1

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙ∆ΕΙΑΣ , ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ , ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ∆ΙΕΥΘΥΝΣΗ Π.Ε. ΚΑΙ ∆.Ε. ΗΠΕΙΡΟΥ ∆ΙΕΥΘΥΝΣΗ ∆ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗΣ Ν. ΆΡΤΑΣ ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΝΕΟΧΩΡΙΟΥ ΑΡΤΑΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Α΄ ΤΕΤΡΑΜΗΝΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΤΟΥΣ 2012-2013 ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΤΑΞΗΣ ΜΕ ΤΙΤΛΟ :

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΕΡΓΙΑ : Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΑΣ

ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ : ΜΕΓΑΠΑΝΟΣ ∆ΗΜΗΤΡΙΟΣ , ΟΙΚΟΝΟΜΟΛΟΓΟΣ Π.Ε. 09 ΠΑΠΠΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ , ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΟΣ ΠΕ19

ΝΕΟΧΩΡΙ , ∆ΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2012

2

ΟΜΑ∆ΕΣ ΠΟΥ ΣΥΜΜΕΤΕΙΧΑΝ ΣΤΗΝ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ PROJECT

ΟΜΑ∆Α 1η 1. Νάτσιος ∆ιονύσιος 2. Παππά Ευσταθία 3. Τσιγάρας ∆ηµήτριος 4. Χαλκιά Παναγιώτα ΟΜΑ∆Α 2η 1. Αλουσάι Μαρινέλα 2. Μήτσιου Βασιλική 3. Πάτσο Αλέξανδρος 4. Ρόκοµα Ευσταθία ΟΜΑ∆Α 3η 1. ∆ήµου Αναστασία 2. Κοστρένι Χαµήτε 3. Μπούλα Χαρά ΟΜΑ∆Α 4η 1. Αντωνίου Ελένη 2. Κωστακιώτη Βασιλική 3. Παπαϊωάννου Αλεξάνδρα

3

Περιεχόµενα Κεφάλαιο 1ο 1.1 Τι είναι εµπόρευµα 1.2 Εµπορευµατική αξία και παραγωγή 1.3 Η παραγωγική διαδικασία 1.4 Βασικά χαρακτηριστικά 1.5 Φιλοσοφική κριτική 1.6 Ιστορική αναδροµή 1.7 Περιδιολόγηση 1.8 Ο κύκλος της καπιταλιστικής παραγωγής 1.9 Σχηµατισµός αξίας προϊόντος 1.10 Μισθοί 1.11 Αξία της εργατικής δύναµης 1.12 Το βιοτικό επίπεδο των εργατών 1.13 Το µυστικό της υπεραξίας 1.14 Το ποσοστό της υπεραξίας 1.15 Το ποσοστό κέρδους είναι το κλειδί Κεφάλαιο 2ο 2.1 Ελληνική οικονοµία, δηµόσιο έλλειµµα, χρέος, οικονοµική πολιτική, οικονοµική και

κοινωνική ανάπτυξη. 2.2 Οι τοµείς παραγωγής 2.3 Εισοδήµατα από την παραγωγή Κεφάλαιο 3ο

3.1 Μέτρηση της ανεργίας , συνέπειες , καταπολέµηση 3.2 Ακάλυπτες επιταγές 3.3 Πόσα πρέπει να δανειστούµε για τα επόµενα χρόνια 3.4 Η απασχόληση και η ανεργία 3.5 Η ανεργία και η απασχόληση στην Ε.Ε.-27

3.5.1. Το ποσοστό ανεργίας 3.5.2. Άνεργοι και απασχολούµενοι 3.5.3. Νέοι µέχρι 24 ετών 3.5.4. Άνεργοι και απασχολούµενοι άνω των 25 ετών 3.5.5. Οι µεταβολές στις µορφές απασχόλησης στην Ε.Ε.Ε-27

3.6 Απασχόληση 3.7 ∆ιάκριση οικονοµικών διακυµάνσεων , χαρακτηριστικά επιχειρηµατικών κύκλων 3.8 Οι τέσσερις φάσεις του επιχειρηµατικού κύκλου 3.9 ∆ιάφορες θεωρίες για την εξήγηση των επιχειρηµατικών κύκλων 3.10 Αιτίες των οικονοµικών κρίσεων 3.11 Οικονοµική κρίση , αιτίες και αποτελέσµατα 3.12 Η έννοια του όρου οικονοµική κρίση 3.13 Η µαρξιστική θεωρία των κρίσεων 3.14 Η πρόσφατη οικονοµική κρίση 3.15 Το χρέος ως µοχλός αναδιάρθρωσης

4

3.16 Η περίπτωση της Ελλάδας 3.17 Τα αποτελέσµατα της οικονοµικής κρίσης 3.18 Η οικονοµική κρίση στην Ελλάδα Κεφάλαιο 4ο

4.1 Αύξηση Α.Ε.Π. 1980-2000 σε διάφορες χώρες 4.2 Ελληνική κρίση χρέους 2010-2012 4.3 Αίτια της κρίσης χρέους 4.4 Η κρίσιµη περίοδος 4.5 Πόσο µοιάζει η τρέχουσα οικονοµική κρίση µε την κρίση του 1929 4.6 Τι προβλέπεται στο µέλλον και πότε θα τελειώσει η κρίση 4.7 Αντιµετώπιση της οικονοµικής κρίσης 4.8 Η λύση της οικονοµικής κρίσης 4.9 Συµπεράσµατα

5

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΝΕΟΧΩΡΙΟΥ ΑΡΤΑΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2012 – 2013 Μάθηµα : Ερευνητική Εργασία Τάξη : Α΄ Λυκείου – Τµήµα 1 Ηµεροµηνία : 14 Σεπτεµβρίου 2012

ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

1. Στην ερευνητική εργασία θα συµµετέχουν οι καθηγητές :

Μεγαπάνος ∆ηµήτριος , Οικονοµολόγος Π.Ε. 09 και ο Παππάς Κωνσταντίνος Η/Υ Π.Ε. 19 , µε δίωρη εβδοµαδιαία συνδιδασκαλία .

2. Το θέµα της ερευνητικής εργασίας ορίζεται ως : «Οικονοµική κρίση και ανεργία . Η

περίπτωση της Ελλάδας» .

3. Οι βασικοί σκοποί της έρευνας είναι να εντρυφήσουν οι µαθητές στις βασικές οικονοµικές αρχές ( εµπόρευµα , ανταλλαγή , παραγωγή , χρήµα κλπ. ) , στην έννοια της οικονοµικής ανάπτυξης , της κρίσης του οικονοµικού συστήµατος και των τρόπων διαφυγής του από αυτή και βέβαια πως αυτές οι έννοιες αναλύονται στην περίπτωση της Ελλάδας και µάλιστα στη σηµερινή συγκυρία .

Στα ερευνητικά ερωτήµατα θα αναφέραµε τα ακόλουθα :

Εµπορευµατική παραγωγή Καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής Παραγωγική διαδικασία Τοµείς και κλάδοι παραγωγής Εισοδήµατα από την απασχόληση Απασχόληση Ανεργία και µορφές ανεργίας Θεωρίες για την οικονοµική κρίση Κρίσεις του οικονοµικού συστήµατος Τρόποι ξεπεράσµατος της κρίσης Αναγωγή των ερωτηµάτων στην Ελλάδα

4. Συνοπτική περιγραφή της εργασίας και της εκπαιδευτικής σκοπιµότητας :

Ο άνθρωπος για µορφωθεί , να διασκεδάσει να αναπτύξει κοινωνικές σχέσεις , θα πρέπει να έχει εξασφαλίσει την υλική του αναπαραγωγή , δηλαδή να έχει τροφή , ένδυση , κατοικία και εργασία . Αυτό σηµαίνει ότι θα πρέπει να παράγει εµπορεύµατα

6

και υπηρεσίες , τα οποία θα διαθέτει µέσω του µηχανισµού της αγοράς για να; ικανοποιήσει τις ανάγκες του . Αποκτώντας εισοδήµατα δηµιουργεί κινητικότητα στην οικονοµία , µέσω της ζητήσεως , αυξάνεται η απασχόληση και συντελείται περαιτέρω οικονοµική ανάπτυξη . Όµως το οικονοµικό σύστηµα περνά πολλές φορές από τα στάδια της υφέσεως και της κρίσης . Πώς µπορούµε να ελαχιστοποιήσουµε τις αρνητικές επιπτώσεις ; Τι µέτρα πρέπει να λάβουµε για το γρήγορο ξεπέρασµά της ; Βέβαια όλες οι παραπάνω έννοιες και τα ερωτήµατα θα τεθούν και στην περίπτωση της Ελλάδας , η οποία σήµερα βρίσκεται στον κυκλώνα της κρίσης . Παράλληλα θα γεφυρωθούν οι διδακτικοί στόχοι της Οικονοµίας , των Μαθηµατικών , της Φυσικής , της Γλώσσας , της Κοινωνιολογίας , της Πολιτικής Επιστήµης .

5. Ενδεικτική περιγραφή της µεθόδου που θα χρησιµοποιηθεί : Οι παιδαγωγικές ενέργειες οργανώνονται , βιωµατικά , οµαδοσυνεργατικά , και διερευνητικά . Βιωµατικά , γιατί ακουµπούν το περιεχόµενο και τους στόχους του Αναλυτικού Προγράµµατος Σπουδών , σε όψεις της καθηµερινής ζωής των µαθητών και µαθητριών τους και στις πλούσιες και βιωµένες εµπειρίες τους . Οµαδοσυνεργατικά , γιατί κάθε γνώση , σκέψη , βίωµα και εµπειρία τίθεται σε διάλογο και διαβούλευση σε µικρές οµάδες στην ολοµέλεια της τάξης . ∆ιερευνητικά , γιατί αξιοποιούνται ερευνητικές διαδικασίες και τεχνικές που ακολουθούν οι εµπλεκόµενοι επιστηµονικοί κλάδοι . Για να υπάρχει µια εσωτερική συνοχή και να συγκροτεί νόηµα για τους µαθητές οι δραστηριότητες εκτυλίσσονται σταδιακά και µεθοδικά µέσα από τέσσερις φάσεις :

Εµπορευµατική παραγωγή , καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, παραγωγική διαδικασία

Τοµείς και κλάδοι παραγωγής , εισοδήµατα από την παραγωγή Απασχόληση , ανεργία και µορφές ανεργίας , θεωρίες για την οικονοµική κρίση Κρίσεις του οικονοµικού συστήµατος , τρόποι ξεπεράσµατος της , η περίπτωση

της Ελλάδας

6. Αναµενόµενα αποτελέσµατα :

Τα αποτελέσµατα µπορούνε να τα διακρίνουµε σε γνωσιακά , πάνω στο αντικείµενο έρευνας των µαθητών και την προσπάθεια για εµπέδωση της «παιδαγωγικής φιλοσοφίας» των Ερευνητικών Εργασιών , την οποία εκφράζουν τέσσερις παιδαγωγικές αρχές:

Α. Η αρχή της ∆ιερευνητικής Προσέγγισης στη Μάθηση.

Β. Η αρχή της ∆ιεπιστηµονικής Συνεργασίας των Καθηγητών.

Γ. Η αρχή της ∆ιαφοροποιηµένης Προσέγγισης στη Μάθηση.

7

∆. Η αρχή της Οµαδικής Συνεργασίας των Μαθητών.

Οι θετικές παράµετρες της ερευνητικής εργασίας είναι οι ακόλουθες :

Ενεργοποιούν τη σκέψη , τη δηµιουργικότητα και την πρωτοβουλία των µαθητών µέσα από την άµεση και ενεργό εµπλοκή τους σε όλες τις φάσεις της εργασίας .

Αυξάνουν το ενδιαφέρον για τα επιµέρους µαθήµατα , γιατί οι µαθητές αντιλαµβάνονται στην πράξη τη συµβολή των διδασκόµενων µαθηµάτων στην κατανόηση του κόσµου και στην αντιµετώπιση των καθηµερινών προβληµάτων και των µεγάλων ζητηµάτων της ζωής σε τοπικό και σε παγκόσµιο επίπεδο .

Ασκούν τους µαθητές στον τρόπο σκέψης και στην επιστηµονική µέθοδο των επιµέρους ειδικοτήτων , µέσα σε πραγµατικές συνθήκες εργασίας .

Στοχεύουν στην ανάπτυξη του στοχασµού , της κριτικής και αυτοκριτικής σκέψης και της προσωπικής ευθύνης γύρω από τις ανθρώπινες επιλογές και πράξεις , τα κυρίαρχα πρότυπα και τις αξίες .

Προάγουν τη συλλογικότητα και συνεργασία , δεδοµένου ότι οι µαθητές στην ερευνητική εργασία συνεργάζονται σε οµάδες για τη µελέτη των θεµάτων και την εκπόνηση κοινών εργασιών επιστηµονικά τεκµηριωµένων .

∆ηµιουργούν διαύλους επικοινωνίας του σχολείου µε την τοπική κοινωνία . Εξετάζουν τα θέµατα σε τοπικό , εθνικό και παγκόσµιο επίπεδο προετοιµάζοντας

τους µαθητές να σκέπτονται και να ενεργούν υπεύθυνα .

7 . Απαιτήσεις σε πόρους , υλικά και εξοπλισµό από τη σχολική µονάδα :

Τουλάχιστον 6 υπολογιστές , 2 εκτυπωτές εκ των οποίων ένας να είναι έγχρωµος , 17 φακέλους µε λάστιχο , 5 φακέλους box , 17 µπλοκ σηµειώσεων Α4 , 4-5 φλασάκια , 2 δεσµίδες φωτοτυπικό χαρτί , χαρτόνι 10 µέτρα , 20 έγχρωµοι µαρκαδόροι , βιβλιοδεσία της εργασίας σε 50 αντίτυπα . Οι Υπεύθυνοι Καθηγητές Μεγαπάνος ∆ηµήτριος – Οικονοµολόγος Π.Ε. 09 Παππάς Κωνσταντίνος – Η/Υ Π.Ε. 19

8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Τι είναι εµπόρευµα ; Στην κοινωνία στην οποία ζούµε το σύνολο, σχεδόν, των αντικειµένων που

χρησιµοποιούµε στην καθηµερινή µας ζωή είναι εµπορεύµατα. Αυτό σηµαίνει ότι για να τα αποκτήσουµε πρέπει να πληρώσουµε χρήµατα ή να δώσουµε σε αντάλλαγµα άλλα αντικείµενα. Τα τρόφιµα που τρώµε τα αγοράζουµε στο σούπερ µάρκετ ή στο εστιατόριο, τα ρούχα που φοράµε τα αγοράζουµε στα καταστήµατα ενδυµάτων, τα βιβλία που διαβάζουµε τα αγοράζουµε στα βιβλιοπωλεία, τις εφηµερίδες και τα περιοδικά στο περίπτερο κ. ο. κ.

Πολύ λίγα πράγµατα µας είναι διαθέσιµα χωρίς να είµαστε υποχρεωµένοι να πληρώσουµε. Ο αέρας που αναπνέουµε, ο ήλιος που µας ζεσταίνει, ένας περίπατος στο δάσος, στην εξοχή ή στο πάρκο, είναι µερικά από αυτά.

Εµπορεύµατα δεν είναι µόνο τα αντικείµενα, αλλά και πολλές υπηρεσίες. Οι υπηρεσίες του γιατρού, τον οποίο πληρώνουµε για την θεραπεία που µας προσφέρει, του καθηγητή των ξένων γλωσσών που µας µαθαίνει κάποια ξένη γλώσσα, του δικηγόρου που συµβουλευόµαστε γιατί τις υποθέσεις µας, της τράπεζας που καταθέτουµε τα χρήµατά µας είναι µερικές από αυτές. Επίσης οι υπηρεσίες που συνδέονται µε τα σπορ και τη διασκέδαση, είναι χαρακτηριστικά παραδείγµατα υπηρεσιών που είναι εµπορεύµατα. Πληρώνουµε εισιτήρια για να µπούµε στο γήπεδο και να παρακολουθήσουµε έναν αγώνα µπάσκετ ή ποδοσφαίρου, µια συναυλία, ή για να χορέψουµε σε µια ντισκοτέκ. Οι υπηρεσίες δεν έχουν υλική υπόσταση.

Τα υλικά αντικείµενα και οι υπηρεσίες που είναι εµπορεύµατα έχουν τρία βασικά χαρακτηριστικά στοιχεία.

Πρώτον, είναι αντικείµενα που έχουν δηµιουργηθεί από τον άνθρωπο. ∆εύτερον, είναι χρήσιµα αντικείµενα και υπηρεσίες, εξυπηρετούν, δηλαδή τις

ανθρώπινες ανάγκες. Τρίτον, είναι αντικείµενα ανταλλαγής. Αυτό σηµαίνει ότι για να τα αποκτήσουµε

πρέπει να δώσουµε σε ανταπόδοση χρήµατα ή κάποιο άλλο αντικείµενο ή να προσφέρουµε µια υπηρεσία.

9

ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΙΚΗ ΑΞΙΑ (& ΠΑΡΑΓΩΓΗ)

Η εµπορευµατική παραγωγή αποτελεί µια τέτοια µορφή παραγωγής στην οποία τα

προϊόντα παράγονται όχι για κατανάλωση από τον παραγωγό τους αλλά για την αγορά, την πώληση.

Εδώ οι οικονοµικές σχέσεις των ανθρώπων εκδηλώνονται δια µέσου της ανταλλαγής των εµπορευµάτων, δια µέσου της αγοράς. Το αντίθετο της εµπορευµατικής παραγωγής είναι η φυσική οικονοµία, δηλαδή η παραγωγή των προϊόντων όχι για πώλησή τους στην αγορά, αλλά για την ικανοποίηση των καταναλωτικών αναγκών του παραγωγού τους.

Η µορφή της παραγωγής δεν µπορεί να διαλέγεται από τους ανθρώπους αυθαίρετα, γιατί εξαρτάται από τις συνθήκες που διαµορφώνονται αντικειµενικά.

∆ύο όροι προϋποθέτουν την εµφάνιση και ύπαρξη της εµπορευµατικής παραγωγής: 1) ο κοινωνικός καταµερισµός τις εργασίας, σύµφωνα µε τον οποίο οι παραγωγοί

ειδικεύονται στην κατασκευή καθορισµένων ειδών, και 2) το οικονοµικό ξεχώρισµα των παραγωγών. Το εµπόρευµα έχει δύο πλευρές: την

αξία χρήσης και την αξία. Αξία χρήσης είναι το ίδιο πράγµα, το ίδιο υλικό αγαθό, το οποίο µπορεί, χάρη στις

µηχανικές, φυσικές και άλλες ιδιότητές του, να ικανοποιήσει τούτες ή εκείνες τις ανάγκες των ανθρώπων. Στις συνθήκες της εµπορευµατικής παραγωγής η αξία χρήσης είναι ο υλικός φορέας της άλλης ιδιότητας του εµπορεύµατος, της αξίας του.

Στην αγορά, στη διαδικασία της ανταλλαγής των εµπορευµάτων, γίνεται φανερό ότι όλα τα εµπορεύµατα, που διαφέρουν µεταξύ τους σαν αξίες χρήσης, έχουν κάποια κοινή ιδιότητα, που επιτρέπει στους ανθρώπους να εξισώνουν το ένα µετά το άλλο και να τα ανταλλάσουν σε καθορισµένες αναλογίες. Αυτή η ιδιότητα είναι ότι όλα αποτελούν προϊόντα της εργασίας.

Αξία του εµπορεύµατος είναι η ενσωµατωµένη σε αυτό κοινωνική εργασία των εµπορευµατοπαραγωγών. Η αξία των εµπορευµάτων είναι κοινωνική σχέση των εµπορευµατοπαραγωγών, που εκδηλώνεται δια µέσου της αγοράς. Το µέγεθος της αξίας καθορίζεται από την ποσότητα της εργασίας που ξοδεύτηκε για την παραγωγή του εµπορεύµατος. Στο µέγεθος της αξίας του εµπορεύµατος ασκεί επίδραση όχι µόνο η ποσότητα άλλα κα η ποιότητα της εργασίας. Σε συνδυασµό µε αυτό γίνεται διάκριση ανάµεσα στην απλή και την σύνθετη εργασία.

