουν Από τα 5 παιδιά της Γrsquo

τάξης τα 3 θα έπρεπε κανονικά να βρίσκονται στη Βrsquo

τάξη Κάτι αντίστοιχο συνέβαινε και microε τα παιδιά των

άλλων τάξεων Πέρα από αυτό τα βιβλία που έπρεπε να

microελετήσω για όλες αυτές τις τάξεις ήταν τόσο πολλά

που δεν ήξερα από πού να αρχίσω Το γεγονός ότι είχα

τη δυνατότητα να κάνω επιλογές από κάποια κεφάλαια

και να τα συνδυάζω microε άλλα microε δυσκόλευε ακόmicroα πε-

ρισσότερο Σκεφτόmicroουν ότι αν είχα microια δοmicroηmicroένη ύλη

στα χέρια microου θα ήξερα περισσότερο τι να κάνω Το

ιδανικό θα ήταν να έχω microία τάξη όπου όλα τα παιδιά να

βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο όπως πέρυσι που δίδασκα

σε χριστιανικό σχολείο Έτσι microπορούσα να διδάσκω τα

microαθήmicroατα microε microια σειρά και ήξερα κάθε microέρα ακριβώς

από πού microέχρι πού θα διδάξω Φέτος δεν ξέρω ακριβώς

πώς να οργανώσω τα microαθήmicroατά microου έχω την αίσθηση

ότι πηγαίνω από το ένα στο άλλο και ότι έτσι δε βοηθάω

ιδιαίτερα τους microαθητές microου Τέλος δεν έχω βρει τρόπο

για να είναι τα παιδιά microιας τάξης ήσυχα όταν δουλεύω

microε τα παιδιά microιας άλλης τάξης Όταν για παράδειγmicroα

έχω γύρω microου τα 4 παιδιά της Αrsquo ∆ηmicroοτικού και προ-


15

σπαθώ να τους microάθω microε αφορmicroή το βιβλίο τους laquoΠατη-

microασιέςraquo2 το βασικό λεξιλόγιο για να microπορούmicroε να

επικοινωνούmicroε τα παιδιά των άλλων τάξεων κάνουν

πολλή φασαρία Ενώ τους έχω βάλει να αντιγράψουν

ένα κείmicroενο από το laquoΟ γύρος της Ελλάδαςraquo3 για να το

microάθουν απέξω microιλάνε microεταξύ τους χαζεύουν ή ακούνε

αυτά που ρωτάω τα microικρά και πετάγονται για να απα-

ντήσουν στη θέση τους microε αποτέλεσmicroα τα πιο microικρά να

microην προλαβαίνουν να απαντήσουν και να microη microαθαίνουν

Τελικά microεγάλο microέρος της διδακτικής ώρας αναλώνεται

σε παρατηρήσεις και φωνές και έτσι χάνεται και ο ελάχι-

στος χρόνος όπου θα microπορούσα να ασχοληθώ microε τα

παιδιά κάθε τάξης

Ποιο είναι το laquoπρόβληmicroαraquo στις παραπάνω σκηνές

Και στις δύο σκηνές οι εκπαιδευτικοί βρίσκονται microπρο-

στά σε ανοmicroοιογενείς τάξεις είτε επειδή αυτές αποτελού-

νται από παιδιά microε διαφορετικά σηmicroεία αφετηρίας δια-

φορετικό βαθmicroό κατάκτησης της ελληνικής γλώσσας και

2 Βιβλίο της Αrsquo τάξης τχ 1 Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαίδευση Μου-σουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000 3 Βιβλίο για τα microη γλωσσικά microαθήmicroατα Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000


16

διαφορετική στάση απέναντι στο σχολείο (σκηνή 1η)

είτε επειδή αποτελούνται από παιδιά διαφορετικών ηλι-

κιών αλλά και διαφορετικής σχολικής επίδοσης (σκηνή

2η) Βασικό πρόβληmicroα και των δύο είναι πως νιώθουν

ότι δεν microπορούν να οργανώσουν αποτελεσmicroατικά το

microάθηmicroά τους Αναζητούν τρόπους και microεθόδους προ-

βληmicroατίζονται για τους ρυθmicroούς τους οποίους πρέπει να

ακολουθήσουν και ενίοτε υιοθετούν συmicroπεριφορές και

στρατηγικές που εκ των υστέρων αποδεικνύονται όπως

οι ίδιοι διαπιστώνουν αναποτελεσmicroατικές Κάποτε απο-

δίδουν την laquoαποτυχίαraquo τους στα χαρακτηριστικά της

ύλης που έχουν να διδάξουν (σκηνή 2η) άλλοτε στην

αδυναmicroία τους να επιβάλουν την πειθαρχία (σκηνή 2η)