Η απλή εργασία δεν απαιτεί ειδική προκαταρκτική εκπαίδευση. Η σύνθετη όµως, ειδικευµένη εργασία είναι αδύνατη χωρίς µια λιγότερο ή περισσότερο µακρόχρονη κατάρτιση του εργαζοµένου.

Το µέγεθος της αξίας του εµπορεύµατος δεν µένει σταθερό αλλά µεταβάλλεται ανάλογα µε την παραγωγικότητα της εργασίας. Η παραγωγικότητα της εργασίας µετριέται µε την ποσότητα των προϊόντων που παράγονται µε την ίδια δαπάνη εργασίας. Εξαρτάται από την τελειότητα των χρησιµοποιούµενων µέσων παραγωγής, από την επιδεξιότητα και την ειδίκευση του εργαζοµένου, από την οργάνωση της εργασίας, δηλαδή από την αύξηση της ποσότητας των προϊόντων που παράγονται µε την ίδια δαπάνη εργασίας. Το µέγεθος της αξίας ενός εµπορεύµατος είναι αντιστρόφως ανάλογο µε την παραγωγικότητα της εργασίας,

10

που ξοδεύτηκε για την παραγωγή εαυτού του εµπορεύµατος. Ο καθορισµός του µεγέθους της εργασίας περιπλέκεται εξαιτίας του ότι κάθε προϊόν παράγεται κατά κανόνα από πολλούς εµπορευµατοπαραγωγούς .

Το µέγεθος καθορίζεται όχι από την ατοµική δαπάνη εργασίας του κάθε ξεχωριστού εµπορευµατοπαραγωγού, αλλά από την µέση δαπάνη εργασίας που απαιτείται για την µονάδα του δοσµένου προϊόντος. Αυτή η δαπάνη εργασίας ονοµάζεται κοινωνικά αναγκαία δαπάνη εργασίας. Το µέγεθος της αξίας του εµπορεύµατος διαµορφώνεται κατά κάποιο τρόπο πίσω από την πλάτη του κάθε ξεχωριστού εµπορευµατοπαραγωγού, ανεξάρτητα από την θέλησή του. Η κοινωνία δια µέσου της αξίας και της ανταλλαγής των εµπορευµάτων αναγνωρίζει µόνο την δαπάνη εργασίας που είναι κοινωνικά αναγκαία.

Τα εµπορεύµατα έχουν αξία χρήσης και αξία, επειδή η εργασία που ξοδεύεται για την παραγωγή τους έχει διπλό χαρακτήρα ,είναι ταυτόχρονα συγκεκριµένη και αφηρηµένη.

Συγκεκριµένη εργασία είναι η εργασία που ξοδεύεται σε καθορισµένη µορφή, η εργασία µιας ορισµένης ειδικότητας, π.χ. Του ανθρακωρύχου, του ξυλουργού κλπ. Η συγκεκριµένη εργασία δηµιουργεί την αξία χρήσης. Σε κάθε προϊόν ενσωµατώνεται η µία ή η άλλη µορφή συγκεκριµένης εργασίας. Η συγκεκριµένη εργασία δεν είναι η µοναδική πηγή της αξίας χρήσης. Μια άλλη πηγή της αξίας χρήσης είναι τα υλικά αντικείµενα της φύσης. Η συγκεκριµένη εργασία, όπως και η αξία χρήσης, υπάρχει ανεξάρτητα από το αν η παραγωγή είναι ή δεν είναι εµπορευµατική.

Η αφηρηµένη εργασία είναι η εργασία γενικά, η οµοιογενής κοινωνική εργασία των εµπορευµατοπαραγωγών, ανεξάρτητα από τη συγκεκριµένη µορφή της. Αφηρηµένη εργασία είναι ακριβώς η εργασία του εµπορευµατοπαραγωγού σαν συστατικό µέρος της ενιαίας και συνολικής κοινωνικής εργασίας. Η αφηρηµένη εργασία δηµιουργεί την αξία του εµπορευµάτων και µάλιστα είναι η µοναδική πηγή της αξίας. Η αφηρηµένη εργασία, που αποτελεί τη βάση της αξίας, εκφράζει τις οικονοµικές σχέσεις των εµπορευµατοπαραγωγών.

Η αντίθετη της απλής εµπορευµατικής παραγωγής είναι η εσωτερική αντίθεση ανάµεσα στον ατοµικό και στον κοινωνικό χαρακτήρα της εργασίας. Η εργασία του εµπορευµατοπαραγωγού είναι αναγκαία όχι µόνο για τον ίδιο, αλλά και για τους άλλους, γιατί παράγει προϊόντα που ικανοποιούν µια ορισµένη κοινωνική ανάγκη. Όσο βαθύτερος είναι ο κοινωνικός καταµερισµός της εργασίας, τόσο πιο στενή είναι η αλληλεξάρτηση των εµπορευµατοπαραγωγών και τόσο πιο πλήρης και πιο βαθύς είναι ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας τους. Ωστόσο, στις συνθήκες κυριαρχίας της ατοµικής ιδιοκτησίας ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας των εµπορευµατοπαραγωγών είναι κρυµµένος, δεν φαίνεται. Εδώ η ατοµική ιδιοκτησία χωρίζει τους παραγωγούς. Ο καθένας τους παράγει εµπορεύµατα µε δική του ευθύνη, χωρίς να ξέρει από τα πριν τις ανάγκες της κοινωνίας. Συνεπώς εδώ η εργασία παρουσιάζεται σαν άµεση ατοµική. Η κοινωνική σηµασία της εκδηλώνεται µόνο στην αγορά, µε πλάγιο τρόπο, µόνα αφού ξοδευτεί η εργασία και αφού το εµπόρευµα παραχθεί και πάει στην αγορά. Η πραγµατοποίηση (ή πούληση) του εµπορεύµατος σηµαίνει ακριβώς αναγνώριση του κοινωνικού χαρακτήρα της εργασίας. Αυτή ακριβώς δείχνει, αν η εργασία του δοσµένου παραγωγού αποτελεί αναγκαίο µόριο της συνολικής κοινωνικής εργασίας, αν το εµπόρευµα του έχει αξία και, αν ναι, τότε πια ακριβώς. Η αντίθεση ανάµεσα στην ατοµική και κοινωνική εργασία αναπαράγεται αδιάκοπα, κάθε φορά.

11

ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ∆ΙΑ∆ΙΚΑΣΙΑ

Η παραγωγική διαδικασία περιλαµβάνει όλες τις διεργασίες που πραγµατοποιούνται σε µία βιοµηχανία για την παραγωγή των προϊόντων. Κατά την παραγωγική διαδικασία καταναλώνεται ενέργεια είτε µε τη µορφή ηλεκτρικής ενέργειας, είτε µε την καύση συµβατικών καυσίµων. Σηµαντικές ποσότητες συµβατικών καυσίµων, καταναλώνονται κυρίως στους λέβητες, στους φούρνους, στους κλίβανους κλπ.

Όρος: Παραγωγή (production)

Παραγωγή ονοµάζεται η διαδικασία µε την οποία οι διάφοροι παραγωγικοί συντελεστές µετασχηµατίζονται σε αγαθά χρήσιµα για τον άνθρωπο. Η σχέση µεταξύ των συντελεστών παραγωγής και του προϊόντος, δηλαδή µεταξύ των εισροών και των εκροών της παραγωγικής διαδικασίας, ονοµάζεται συνάρτηση παραγωγή. Αυτή προσδιορίζει τις ποσότητες των παραγωγικών συντελεστών που απαιτούνται για την παραγωγή ορισµένης ποσότητας προϊόντος µε δεδοµένο το επίπεδο της τεχνολογίας και της τεχνικής γνώσης που αφορά στην παραγωγή και για το λόγο αυτό επηρεάζει το κόστος παραγωγής. Για να παραχθούν οποιοσδήποτε ποσότητες προϊόντων απαιτείται η χρησιµοποίηση 2 συντελεστών. Ένα προϊόν, για να παραχθεί, πρέπει, η ποσότητα του ενός ή του άλλου συντελεστή να είναι µηδέν. Για το λόγο αυτό οι ποσότητες προϊόντος αρχίζουν από το συνδυασµό µιας µονάδας εργασίας και µιας µονάδας κεφαλαίου. Η ποσότητα του παραγόµενου προϊόντος µπορεί να αυξηθεί είτε µε προσθήκη επιπλέον µονάδων του ενός συντελεστή σε σταθερή ποσότητα του δεύτερου συντελεστή είτε µε ταυτόχρονη αύξηση των ποσοτήτων και των δύο συντελεστών.

∆ιάκριση παραγωγής

Η παραγωγή, ανάλογα µε τα στάδια της δηµιουργίας των αγαθών, διακρίνεται στην πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή παραγωγή.

Η πρωτογενής παραγωγή αφορά αγαθά που προέρχονται κατ' ευθείαν από τη φύση (γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία, δασοπονία, θήρα, µεταλλεία). π.χ. κρέας, ψάρια, κ.λπ.

Η δευτερογενής παραγωγή αφορά αξιοποίηση αγαθών της πρωτογενούς παραγωγής, που χαρακτηρίζονται έτσι ως πρώτες ύλες στη µεταποίηση αυτών σε νέες µορφές αγαθών. Ανάλογα µε τον τρόπο και τα µέσα που χρησιµοποιούνται για την µεταποίηση των πρώτων υλών, έχουµε τους κλάδους:

• Xειροτεχνία (παραγωγή µε χειρονακτική εργασία) • Bιοτεχνία (παραγωγή µε χειρονακτική εργασία βοηθούµενη από µηχανές) και • Bιοµηχανία (παραγωγή εξ ολοκλήρου από σύγχρονα µηχανήµατα, χαρακτηριζόµενη

µαζική παραγωγή, όπου και εφαρµόζονται διαρκώς νέα συστήµατα ανάπτυξης.).

12

Η τριτογενής παραγωγή αναφέρεται σε παρεχόµενες υπηρεσίες - παροχή υπηρεσιών όπως είναι το εµπόριο, η υγεία, η εκπαίδευση, οι µεταφορές, ο τουρισµός, οι τράπεζες, οι επικοινωνίες, οι ασφάλειες, τα ελεύθερα επαγγέλµατα κ.λπ., από τις δραστηριότητες των οποίων αυξάνεται η χρησιµότητα των παραγοµένων αγαθών της πρωτογενούς και δευτερογενούς παραγωγής.

• Επίσης, τα αγαθά της πρωτογενούς παραγωγής που χρησιµοποιούνται στη δευτερογενή παραγωγή χαρακτηρίζονται γενικά ως "πρώτες ύλες". Επίσης τα παραγόµενα αγαθά της πρωτογενούς και δευτερογενούς παραγωγής χαρακτηρίζονται γενικά προϊόντα, σε διαστολή των παραγόµενων της τριτογενούς παραγωγής που καλούνται γενικά "υπηρεσίες", ή "άυλα αγαθά", ή "άυλα προϊόντα".

Συντελεστές παραγωγής

Οι Παραγωγικοί Συντελεστές είναι τα µέσα που συντελούν την παραγωγική διαδικασία, δηλαδή τους παραγωγικούς πόρους του, τα οποία τα ονοµάζουµε παραγωγικούς συντελεστές, οι οποίοι είναι:

• Εργασία: Η καταβολή ανθρώπινης προσπάθειας, σωµατικής και πνευµατικής, για την παραγωγή κάποιου προϊόντος.

• Έδαφος (ή Γη ή Φύση): Όλα τα στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος που χρησιµοποιούνται στην παραγωγή των αγαθών, π.χ. µια εδαφική έκταση που καλλιεργείται, ο αέρας που κινεί µια ανεµογεννήτρια, τα ορυκτά.

• Κεφάλαιο: τα προϊόντα που χρησιµοποιούνται στην παραγωγική διαδικασία για την παραγωγή άλλων προϊόντων. Είναι δηλαδή τα παραχθέντα µέσα παραγωγής, π.χ. µηχανήµατα, εργαλεία, κτίρια. Επίσης, η επιχειρηµατικότητα είναι ένας παραγωγικός συντελεστής, ο οποίος

θεωρείται χωριστός παραγωγικός συντελεστής επειδή έχει την ικανότητα (ανθρώπινη) σε συνδυασµό µε τους προηγούµενους παραγωγικούς συντελεστές έχει σκοπό το κέρδος.

Χαρακτηριστικά Παραγωγικών Συντελεστών

Τα χαρακτηριστικά των παραγωγικών συντελεστών είναι δύο :

• Έχουν συνήθως εναλλακτικές χρήσεις, δηλαδή µπορούν να χρησιµοποιηθούν για την παραγωγή διαφορετικών αγαθών. Για παράδειγµα, µια εδαφική έκταση µπορεί να καλλιεργηθεί ή να χρησιµοποιηθεί ως οικόπεδο για την ανέγερση κατοικιών ή ενός εργοστασίου.

• Για κάθε χρονική περίοδο και για κάθε οικονοµία η ποσότητά τους θεωρείται δεδοµένη, εποµένως και οι ποσότητες των αγαθών που µπορούν να παραχθούν πρέπει να θεωρούνται δεδοµένες.

Από τα παραπάνω χαρακτηριστικά των παραγωγικών συντελεστών συµπεραίνουµε ότι

κάθε οικονοµία αντιµετωπίζει το πρόβληµα της αποτελεσµατικής αξιοποίησής τους. Αποτελεσµατική χρήση των παραγωγικών συντελεστών µπορεί να γίνει εάν οι αποφάσεις

13

λαµβάνονται µε κριτήριο την βασική οικονοµική αρχή, δηλαδή την επίτευξη του µεγαλύτερου δυνατού αποτελέσµατος µε την µικρότερη δυνατή προσπάθεια (ή θυσία ή κόστος).

Συµπεραίνουµε ότι: • Στην παραγωγική διαδικασία πέρα από την κατασκευή φυσικών προϊόντων

περιλαµβάνεται και η µεταφορά, η αποθήκευση και η εµπορία τους. • Το σύνολο των ατόµων που θέλουν και µπορούν να εργαστούν σε µία οικονοµία,

απoτελούν το εργατικό δυναµικό της. • Κάθε παραγωγική διαδικασία στην οποία το ποσοστό συµµετοχής του συντελεστή

κεφάλαιο είναι το µεγαλύτερο, ονοµάζεται εντάσεως κεφαλαίου, ενώ όταν το ποσοστό συµµετοχής του συντελεστή εργασία είναι το µεγαλύτερο ονοµάζεται εντάσεως εργασίας.

Όρος εντάσεως εργασίας και εντάσεως κεφαλαίου

Όταν µια τεχνική παραγωγή χρησιµοποιεί συγκριτικά περισσότερη εργασία από κεφάλαιο (π.χ. 10 µονάδες εργασίας και 2 κεφαλαίου), θεωρείται ως εντάσεως εργασίας ενώ όταν χρησιµοποιεί συγκριτικά περισσότερο κεφάλαιο από εργασία (π.χ. 10 µονάδες κεφαλαίου και 2 εργασίας θεωρείται ως εντάσεως κεφαλαίου . Ο βαθµός έντασης της χρήσης του κάθε συντελεστή εξαρτάται τόσο από την τεχνολογία παραγωγής όσο και από τις τιµές συντελεστών.

• Κατά τη διάρκεια της παραγωγικής διαδικασίας ένα µέρος του συντελεστή κεφάλαιο αναλώνεται (φθείρεται, καταστρέφεται). Αυτή η φθορά του παραγωγικού συντελεστή κεφάλαιο ονοµάζεται απόσβεση κεφαλαίου. Αντίθετα, η αύξηση του ονοµάζεται επένδυση.

Κατηγορίες παραγωγικής διαδικασίας

Η παραγωγική διαδικασία µπορεί να ταξινοµηθεί σε τέσσερις γενικές κατηγορίες:

• Συνεχής παραγωγική διαδικασία. • Παραγωγή κατά παραγγελία. • ∆ύσκαµπτη µαζική παραγωγή. • Ευέλικτη µαζική παραγωγή.

1) Συνεχής παραγωγική διαδικασία.

Στην συνεχή παραγωγική διαδικασία εφαρµόζεται τεχνολογία η οποία επιτρέπει τη συνεχή ροή παραγωγικών υλών για τη συνεχή παραγωγή προϊόντος. Για τη χρησιµοποίηση διαδικασιών συνεχούς παραγωγής απαιτούνται πολύ µεγάλες ποσότητες υλικού κεφαλαίου για εγκαταστάσεις και µηχανολογικό εξοπλισµό και µεγάλος αυτοµατισµός ενώ, αντίθετα, χρειάζεται λίγη σχετικά εργασία. ∆εδοµένου ότι όσο πιο πολύ αξιοποιούνται οι παραγωγικές εγκαταστάσεις τόσο χαµηλότερο τείνει να είναι το κόστος της παραγόµενης µονάδας προϊόντος, για να εξασφαλίζεται υψηλή παραγωγικότητα χρειάζεται συνήθως να λειτουργεί η παραγωγική µονάδα στο µέγιστο ή σχεδόν στο µέγιστο επίπεδο παραγωγής της ολόκληρο το εικοσιτετράωρο και κάθε ηµέρα. Στις διαδικασίες αυτού του είδους υπάρχει έλλειψη

14

ευελιξίας καθώς δεν είναι δυνατή η αυξοµείωση των παραγωγικών συντελεστών για την αυξοµείωση του παραγόµενου προϊόντος.

Παράδειγµα: Σε αυτή την κατηγορία µπορεί να υπαχθεί η διαδικασία της παραγωγής χάλυβα. Τα σχετικά εργοστάσια λειτουργούν ολόκληρο το εικοσιτετράωρο, επτά ηµέρες την εβδοµάδα, γιατί είναι χρονοβόρο και αντιοικονοµικό να σβήνουν οι υψικάµινοι κάθε τόσο και να ξανανάβουν.

Άλλες περιπτώσεις στις οποίες εφαρµόζεται διαδικασία συνεχούς παραγωγής είναι στη διύλιση του πετρελαίου, στην παραγωγή χαρτιού, στην παραγωγή υαλοπινάκων κ.ά.

2) Παραγωγή κατά παραγγελία.

Το προϊόν παράγεται κατά κανόνα για συγκεκριµένο αγοραστή και βάσει των δικών του απαιτήσεων, άρα απαιτείται κατά κανόνα η απασχόληση επιστηµονικού και εργατικού προσωπικού υψηλής κατάρτισης και εξειδίκευσης. Με την εφαρµογή αυτού του είδους της παραγωγικής διαδικασίας είναι δυνατό να υπάρχει υψηλή παραγωγικότητα ακόµη και µε µικρή σχετικά κλίµακα παραγωγής. Επιπλέον, η παραγωγική µονάδα έχει ευελιξία για την αυξοµείωση των ποσοτήτων των χρησιµοποιούµενων παραγωγικών συντελεστών και της ποσότητας του παραγόµενου προϊόντος.

Παράδειγµα: Μια έπαυλη κατασκευάζεται για ορισµένο πελάτη µε βάση δικές του

προδιαγραφές. Μια µεγάλη θαλαµηγός ναυπηγείται επίσης για συγκεκριµένο πελάτη µε βάση τις δικές του προτιµήσεις, ένα πολεµικό σκάφος ναυπηγείται για την κυβέρνηση µε βάση ειδικές προδιαγραφές κ. ο. κ. Γενικότερα τα πλοία κατασκευάζονται µε αυτή τη διαδικασία. Οµοίως ο µηχανολογικός εξοπλισµός εργοστασίων παραγωγής χάλυβα, χηµικών προϊόντων και άλλων ειδών, κατασκευάζεται κάθε φορά για ορισµένη επιχείρηση, µε βάση τις δικές της ανάγκες .

3) ∆ύσκαµπτη µαζική παραγωγή.

Σε αυτή την παραγωγική διαδικασία υπάρχει τυποποίηση των χρησιµοποιούµενων πρώτων υλών, της τεχνολογίας, της διαδικασίας παραγωγής και του παραγόµενου προϊόντος. Η διαδικασία αυτή είναι κατά κανόνα µεγάλης έντασης κεφαλαίου και χρησιµοποιείται για την παραγωγή µεγάλης ποσότητας και σταθερής ποιότητας προϊόντος. Η επιχείρηση που εφαρµόζει τέτοια διαδικασία δεν έχει ευχέρεια να παραλλάσσει το προϊόν της για να ικανοποιεί τις ιδιαίτερες επιθυµίες επιµέρους πελατών της. Αντίθετα, επιδιώκει µε διαφήµιση ή µε άλλα µέσα να επηρεάσει τις προτιµήσεις τους ώστε να τους αρέσουν τα προϊόντα της όπως τα παράγει. 4) Ευέλικτη µαζική παραγωγή.

Με την ευέλικτη µαζική παραγωγή επιδιώκεται να εξασφαλίζονται τα πλεονεκτήµατα της µαζικής παραγωγής αλλά να υπάρχει και σχετική ευελιξία µε την παράλληλη παραγωγή ποικιλίας προϊόντων µε τη χρήση διαφορετικών συνδυασµών τυποποιηµένων και µαζικά παραχθέντων τµηµάτων τους. Με τη µέθοδο αυτή µπορούν

15

να παράγονται διαφορετικά προϊόντα για διαφορετικά τµήµατα της αγοράς και να υπάρχει έτσι διαφοροποίηση στην παραγωγή και ευρύτερη κάλυψη της συνολική αγοράς.

Παράδειγµα: Στην κατασκευή αυτοκινήτων, τα σώµατα τα φρένα και άλλα µέρη διάφορων τύπων αυτοκινήτων είναι τυποποιηµένα και παράγονται µαζικά για να υπάρχουν οικονοµίες στην παραγωγή, αλλά µετά γίνεται διαφοροποίηση στο τελικό προϊόν από πλευράς ιπποδύναµης της µηχανής, ταπετσαρίας, χρώµατος κ.ά.

Χρονικό διάστηµα στην παραγωγική διαδικασία Η παραγωγική διαδικασία διακρίνεται σε δύο χρονικά διαστήµατα:

• στο βραχυχρόνιο και • στο µακροχρόνιο.

1) Βραχυχρόνιο χρονικό διάστηµα. Βραχυχρόνιο θεωρείται το διάστηµα που δεν είναι αρκετά µεγάλο για να έχει τη δυνατότητα η επιχείρηση να µεταβάλει τον κεφαλαιουχικό της εξοπλισµό. Στο διάστηµα αυτό µπορεί να αυξήσει την ποσότητα της παραγωγής της µεταβάλλοντας µόνο την ένταση της χρησιµοποίησης του εξοπλισµού της. Με άλλα λόγια, στο βραχυχρόνιο διάστηµα ο κεφαλαιουχικός εξοπλισµός ή και άλλοι συντελεστές είναι δεδοµένα µεγέθη και ο µόνος τρόπος µεταβολής της ποσότητας του προϊόντος είναι µε χρησιµοποίηση µικρότερων ή µεγαλύτερων ποσοτήτων εργασίας, υλικών και λοιπών µέσων παραγωγής. Οι παραγωγικοί συντελεστές των οποίων οι ποσότητες µπορούν να µεταβληθούν µέσα σε σχετικά σύντοµο χρονικό διάστηµα, ονοµάζονται µεταβλητοί συντελεστές.(π.χ. το εργατικό δυναµικό, οι πρώτες ύλες, η ενέργεια κτλ

2) Μακροχρόνιο χρονικό διάστηµα. Μακροχρόνιο είναι το διάστηµα µέσα στο οποίο η επιχείρηση έχει τη δυνατότητα να αλλάξει την ποσότητα του προϊόντος της µεταβάλλοντας όλους τους συντελεστές που χρησιµοποιεί για την παραγωγή, ακόµη και τον κεφαλαιουχικό της εξοπλισµό. Επιπλέον, στο διάστηµα αυτό είναι δυνατό να εισέλθουν στον κλάδο και νέες επιχειρήσεις ή να αποχωρήσουν από αυτόν κάποιες από τις υπάρχουσες. Οι παραγωγικοί συντελεστές που χρειάζονται µακρύτερα χρονικά διαστήµατα για να αυξηθούν ή να µειωθούν, ονοµάζονται σταθεροί συντελεστές.(π.χ. κτίρια, µηχανήµατα κτλ) Από τον ορισµό του βραχυχρόνιου και του µακροχρόνιου διαστήµατος γίνεται φανερό ότι το διακριτικό τους στοιχείο δεν είναι η συγκεκριµένη διάρκεια του χρόνου που περιλαµβάνεται στα διαστήµατα αυτά, αλλά η δυνατότητα µεταβολής όλων των παραγωγικών συντελεστών ανάλογα µε τις ανάγκες που υπάρχουν.

Παράδειγµα: Ο απαιτούµενος χρόνος για τη µεταβολή του κεφαλαιουχικού εξοπλισµού µιας

16

µονάδας παραγωγής χάλυβα ή αυτοκινήτων είναι πολύ µακρύτερος από εκείνον για τη µεταβολή του κεφαλαιουχικού εξοπλισµού µιας µονάδας έτοιµων ενδυµάτων ή τροφίµων.

Αναλογίες παραγωγικών συντελεστών 1) Μεταβλητές αναλογίες παραγωγικών συντελεστών Στην παραγωγή γίνεται η υπόθεση ότι µια συγκεκριµένη ποσότητα προϊόντος µπορεί να παραχθεί µε την χρησιµοποίηση παραγωγικών συντελεστών σε διάφορες αναλογίες. Αυτό σηµαίνει ότι οι παραγωγικοί συντελεστές χρησιµοποιούνται στην παραγωγή µε µεταβλητές αναλογίες. Σε τέτοιες περιπτώσεις, η κάθε επιχείρηση είναι υποχρεωµένη να προσδιορίσει όχι µόνο την ποσότητα προϊόντος που θα τη συµφέρει να παράγει αλλά και τον άριστο συνδυασµό των παραγωγικών συντελεστών που θα χρησιµοποιεί. Ενώ δυνατότητες υποκατάστασης συντελεστών υπάρχουν συνήθως και στο βραχυχρόνιο διάστηµα, αυτές είναι κατά κανόνα πολύ µεγαλύτερες στο µακροχρόνιο διάστηµα, στο οποίο όλοι οι συντελεστές γίνονται µεταβλητοί. 2) Σταθερές αναλογίες παραγωγικών συντελεστών Στις περιπτώσεις που για την παραγωγή ενός προϊόντος είναι απαραίτητο να χρησιµοποιηθεί µόνον ένας συγκεκριµένος συνδυασµός ποσοτήτων συντελεστών, η παραγωγή θεωρείται ότι γίνεται κάτω από συνθήκες σταθερών αναλογιών συντελεστών. ∆ηλαδή, κάθε φορά που χρειάζεται να αυξηθεί η ποσότητα του προϊόντος, πρέπει να αυξηθούν κατά το ίδιο ποσοστό οι ποσότητες όλων των συντελεστών παραγωγής. Στην πράξη οι περιπτώσεις που µπορεί να ισχύουν συνθήκες σταθερών αναλογιών είναι πολύ λίγες. Συνήθως υπάρχει µικρή ή µεγάλη δυνατότητα υποκατάστασης µεταξύ συντελεστών.

17

Βασικά χαρακτηριστικά

Ο καπιταλισµός είναι ένα οικονοµικό σύστηµα όπου η ιδιοκτησία των µέσων παραγωγής και διακίνησης των προϊόντων, όπως και οι επενδύσεις σε οικονοµικά αγαθά, παραγωγή, κατανοµή, το εµπόριο και υπηρεσίες, κατέχονται από ιδιώτες, µε κυρίαρχο κίνητρο/στόχο το κέρδος. Το κράτος στον καπιταλισµό µπορεί επίσης να αποτελεί τον ιδιοκτήτη µέσων παραγωγής (συλλογικός καπιταλιστής) ή διακίνησης των προϊόντων (και των υπηρεσιών που στον καπιταλισµό νοούνται ως προϊόντα).

Η κοινωνική διαστρωµάτωση του καπιταλισµού χαρακτηρίζεται σύµφωνα µε πολλούς διανοητές από ταξικά/εκµεταλλευτικά χαρακτηριστικά. Ηγεµονεύουσα/άρχουσα τάξη είναι η αστική και εκµεταλλευόµενη τάξη είναι η εργατική. Ανάµεσά τους υπάρχουν κοινωνικές κατηγορίες που είτε "προσεγγίζουν" από άποψη υλική, θέσης στην παραγωγή κλπ την αστική τάξη, είτε την εργατική. Είναι τα ονοµαζόµενα "µεσαία στρώµατα.

Το κέρδος στον καπιταλισµό για τον ιδιώτη (ή το κράτος εάν λειτουργεί µε ιδιωτικοοικονοµικά κριτήρια) παράγεται µε την απόσπαση της υπεραξίας από τον εργαζόµενο. Η απόσπαση αυτή πραγµατοποιείται µε δύο τρόπους (και πολύ συχνά µε χρησιµοποίηση και των δύο). Είτε µε επιµήκυνση της εργάσιµης ηµέρας και εντατικοποίηση της δουλειάς του εργαζόµενου και τότε έχουµε την απόλυτη υπεραξία, είτε µε σταθερό ωράριο, αλλά µε εισαγωγή της τεχνολογίας στην παραγωγή, οπότε έχουµε αύξηση της παραγωγικότητας του εργαζόµενου, συνεπώς αύξηση και της υπεραξίας που παράγει (σχετική υπεραξία). Με αυτόν τον τρόπο πραγµατοποιείται η εκµετάλλευση των εργαζοµένων από τους ιδιώτες ή τον συλλογικό καπιταλιστή το κράτος. Η όλη αυτή διαδικασία λαµβάνει χώρα στην παραγωγή κατά κύριο λόγο, συνδέεται όµως και µε την κατανάλωση δια µέσου του επιπέδου τιµών των προϊόντων.

Συµπερασµατικά, µπορούµε να πούµε πως ο καπιταλισµός γενικότερα και πιο ειδικά ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής βασίζεται πάνω στην αντίθεση της σχέσης " κεφάλαιο/εργασία" , όπου το κεφάλαιο πρέπει να αντλεί συνεχώς υπεραξία από την εργασία προκειµένου να υπάρχει και να αναπτύσσεται.

Σύµφωνα µε την οικονοµική επιστήµη, η φιλελεύθερη οικονοµία θεωρείται το δικαιότερο οικονοµικό σύστηµα και αντίστοιχο της δηµοκρατίας για τα πολιτικά συστήµατα. Αν θεωρήσουµε τα προϊόντα και τις υπηρεσίες που παράγει µία κοινωνία σαν "υποψήφιους" και το χρήµα σαν ψήφο ο καταναλωτής επιλέγει τα προϊόντα που πραγµατικά θέλει και οι επενδυτές-επιχειρηµατίες-εργαζόµενοι ανταµείβονται αντίστοιχα µε περισσότερα κέρδη-µισθούς µπόνους κλπ. Από την άλλη, προϊόντα που δεν έχουν ζήτηση (κακή ποιότητα, ακριβή τιµή ή απλά δεν ενδιαφέρουν τους καταναλωτές) απορρίπτονται και καταργούνται. Με τον µηχανισµό των τιµών του Άνταµ Σµιθ η αγορά βρίσκει ισορροπία µεταξύ προσφοράς και ζήτησης εφόσον υπάρχουν κάποιες προϋποθέσεις. Οι προϋποθέσεις είναι να µην υπάρχει δύναµη αγοράς (επιχείρηση ή και καταναλωτής που να επηρεάζει την αγορά), οι καταναλωτές να είναι καλά ενηµερωµένοι και να πράττουν ορθολογικά και σύµφωνα µε το συµφέρον τους, να υπάρχει ελευθερία εισόδου και εξόδου επιχειρήσεων και των επαγγελµάτων (όχι µονοπώλια, κλειστά επαγγέλµατα, περιοριστικοί νόµοι). Αποτέλεσµα της φιλελεύθερης οικονοµίας είναι ο καπιταλισµός όπου η κοινωνία έχει µεγιστοποιήσει την οικονοµική της δραστηριότητα και έχει συσσωρευτεί πλούτος ο οποίος όµως βοηθάει στην περαιτέρω ανάπτυξή της. Ο πλούτος συνήθως συγκεντρώνεται εκεί όπου οι καταναλωτές έχουν δείξει την προτίµησή τους. Επιχειρήσεις που έχουν προσφέρει οικονοµικά, ποιοτικά προϊόντα και υπηρεσίες και που αποσπούν το ενδιαφέρον τον

18

καταναλωτών ανταµείβονται µε κέρδος. Το µεγάλο κέρδος βοηθάει την επιχείρηση ή ολόκληρο κλάδο επιχειρήσεων να αναπτυχθούν και να επεκταθούν έως το σηµείο που θα καλυφθεί η ζήτηση τόσο ώστε να µειωθούν τα κέρδη ώστε πλέον να σταµατήσει η ανάπτυξη. Ακόµα και στις περιπτώσεις που φαίνεται να αποτυγχάνει η ελεύθερη αγορά είναι όταν δεν ισχύουν οι παραπάνω προϋποθέσεις. Ακόµα και η υψηλή ανεργία θεωρείται µη κανονική ρύθµιση του µηχανισµού των τιµών. Ο εργαζόµενος προσφέρει την εργασία του έναντι αµοιβής και οι επιχειρήσεις είναι οι καταναλωτές της εργασίας προκειµένου να τους χρησιµοποιήσουν στην παραγωγική διαδικασία. Η ισορροπία από την άλλη επιτυγχάνεται από το κέρδος. Εφόσον οι προηγούµενες προϋποθέσεις ισχύουν, επιχειρήσεις και εργαζόµενοι (νοικοκυριά), πράττουν σύµφωνα µε το ατοµικό τους συµφέρον-κέρδος. Αν ένα προϊόν - επάγγελµα - υπηρεσία - επιχείρηση έχει κέρδος (µεγάλη ζήτηση) η προσφορά θα στραφεί προς τα εκεί έως ότου κορεστεί η ζήτηση (δηλαδή προσφορά=ζήτηση) και τότε τα κέρδη θα είναι 0, δηλαδή οι υπάρχουσες επιχειρήσεις είναι απλά βιώσιµες (βγάζουν µόνο τα κόστη=µισθοί εργαζοµένων και επιχειρηµατιών, απόσβεση κεφαλαίου και λειτουργικά έξοδα). Λόγω του τρόπου που δηµιουργείται ο πλούτος (πλην περιπτώσεων απάτης) η κοινωνία µεγιστοποιεί την παραγωγικότητά της. Αν µια επιχείρηση -που είχε κέρδη παράγοντας ένα προϊόν, δεν βελτιώνεται συνεχώς προσφέροντας καλύτερη ποιότητα σε όλο και πιο προσιτές τιµές (άρα θα πρέπει να βελτιώνει συνεχώς την παραγωγική της διαδικασία) θα απειληθεί µε ζηµιές ή κλείσιµο από άλλες που βελτιώνονται.

Πολλές φορές ο καπιταλισµός κατηγορείται για σκληρές συνθήκες εργασίας. Αυτό είναι αλήθεια, αλλά οι εργαζόµενοι είναι πιο παραγωγικοί και λόγω καλύτερης αλυσίδας παραγωγής δηλαδή καλύτερη τεχνολογία ή καλύτερη οργάνωση της επιχείρησης. Έτσι όλη η κοινωνία παράγει περισσότερο και πιο οργανωµένα. Αυτό έχει σαν αποτέλεσµα το µεγαλύτερο οικονοµικό όφελος σε όλη την κοινωνία καθώς και τα φτωχότερα οικονοµικά στρώµατα έχουν στη διάθεσή τους περισσότερα αγαθά - οικονοµική δύναµη αλλά και µικρότερη ανεργία για όλη την κοινωνία.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό του καπιταλισµού είναι το µεγάλο µέγεθος επιχειρήσεων - επενδύσεων. Λόγω αυτού του µεγέθους µπορούν και παράγονται προϊόντα πολύ πιο πολύπλοκα σε πιο αποδοτικές παραγωγικές αλυσίδες και διανέµονται σε όλο τον πλανήτη. Παράδειγµα τα αυτοκίνητα θα ήταν αδύνατο να παραχθούν σε βιοτεχνίες ή βιοµηχανίες µικρού µεγέθους αλλά µόνο σε τεράστιες (καπιταλιστικές) επιχειρήσεις που απασχολούν χιλιάδες υπαλλήλους από την παραγωγή έως την διανοµή στον καταναλωτή.

Φιλοσοφική κριτική

Σύµφωνα µε τον Γάλλο φιλόσοφο Alain Badiou, ο καπιταλισµός προτείνει τη συρρίκνωση της επιθυµίας στη διάσταση του συµφέροντος. Η επιθυµία πλέον θεωρείται «νόθα» καθώς το κέρδος είναι το µοναδικό ποθούµενο αντικείµενο, και το νόηµα της ζωής του καθενός συρρικνώνεται στα ζωτικά συµφέροντά του. Η «φτώχεια» αυτή στην επιθυµία αφορά τη συρρίκνωσή της στην επιθυµία των αντικειµένων και όσων επιτρέπουν την απόκτησή τους. Το υποκείµενο που έχει προσαρµοστεί στο καπιταλιστικό σύµπαν φαίνεται σαν ένα αιώνιο παιδί, απερίσκεπτο και σκλαβωµένο στο να ζητά από τους «ανώνυµους γονείς του κεφαλαίου» τα µέσα για να αποκτά διαρκώς καινούρια παιχνίδια. Ο καπιταλισµός φαίνεται να θέλει να διαιωνίζει το παρόν µε άλλα µέσα, να σταµατά δηλαδή την ουσιαστική εξέλιξη της ζωής, και ο χρόνος σε αυτόν φαίνεται να λιµνάζει σε ένα είδος επιτόπιας

19

κινητικότητας. Η επιθυµία περιορίζεται στην άµεση κατανάλωση ως αποτέλεσµα µιµητικής ανταγωνιστικής διαδικασίας απόκτησης αγαθών, υποβιβάζοντας τον οραµατισµό σε ουτοπική αναζήτηση. Το κύµα αυτής της µίµησης είναι σαρωτικό και έτσι εξαντλούνται οι πόροι του συστήµατος µε αποτέλεσµα την κατάρρευσή του. Ο καπιταλισµός προτείνει τον άνθρωπο ως πεπερασµένο ζώο, παραδοµένο στην περατότητά του, πέρα για πέρα θνητό, τον εξοµοιώνει δηλαδή µε τα αντικείµενα, αποµακρύνοντάς τον από τη σχέση του µε το άπειρο, δηλαδή τη σκέψη.

Ιστορική αναδροµή

Η ανάδυση του καπιταλισµού ως κοινωνικοοικονοµικό σύστηµα έλαβε χώρα ήδη από τα τέλη του 11ου αιώνα (αυτόνοµες πόλεις στην Ιταλία, Χανσεατική Ένωση στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη). Η αστική τάξη των πόλεων (έµποροι, βιοτέχνες κλπ) ασφυκτιούσε κάτω από την άµεση εποπτεία/έλεγχο των φεουδαρχών και συνέβαλλε στο ξέσπασµα πολλών επαναστάσεων στην Ευρώπη εκείνη την ιστορική περίοδο. Τον 17ο αιώνα κατάφερε να εκτοπίσει τους ευγενείς/αριστοκράτες από την εξουσία στην Αγγλία µε την επανάσταση του 1688 (ηγέτης ο Όλιβερ Κρόµγουελ) ενώ έναν αιώνα αργότερα µε το ξέσπασµα της Αµερικάνικης (1776) και της Γαλλικής Επανάστασης (1789), εγκαινιάζεται η σύγχρονη ιστορία του καπιταλισµού ως ηγεµονικού τρόπου παραγωγής και κοινωνικοοικονοµικού συστήµατος.

Η ανάδυση του καπιταλισµού ως κοινωνικοοικονοµικό σύστηµα συνοδεύτηκε µε την ανάδυση του φιλελευθερισµού ως ιδεολογίας της αστικής τάξης, τον 18ο αιώνα. Για την τότε περίοδο η ιδεολογία του φιλελευθερισµού διαδραµάτισε προοδευτικό ρόλο, αφού συνέβαλλε στο να ηττηθεί η θεοκρατική αντίληψη της φεουδαρχίας από τις χώρες της Ευρώπης µέσω του Αστικού ∆ιαφωτισµού. Όµως οι αντιφάσεις του φάνηκαν αµέσως: ∆ιεκδικούσε την διεύρυνση των δικαιωµάτων του "πολίτη" στην µητρόπολη (Αγγλία) την ίδια στιγµή που δικαιολογούσε την δουλεία των µαύρων στις αποικίες.