και άλλοτε στους αργούς ρυθmicroούς τους οποίους επιλέ-

γουν (σκηνή 1η)

Η ανοmicroοιογένεια πάντως αντιmicroετωπίζεται και στις δύο

σκηνές σαν εmicroπόδιο σαν κάτι που θέτει άλυτα ερωτή-

microατα-διλήmicromicroατα στον εκπαιδευτικό Ποια ύλη να επιλέ-

ξει να διδάξει Σε ποια οmicroάδα microαθητών του να προσαρ-

microόσει το επίπεδο του microαθήmicroατός του Πώς θα microπορέσει

να δουλέψει microε παιδιά τα οποία θα έπρεπε να φοιτούν

σε χωριστές τάξεις

Ταυτόχρονα αυτή η ανοmicroοιογένεια αντιmicroετωπίζεται και


17

σαν κάτι τυχαίο και περιστασιακό Και οι δύο εκπαιδευτι-

κοί νιώθουν άτυχοι microέσα σε microια τόσο ανοmicroοιογενή τάξη

και είτε αναπολούν microια τάξη microε παιδιά που laquoείχαν όλα το

ίδιο επίπεδοraquo είτε ελπίζουν να έχουν microια τέτοια τάξη την

επόmicroενη σχολική χρονιά έτσι ώστε να microπορούν να θέ-

τουν κοινούς στόχους για όλους τους microαθητές

Υπάρχουν όmicroως τελικά οmicroοιογενείς τάξεις Και αν όχι

ποιες είναι κάποιες πρώτες απαντήσεις στα ερωτήmicroατα

τα οποία θέτουν οι εκπαιδευτικοί microέσα από τις καταγρα-

φές τους στις δύο σκηνές Ποια παιδαγωγική τάση και

ποια διδακτική προσέγγιση δίνει στον εκπαιδευτικό τα

απαραίτητα laquoεργαλείαraquo ώστε να microπορεί να δουλεύει

αποτελεσmicroατικά σε τάξεις όπως αυτές που περιγράφο-

νται παραπάνω

ΗΗ οοmicromicroοοιιοογγέέννεειιαα κκααιι οοιι σσχχοολλιικκέέςς ττάάξξεειιςς

Για δεκαετίες επικρατούσε η αντίληψη ότι πέρα από τις

τάξεις microονοθέσιων και διθέσιων σχολείων στις οποίες η

ανοmicroοιογένεια θεωρείται δεδοmicroένη οι τάξεις στις οποίες

φοιτούν παιδιά microιας συγκεκριmicroένης ηλικιακής οmicroάδας και

microε κοινή καταγωγή είναι οmicroοιογενείς Η ανοmicroοιογένεια

των σηmicroερινών σχολικών τάξεων αποδόθηκε αρχικά σε


18

microεγάλο βαθmicroό στις microετακινήσεις πληθυσmicroών και στα microε-

ταναστευτικά ρεύmicroατα που σηmicroειώθηκαν σε παγκόσmicroιο

επίπεδο τα οποία οδήγησαν στη δηmicroιουργία πολυπολιτι-

σmicroικών σχολικών τάξεων Το φαινόmicroενο αυτό που θεω-

ρείται σχετικά πρόσφατο για τον ελλαδικό χώρο δη-

microιούργησε microια νέα εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα η οποία

κάνει πια φανερή την ανάγκη για microια σειρά από αναθε-

ωρήσεις σε αντιλήψεις και microεθόδους διδασκαλίας

Μήπως όmicroως το φαινόmicroενο της ανοmicroοιογένειας των σχο-

λικών τάξεων δεν είναι όπως θεωρείται microια τόσο νέα

εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα Μήπως η ανοmicroοιογένεια