Ο καπιταλισµός µέσα στην άνω των 300 χρόνων ιστορίας του έχει σηµαδέψει την ανθρώπινη ιστορία µε µεγάλες τεχνολογικές προόδους πρωτοφανέρωτες στην ανθρώπινη ιστορία, αλλά και µε φρικώδεις πολέµους, µε εξάντληση του πλανήτη από την εκµετάλλευση της φύσης για την παραγωγή κέρδους, µε µεγάλη εκµετάλλευση του ανθρώπου ως παραγωγική δύναµη. Η φύση αυτή του καπιταλισµού οδήγησε την εργατική τάξη σε επαναστάσεις εναντίον του συστήµατος αυτού, ήδη από το 1848, µε κορυφαία απόπειρα υπέρβασής του προς τον σοσιαλισµό, την επανάσταση του 1917 στη Ρωσία.

Η ταξική φύση του καπιταλισµού και η εκµετάλλευση της εργατικής δύναµης ως το κυρίαρχο χαρακτηριστικό του, οδήγησε τους εργαζόµενους στη διαδικασία συγκρότησης κινήµατος ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα µε στόχο την αλλαγή/βελτίωση των όρων ζωής τους. Το κίνηµα αυτό διεκδίκησε και πέτυχε µείωση των εργάσιµων ωρών σε οχτώ αντί για 13 ηµερησίως, µείωση των ηµερών εργασίας σε 5 τη βδοµάδα, κράτος πρόνοιας, κλπ. Πολλά δε τµήµατα του εργατικού κινήµατος δεν αρκέστηκαν σε αυτές τις βελτιώσεις, αλλά οραµατίστηκαν και πάλεψαν ή παλεύουν και σήµερα για την υπέρβαση του καπιταλισµού, στην κατεύθυνση δηµιουργίας µιας κοινωνίας χωρίς την ύπαρξη κοινωνικών τάξεων και κράτους. Τέτοια κοµµάτια του εργατικού κινήµατος είναι το κοµµουνιστικό κίνηµα, το αναρχοσυνδικαλιστικό κίνηµα κλπ.

20

Περιοδολόγηση

Ο καπιταλισµός σύµφωνα µε πολλούς διανοητές αλλά και οικονοµολόγους, στη σχετικά µακραίωνη ιστορία του χαρακτηρίστηκε από ποιοτικές και ποσοτικές µεταβολές. Η πρώτη περίοδος (από τον 16ο αι. έως τα µέσα του 18ου αιώνα) χαρακτηρίζεται από την διαδικασία της πρωταρχικής συσσώρευσης και µπορεί να ονοµαστεί " καπιταλισµός του ελεύθερου ανταγωνισµού". Στην περίοδο αυτή κυριαρχεί η µικρή και µεσαία βιοτεχνία (µανιφακτούρα). Από τα µέσα του 18ου αιώνα έως τα τέλη του 19ου αιώνα αρχίζει και κυριαρχεί η µεγάλη επιχείρηση ως αποτέλεσµα της αποικιοποίησης, η οποία όµως δεν έχει αποκτήσει ακόµα τα χαρακτηριστικά του "µονοπωλίου". Από τα τέλη του 19ου αιώνα κυριαρχεί πλέον ο "µονοπωλιακός καπιταλισµός", διότι παρατηρούµε την συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου σε µεγάλες µονοπωλιακές επιχειρήσεις. Είναι πλέον η εποχή του ιµπεριαλιστικού σταδίου για τον καπιταλισµό. Τέλος, σήµερα υπάρχουν µαρξιστές διανοούµενοι οι οποίοι έχουν την αντίληψη πως ο καπιταλισµός από τις αρχές της δεκαετίας του '70 περνά σε ένα νέο στάδιο, που ονοµάζεται "ολοκληρωτικός καπιταλισµός". Η ιδεολογία που αποδέχονται σήµερα οι υπερασπιστές του καπιταλισµού είναι κατά κύριο λόγο ο νεοφιλελευθερισµός.

Ο όρος στην ελληνική έχει µεταφραστεί ως κεφαλαιοκρατία, κεφαλαιοκρατισµός και κεφαλαιοκρατικό σύστηµα στην καθοµιλουµένη χρησιµοποιούνται παράλληλα µε τον όρο "καπιταλισµός".

21

Ο κύκλος της καπιταλιστικής παραγωγής

«Αυτή λοιπόν την πολυθόρυβη σφαίρα [ δηλαδή της ανταλλαγής των εµπορευµάτων, την αγορά] που κοντεύει στη επιφάνεια και είναι προσιτή σε κάθε µάτι, την αφήνουµε, συντροφιά µε τον κάτοχο του χρήµατος και τον κάτοχο της εργασιακής δύναµης, για να ακολουθήσουµε και τους δύο στο κρυφό ληµέρι της παραγωγής που έχει γραµµένο στο κατώφλι του: Απαγορεύεται η είσοδος σε όσους δεν έχουν εργασία…. Καθώς χωρίζουµε από τη σφαίρα αυτής της απλής κυκλοφορίας ή της ανταλλαγής των εµπορευµάτων, απ’ όπου ο ελευθεροεµπορίτης ο κοινός δανείζεται προς όφελος του αντιλήψεις, έννοιες και γνώµονα για να κρίνει την κοινωνία του κεφαλαίου και της µισθωτής εργασίας, αλλάζουν πια, καθώς φαίνεται, κάπως τη φυσιογνωµία τους τα του δράµατος µας πρόσωπα. Ό άλλοτε χρηµατοκάτοχος τραβάει µπροστά σαν κεφαλαιούχος, ο κάτοχος της εργασιακής δύναµης τον ακολουθεί σαν εργάτης του, ο ένας βαρυσήµαντος χαµογελώντας αυτάρεσκα και γεµάτος σκοτούρες, ο άλλος σκιαγµένος και ανόρεχτος σαν κάποιος που έφερε στην αγορά το ίδιο του το τοµάρι και τώρα δεν έχει τίποτα άλλο να περιµένει παρά το… άργασµα».

∆εν µπορούµε να βρούµε το µυστικό του καπιταλιστικού κέρδους στη σφαίρα της εµπορευµατικής ανταλλαγής και κυκλοφορίας πρέπει να το αναζητήσουµε στη σφαίρα της παραγωγής. Αποτελεί διακριτικό γνώρισµα της Μαρξιστικής προσέγγισης στην οικονοµία το ότι το κεντρικό σηµείο της ανάλυσης της είναι οι παραγωγικές σχέσεις.

Στο ξεκίνηµα της παραγωγής ο καπιταλιστής αρχίζει µε κεφάλαιο που έχει µια γνώριµη µορφή, δηλαδή το χρήµα, µε το οποίο αγοράζει τα µέσα παραγωγής. Τα µέσα που χρειάζεται ένα εργοστάσιο, στο οποίο να διεξάγει την παραγωγή, µηχανικό εξοπλισµό και εργαλεία, µε τα οποία να επεξεργάζεται τις πρώτες ύλες του, τις ίδιες τις πρώτες ύλες που συµπεριλαµβάνουν βοηθητικές ύλες, όπως καύσιµα και λάδι. Όλα αυτά όµως δεν είναι τίποτα περισσότερο από την προπαρασκευή της παραγωγής. Ό καπιταλιστής λοιπόν αγοράζει πρώτες ύλες, µισθώνει εργασιακή δύναµη, νοικιάζει (ή αγοράζει) ένα εργοστάσιο και µηχανικό εξοπλισµό - µε δυό λόγια, µετατρέπει το χρήµα του σε ποικίλα εµπορεύµατα (Χ-Ε) τα οποία δεν σκοπεύει απλά να πουλήσει αλλά να τα χρησιµοποιήσει στην παραγωγική διαδικασία. Στο τέλος τα εµπορεύµατα µε τα οποία άρχισε, έχουν µετασχηµατιστεί σε άλλα εµπορεύµατα. Η διαδικασία της παραγωγής έχει διεξαχθεί και ολοκληρωθεί. Τα εµπορεύµατα που τελικά παράχθηκαν, πουλιούνται έπειτα και ο καπιταλιστής παίρνει πίσω στα χέρια του χρήµα. Αυτός ο κύκλος, µε τον οποίο ο καπιταλιστής έχει µετατρέψει το χρήµα σε περισσότερο χρήµα, µπορεί να εκφραστεί συµβολικά έτσι: Χ-Ε-Π-νέο Ε-Χ΄

Χρήµα-Εµπορεύµατα-Η διαδικασία παραγωγής-Νέα εµπορεύµατα κατασκευασµένα στη διαδικασία παραγωγής-περισσότερο χρήµα

Το πρόβληµα που πρέπει να λύσουµε είναι πως το Χ γίνεται Χ΄, πως το χρήµα γίνεται περισσότερο χρήµα και από πού προέρχεται το επιπλέον χρήµα, το κέρδος.

22

Πως σχηµατίζεται η αξία του προϊόντος;

Όπως συνήθως συµβαίνει, όταν ο καπιταλιστής αγοράζει από άλλους καπιταλιστές τις πρώτες ύλες, η αξία τους- µπορούµε να υποθέσουµε ότι τις αγοράζει ακριβώς στην αξία τους- είναι ένα µέρος από την αξία του τελικού προϊόντος.

Ένα δεύτερο µέρος από την αξία του τελικού προϊόντος είναι η αξία του τµήµατος του κτιρίου, της εγκατάστασης και του µηχανικού εξοπλισµού που καταναλώνεται στη διαδικασία της παραγωγής. Κατά συνέπεια ο καπιταλιστής προσθέτει πάνω στο υπόλοιπο κόστος ένα κονδύλι «απόσβεσης» που βασίζεται στη µέση διάρκεια ζωής κτιρίων, εγκαταστάσεων και µηχανικού εξοπλισµού σαν και κείνα που χρησιµοποιεί αυτός.

Το τρίτο µέρος της αξίας του τελικού προϊόντος αντιπροσωπεύει την αξία που « προστέθηκε τελευταία» από την εργασία τω εργατών που χρησιµοποιώντας την εγκατάσταση, κ.λπ., µετασχηµατίζουν τις πρώτες ύλες σε τελικό προϊόν.

Άλλα ενώ η αξία των πρώτων υλών, αντιστοιχεί µε την αξία που αγόρασε ο καπιταλιστής η αξία που προστέθηκε τελευταία από την εργασία των εργατών του είναι µεγαλύτερη από αυτή για την οποία πληρώνει. Με λογιστικά µέτρα, οι εργάτες πληρώνονται λιγότερο σε µισθούς από την προστιθέµενη αξία που η εργασία τους δίνει στο προϊόν.

Οι µισθοί

Ο καπιταλιστής θεωρεί τους µισθούς σαν την τιµή µε την οποία πληρώνεται η εργασία. Η τιµή είναι αξία εκφρασµένη σε χρήµα. Η ίδια η αξία εξαρτάται από την εργασία κι έτσι µε το να ρωτήσουµε «Τι είναι η αξία της εργασίας;» είναι σαν να ρωτάµε: « Ποια είναι η βαρύτητα του βάρους;».

Όταν ένας εργάτης απασχολείται, όταν « µισθώνει τον εαυτό του» σ’ ‘ ένα καπιταλιστή, βάζει στην πραγµατικότητα στη διάθεση εκείνου για ένα ορισµένο χρονικό διάστηµα-µια ώρα, µια µέρα ή µια βδοµάδα-την ικανότητά του να εργάζεται, δηλαδή το « σύνολο των φυσικών και πνευµατικών ιδιοτήτων, που υπάρχουν στη σωµατική υπόσταση, στη ζωντανή προσωπικότητα ενός ανθρώπου και που τις βάζει σε κίνηση, όσες φορές παράγει χρήσιµες αξίες οποιασδήποτε λογής». Ο εργάτης δεν πουλάει την εργασία του, αλλά την ικανότητα του για εργασία, την εργασιακή του δύναµη.

Ο εργάτης δεν πουλά αυτό που πραγµατικά καταβάλλει για τη δηµιουργία των προϊόντων πουλάει τη δύναµη του για εργασία, την εργασιακή του δύναµη. Αυτή η διάκριση ανάµεσα στην εργασία-την πραγµατική δαπάνη ανθρώπινων επιδεξιοτήτων και δραστηριοτήτων ( από την οποία εξαρτάται η αξία των εµπορευµάτων )- και την εργασιακή δύναµη- την ικανότητα ή δύναµη για εργασία (που πουλάει ο εργάτης µε αντάλλαγµα το µισθό)- έχει µεγάλη σηµασία. Οι µισθοί είναι τιµή της εργασιακής δύναµης.

23

Αξία της εργασιακής δύναµης

Η αξία της εργασιακής δύναµης εξαρτάται από το ποσό του χρόνου εργασίας που πρέπει να ξοδευτεί για να µπορεί να υπάρχει αυτή η εργασιακή δύναµη.

«η αξία της εργασιακής δύναµης καθορίζεται από την αξία των µέσων συντήρησης που απαιτούνται για να παραχθεί, αναπτυχθεί, διατηρηθεί και διαιωνιστεί η εργασιακή δύναµη».κάτω από ποιες συνθήκες και κατά συνέπεια µε ποιες συνήθειες και βιοτικές απαιτήσεις έχει διαµορφωθεί η τάξη των ελεύθερων εργατών. Αντίθετα λοιπόν προς τα άλλα εµπορεύµατα, ο αξιακός προσδιορισµός της εργασιακής δύναµης έχει µέσα του ένα ιστορικό και ηθικό στοιχείο.

Στην εποχή µας η διάκριση ανάµεσα σε «πραγµατικούς» και «χρηµατικούς µισθούς» προσλαµβάνει ιδιαίτερη σηµασία, εφόσον η αξία του χρήµατος υπόκειται σε µεγάλες διακυµάνσεις. Σαν «πραγµατικούς» εννοούµε τους µισθούς που µετριούνται µε µέτρο όχι το χρήµα αλλά τα αγαθά που µπορούν να αγοραστούν µε αυτούς. Οι µεταβολές στους πραγµατικούς µισθούς συνήθως υπολογίζονται συγκρίνοντας την µεταβολή στο τιµάριθµο κόστους ζωής µε κείνη στους χρηµατικούς µισθούς.

Όταν υπάρχουν πάντα εργάτες για να αντικαταστήσουν άλλους, η καπιταλιστική τάξη µπορεί γενικά να ανασχέσει την αύξηση των µισθών των εργατών πάνω από το επίπεδο συντήρησης, δηλαδή οι µισθοί κανονικά δεν ξεπερνούν την αξία της εργασιακής δύναµης.

Άρα βλέπουµε ότι η αξία της εργασιακής δύναµης αναλύεται σε µια ορισµένη ποσότητα µέσων συντήρησης, που εξαρτάται από α) τις φυσικές ανάγκες β) τις ανάγκες που αναπτύχθηκαν εθιµικά και ιστορικά γ) τις ανάγκες συντήρησης της οικογένειας δ) τα έξοδα µόρφωσης και εκπαίδευσης.

Το βιοτικό επίπεδο των εργατών

Ξαναχρησιµοποιώντας συχνά τη βία της «πρωταρχικής συσσώρευσης»για να

πυκνώσει τις γραµµές του προλεταριάτου και να διασφαλιστεί πως υπάρχει πάντα µεγαλύτερος αριθµός εργατών από τον αριθµό των εργασιών, πως υπάρχει πάντα ένας «εφεδρικός στρατός εργασίας».

Ο γενικός νόµος, που λέει ότι η εργασιακή δύναµη συνήθως δεν πουλιέται πάνω από την αξία της, δεν ανασκευάζεται από τις εθνικές και άλλες διαφορές στα επίπεδα των µισθών.

Η καθολική προσκόλληση του στη γη αποµακρύνει την απειλή της ανάγκης αν…είναι διατεθειµένος να ζήσει σε ένα χαµηλό επίπεδο διαβίωσης. Η απλοϊκότητα των αναγκών µαζί µε τη έλλειψη καταναλωτικών αγαθών αποστερούν τους χρηµατικούς µισθούς από την αξία τους « µε µεγαλύτερη προσπάθεια…µπορεί να παράγει πλεονάσµατα που θα ανυψώσουν το δικό τους βιοτικό επίπεδο και θα εξυπηρετήσουν τις ανάγκες άλλων. Πρέπει να γίνει καταλληλότερος από φυσική άποψη…επίσης βελτιωµένες υγειονοµικές υπηρεσίες…η παροχή καταναλωτικών αγαθών σαν κίνητρο για εργασία…Η εκπαίδευση επιδρά µε πολλούς τρόπους πάνω στην παραγωγικότητα…οι µισθοί πρέπει να υψώνονται αν πρέπει να αυξηθεί το κέρδος που παράγεται ανά εργάτη.

24

Κατά ένα µέρος το ψηλότερο επίπεδο των µισθών σήµερα µπορεί να αποδοθεί στις παραχωρήσεις που οφείλονται στην πίεση από τα ισχυρά οργανωµένα συνδικαλιστικά κινήµατα. Κατά ένα µέρος οι δυνατότητες για να γίνουν αυτές οι παραχωρήσεις προήλθαν από τη συσσώρευση του πλούτου στα πιο σηµαντικά κέντρα της ιµπεριαλιστικής ισχύος αυτή η συσσώρευση και ο πλουτισµός των κέντρων έγινε κατά µεγάλο µέρος προς ζηµία των πιο καθυστερηµένων οικονοµικά χωρών που βρίσκονταν κάτω από την κυριαρχία των πιο προηγµένων βιοµηχανικά. Ταυτόχρονα αυξήθηκε πολύ η παραγωγικότητα, ενώ οι µισθοί, σαν µέρος του προϊόντος, γενικά δεν αυξήθηκαν και σε πολλές περιπτώσεις έπεσαν. Επιπλέον είναι εύκολο να υποβάλλει κανείς την έκταση κατά την οποία οι µισθοί ξεπέρασαν τις στοιχειώδεις ανάγκες, στη σύγχρονη κοινωνία πρέπει να θεωρηθεί ότι περιλαµβάνουν ένα πιο ευρύτερο σύνολο από εµπορεύµατα απ’ ότι σε µια λιγότερο αναπτυγµένη οικονοµία.«πως οικογένειες που στα 1935 ξόδευαν για διατροφή λιγότερο από 9 σελίνια κατά κεφαλή την εβδοµάδα, στην πράξη υποσιτίζονταν σε µεγάλο βαθµό ως προς τις πιο σηµαντικές βιταµίνες και µέταλλα που είναι απαραίτητα για την υγεία. Από κείνη τη χρονολογία και πέρα η αύξηση της τιµής των τροφίµων ήταν της τάξης του 42%. Επειδή η δαπάνη διατροφής ακόµα και στις χαµηλότερες εισοδηµατικές οµάδες σπάνια ξεπερνάει το 40% του εισοδήµατος, µπορεί να φανεί πιθανό ότι µια οικογένεια πέντε ατόµων, µε εισόδηµα µικρότερο από 8 λίρες 2 σελίνια και 6 πένες πάνω κάτω, µπορεί να ζήσει µε ένα διαιτολόγιο ελλιπές ως προς µερικά σηµαντικά συστατικά».

Από το 1948 ως το 1960 οι µέσες αποδοχές των αντρών στη βρετανική µεταποιητική βιοµηχανία αυξήθηκαν από 7 λίρες στερλίνες και 5 σελίνια περίπου την εβδοµάδα σε 15 λίρες στερλίνες και των γυναικών από 3 λίρες στερλίνες και 14 σελίνια σε 7 λίρες και 7 σελίνια. Ο µέσος µισθός αυξήθηκε λιγότερο αυτή την περίοδο, ενώ το κόστος ζωής υψώθηκε κατά 58%. Στη διάρκεια της µεταπολεµικής περιόδου της σχετικά ψηλής απασχόλησης στη Βρετανία η αύξηση των πραγµατικών µισθών ήταν από 1 ως 2% το χρόνο.