ανάmicroεσα στους microαθητές κάθε τάξης υπήρχε και θα

υπάρχει πάντα και δεν εξαρτάται microόνο από τη διαφορε-

τική εθνική καταγωγή και τη microητρική γλώσσα των microαθη-

τών Μήπως απλώς η ανοmicroοιογένεια αν και παρούσα

δεν ήταν τόσο εmicroφανής ώστε να θέτει το ζήτηmicroα της

αναθεώρησης των εφαρmicroοζόmicroενων προγραmicromicroάτων και

microεθόδων Μήπως η παιδαγωγική που έδινε όλο το βά-

ρος στο αποτέλεσmicroα και όχι στην ίδια τη διαδικασία microά-

θησης συντελούσε ώστε οι διαφοροποιηmicroένες επιδόσεις

των παιδιών να αποδίδονται απλώς στην ευφυΐα τους

και στη γενικότερη laquoέφεσηraquo για microάθηση

Η αλήθεια είναι πως ποτέ καmicroία τάξη δεν microπορεί να είναι


19

απόλυτα οmicroοιογενής Ακόmicroα και αν ο βαθmicroός οmicroοιογέ-

νειας ανάmicroεσα στα παιδιά ελληνικής καταγωγής που

φοιτούν όλα στην ίδια τάξη (σκηνή 1η) ή ανάmicroεσα στα

παιδιά των τριών διαφορετικών τάξεων του microειονοτικού

σχολείου (σκηνή 2η) δεν είναι ο ίδιος αυτό δεν αναιρεί

τους κοινούς προβληmicroατισmicroούς και τις κοινές δυσκολίες

των δύο εκπαιδευτικών Απλώς η ανοmicroοιογένεια γίνεται

πιο εύκολα αποδεκτή και κατανοητή από τον εκπαιδευ-

τικό όταν αφορά παιδιά διαφορετικών ηλικιών (σκηνή

2η) και διαφορετικών εθνοτήτων που κατέχουν σε δια-

φορετικό βαθmicroό την ελληνική γλώσσα (σκηνή 1η) από

ότι όταν αφορά παιδιά τα οποία στα microάτια του εκπαι-

δευτικού θα όφειλαν να microπορούν και να θέλουν να κά-

νουν τα ίδια ακριβώς πράγmicroατα (σκηνή 1η) Γιατί όmicroως

αυτοί οι ελληνικής καταγωγής microαθητές της 1ης σκηνής

οι οποίοι θα έπρεπε σύmicroφωνα microε τον εκπαιδευτικό να

microπορούν και να θέλουν να κάνουν ακριβώς τα ίδια

πράγmicroατα εφόσον έχουν την ίδια ηλικία κατέχουν τα

ελληνικά έχουν φοιτήσει όλοι microαζί στην Αrsquo τάξη και

ζούνε στην ίδια γειτονιά διαφέρουν τόσο πολύ ως προς

τις επιδόσεις τους


20

ΟΟιι ββαασσιικκέέςς ππηηγγέέςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςςhelliphellip

Τα παιδιά οποιασδήποτε τάξης (έστω και επιφανειακά

οmicroοιογενούς) διαφέρουν ως προς

bull Το κοινωνικο-οικονοmicroικό επίπεδο και το πολιτισmicroικό

κεφάλαιο των γονιών τους κατά συνέπεια αφενός ως

προς το βαθmicroό κατοχής της κυρίαρχης- πρότυπης γλώσ-

σας του σχολείου και αφετέρου ως προς το βαθmicroό εξοι-

κείωσής τους microε την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτά σχετί-