Το µυστικό της υπεραξίας

Οι αξίες που αποκτά ο καπιταλιστής µε τη µορφή των πρώτων υλών, των κτιρίων των

εργοστασίων, του µηχανικού εξοπλισµού, κ.λπ., δεν παράγουν νέες αξίες αλλά ενσωµατώνονται χωρίς να µεταβληθούν στην αξία του τελικού προϊόντος. Αυτές οι αξίες παραµένουν σταθερές και γι’ αυτό το λόγο αυτό το µέρος του κεφαλαίου του εργοδότη περιγράφεται σαν σταθερό κεφάλαιο. Από την άλλη µεριά οι αξίες που αφιερώνει ο εργοδότης σε πληρωµές µισθών, αυξάνονται, γίνονται µεγαλύτερες, απ’ ότι ήταν στο ξεκίνηµα. Μεταβάλλονται και γι’ αυτό το λόγο αυτό το µέρος του κεφαλαίου, δηλαδή οι µισθοί, καλείται µεταβλητό κεφάλαιο.

Όταν κανείς το αντιληφθεί αυτό, θα συλλάβει και το µυστικό του κέρδους. Η πηγή του κέρδους είναι η διαφορά ανάµεσα στην αξία της εργασιακής δύναµης του εργάτη και στην αξία που παράγει. Η αξία που παράγει ο εργάτης πέρα και πάνω από την αξία της εργασιακής του δύναµης ονοµάζεται υπεραξία.

25

Το ποσοστό της υπεραξίας

Ο λόγος της υπεραξίας προς τους µισθούς ονοµάζεται ποσοστό της υπεραξίας (ή για να εκφράσουµε το ίδιο πράγµα µαθηµατικά, το ποσοστό της υπεραξίας ισούται µε υ/µ όπου το υ ισούται µε την υπεραξία και το µ µε το µεταβλητό κεφάλαιο ή τους µισθούς). Το ποσοστό της υπεραξίας ονοµάζεται επίσης βαθµός εκµετάλλευσης.

Ο καπιταλιστής αγωνίζεται ασταµάτητα να αυξήσει το ποσοστό της υπεραξίας. Αυτό µπορεί να το κάνει µε τους παρακάτω τρόπους:

1) παρατείνοντας την εργάσιµη ηµέρα χωρίς να αυξήσει τους µισθούς 2) ελαττώνοντας τους µισθούς χωρίς να ελαττώσει την εργάσιµη ηµέρα ή την

παραγωγή 3) αυξάνοντας την ωριαία παραγωγή είτε

Α) αναγκάζοντας τον εργάτη να εργαστεί εντατικότερα ανά ώρα µε τον ίδιο µισθό, ή

Β) βελτιώνοντας τις µεθόδους παραγωγής. Ο αγώνας για τη διαίρεση της εργάσιµης ηµέρας, η αδιάκοπη πάλη για την αύξηση

του ποσοστού της υπεραξίας, είναι η οικονοµική βάση της ταξικής πάλης. Η οικονοµική κατάσταση του κάθε καπιταλιστή συντελεί στο να διάκειται εχθρικά σε κάθε µέτρο που φαίνεται ότι πιθανά ελαττώνει το µερίδιο του πάνω στην υπεραξία. Ο µεγαλύτερος κίνδυνος για τα κέρδη και για το σύστηµα των κερδών είναι η ενωµένη και συνδυασµένη δράση εκείνων που τους εκµεταλλεύονται οι καπιταλιστές.

Για παράδειγµα πρόσφατα µε τις Trades disputes και την Trade Union Act (1927) στη µεγάλη Βρετανία και το νόµο Taft-Hartley (1947) στις ΗΠΑ. Όταν οι καπιταλιστές αισθανθούν πως απειλούνται, προσπαθούν να επιβάλλουν το έσχατο µέτρο της νοµικής προγραφής του συνδικαλισµού. Χρησιµοποιούνται επίσης άλλοι τύποι νοµοθεσίας ( για παράδειγµα, φόροι που πλήττουν τις χαµηλές εισοδηµατικές οµάδες),για να υποστηριχτούν τα συµφέροντα της καπιταλιστικής τάξης προς ζηµία των εργατών. Η ταξική πάλη βρίσκει την πιο άµεση και την πιο απροκάλυπτη οικονοµική έκφραση στις απεργίες και τα λοκ-άουτ. Στο τέλος του 19ου αιώνα υπήρξε πάλι ένα νέο µεγάλο κύµα απεργιακών αγώνων, η απεργία των «σπιρτεργατριών» στα 1888, έπειτα των εργατών του γκαζιού που κέρδισαν οκτάωρη βάρδια και αύξηση µισθού, ύστερα η µεγάλη απεργία των λιµενεργατών στα1889, και ο σχηµατισµός των νέων µαζικών ενώσεων των ανειδίκευτων εργατών.

Καθώς βαθαίνει η κρίση της καπιταλιστικής κοινωνίας οι άµεσες οικονοµικές διεκδικήσεις των εργατών συνδέονται όλο και πιο στενά µε τους πολιτικούς αγώνες. Όµως « η εργατική τάξη δεν θα πρέπει να υπερβάλλει το τελικό αποτέλεσµα των καθηµερινών αυτών αγώνων. ∆εν θα πρέπει να ξεχνάει πως παλεύει ενάντια σε αποτελέσµατα και όχι ενάντια στις αιτίες που φέρουν τα αποτελέσµατα αυτά». Στη βάση των αγώνων της βρετανικής εργατικής τάξης στις αρχές του 19ου αιώνα αναπτύχθηκε η κίνηση των Χαρτιστών και στο τέλος του ίδιου αιώνα σχηµατίστηκε το Εργατικό κόµµα για να υποστηρίξει τους σκοπούς του συνδικαλιστικού κινήµατος στο πολιτικό επίπεδο.

Τα εργατικά συνδικάτα είναι τα σχολεία που σ’ αυτά η εργατική τάξη πρωτοµαθαίνει όχι µόνο τα καθηµερινά οικονοµικά προβλήµατα, αλλά και την ανάγκη να προσβλέπει πέρα από τον καπιταλισµό σε ένα ριζικά διαφορετικό τύπο οικονοµικού συστήµατος. Αντί για το συντηρητικό ρητό: ˝ ένα δίκαιο µεροκάµατο για µια δίκαιη εργάσιµη ηµέρα", θα πρέπει να γράψει στη σηµαία της το επαναστατικό σύνθηµα : ˝ κατάργηση του συστήµατος της µισθωτής εργασίας"».

26

Το ποσοστό κέρδους είναι το κλειδί

Η πορεία της κερδοφορίας δείχνει την πορεία του καπιταλισµού

Η οικονοµία του σύγχρονου κόσµου κυριαρχείται από τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Στον καπιταλισµό, το χρήµα χρησιµοποιείται για να παράγει περισσότερο χρήµα. Η κινητήρια δύναµη της παραγωγής είναι το κέρδος, όχι οι κοινωνικές ανάγκες και η καπιταλιστική παραγωγή δεν προχωράει σε µία ευθεία γραµµή ανόδου. Υπόκειται σε επαναλαµβανόµενες κρίσεις «ανάπτυξης και ύφεσης», που καταστρέφουν κάθε φορά και κατασπαταλούν µεγάλο µέρος από την αξία που έχει ήδη παραχθεί από την κοινωνία (τους εργαζόµενους). Οι δεκαετίες του 1880 και του 1890 γνώρισαν µια σηµαντική καταστροφή της παραγωγής και του πλούτου των ΗΠΑ- η «µεγάλη κρίση» του ‘30 επίσης. Τώρα βιώνουµε την πρώτη «Μεγάλη Ύφεση» όντας ακόµα µέσα στη «Μακρά Κρίση» του 21ου αιώνα.

Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής έχει επαναλαµβανόµενες κρίσεις γιατί έχει δύο µεγάλα ελαττώµατα. Πρώτον, σε µια µονεταριστική οικονοµία, της οποίας ο καπιταλισµός είναι η επιτοµή, υπάρχει πάντα η πιθανότητα της κρίσης. Οι κάτοχοι του χρήµατος µπορεί να µη θέλουν να το ξοδεύουν ή να το επενδύουν πάντα, αλλά να το αποθηκεύσουν. Αν το αποφασίσουν αυτό, για οποιονδήποτε δικό τους λόγο, µπορεί να προκληθεί εξάρθρωση στο σύστηµα ανταλλαγών και να δηµιουργηθεί κρίση στην αγορά και την πώληση.

∆εύτερον, το καπιταλιστικό σύστηµα παραγωγής για κέρδος θα αρχίσει να αποσταθεροποιείται, αν δεν δηµιουργείται αρκετό κέρδος, τόσο που να ικανοποιεί τους κατόχους των µέσων παραγωγής. Και υπάρχει η εγγενής τάση του ποσοστού κέρδους να πέφτει. Αυτή είναι βαθύτερη αιτία όλων των κρίσεων.

Οι ιδιωτικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις δεν συνεργάζονται για να παράγουν αγαθά και υπηρεσίες που έχει ανάγκη η κοινωνία. Αντίθετα, ανταγωνίζονται η µια την άλλη για να διατηρήσουν και να αυξήσουν τα κέρδη τους. Για να το πετύχουν αυτό κάνουν τους εργαζόµενους να δουλεύουν περισσότερο και σκληρότερα, χρησιµοποιούν εκτεταµένα νέες τεχνολογίες για να αυξήσουν την παραγωγικότητα της εργασίας και έτσι να αποκοµίσουν περισσότερο κέρδος. Αλλά αυτό είναι και η αχίλλειος πτέρνα του καπιταλισµού. Το συσσωρευµένο κόστος της επένδυσης σε εγκαταστάσεις, εξοπλισµό κτλ, συνεχώς αυξάνεται, σε αντίθεση µε το µέγεθος και το κόστος της εργατικής δύναµης. Επειδή όµως µόνο η εργασία µπορεί να παράγει αξία (οι µηχανές µόνες τους δεν µπορούν), η κερδοφορία από κάθε νέα επένδυση αρχίζει να πέφτει. Αν η κερδοφορία πέφτει συνεχώς, κάποια στιγµή θα φέρει πτώση στην ποσότητα του κέρδους. Τότε οι καπιταλιστές σταµατούν να επενδύουν και «κάνουν απεργία». Μια κρίση παραγωγής επακολουθεί.

Οι καπιταλιστές προσπαθούν να αποφύγουν αυτή την κρίση µε πολλούς τρόπους: προσπαθώντας να εκµεταλλευτούν περισσότερο τους εργαζόµενους, αναζητώντας φθηνότερες µορφές νέας τεχνολογίας ή κερδοσκοπώντας σε µη παραγωγικούς τοµείς της οικονοµίας όπως τα χρηµατιστήρια, τις τράπεζες και τα χρηµατοοικονοµικά, όπου «τζογάρουν» για να κερδίσουν. Αυτά όµως µπορούν να αποδώσουν µόνο για λίγο. Τελικά, ο νόµος της µειούµενης κερδοφορίας θα ισχύσει.

Το ποσοστό κέρδους στις ΗΠΑ είναι πολύ κάτω από το 1948. Αλλά δεν κινήθηκε γραµµικά. Μετά τον πόλεµο, στη λεγόµενη «χρυσή εποχή» από το 1948 ως το 1965, ήταν

27

ψηλά. Αυτή ήταν και η πιο γρήγορη πορεία οικονοµικής ανάπτυξης στην Αµερικάνικη ιστορία.

Έπειτα η κερδοφορία έπεφτε σταθερά από το 1965 έως το 1982. Η αύξηση του ΑΕΠ ήταν πολύ πιο βραδεία και ο αµερικανικός καπιταλισµός (όπως και αλλού) πέρασε σοβαρές κρίσεις το 1974-75 και το 1980-82.

Στη συνέχεια, την περίοδο του επονοµαζόµενου «νεοφιλελευθερισµού», από το 1982 έως το 1997, η κερδοφορία ανέβηκε. Ο καπιταλισµός κατάφερε να βρει αντισταθµιστικούς παράγοντες στην πτώση της κερδοφορίας: µεγαλύτερη εκµετάλλευση της αµερικάνικης εργατικής δύναµης (µε µείωση του ποσοστού που καταλαµβάνουν οι µισθοί), ευρύτερη εκµετάλλευση της εργατικής δύναµης αλλού (παγκοσµιοποίηση) και κερδοσκοπία σε µη παραγωγικούς τοµείς (αγορά ακινήτων και διόγκωση του χρηµατιστικού κεφαλαίου). Αυτή, η «νεοφιλελεύθερη περίοδος», είχε λιγότερο σοβαρές κρίσεις, µολονότι η οικονοµική ανάπτυξη παρέµενε πιο αργή σε σχέση µε την Χρυσή Εποχή, γιατί µεγάλο ποσοστό του κέρδους κατευθύνονταν µακριά από επενδύσεις στην «πραγµατική οικονοµία».

Η κερδοφορία κορυφώθηκε το 1997, οπότε ξεκίνησε να πέφτει. Αυτό δηµιούργησε τη βάση της Μεγάλης Κρίσης του 2008-2009. Αυτή η πτώση και η Μακρά Ύφεση που την ακολούθησε και στην οποία εξακολουθούµε να βρισκόµαστε ήταν ότι πιο σοβαρό γνωρίσαµε από το 1930, εξαιτίας του τεράστιου οικοδοµήµατος του χρέους και των χρηµατοπιστωτικών περιουσιακών στοιχείων στις περασµένες δύο δεκαετίες που δεν δηµιούργησαν πραγµατική αξία. Αντίθετα ήταν φούσκες βασισµένες στην πίστωση αρχικά σε µετοχές υψηλής τεχνολογίας (κατάρρευση του 2000) και στη συνέχεια στην αγορά κατοικίας (κατάρρευση του 2007). Ο µη παραγωγικός χρηµατοπιστωτικός τοµέας συνέβαλε στο 40% ολόκληρου του καπιταλιστικού κέρδους. Τελικά, αυτή η πιστωτική φούσκα έσκασε, παρασύροντας τον τραπεζικό τοµέα και την οικονοµία.

Μεγάλο µέρος του χρέους του ιδιωτικού τοµέα απορροφήθηκε από το κράτος που έπρεπε να διασώσει (ανακεφαλαιοποιήσει) τις τράπεζες. Μέχρι να καθαριστεί αυτό το παραπανήσιο χρέος, η κερδοφορία δεν µπορεί να ανακάµψει αποτελεσµατικά, ώστε να υπάρξουν επενδύσεις και οικονοµική ανάπτυξη ξανά. Αντιθέτως, είναι πιθανό µια άλλη κρίση να είναι αναγκαία για να «ξεκαθαρίσει» το σύστηµα από αυτό το «νεκρό (τοξικό) κεφάλαιο». Μέχρι τότε θα συνεχίζεται η Μακρά Ύφεση.

Η Μακρά Ύφεση δεν θα σταµατήσει µε περισσότερες κρατικές δαπάνες µέσω αυξανόµενου δανεισµού και/ ή φορολογία, καθώς έτσι θα τρώει από τις σάρκες της κερδοφορίας του καπιταλιστικού τοµέα. Όσο αυτός ο τοµέας παραµένει κυρίαρχος, η µικρότερη κερδοφορία του θα σηµαίνει ότι οι νέες επενδύσεις δεν θα τοποθετηθούν έτσι ώστε να επανέλθουν οι θέσεις εργασίας και τα χαµένα εισοδήµατα. Το Νιου Ντιλ του 1930 δεν έφερε το τέλος της Μεγάλης Ύφεσης και ας ήταν πολύ πιο ριζοσπαστικό από όλα τα µέτρα που προτείνει τώρα ο Οµπάµα. Το αποδυνάµωσε η αντίδραση των καπιταλιστών. Αλλά επίσης δεν δούλεψε γιατί δεν µπορούσε να επαναφέρει την κερδοφορία -το αντίθετο. Τελικά, µόνο ένας Παγκόσµιος Πόλεµος, που τοποθέτησε την εργατική δύναµη στον στρατό (ενώ αφάνισε εκατοµµύρια σε όλο τον κόσµο) έφερε την αλλαγή.

Στον καπιταλισµό, φοβερές κρίσεις θα συµβαίνουν και η ανισότητα θα παραµένει. Το τέλος της φτώχειας και η ευηµερία για την πλειοψηφία µπορούν να έρθουν µόνο µέσα από την αντικατάσταση της ιδιωτικής παραγωγής για το κέρδος µε τη δηµοκρατικά σχεδιασµένη παραγωγή για τις κοινωνικές ανάγκες.

Μετάφραση: Κατερίνα Μπουντούρη

28

29

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. Ελληνική οικονοµία, δηµόσιο έλλειµµα, χρέος, οικονοµική πολιτική, οικονοµική και κοινωνική ανάπτυξη. Ιστορική Αναδροµή και Ανασκόπηση της Ελληνικής Οικονοµίας Η ∆ιεθνής οικονοµία έχει αλλάξει ριζικά µορφή και η επέκταση των ορίων ζωής και η αύξηση του ρυθµού των γεννήσεων είχε ως άµεσο αποτέλεσµα την αύξηση των πληθυσµιακών µεγεθών. Για παράδειγµα, ο συνολικά παγκόσµιος πληθυσµός το 2009 υπολογιζόταν σε 6,7 δισ., ενώ οι ετήσιοι ρυθµοί αύξησης υπολογίζονται σε περίπου 100 εκ. ενώ το 2011 ο συνολικός πληθυσµός θα απαριθµεί 7 δις. Η Ελληνική οικονοµία κατά τις δεκαετίες 1950, 1960 και 1970 χαρακτηρίζεται από υψηλούς ρυθµούς µεταβολές του Α.Ε.Π. Οι ρυθµοί όµως αυτοί δεν ίσχυαν και για τις επιµέρους περιφέρειες της οι οποίες δεν µπόρεσαν να µετάσχουν ισότιµα στην ανερχόµενη οικονοµική ανάπτυξη. Όσον αφορά την εξέλιξη της σηµασίας των ελληνικών περιφερειών στη παραγωγή του ΑΕΠ της χώρας στη περίοδο 1989-1994 η Αττική, η Κεντρική Μακεδονία, η ∆υτική Ελλάδα και οι νησιωτικές περιφέρειες αύξησαν τη συµµετοχή τους στο συνολικό ΑΕΠ της χώρας ενώ υπόλοιπες υποχώρησαν. Παρατηρούµε ότι τα δύο οικονοµικά κέντρα της Αθήνας και Θεσσαλονίκης εδραιώνουν την ήδη κυρίαρχη θέση τους ενώ, θετική είναι η σχετική βελτίωση αδύναµων περιφερειών όπως η ∆υτική Ελλάδα και το Βόρειο Αιγαίο. Ως προβληµατικές εµφανίζονται οι περιφέρειες της Ηπείρου και του Β. Αιγαίου όπου οι τιµές είναι κάτω του 85% του εθνικού µέσου όρου. Επίσης ιδιαίτερα προβληµατικές εµφανίζονται και οι περιφέρειες της Πελοποννήσου και Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης οι οποίες κυµαίνονται στο 86% του εθνικού µέσου όρου. Ιδιαίτερα προβληµατικές εµφανίζονται και οι περιφέρειες της Πελοποννήσου και Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης οι οποίες κυµαίνονται στο 86% - 90% του εθνικού µέσου όρου. Μία αναλυτικότερη εικόνα των ενδοπεριφερειακών ανισοτήτων αποδίδεται µε το κατά κεφαλή ΑΕΠ σε επίπεδο Νοµού όπου πολύ σοβαρή υστέρηση εµφανίζουν οι Νοµοί Χίου, Ροδόπης, Καστοριάς, Γρεβενών, Θεσπρωτίας, Άρτας και Ευρυτανίας. σε όλες αυτές τις περιπτώσεις το κατά κεφαλή ΑΕΠ είναι µικρότερο του 65% του µέσου όρου χώρας. σοβαρά προβλήµατα παρουσιάζονται επίσης στη ∆υτική και Νότια Πελοπόννησο, στους Νοµούς Ξάνθης, Φλώρινας, Τρικάλων, Ιωαννίνων, Πρέβεζας, Λευκάδας, Κεφαλληνίας, Φωκίδας, Λέσβου και Σάµου. Παρατηρούµε επίσης τις οξύτερες ενδοπεριφερειακές ανισότητες στην Ανατολική Μακεδονία – Θράκη, στην ∆υτική Μακεδονία και στη Στερεά Ελλάδα σε κάθε µία από τις οποίες περιλαµβάνονται Νοµοί στα δύο άκρα του φάσµατος. Αντίθετα η Κρήτη είναι η πιο οµοιογενής ως προς το κριτήριο του κατά κεφαλή ΑΕΠ περιφέρεια. Η διάρθρωση των βασικών τοµέων της Ελληνικής οικονοµίας έχουν ως ακολούθως (Κορρές & Φιόνης, 2003): Ο πρωτογενής τοµέας σηµείωσε µια χρονική βαθµιαία µείωση στην συνεισφορά του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος και επίσης στην απασχόληση του εργατικού δυναµικού (λόγω της εγκατάλειψης της γης και του φαινόµενου της µετανάστευσης). Ιδιαίτερα προβλήµατα που αντιµετώπισε η Ελληνική γεωργία ήσαν η µικρή ιδιοκτησία και ο τεµαχισµός της ιδιοκτησίας των αγροτικών εκτάσεων σε µικρά κτήµατα που δεν ευνοούσε την εντατική εκµετάλλευση (περίπου το 50% των αγροτικών εκµεταλλεύσεων έχουν έκταση