ζονται και microε τη δοmicroή και τον τρόπο οργάνωσης κάθε

οικογένειας καθώς και microε τη στάση και τις στρατηγικές

τις οποίες η οικογένεια υιοθετεί συνειδητά ή ασυνεί-

δητα απέναντι στο σχολείο τις προσδοκίες της από

αυτό κτλ

bull Τη δική τους στάση απέναντι στο σχολείο Αυτή

επηρεάζεται από τα διαφοροποιηmicroένα ενδιαφέροντα και

κίνητρα των παιδιών και από το νόηmicroα που αποδίδουν

σε αυτό που γίνεται στο σχολείο Το νόηmicroα αυτό προ-

φανώς σχετίζεται microε την απόσταση που υπάρχει ανά-

microεσα στο σχολείο (περιεχόmicroενο microαθηmicroάτων και τρόπος

διδασκαλίας) και στις δικές τους άρρητες συνήθως

προσδοκίες


21

bull Τις γνωστικές τους δοmicroές και λειτουργίες ∆ηλαδή

microε άλλα λόγια διαφέρουν ως προς τον τρόπο microε τον

οποίο προσλαmicroβάνουν και επεξεργάζονται τις πληροφο-

ρίες οικοδοmicroούν τις αναπαραστάσεις τους για τον κό-

σmicroο ως προς τις microνηmicroονικές τους ικανότητες την ανα-

λυτική ή συνθετική στρατηγική microέσω της οποίας microαθαί-

νουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και να εξά-

γουν κανόνες (επαγωγική σκέψη) την ικανότητά τους

να κατανοούν και να εφαρmicroόζουν κανόνες (απαγωγική

σκέψη) τη δηmicroιουργικότητά τους τους τρόπους επικοι-

νωνίας που προτιmicroούν τους ρυθmicroούς microάθησης κτλ4

ΟΟ χχεειιρριισσmicromicroόόςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςς σσττηη σσχχοολλιικκήή ττάάξξηη

ααππόό ττηη δδιιααππίίσσττωωσσηη ττωωνν ααττοοmicromicroιικκώώνν δδιιααφφοορρώώνν

σσττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή

Η συνειδητοποίηση του ότι κάθε microαθητής όχι microόνο ξεκι-

νάει τη σχολική του ζωή microε διαφορετικά εφόδια αλλά

4 Η Ψυχολογία των Ατοmicroικών ∆ιαφορών έχει αναδείξει microέσα από εmicroπειρικές έρευνες microια σειρά από διαφορές στα άτοmicroα οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο microάθησης (βλ για παράδειγmicroα Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969 Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995 κά)


22

και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-

σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της

στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την

οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-

net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους

οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του

επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-

γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-

microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η

αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά

Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι

microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να

microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-

microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα

σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας

microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε

microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-

στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων

5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971


23

στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη

σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή

η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-

ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8

ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή

Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική

που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-

σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν

τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της

microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-

κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-

microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς

του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και

8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)


24

απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-

σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής

που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας

και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην

άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε

τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους

παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-

θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών

διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-

φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει

bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-

τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε

παιδιού

bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα

από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει

τη δική του πορεία προς τη microάθηση

bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα

ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε

παιδιού

9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)


25

bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα

ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-

δράσεις

ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό

Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο

τρόπους

Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε

αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για

όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα

περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-

ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν

για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα

για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-

διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα

microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το

οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί

απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να

αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που

έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί

τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και

το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή

αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-


26

φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να

προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που

θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο

εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα

τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για

παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν

στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς

και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες

των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα

microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-

γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους

καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο

άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα

και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς

10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα


27

στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα

το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να

χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους

προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)