30

µικρότερη των 20 στρεµµάτων). Για την αντιµετώπιση αυτών των εµποδίων αυτών εφαρµόσθηκε από την δεκαετία του 1950 το σύστηµα του αναδασµού µε το οποίο επιχειρήθηκε η αντικατάσταση της πολύ-τεµαχισµένης γης µε ενιαία και συνεχή αγροτικά τεµάχια, και επίσης στα πλαίσια του αναδασµού έγινε προσπάθεια για την ανάπτυξη των εγγειοβελτικών έργων, την εφαρµογή νέων τεχνολογικών µεθόδων και την εντατική και πιο αποδοτική καλλιέργεια του εδάφους. Η γεωργική παραγωγή και οι συνθήκες διαβίωσης του γεωργικού τοµέα αυξήθηκαν σηµαντικά από το 1950 µέχρι σήµερα. Παρ όλα ταύτα, ο γεωργικός τοµέας χαρακτηρίζεται από σοβαρές διαρθρωτικές αδυναµίες, όπως για παράδειγµα, το µικρό µέγεθος των εκµεταλλεύσεων, τα φτωχά και υποβαθµισµένα εδάφη, την χαµηλή οργάνωση παραγωγής, την έλλειψη εξειδικευµένου προσωπικού, και την µικρή αποδοτικότητα. Στον δευτερογενή τοµέα, η δηµιουργία των διαφόρων έργων υποδοµής συντέλεσε διαχρονικά στην αύξηση της βιοµηχανικής παραγωγής στο Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν, καθώς επίσης και στην απασχόληση στον συγκεκριµένο τοµέα. Στις δεκαετίες του 1950 και 1960 εκτός από την πραγµατοποίηση των µεγάλων δηµοσίων επενδύσεων σε βασικά έργα υποδοµής που βοήθησαν την ανάπτυξη της Ελληνικής βιοµηχανίας, έλαβαν µέρος και µεγάλα επενδυτικά προγράµµατα σε βιοµηχανικούς τοµείς και µάλιστα σε τοµείς βαριάς βιοµηχανίας, όπως για παράδειγµα στις βιοµηχανίες χάλυβος, µεταλλευµάτων και ναυπηγείων. Σα βασικότερα προβλήµατα που αντιµετώπισε η Ελληνική βιοµηχανία σχετίζονται µε τον µεγάλο αριθµό των µικρών επιχειρήσεων, την αλλαγή του καθεστώτος του προστατευτισµού (µετά την τελωνειακή ένωση µε την Ευρώπη) και µε την επέκταση του φιλελευθερισµού του εµπορίου και την φανερή αδυναµία των Ελληνικών µικρών επιχειρήσεων να ανταγωνισθούν συστηµατικά τις µεγάλες ξένες επιχειρήσεις και να καλύψουν µέρος της διεθνής ζήτησης, στην έλλειψη τεχνολογικής υποδοµής επίσης στην έλλειψη της βασικής και εφαρµοσµένης έρευνας και στην µη-σύνδεση της πανεπιστηµιακής έρευνας µε την Ελληνική βιοµηχανία. Για την επίλυση των προβληµάτων αυτών οι διάφορες κυβερνήσεις εφάρµοσαν είτε εφαρµόζουν την εξυγίανση και την ιδιωτικοποίηση των προβληµατικών επιχειρήσεων, την παροχή κινήτρων για την ανανέωση του τεχνολογικού εξοπλισµού και την δηµιουργία έρευνας, την επιµόρφωση των εργαζοµένων και των ανώτατων στελεχών των επιχειρήσεων, την σύνδεση της έρευνας στην βιοµηχανία µε τα πανεπιστήµια και τα ερευνητικά ινστιτούτα. Οι µεγαλύτερες βιοµηχανικές επιχειρήσεις (στην βαριά βιοµηχανία) συµπεριλαµβάνουν τους ακόλουθους κλάδους: αλουµινίου, τσιµέντα, χάλυβα, νικέλιο, λιπάσµατα, χηµικά, πετρέλαιο, χαρτικά, και κατασκευές-ναυπηγεία. Η συνεισφορά του τριτογενή τοµέα στο Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν καθώς επίσης και στην απασχόληση αποδεικνύει την αύξηση του ρόλου του τριτογενή τοµέα και την ”στροφή” της Ελληνικής οικονοµίας αρχικά από τον πρωτογενή τοµέα, αργότερα στον δευτερογενή τοµέα και τελικά στον τριτογενή τοµέα. Οι µεταφορές και οι επικοινωνίες αυξήθηκαν το 1990 κατά 4% και το 1991 κατά ένα ποσοστό 3% περίπου. Μεγάλη αύξηση σηµείωσε και ο τοµέας των τραπεζών και των ασφαλειών (εξ’ αιτίας κυρίως των µεγάλων περιθωρίων κέρδους που παρουσίασαν). Εν’ τούτοις το µεγαλύτερο µερίδιο αύξησης του τριτογενούς τοµέα οφείλεται στην ραγδαία αύξηση του δηµοσίου τοµέα καθώς επίσης και στην σηµαντική ανάπτυξη του τουριστικού τοµέα.

31

∆ιάρθρωση των Βασικών Μεγεθών & η Εξέλιξη του ∆ηµόσιου Χρέους της Ελληνικής Οικονοµίας Οι οικονοµικές συναλλαγές µιας χώρας µε άλλες χώρες συνεπάγονται πληρωµές της χώρας προς αυτές και εισπράξεις της χώρας από αυτές. Οι οικονοµικές συναλλαγές των επιχειρήσεων, των ατόµων, των τραπεζών και των οικονοµικών αρχών της χώρας µε τον υπόλοιπο κόσµο παρακολουθούνται από την κεντρική τράπεζα. Στο σύνολο των οικονοµικών αυτών συναλλαγών πού έχουν γίνει σε δεδοµένη χρονική περίοδο παρουσιάζονται και καταγράφονται στο ισοζύγιο των εξωτερικών πληρωµών. Στο ισοζύγιο των εξωτερικών πληρωµών, δηλαδή παρέχει µια εικόνα των υποχρεώσεων και των απαιτήσεων της χώρας από τις συναλλαγές της µε το εξωτερικό σε κάποια δεδοµένη χρονική στιγµή. Οι συναλλαγές καταχωρούνται στο ισοζύγιο µε την διπλογραφική είτε την λογιστική µέθοδο. Στο ισοζύγιο εξωτερικών πληρωµών συµπεριλαµβάνονται διάφορα επιµέρους ισοζύγια. Για παράδειγµα, οι εισαγωγές και οι εξαγωγές αποτελούν το εµπορικό ισοζύγιο. Σα εµβάσµατα (τουριστικά, µεταναστευτικά) καθώς επίσης οι µεταβιβάσεις αλλά και οι πληρωµές (όπως για παράδειγµα για Τουρισµό, µεταφορές, συνεισφορές, τόκους κλπ) αποτελούν το ισοζύγιο των άδηλων συναλλαγών (Κορρές & Φιόνης, 2003). Οι εισπράξεις (Άδηλοι πόροι) προέρχονται κυρίως από το τουριστικό συνάλλαγµα που εισρέει από τις άλλες χώρες στην Ελλάδα, την εµπορική ναυτιλία, τα µεταναστευτικά εµβάσµατα, τις λοιπές υπηρεσίες, και τις µεταβιβάσεις από την Ε.Ε., ενώ οι Άδηλες πληρωµές προέρχονται κυρίως από το τουριστικό συνάλλαγµα που φεύγει από την Ελλάδα προς τις άλλες χώρες, τις µεταφορές, τις υπηρεσίες του δηµοσίου και τις λοιπές υπηρεσίες. Πολλές από τις προηγούµενες αδυναµίες της Ελληνικής οικονοµίας είχαν αρνητικές επιπτώσεις στο ισοζύγιο πληρωµών και ιδιαίτερα στο εµπορικό ισοζύγιο, όπου η δυνατότητα αύξησης των εξαγωγών ήταν περιορισµένη. Η ελλειµµατικότητα του εµπορικού ισοζυγίου οφείλεται κατά κύριο λόγο στην αδυναµία αύξησης των εξαγωγών και υποκατάστασης των εισαγωγών µε εγχώρια προϊόντα. Στο Ισοζύγιο των άδηλων συναλλαγών (δηλαδή η διαφορά µεταξύ των αδήλων πόρων µείον τις άδηλες πληρωµές) δείχνει µια µειωτική τάση. Τέλος το Ισοζύγιο των τρεχουσών συναλλαγών (δηλαδή η διαφορά µεταξύ του Εµπορικού Ισοζυγίου και του Ισοζυγίου των άδηλων συναλλαγών) είναι ελλειµµατικό για όλη την χρονική περίοδο από το 1982 µέχρι το 2010. Μια αύξηση των καθαρών εξαγωγών θα αυξήσει την συνολική ζήτηση στην οικονοµία και θα τονώσει το εθνικό προϊόν, το εισόδηµα και την απασχόληση. Εάν όµως η οικονοµία ήταν ήδη σε κατάσταση πλήρους απασχόλησης, τότε η αύξησης των καθαρών εξαγωγών θα δηµιουργήσει πληθωριστικές τάσεις. Από την άλλη πλευρά µια µείωση των καθαρών εξαγωγών θα έχει τα αντίθετα αποτελέσµατα, όπως για παράδειγµα θα µειωθεί η συνολική ζήτησης των αγαθών και των υπηρεσιών καθώς επίσης θα µειωθεί το εθνικό προϊόν, το εισόδηµα και η απασχόλησης. Οι σηµαντικότερες φάσεις και τα στάδια της Ελληνικής οικονοµίας αναφορικά µε τον δανεισµό και το χρέος µπορούν να συνοψισθούν ως ακολούθως (Κορρές & Φιόνης 2003, Νεγρεπόντη-∆ελιβάνη 1979, Αγαπητός 1995): Κατά την χρονική περίοδο 1453-1750 χαρακτηρίζεται σαν οικιακή, όπου η οικονοµία βασίζεται στην ίδιο-κατανάλωση µε οικοτεχνικό χαρακτήρα και στην βιοτεχνία µε χαµηλό εισόδηµα. Η Ελληνική οικονοµία υπέστη πολλές περιπέτειες από τις ξένες εισβολές και κατακτήσεις.

32

Η οικονοµία την χρονική περίοδο 1750-1821 χαρακτηρίζεται σαν οικονοµία της πόλης και της αστικής τάξης. Η χρονική περίοδος1821-1860 µπορεί να θεωρηθεί σαν εποχή οικονοµικής στασιµότητας. Στο 1832 ο Όθωνας έφερε σε ισχύ το νοµισµατικό σύστηµα που καθιέρωνε την δραχµή σαν το επίσηµο Ελληνικό νόµισµα. Επίσης το 1832 η Ελλάδα λαµβάνει δάνειο 60 εκατ. χρυσών φράγκων (το γνωστό και ως “∆ιακυβερνητικό ∆άνειο των Τριών ∆υνάµεων”). Στο 1841 ιδρύεται η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος (ΕΣΕ) και το 1842 κυκλοφόρησαν από την ΕΣΕ τα πρώτα τραπεζογραµµάτια (χαρτονοµίσµατα). Οι τόκοι που έπρεπε να καταβάλλονται κάθε χρόνο ήταν 7 εκατοµµύρια δραχµές και ισοδυναµούσαν µε το µισό των συνολικών εσόδων του ελληνικού κράτους που έφταναν µετά βίας τα 14 εκατοµµύρια ετησίως. Στην πραγµατικότητα, µε την καταβολή των τόκων δεν περίσσευε τίποτα να επενδυθεί προς όφελος του ελληνικού λαού . Κατά την χρονική περίοδο 1860-1880 άρχισε να σηµειώνεται µια οικονοµική δραστηριότητα µε µια ταυτόχρονη υποχώρηση των φεουδαρχικών σχέσεων. Οι παλιννοστούντες Έλληνες βοήθησαν στην δηµιουργία και στην ανάπτυξη της Ελληνικής βιοτεχνίας καθώς επίσης και στην εισαγωγή των νέων καινοτοµιών και των νέων µεθόδων που ήδη εφαρµοζόντουσαν στις χώρες της ∆υτικής Ευρώπης. Στο 1860 άρχισαν να εµφανίζονται µικρά εργοστάσια και βιοτεχνίες. Στο 1874 υπήρχαν στην Ελλάδα 200 µικρές µεταποιητικές µονάδες πού απασχολούσαν 1350 εργάτες. Η χρονική περίοδος 1879-1893 χαρακτηρίζεται σαν περίοδος των εξωτερικών δανείων, (όπου υπογράφτηκαν τα εξωτερικά δάνεια του 1879, 1881, 1884, 1887, 1889, 1890, 1891 και του 1893. Παράλληλα από την ίδια χρονική περίοδο συνάπτονται εξωτερικά δάνεια που οδήγησαν την χώρα σε πτώχευση και στον πόλεµο του 1897. Η πτώχευση αυτή επέφερε τον διακανονισµό (που διήρκεσε περίπου από το 1898 µέχρι τον Β’ παγκόσµιο πόλεµο) που υποχρεώθηκε να δεχθεί η χώρα από τον ∆ιεθνή Οικονοµικό Έλεγχο (∆.Ο.Ε.). Σύµφωνα µε τον διακανονισµό παρακρατούνται ορισµένα ποσά από τα διάφορα κρατικά έσοδα (όπως π.χ. το αλάτι, πετρέλαιο, παιγνιόχαρτα και καπνός) που προοριζόντουσαν για την εξασφάλιση των τοκοχρεολυσίων. Ήδη από το 1880 αρχίζει η δηµιουργία των πρώτων εργοστασίων και βιοµηχανιών. Η χρονική αυτή περίοδος δυστυχώς συµπίπτει µε την εφαρµογήτου άκρατου φιλελευθερισµού (δηλαδή χωρίς προστατευτικούς δασµούς) και δεν βοηθείται ιδιαίτερα η ανάπτυξη της Ελληνικής βιοµηχανίας. Στο 1880 αρχίζει η δηµιουργία και η εκτέλεση µεγάλων δηµοσίων έργων, όπως π.χ. η διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου, η αποξήρανση της Κωπαίδας, η επέκταση των σιδηροδροµικών γραµµών, και η διανοµή κτηµάτων σε ακτήµονες. Στην εποχή 1879-1909 δηµιουργήθηκαν η Τράπεζα Ήπειρο-Θεσσαλίας (1882), η Κρητική Τράπεζα (1889), η Τράπεζα Αθηνών (1893), η Λαϊκή Τράπεζα (1905) και η Εµπορική Τράπεζα (1907). Κατά την χρονική περίοδο 1899-1911 έλαβε χώρα η µεγάλη µετανάστευση στο εξωτερικό (ιδιαίτερα στην Αµερική) πού υπολογίζεται ότι ξεπέρασε τα 200.000 άτοµα. Γενικά η χρονική περίοδος 1909-1922 χαρακτηρίζεται από τον εξωτερικό δανεισµό, (λόγω των µεγάλων στρατιωτικών δαπανών, και των ταµειακών υποχρεώσεων).Στην χρονική αυτή περίοδο έχουµε την αγροτική µεταρρύθµιση (µε την επανάσταση του Κιλελέρ 1910), όπου µοιράστηκαν περίπου 18 εκατοµµύρια στρέµµατα γης σε 300.000 ακτήµονες γεωργικές

33

οικογένειες. Αργότερα η Μικρασιατική καταστροφή επέφερε νέα πλήγµατα στην οικονοµική, κοινωνική ζωή της Ελλάδας καθώς επίσης και διάφορα εθνολογικά προβλήµατα που φτάνουν µέχρι τις ηµέρες µας. Επίσης στις αρχές του 20ου αιώνα. Στο 1920 υπήρχαν 34.000 επιχειρήσεις µεταποίησης, αλλά µονάχα 1360 χρησιµοποιούσαν µηχανήµατα και µόνο 500 περίπου απασχολούσαν άνω των 25 εργαζοµένων. Κατά την διάρκεια της χρονικής περιόδου 1922-1940, ένα γεγονός που επηρέασε δραµατικά την Ελληνική οικονοµία και την Ελληνική κοινωνία είναι η ανταλλαγή των πληθυσµών µεταξύ Ελλάδας, Τουρκίας και Βουλγαρίας (1923). Σύµφωνα µε την συνθήκη της Λοζάνης (1923) από την Ελλάδα έφυγαν 500.000 Βούλγαροι και Τούρκοι και εισήλθαν 1.400.000 Έλληνες πρόσφυγες. Για την εξυπηρέτηση των προσφύγων διατέθηκαν την εποχή εκείνη περίπου 17 εκατοµµύρια στρέµµατα καλλιεργούµενης γης για την ίδρυση 2000 προσφυγικών συνοικισµών σε ολόκληρη την χώρα. Για την άµεση αποκατάσταση των προσφύγων επίσης διατέθηκαν περίπου 13 εκατοµµύρια χρυσές λίρες καθώς επίσης και 3,5 δισεκατοµµύρια δραχµές που χορηγήθηκαν µέσω του κρατικού προϋπολογισµού. Στην ίδια χρονική περίοδο επιχειρείται η εντατικότερη και η µεθοδικότερη καλλιέργεια εδαφών µε συνέπεια την αύξηση της γεωργικής παραγωγής. Κατά την χρονική αυτή περίοδο η µορφή της Ελληνικής οικονοµίας είναι κατά βάση γεωργική και το εθνικό εισόδηµα ανερχόντουσαν κατά µέσο όρο στα 180 δολάρια ανά κάτοικο. Επίσης η περίοδος αυτή διακρίνεται για τις επενδύσεις που γίνονται στο σιδηροδροµικό και οδικό δίκτυο της χώρας. Στο ίδιο χρονικό διαστήµατα (1920 και 1922) θεσπίζονται αντίστοιχα οι Νόµοι 2112 και 2868 µε τους οποίους ο εργοδότης υποχρεούται να ειδοποιεί εγγράφως τον απολυόµενο εργάτη για να φροντίσει να βρει αλλού εργασία και επίσης θεσπίζεται η υποχρεωτική ασφάλιση στον νέο-ιδρυόµενο κοινωνικό φορέα (Ι.Κ.Α., όπου είναι υποχρεωτική η τµηµατική εισφορά και από τον εργοδότη και τον εργαζόµενο σε ορισµένα ποσοστά και ανάλογα µε την αµοιβή των εργαζοµένων). Τέλος το 1934 θεσπίζεται ο Νόµος 6059 που χορηγεί στα Ελληνικά πλοία το αποκλειστικό δικαίωµα της µεταφοράς εµπορευµάτων από ελληνικό λιµάνι σε άλλο ελληνικό λιµάνι. Σο 1928 ιδρύθηκε η Τράπεζα της Ελλάδος, όπου µεταβιβάστηκε το εκδοτικό προνόµιο των τραπεζογραµµατίων που κατείχε η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος. Αργότερα θεσπίσθηκαν διάφορα µέτρα για την διαφυγή συναλλάγµατος στο εξωτερικό και την κατοχή χρυσού. Κατά την διάρκεια της χρονικής περιόδου 1932-1940 ιδρύθηκαν περίπου 600 νέα εργοστάσια στην Ελλάδα. Οι εξαγωγές την περίοδο αυτή αφορούν κυρίως γεωργικά προϊόντα, ενώ ο περιορισµός των εισαγωγών επιφέρει την µείωση του ελλείµµατος του ισοζυγίου πληρωµών που σχεδόν ισοσκελίσθηκε την περίοδο αυτή (1934). Κατά την περίοδο του Β’ παγκοσµίου πολέµου και του εµφυλίου πολέµου η Ελληνική οικονοµία γνώρισε µεγάλη καταστροφή τόσο σε έµψυχο όσο και σε άψυχο υλικό (υπολογίζεται ότι κατά την διάρκεια της κατοχής πέθαναν πάνω από ένα εκατοµµύριο Έλληνες). Οι παραγωγικές δυνατότητες της Ελληνικής οικονοµίας, η γεωργική καιβιοµηχανική παραγωγή καθώς και ο τριτογενής τοµέας υπέστησαν ανυπολόγιστες ζηµίες και η δραστηριότητα τους µειώθηκε δραµατικά κατά το χρονικό αυτό διάστηµα. Στις 16 Μαρτίου 1941 ο χρυσός του δηµοσίου που ανερχόταν σε 610.796 ουγκιές (περίπου 17 τόνοι) µεταφέρθηκε µε απόλυτη µυστικότητα στο Ηράκλειο της Κρήτης και διαδοχικά