να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-

σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου

οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να

δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-

γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα

κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια

τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά

τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-

ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο

στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-

τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή

του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-

τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα

στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα

διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του

Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε

αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-

τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-

microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-

χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους

εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και


28

αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να

φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-

δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο

καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-

λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-

λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-

σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-

ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα

αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες

κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι

τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες

που συναντά καθένα τους

Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-

κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-

παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές

τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που

τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν

την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-

microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-

σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή

την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που

χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να

τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι

στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη


29

διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον

τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε

όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το

ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι

ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ

κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από

την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-

νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-

ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική

της επιτυχίαςraquo11

ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς

γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή

Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-

ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται

microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο

του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές

Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική

συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις

11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998


30

διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-

στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό

σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε

δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-

τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα

του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει

δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-

κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς

να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη

γνώση

Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως

αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας

της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη

γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-

στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον

ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-

θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν

στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή

microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς

ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση

του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-

κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων

12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner


31

του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης

του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον

οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην

τάξη

Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και

τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα

πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για

τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό

σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο

οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι

τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη

δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι

δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε

βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-

τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι

αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά

παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-

δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση

απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-

13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα


32

ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε

microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-

βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-

ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-

microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους

να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει

το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το

λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις

σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν

ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-

λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-

σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-

σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό

να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής

πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-

τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά

και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-

σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-

κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του

αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει

στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των

δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του

αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για

βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985


33

να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-

παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των

microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της

γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών

που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον

εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει

το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη

ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί

σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή

Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής

κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και

εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-

microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που

θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-

microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν

όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-

ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-

γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα

ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους

καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς

και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-

ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε


34

αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω

της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-

τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος

ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς

επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί

microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-

νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που

microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-

τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας

microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και

γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί

να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια

τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε

λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει

ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-

ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-

διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί

microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα

το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-

ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για

να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει

Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού

και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές

microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-


35

microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-

τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-

ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-

δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες

και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα

παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν

Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-

ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο

πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από

αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-

διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο

οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι

microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού

και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης

αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-

σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει

θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι

το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται

ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς

Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς

τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-

γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία

των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα


36

κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-

σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και

τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-

τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-

ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς

κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-

ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον

εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά

του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα

να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-

σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο

σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-

λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της

2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται

από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν

οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος

διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του

για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού

αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί

microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-

γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της

ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και

στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-

14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-


37

σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-

γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά

δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων

στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο

χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-

θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία

Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να

οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια

συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να

ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε

να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-

νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-

σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-

ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-

δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η

διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς

εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία

βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα


38

και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία

των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-

ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες

όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο

και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη

λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-

σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις

πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη

δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές

ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε

παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-

ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-

νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε

βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών

τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-

ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή

διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-

λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για

παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα

στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να

δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού

διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-

φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-

θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για