34

στην Σούδα, στην 5Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και τελικά στην Πραιτόρια. Ο χρυσός αυτός (περίπου 43 εκατ. λίρες) επεστράφη στην Ελλάδα µετά από την απελευθέρωση. Κατά την διάρκεια της Γερµανικής Κατοχής στην Ελλάδα, η Γερµανία επέβαλε αναγκαστικό δάνειο ύψους 3,5 δισ. δολαρίων (σε τιµές 1944). Στο δάνειο αυτό µαζί µε τις πολεµικές αποζηµιώσεις, η Ελλάδα δικαιούται να ζητήσει από την Γερµανία µετά την ενοποίηση των δύο Γερµανιών το 1990. Ο πληθωρισµός κατά την περίοδο του Β’ παγκοσµίου πολέµου αυξήθηκε κατά πέντε εκατοµµύρια φορές σχετικά µε αυτόν του 1941, γεγονός που έπληξε την Ελληνική οικονοµία ακόµη περισσότερο. Στην ίδια χρονική περίοδο η αύξηση του πληθωρισµού για τις άλλες χώρες ήταν τριπλάσια για την Γαλλία και το Βέλγιο. Για να αντιµετωπισθούν τα προβλήµατα που προκάλεσε η µεγάλη αύξηση του πληθωρισµού καθορίσθηκε το 1941 µε την απελευθέρωση η ισοτιµία µιας νέας δραχµής προς 50 δισεκατοµµύρια παλαιές δραχµές, καθώς επίσης και η ισοτιµία της χάρτινης λίρας προς 600 νέες δραχµές και του δολαρίου προς 150 δραχµές. Από το 1948 γίνονται ορατά τα σηµάδια ανάκαµψης και ανάπτυξης της Ελληνικής οικονοµίας. Στην περίοδο αυτή δίνεται έµφαση στα βασικά έργα υποδοµής τόσο στον γεωργικό (εγγειοβελτικά έργα), όσο και στον βιοµηχανικό και τριτογενή τοµέα. Στον βιοµηχανικό τοµέα οι κλωστο-υφαντουργικές επιχειρήσεις, οι βιοµηχανίες ειδών διατροφής, οι βιοµηχανίες ξύλου, δέρµατος, χάρτου, ιµατισµού, και οι χηµικές και οικοδοµικές βιοµηχανίες κατέχουν την πρώτη θέση. Μέχρι το 1970, ο πρωτογενής τοµέας (γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία). παίζει πρωτεύοντα ρόλο στην Ελληνική οικονοµία. Από το 1974 όµως ο γεωργικός πληθυσµός µειώθηκε σηµαντικά (κατά ένα ποσοστό 5% περίπου), αλλά η γεωργική παραγωγή συνέχισε την ανοδική πορεία της λόγω της αύξησης των αρδευόµενων εκτάσεων και της αύξησης των γεωργικών µηχανηµάτων. Κατά τις δεκαετίες 1960 και 1970 τα διάφορα οικονοµικά µεγέθη δείχνουν µια σηµαντική αύξηση και ανάκαµψη της Ελληνικής οικονοµίας. Παρατηρούµε µια σηµαντική αύξηση κατά πέντε περίπου φορές του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος. Σηµαντικό ρόλο έπαιξε ο Ελληνικός εµπορικός στόλος πού από 1043 πλοία που απαριθµούσε το 1960 χωρητικότητας 5.348 χιλ. κόρων, αυξήθηκε σε 3145 πλοία συνολικής χωρητικότητας 24.080 χιλ. κόρων, ενώ το 1990 σηµειώθηκε µια µείωση σε 2031 πλοία συνολικής χωρητικότητας 22526 χιλ. κόρων. Επίσης, οι εξαγωγές από 60.890 εκατ. δραχµές το 1974 αυξήθηκαν σε 1.579.967 εκατ. δρχ. το 1992 και οι εισαγωγές αντίστοιχα από 132.181 εκατ. δραχµές το 1974 αυξήθηκαν σε 3.761.230 δραχµές το 1992. ∆ηλαδή το έλλειµµα του εµπορικού ισοζυγίου (εξαγωγές µείον εισαγωγές) αυξήθηκε από 71291 εκατ. δραχµές το 1974 αυξήθηκε σε 2181263 εκατ. δραχµές το 1992. Η διάρθρωση και η δραστηριότητα του δηµόσιου τοµέα επηρεάζει σηµαντικά τα οικονοµικά µεγέθη της χώρας. Σήµερα περίπου το 60% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος οφείλεται στην δραστηριότητα του δηµόσιου τοµέα. Η διάρθρωση του δηµόσιου τοµέα αποτελείται από την Κεντρική ∆ιοίκηση, τους ∆ηµόσιους Οργανισµούς και τις ∆ηµόσιες Επιχειρήσεις. Πρέπει να γίνει διάκριση µεταξύ των δηµοσίων επιχειρήσεων και των δηµοσίων οργανισµών κοινωνικής ασφάλισης. Οι δηµόσιες επιχειρήσεις πρωτοεµφανίσθηκαν το 1950

35

σε τοµείς κοινής ωφέλειας, ενώ µετά την πρώτη ενεργειακή κρίση του 1973 παρουσιάσθηκαν νέες µορφές δηµοσίων επιχειρήσεων. Από το 1976 και έπειτα το κράτος επεκτείνει τον έλεγχο του στο τραπεζικό σύστηµα, και σε σηµαντικούς άλλους τοµείς και βιοµηχανίες (όπως π.χ. τα ναυπηγεία, και τα λιπάσµατα). Στο µεγαλύτερο ενδιαφέρον στρέφεται στην ετήσια κατάρτιση του κρατικού προϋπολογισµού και στον προϋπολογισµό των δηµοσίων επενδύσεων (µέσω των οποίων εκφράζεται και η εκάστοτε κυβερνητική πολιτική). Ο κρατικός προϋπολογισµός περιέχει έσοδα που προβλέπεται να εισπράξει το κράτος µέσα σε ένα χρόνο (που βασίζονται κατά κανόνα στην φορολογία µε άµεσους είτε έµµεσους φόρους), καθώς επίσης και στις δαπάνες που πρόκειται να πραγµατοποιήσει. Άµεση φορολογία καλείται η φορολογία των φυσικών είτε νοµικών προσώπων (π.χ. φορολογία εισοδήµατος, φορολογία περιουσίας, κ.λ.π) και µπορεί να είναι προοδευτική είτε αναλογική στο εισόδηµα (δηλαδή όσο αυξάνει το εισόδηµα να αυξάνει περισσότερο και η φορολογία και άρα να είναι δικαιότερη). Έµµεση φορολογία είναι η φορολογία που τίθεται επάνω στα καταναλωτικά αγαθά και στις υπηρεσίες και είναι προοδευτική φορολογία (µια και οι καταναλωτές των προϊόντων πληρώνουν τον ίδιο φόρο ανεξαρτήτως του εισοδήµατος των).Από το 1979 εφαρµόζονται οι µέθοδοι του Προϋπολογισµού Μηδενικής Βάσης (Π.Μ.Β.) όπου καµία απολύτως δαπάνη δεν θεωρείται σαν δεδοµένη αλλά όλες τίθενται υπό έλεγχο από απόψεως αναγκαιότητας και σκοπιµότητας και των Προγραµµάτων Αυξήσεως Παραγωγικότητας (Π.Α.Π.) για τον καλύτερο έλεγχο των δαπανών την αύξηση της παραγωγικότητας. Στο σύνολο των δαπανών είναι µεγαλύτερο του συνόλου των εσόδων, µε συνέπεια την ελλειµµατικότητα του προϋπολογισµού και την αύξηση του πληθωρισµού. Η πλευρά των εξόδων του κρατικού προϋπολογισµού παρουσιάζει δυσανάλογες δαπάνες, οι οποίες κατά βάση προορίζονται σε ποσοστό περίπου 60% για την εξυπηρέτηση του δηµόσιου χρέους (τόκοι και χρεολύσια), ενώ αντίθετα για τις επενδυτικές δαπάνες αντιστοιχούν µονάχα το 9,3%. Στο δηµόσιο χρέος του ευρύτερου δηµόσιου τοµέα αυξήθηκε από 11,8% το 1960 σε 28,9% το 1980 και εκτινάχθηκε κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαπενταετίας, φθάνοντας το 1994 σε 114,0%. Ο υψηλός δανεισµός του δηµόσιου ωθεί τα επιτόκια προς τα άνω εκτοπίζοντας τις ιδιωτικές επενδύσεις, αφού αυξάνει το κόστος του χρήµατος. Η διόγκωση των πληθωριστικών προσδοκιών εν συνεχεία ενισχύει την αβεβαιότητα για την πραγµατική αξία των µελλοντικών αποδόσεων και αποθαρρύνει την ανάληψη επενδυτικών σχεδίων. Επιπλέον, το µεγαλύτερο τµήµα των ελλειµµάτων είναι καταναλωτικής φύσεως και αφορά κυρίως µισθούς, συντάξεις και επιχορηγήσεις. Στο ∆ηµόσιο χρέος διακρίνεται σε εξωτερικό δηµόσιο χρέος και σε εσωτερικό δηµόσιο χρέος. Στο ∆ηµόσιο χρέος της Ελλάδας παρουσιάζει µια συνεχή αύξηση τα τελευταία 16 χρόνια (µε εξαίρεση την περίοδο του σταθεροποιητικού προγράµµατος το 1988). Η χρονική περίοδος 1967-1974 διακρίνεται ιδιαίτερα για τον υπέρογκο εσωτερικό δανεισµό, ο οποίος και τετραπλασιάσθηκε, ενώ αντίθετα ο εξωτερικός δανεισµός σηµειώνει σχετικά µικρή αύξηση.∆ηλαδή, συνολικά απαριθµούνται δεκαεννέα εξωτερικά δάνεια που αντιστοιχούν µόλις στο 6,4 % του νέου δηµόσιου χρέους εξ αυτών το 92,2% ήταν σε δολάρια.. Ο εξωτερικός δανεισµός γινόταν κυρίως µέσα από τα δάνεια των εργοληπτικών

36

εταιρειών, τα οποία έπαιρναν από το εξωτερικό, υπό την εγγύηση του Ελληνικού ∆ηµοσίου και στη συνέχεια τα παραχωρούσαν στο Ελληνικό ∆ηµόσιο προς εκτέλεση δηµοσίων έργων (όπου τυπικά το Ελληνικό ∆ηµόσιο δεν είναι ο δανειολήπτης και έτσι δεν θεωρούταν ως εξωτερικός δανεισµός). Στο προπολεµικό εξωτερικό δηµόσιο χρέος, λόγω του διακανονισµού 1962-1967 βαίνει συνεχώς µειούµενο και από το 4% του συνολικού δηµοσίου χρέους το 1974 θα µειωθεί το 1981 στο 0,6%. Μετά το 1974 ο δηµόσιος τοµέας διευρύνεται εντυπωσιακά. Στην πρώτη µεταπολιτευτική χρονική περίοδο 1975-1981 αυτή συνολικά έχουµε εικοσιτέσσερα εξωτερικά δάνεια (εκ των οποίων τα τρία προέρχονται από την γαλλική κυβέρνηση και τα υπόλοιπα από διεθνείς τράπεζες και οργανισµούς) . Στην χρονική περίοδο 1978-1987 οι απασχολούµενοι στην κεντρική διοίκηση και ∆ΕΚΟ από 300.000 θα αυξηθούν σε 460.000. Μαζί δε µε τις δηµόσιες τράπεζες, προβληµατικές και τις ελεγχόµενες από το ∆ηµόσιο επιχειρήσεις θα φθάσουν τις 640.000. Σα ελλείµµατα του ευρύτερα δηµόσιου τοµέα, από το 13,4% επί του ΑΕΠ το 1981 θα φθάσουν το 1989 στο 26,1%. Σα ελλείµµατα θα καλυφθούν κατά 106% από τον δανεισµό. Στο 1985 η Ελλάδα ήταν παγκόσµια πρώτη στο κατά κεφαλήν δηµόσιο χρέος. Στο χρονικό διάστηµα 1982-89, κατά µέσο όρο, η συνολική εξυπηρέτηση του δηµοσίου χρέους ανήλθε στο 33,61% των τακτικών εσόδων. Στην χρονική περίοδο 1975-1987 ο εξωτερικός δανεισµός ανήλθε σε 18,4 δις. ∆ολάρια (από τα οποία το 81% αντιστοιχούσε στην εξυπηρέτηση των παλαιότερων δανείων). Στο εσωτερικό δηµόσιο χρέος καλύπτεται από την τράπεζα της Ελλάδας, από τα έντοκα γραµµάτια και από τα οµόλογα του ∆ηµοσίου. Στο εξωτερικό δηµόσιο χρέος της Ελλάδας ενώ το 1974 ήταν 1.585 εκ. δολάρια, το 1992 έφθασε τα 22 δισ. δολάρια (δηλαδή δωδεκαπλασιάσθηκε). Σα οµολογιακά δάνεια το 1992 υπερέβησαν τα έντοκα γραµµάτια γιατί προσέφεραν καλύτερους όρους. Επίσης το κράτος προτιµά να δανείζεται από Ελληνικές πηγές παρά από το εξωτερικό. Όµως ο δανεισµός που έγινε την τελευταία δεκαετία χρησιµοποιήθηκε περισσότερο για καταναλωτικούς σκοπούς και την άνοδο του βιοτικού επιπέδου, παρά για επενδυτικούς σκοπούς. Για τον λόγο αυτό η Ελλάδα αντιµετώπισε προβλήµατα στην συνέχιση του εξωτερικού δανεισµού και αναγκάσθηκε να καταφύγει στον δανεισµό από την Ε.Ε.. στους ακόλουθους Πίνακες 1-4 παρουσιάζονται η ανεργία, το δηµοσιονοµικό έλλειµµα, τα χαρακτηριστικά του ελληνικού δηµόσιου χρέους, τις αναθεωρήσεις του Ελληνικού χρέους και ελλείµµατος, καθώς επίσης η βοήθεια από ∆ΝΣ για πληρωµές, τόκους και χρεολύσια, αντίστοιχα. Επίσης στο διάγραµµα 1 παρουσιάζεται το δηµόσιο χρέος ως ποσοστό του συνολικού χρέους της Ευρωζώνης για επιλεγµένες χώρες.

37

Πίνακας 1: Ανεργία και ∆ηµοσιονοµικό Έλλειµµα

Πίνακας 2: Χαρακτηριστικά του Ελληνικού Χρέους

Κράτη-Μέλη ∆ηµοσιονοµικό Έλλειµµα (% του ΑΕΠ, εκτιµήσεις 2010)

Ανεργία (%)

Ευρωζώνη 4,4 9,6 Γερµανία 3,3 6,6 Βέλγιο 4,6 8,1 Ισπανία 9,2 20,2 Κύπρος 6 7,3 Πορτογαλία 7 10,9 Γαλλία 7,7 9,7 Βρετανία 11 7,8 Ιρλανδία 12 13,8 Ιταλία 4,6 8,6 Ελλάδα 10,5 15

Ποιοι Κατέχουν Ελληνικά Οµόλογα Έλληνες: 49 % Ξένοι: 51 % Κατανοµή του Χρέους Οµόλογα Κυµαινόµενου Επιτοκίου: 176,9 δις Ευρώ

Έντοκα Γραµµάτια 140,4 δις. Ευρώ

Οµόλογα Σταθερού Επιτοκίου: 19,5 δις Ευρώ

Σύνολο: 336,8 δις. Ευρώ

Σύνθεση του Χρέους Οµόλογα: 76,6 % Μηχανισµός

Στήριξης: 7,7 %

Έντοκα: 3,2 % Τράπεζα της Ελλάδας: 1,8 %

38

Πίνακας 3: Αναθεωρήσεις Ελληνικού Ελλείµµατος & Χρέους για το 2010 Έλλειµµα ως % του ΑΕΠ ∆ηµόσιο Χρέος ως % του ΑΕΠ Απρίλιος 2008: 0,8 Οκτώβριος 2008: 91,4 Σεπτέµβριος 2008: 1,8 Οκτώβριος 2009: 113,4 Οκτώβριος 2008: 2,0 Ιανουάριος 2010: 113,2 Ιανουάριος 2009 : 3,7 Οκτώβριος 2010: 115,4 Μάρτιος 2009: 3,7 ∆εκέµβριος 2010: 127 % Σεπτέµβριος 2009: 6,0 Οκτώβριος 2009: 12,5 Απρίλιος 2010: 13,6 Οκτώβριος 2010: 13,8 ∆εκέµβριος 2010: 15,1 Πίνακας 4: Ελλάδα: Βοήθεια από ∆ΝΣ και Πληρωµές για Τόκους και Χρεολύσια Βοήθεια από ∆ΝΤ Τόκοι Χρεολύσια 2011 47,3 12,5 34,7 2012 42,8 11,1 31,7 2013 76,2 9,6 26,6 2014 80,2 8,6 31,6 2015 98,3 7,1 51,3

Προβλήµατα και Προοπτικές της Ελληνικής Οικονοµίας Μεταξύ των πιο σηµαντικών διαρθρωτικών χαρακτηριστικών της Ελληνικής οικονοµίας είναι (Κορρές & Φιόνης 2003 & Αγαπητός 1995): Η υπερβολική συγκέντρωση του πληθυσµού της χώρας (το ένα τρίτο περίπου) και των οικονοµικών, κοινωνικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων (το µεγαλύτερο τµήµα τους) στην περιφέρεια της Αττικής. Στην Αττική και σε µικρότερη έκταση στη Θεσσαλονίκη και σε ορισµένα άλλα αστικά κέντρα οι συνθήκες αναψυχής και εργασίας χειροτερεύουν, η µετακίνηση και οι µεταφορές γίνονται προβληµατικές, η φύση, το ιστορικό και πολιτιστικό περιβάλλον καταστρέφονται ή υποβαθµίζονται σηµαντικά και γενικότερα η αποτελεσµατικότητα της οικονοµικής δραστηριότητας επηρεάζεται δυσµενώς. Οι διαφορές στην ποιότητα ζωής ανάµεσα στις περιφέρειες και η αποδιοργάνωση που παρατηρείται στην οικονοµική, πολιτιστική και κοινωνική δοµή ορισµένων αγροτικών περιφερειών απλώνουν τις δυσµενείς επιδράσεις τους σ ολόκληρη τη χώρα και διαβρώνουν την εθνική συνεκτικότητα. Η άνιση κατανοµή στα εισοδήµατα, στις ευκαιρίες επιλογής των τρόπων ζωής µειώνει την κοινωνική ευηµερία που αναλογεί στους κατοίκους των περιφερειών.