να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την


39

ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει

παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη

Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-

δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-

κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-

πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων

παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά

αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-

παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-

σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν

και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των

παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου

ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των

ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν

είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται

σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν

διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές

ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι

επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη

τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που

τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να

βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση

ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες

οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και


40

επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-

σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε

τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα

γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου

όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-

ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της

διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-

διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-

καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών

ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip

Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος

δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-

τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-

microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές

τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-

σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν

είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-

καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική

αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής

προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης

δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της

ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της


41

γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-

κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών

διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να

ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-

θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-

τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης

και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15

15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995


42

Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative

dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris

1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan

J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998

Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-

δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της

παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000

Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995

Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986

Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la

peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris

1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie

institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF

editeur Paris 1994


43

Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση

και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος

Μέτρο 11 ΕΠΕΑΕΚ II

Εκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004

Επιστηmicroονική υπεύθυνη της σειράς

laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

ΑΑλλεεξξάάννδδρραα ΑΑννδδρροούύσσοουυ

Η Μαρία Σφυρόερα είναι Επίκουρη Καθηγήτρια Παιδα-

γωγικής στο Τmicroήmicroα Επιστηmicroών της Εκπαίδευσης για την

Προσχολική Ηλικία (ΤΕΕΠΗ) του ∆ηmicroοκρίτειου Πανε-

πιστηmicroίου Θράκης


3
























4

























5

























6


























7












8




Αβδελά Ε














Μάγος Κ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Τσελφές Β


9


Τσιρίδης Π





Ασκούνη Ν


∆ραγώνα Θ


Κούρτη Ε















∆ραγώνα Θ


10








11
























12



























13










Θράκης













14



























15





















16

























17























18

























19























20













αυτό κτλ










21



















22





















23
















24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









3
























4

























5

























6


























7












8




Αβδελά Ε














Μάγος Κ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Τσελφές Β


9


Τσιρίδης Π





Ασκούνη Ν


∆ραγώνα Θ


Κούρτη Ε















∆ραγώνα Θ


10








11
























12



























13










Θράκης













14



























15





















16

























17























18

























19























20













αυτό κτλ










21



















22





















23
















24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









4

























5

























6


























7












8




Αβδελά Ε














Μάγος Κ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Τσελφές Β


9


Τσιρίδης Π





Ασκούνη Ν


∆ραγώνα Θ


Κούρτη Ε















∆ραγώνα Θ


10








11
























12



























13










Θράκης













14



























15





















16

























17























18

























19























20













αυτό κτλ










21



















22





















23
















24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









5

























6


























7












8




Αβδελά Ε














Μάγος Κ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Τσελφές Β


9


Τσιρίδης Π





Ασκούνη Ν


∆ραγώνα Θ


Κούρτη Ε















∆ραγώνα Θ


10








11
























12



























13










Θράκης













14



























15





















16

























17























18

























19























20













αυτό κτλ










21



















22





















23
















24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









6


























7












8




Αβδελά Ε














Μάγος Κ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Τσελφές Β


9


Τσιρίδης Π





Ασκούνη Ν


∆ραγώνα Θ


Κούρτη Ε















∆ραγώνα Θ


10








11
























12



























13










Θράκης













14



























15





















16

























17























18

























19























20













αυτό κτλ










21



















22





















23
















24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









7












8




Αβδελά Ε














Μάγος Κ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Τσελφές Β


9


Τσιρίδης Π





Ασκούνη Ν


∆ραγώνα Θ


Κούρτη Ε















∆ραγώνα Θ


10








11
























12



























13










Θράκης













14



























15





















16

























17























18

























19























20













αυτό κτλ










21



















22





















23
















24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









8




Αβδελά Ε














Μάγος Κ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Τσελφές Β


9


Τσιρίδης Π





Ασκούνη Ν


∆ραγώνα Θ


Κούρτη Ε















∆ραγώνα Θ


10








11
























12



























13










Θράκης













14



























15





















16

























17























18

























19























20













αυτό κτλ










21



















22





















23
















24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









9


Τσιρίδης Π





Ασκούνη Ν


∆ραγώνα Θ


Κούρτη Ε















∆ραγώνα Θ


10








11
























12



























13










Θράκης













14



























15





















16

























17























18

























19























20













αυτό κτλ










21



















22





















23
















24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









10








11
























12



























13










Θράκης













14



























15





















16

























17























18

























19























20













αυτό κτλ










21



















22





















23
















24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









11
























12



























13










Θράκης













14



























15





















16

























17























18

























19























20













αυτό κτλ










21



















22





















23
















24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









12



























13










Θράκης













14



























15





















16

























17























18

























19























20













αυτό κτλ










21



















22





















23
















24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









13










Θράκης













14



























15





















16

























17























18

























19























20













αυτό κτλ










21



















22





















23
















24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









14



























15





















16

























17























18

























19























20













αυτό κτλ










21



















22





















23
















24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









15





















16

























17























18

























19























20













αυτό κτλ










21



















22





















23
















24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









16

























17























18

























19























20













αυτό κτλ










21



















22





















23
















24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









17























18

























19























20













αυτό κτλ










21



















22





















23
















24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









18

























19























20













αυτό κτλ










21



















22





















23
















24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









19























20













αυτό κτλ










21



















22





















23
















24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









20













αυτό κτλ










21



















22





















23
















24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









21



















22





















23
















24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









22





















23
















24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









23
















24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









24













παιδιού






παιδιού



25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









25



δράσεις



τρόπους


















26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









26

















27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









27



























28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









28


























29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









29





















30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









30










γνώση















31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









31




τάξη


















32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









32


























33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









33
























34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









34


























35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









35

























36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









36


























37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









37




















38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









38



























39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









39


























40
























41










42














editeur Paris 1994


43









40
























41










42














editeur Paris 1994


43









41










42














editeur Paris 1994


43









42














editeur Paris 1994


43









43








∆ιδακτική Μεθοδολογίαkleidiakaiantikleidia.net/book26/book26.pdfσιο1, η...

Documents

Transcript of ∆ιδακτική Μεθοδολογίαkleidiakaiantikleidia.net/book26/book26.pdfσιο1, η...