39

Η κατεύθυνση των επενδύσεων προς µη επιθυµητές κοινωνικά περιοχές, η περιορισµένη χρησιµοποίηση και αξιοποίηση των ανθρώπινων και φυσικών πόρων και της υπάρχουσας κοινωνικής υποδοµής σε ορισµένες περιφέρειες, η αύξηση του κόστους παραγωγής εξαιτίας της έλλειψης εξωτερικών οικονοµικών. Έτσι ξεκίνησε µια διαδικασία σωρευτικής ανισότητας που ήταν ιδιαίτερα δύσκολο να ανατραπεί. Ήδη από την δεκαετία του 1960 το πρόβληµα της άνισης περιφερειακής ανάπτυξης αποτέλεσε αντικείµενο προβληµατισµού της πολιτικής ηγεσίας και άρχισαν να λαµβάνονται τα πρώτα µέτρα περιφερειακής πολιτικής. Ωστόσο η Οικονοµική Πολιτική ήταν κατά τις δεκαετίες 1950 και 1960 επικεντρωµένη στην ανάπτυξη της Οικονοµίας ως συνόλου ώστε να αντιµετωπισθούν οι συνέπειες των περιπετειών του πολέµου και η περιφερειακή πολιτική είχε συµπληρωµατικό µόνο χαρακτήρα που σταδιακά όµως εξελίχθηκε και διαµορφώθηκε σε κυρίαρχη πολιτική του Ελληνικού Κράτους. Η διασπορά των φυσικών πόρων και η γεωγραφική θέση των διαφόρων περιοχών είναι ένα από τα βασικά αίτια “του χαµηλού επιπέδου ανάπτυξης όλων των ορεινών νοµών της χώρας, µε ποσοστά ορεινών και ηµιορεινών εδαφών µεγαλύτερα του 80%, καθώς και των µικρών και σχεδόν άνυδρων νησιών”. Η κακή διαχείριση και η κακή διοίκηση που δηµιούργησε τον υπέρµετρο εξωτερικό δανεισµό και τα µεγάλα ελλείµµατα διαχρονικά χωρίς να γίνουν παραγωγικές και αποδοτικές επενδύσεις και εκσυγχρονισµός µε συνέπεια τον φαύλο κύκλο της υπό-ανάπτυξης κει την µείωση επενδύσεων, απασχόλησης, εισοδηµάτων, ζήτησης, και την συνεχή µείωση των ρυθµών ανάπτυξης . Η εξέλιξη και τα κυριότερα προβλήµατα των σηµαντικότερων τοµέων και µεγεθών της Ελληνικής οικονοµίας συνοψίζονται ως ακολούθως (Κορρές Φιόνης 2003): Παρατεταµένη συνύπαρξη υψηλού πληθωρισµού και χαµηλού ρυθµού οικονοµικής ανάπτυξης. Η κακή διαχείριση και διοίκηση µε τα µεγάλα δηµοσιονοµικά ελλείµµατα. Υψηλά τρέχοντα ελλείµµατα στο ισοζύγιο των διεθνών πληρωµών. Στασιµότητα στην βιοµηχανική παραγωγή και στις επενδύσεις γενικότερα. Η µεταφορά πόρων από τον ιδιωτικό τοµέα προς τον δηµόσιο, και η διάθεσή τους στη συνέχεια για καταναλωτικούς σκοπούς, είχε ως αποτέλεσµα τη µείωση της συνολική αποταµίευσης και επένδυσης. Η αδυναµία αυξήσεως των φορολογικών εσόδων σε αναλογία µε τις δαπάνες, είχε ως αποτέλεσµα την δηµιουργία µεγάλων ελλειµµάτων, που για να χρηµατοδοτηθούν το κράτος αύξανε την προσφορά χρήµατος, δηµιουργώντας έτσι τεράστιες πληθωριστικές πιέσεις . Παρατηρούµε έντονα τα εξής φαινόµενα : Χαµηλές Επενδύσεις (∆ηµόσιες & Ιδιωτικές) Χαµηλή Παραγωγή & Απασχόληση Χαµηλή Ζήτηση, Εισοδήµατα & Αποταµιεύσεις Χαµηλούς Ρυθµούς Ανάπτυξης

40

Η συµπίεση των πληθωριστικών πιέσεων γινόταν µε αυστηρούς ελέγχους τιµών, ιδίως στα γεωργικά προϊόντα, όταν οι διεθνείς τιµές σε είδη διατροφής ανέβαιναν και ήταν περίπου διπλάσιες από τις εσωτερικές µε αποτέλεσµα τη µείωση της παραγωγής καθώς και την επιπλέον ένταση των πληθωριστικών πιέσεων (Βάµβουκας, 1989). Οι βασικότεροι στόχοι αφορούσαν τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της ΕλληνικήςΟικονοµίας, ώστε να µειωθούν τα ελλείµµατα του ισοζυγίου πληρωµών και παράλληλα να µειωθεί και ο πληθωρισµός καθώς και τα δηµόσια ελλείµµατα. Ιδιαίτερα οι στόχοι του προγράµµατος είχαν ως ακολούθως: Μείωση του ελλείµµατος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, µείωση του πληθωρισµού, µείωση των καθαρών δανειακών αναγκών του δηµοσίου, (η µείωση του ελλείµµατος θα οδηγούσε στη σταθεροποίηση του εξωτερικού δηµοσίου χρέους), µείωση της προσφοράς χρήµατος µε την ευρεία έννοια και τέλος αναδιανοµή των παραγωγικών πόρων από την εγχώρια κατανάλωση-ιδιωτική και εγχώρια-στις επενδύσεις και τις εξαγωγές (Κ.Ε.Π.Ε, 1985, 1990). Σα µέσα της συγκρατηµένης εισοδηµατικής πολιτικής κατάφεραν να επιτύχουν τους στόχους που αφορούσαν την βελτίωση της ανταγωνιστικότητας, του περιορισµού του ελλείµµατος του ισοζυγίου πληρωµών και µερικά της µείωσης του πληθωρισµού. Αντίθετα οι δηµοσιονοµικές και πληθωριστικές πολιτικές δεν κατάφεραν να µειώσουν τα δηµόσια ελλείµµατα και τον ρυθµό αύξησης της προσφοράς χρήµατος. Έγιναν επίσης προσπάθειες για τον περιορισµό των προσλήψεων στο ελάχιστο δυνατό και την µείωση των επιδοτήσεων των επιτοκίων των τραπεζικών καταθέσεων. Η αύξηση των εσόδων επιδιώχθηκε πρώτον, µε την κατάργηση των φορολογικών απαλλαγών που είχαν δοθεί σε διάφορες κατηγορίες φορολογουµένων, όπως στους βουλευτές, τους ηθοποιούς, τους δηµοσιογράφους κ.ά., καθώς επίσης µε την ποινικοποίηση της φορολογικής απάτης σε συγκεκριµένες περιπτώσεις και τέλος µε την ποινικοποίηση της µη απόδοσης στο ∆ηµόσιο παρακρατουµένων φόρων και τρίτον, µε την επιβολή έκτακτης εισφοράς στα κέρδη των επιχειρήσεων. Στους ακόλουθους Πίνακες 5-7 παρουσιάζονται τα βασικά µεγέθη και προβλήµατα του φοροελεγκτικού µηχανισµού στην Ελλάδα, οι δείκτες ύφεσης της Ελληνικής οικονοµίας, και το πλαίσιο της κοινωνικής και οικονοµικής πολιτικής που πρέπει να στηριχθεί η κοινωνικό-οικπονοµική ανάπτυξη, αντίστοιχα. στο διάγραµµα 3 παρουσιάζεται το δηµόσιο χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ για την Ελλάδα.

41

Πίνακας 5: Μεγέθη σχετικά µε αδυναµία φοροεισπρακτικού και ελεγκτικού µηχανισµού στην Ελλάδα 250 εκατ. Ανέλεγκτες Φορολογικές χρήσεις

30 δις. Ευρώ οι βεβαιωµένες ανύπαρκτες οφειλές που εκκρεµοδικούν στα δικαστήρια

1,3 εκατ. Έλληνες έχουν ληξιπρόθεσµες οφειλές

7 έως 10 χρόνια χρειάζονται για να τελεσιδικήσει απόφαση στο δικαστήριο

3 % των φορολογικών δηλώσεων ελέγχονται κάθε χρόνο (στην καλύτερη περίπτωση)

30 δις Ευρώ υπολογίζεται η φοροδιαφυγή στην Ελλάδα κάθε χρόνο

150.000 φορολογικές δίκες εκκρεµούν

Η διαφθορά («µίζες» και «ξέπλυµα») υπολογίζεται σε 8 δις. Ευρώ και άνω (δηλαδή, άνω του 3,3 % του ΑΕΠ

66 δις. Ευρώ εκτιµάται η παραοικονοµία στην Ελλάδα κάθε έτος από διεθνείς οργανισµούς

Η παραοικονοµία εκτιµάται σε 60-88 δις. Ευρώ (25-37 % του ΑΕΠ

Η φοροδιαφυγή εκτιµάται σε 30 δις. Ευρώ (12,5 % του ΑΕΠ

Η εισφοροδιαφυγή εκτιµάται σε 8-12 δις. Ευρώ και άνω (δηλαδή, άνω του 4 % του ΑΕΠ)

Πίνακας 6: ∆είκτες Ύφεσης της Ελληνικής Οικονοµίας Οικοδοµική Ιδιωτική ∆ραστηριότητα (%), 2010

Άδειες Όγκος

12,9 (Ιανουάριος 2010)

-22,9 Φεβρουάριος 2010

3,6 (Μάρτιος 2010)

18,8 (Ιανουάριος 2010)

-42,8 Φεβρουάριος 2010)

36,3 (Μάρτιος 2010)

Επενδύσεις (Μέσος Όρος Έτους -13,9 %) Βιοµηχανική Παραγωγή

-16,6 β’ τρίµηνο 2009

-14,8 γ’ τρίµηνο 2009

-19,0 δ’ τρίµηνο 2009

-14,6 α’ τρίµηνο 2010

-5,1 % Βιοµηχανία

-3,9 % Μεταποίηση

χρέος (ως % του ΑΕΠ)

133,3 (2010

145,1 (2011)

148,6 (2012)

149,1 (2013)

144,3 (2013)

Ρυθµός Ανάπτυξης (Ετήσια Μεταβολή ΑΕΠ, %): Μ.Ο. Έτους: -2 %

-1,9 β’ τρίµηνο 2009

-2,5 γ’ τρίµηνο 2009

-2,5 δ’ τρίµηνο 2009

-2,5 α’ τρίµηνο 2010

Η οικονοµική ανάπτυξη συνεπάγεται αρκετές µεταβολές στην οικονοµική και κοινωνική δοµή µιας χώρας (άλλες από αυτές είναι αιτία και άλλες αποτελέσµατα είτε απλώς επακόλουθα της οικονοµικής

42

ανάπτυξης, όπως για παράδειγµα οι µεταβολές που επέρχονται στην διάρθρωση και την δοµή της απασχόλησης και της συνεισφοράς του πρωτογενούς, δευτερογενούς και τριτογενούς τοµέα). Η κοινωνικό-οικονοµική ανάπτυξη πρέπει να βασίζεται σε δύο βασικούς άξονες στην καλή διοίκηση και διαχείριση και στην αξιοποίηση και ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναµικού µε στόχο την κοινωνική ευηµερία και την συνολική ανάπτυξη (Παπαδάκη-Γιώτη 1989, Παπαδασκαλόπουλος 1995). Πίνακας 7: Σο πλαίσιο της κοινωνικής πολιτικής και της κοινωνικής ευηµερίας ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΤΗΜΕΡΙΑ Μακροοικονοµική ∆ιοίκηση: Κοινωνικές Υπηρεσίες: ∆ηµοσιονοµική, Νοµισµατική, Συναλλαγµατικές Πρωτοβάθµια και ∆ευτεροβάθµια Εκπαίδευση, Ισοτιµίες, και Εµπορική Πολιτική, Μισθοί και ύστηµα ∆ηµόσιας Τγείας, Προσωπικές Πολιτική Σιµών. Κοινωνικές Τπηρεσίες, Πολιτική Νοικοκυριών Ενεργή Πολιτική Αγοράς και Ανάπτυξης Κοινωνικές Μεταβιβάσεις: Ανθρώπινου ∆υναµικού: Κοινωνική Ασφάλιση, Κοινωνική Βοήθεια Τπηρεσίες Αγοράς-Εργασίας, Περιφερειακή ∆ιάφορες Μεταβιβάσεις, Υορολογικές πολιτική, Σριτοβάθµια Εκπαίδευση, ∆ια-Βίου ∆απάνες, Μερικές Επιδοτήσεις Παραγωγών. Κατάρτιση και Εργασιακή Εµπειρία. Βιοµηχανικές Σχέσεις: Οικογενειακές Πολιτικές: υνολική ∆ιαπραγµάτευση, Βιοµηχανική Προσχολική Εκπαίδευση και Τπηρεσίες για ∆ηµοκρατία, Κοινωνικός ∆ιάλογος Υπόλοιπη Φροντίδα, Κοινωνικές Μεταβιβάσεις για όσους φροντίζουν Μητρικά/ Πατρικά κ Επιδόµατα. υνθήκες και ροι Απασχόλησης: Τγεία και Ασφάλεια στην Εργασία, Ελάχιστος Μισθός και Εργασιακά ∆ικαιώµατα, ρες Εργασίας Οικονοµική ∆ιάκριση και Κοινωνικός Αποκλεισµός: Πολιτική κατά των ∆ιακρίσεων και Πολιτική Ίσων Ευκαιριών, Συπικό Θεσµικό Πλαίσιο Ανάπτυξης της Απασχόλησης και Προγράµµατα Κοινωνικής ∆ραστηριοποίησης. Πηγή: Κορρές Γ. και Σσοµπάνογλου Γ. (2002): «Κοινωνικές, Σεχνολογικές Καινοτοµίες και Εθνικό Πλαίσιο

43

για την Κοινωνία της Εργασίας και την Κοινωνία της Πληροφορίας». Επίσης σαν απαραίτητοι συντελεστές για την ανάπτυξη µιας χώρας θεωρούνται η καλή διαχείριση και αξιοποίηση των φυσικών πόρων και των πρώτων υλών, η ανάπτυξη και αξιοποίηση του ανθρώπινου παράγοντα, και η αξιοποίηση των κεφαλαιουχικών και τεχνολογικών αγαθών (δηλαδή κεφαλαίου και τεχνολογίας). στο διάγραµµα 4 παρουσιάζεται τα απαραίτητα βήµατα που θεωρούνται για την κάλυψη του χάσµατος προγραµµατισµού και ανάπτυξης, ενώ ο Πίνακας 8 παρουσιάζει την S.W.O.T. ανάλυση για την Ελληνική οικονοµία. Η ανάλυση S.W.O.T. είναι µία τεχνική προσωρινού προγραµµατισµού που αξιολογεί τις δυνατότητες, τις αδυναµίες, τις ευκαιρίες και τις απειλές µιας οικονοµίας µε τη βοήθεια δεδοµένων που συλλέγονται και µε βάση την καλή διαχείριση και διοίκηση. Τέλος στο διάγραµµα 5 παρουσιάζονται διαγραµµατικά οι πέντε βασικές δυνάµεις για τη κοινωνικό-οικονοµική ανάπτυξη. ∆ιάγραµµα 4: Κάλυψη του Φάσµατος Προγραµµατισµού και Ανάπτυξης

Η επιθυµητή τάση – οι στόχοι

Ανάπτυξη & ενίσχυση νέων συγκριτικών πλεονεκτηµάτων (τουρισµού, ναυτιλίας, εµπορίου)

Ανάπτυξη παραδοσιακών συγκριτικών πλεονεκτηµάτων (πρωτογενή τοµέα, πολιτισµού) Ανάπτυξη & αξιοποίηση φυσικού πλούτου & πρώτων υλών

Ανάπτυξη & αξιοποίηση ανθρώπινου δυναµικού

Αναβάθµιση τρέχουσας κατάστασης (υποδοµών, διοίκησης, διαχείρισης)

Τρέχουσα σηµερινή κατάσταση ή η τάση που υπάρχει

44

Πίνακας 8: S.W.O.T. (Strengths Weaknesses Opportunities Treats)Ανάλυση για την Ελληνική Οικονοµία ∆υνατότητες (Strength) Αδυναµίες (Weakness) Αξιοποίηση διαθέσιµων πρώτων υλών & φυσικών πόρων Αξιοποίηση εξειδικευµένου ανθρώπινου δυναµικού Αξιοποίηση κατάλληλου φυσικού περιβάλλοντος Αξιοποίηση πολιτιστική κληρονοµιά & παράδοσης Εκµετάλλευση πρωτογενούς τοµέα Αξιοποίηση ναυτιλίας Ανάπτυξη τουρισµού Ανάπτυξη εµπορίου

Έλλειψη σαφών & ξεκάθαρων στόχων Έλλειµµα διαχείρισης Έλλειµµα διοίκησης & οργάνωσης Κρατισµός, µεγάλος δηµόσιος τοµέας Γραφειοκρατία Έλλειψη συντονισµού Έλλειψη υγιούς ανταγωνισµού Έλλειψη συνεργασίας

Ευκαιρίες ( Opportunities ) Απειλές ( Threats ) Ανάπτυξη ανθρώπινου δυναµικού Αναβάθµιση τρεχουσών υποδοµών Ανάπτυξη φυσικού πλούτου & πρώτων υλών Αξιοποίηση πρωτογενούς τοµέα Αξιοποίηση πολιτιστικής παράδοσης Αξιοποίηση ναυτιλίας Ανάπτυξη τουρισµού και ναυτιλίας Αξιοποίηση των δυνατοτήτων ΕΕ και ζώνης Ευρώ

Μεγάλα ελλείµµατα Μεγάλο εξωτερικό δηµόσιο χρέος Υψηλή Ανεργία Υψηλά επιτόκια δανεισµού Υψηλά επίπεδα πληθωρισµού Μη κινητικότητα εργασίας Μη κινητικότητα πόρων Οµάδες συµφερόντων, υψηλή φοροδιαφυγή

Δ ι ά γ ρ α μ μ α 5 : Κ ο ι ν ω ν ι κ ό - ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή α ν ά π τ υ ξ η β α σ ι σ μ έ ν ο σ τ ι ς π έ ν τ ε

δ υ ν ά μ ε ι ς

Ανάπτυξη και Αξιοποίηση Εξειδικευµένου Ανθρώπινου ∆υναµικού

Οικονοµική ανάπτυξη Κοινωνική Συνοχή Κράτος Πρόνοιας

Ανάπτυξη και σωστή διαχείριση πλουτοπαραγωγικών τοµέων (πρωτογενή, ναυτιλίας, τουρισµού, πολιτισµού)

Ανάπτυξη & Αξιοποίηση Πλουτοπαραγωγικών Πόρων (Πρώτων Τλών)

Σωστή ∆ιαχείριση , Οργάνωση και Προγραµµατισµός & αξιοποίηση συγκριτικών πλεονεκτηµάτων ( φυσικό περιβάλλον

45

Ελλάδα, η τρίτη πιο επικίνδυνη χώρα για επενδύσεις.

Εξαιρετικά υψηλού, ανάλογου µε αυτό που αναλαµβάνει κάποια επιχείρηση στο Ιράν ή στο Ιράκ, θεωρούνται οι επενδύσεις στην Ελλάδα, σύµφωνα µε την έρευνα που διεξήγαγε η εταιρεία BDO International απευθυνόµενη σε 1050 οικονοµικούς διευθυντές από 14 χώρες. Ειδικότερα, σύµφωνα µε τον παγκόσµιο δείκτη επιχειρηµατικού κινδύνου της BDO, η Ελλάδα θεωρείται η τρίτη πιο επικίνδυνη χώρα για να επενδύσει κανείς, µετά το Ιράν και το Ιράκ, µε την άποψη αυτή να συµµερίζεται το 18% των ερωτηθέντων, την ώρα που η Συρία, όπου µαίνεται ο εµφύλιος πόλεµος, βρίσκεται στην τέταρτη θέση. Μάλιστα, το 11% κατονόµασε την Ελλάδα ως την πλέον επικίνδυνη χώρα για την άσκηση επενδυτικής δραστηριότητας.

Γενικότερα η κρίση χρέους στην Ευρωζώνη έχει ως αποτέλεσµα και άλλες χώρες του ευρωπαϊκού Νότου να θεωρούνται επικίνδυνες για τις επενδύσεις. Στην έβδοµη θέση της σχετικής λίστας «φιγουράρει» η Ισπανία και στη δωδέκατη η Ιταλία. «∆εν µοιάζει να υπάρχει φώς στην άκρη του τούνελ για την Νότια Ευρώπη. Οι οικονοµικοί διευθυντές θεωρούν πλέον ορισµένες περιοχές της Ευρώπης τόσο επικίνδυνες όσο και τις χώρες της Μέσης Ανατολής που χαρακτηρίζονται από πολιτική αστάθεια», αναφέρεται στα βασικά συµπεράσµατα της έρευνας. Επιπλέον, ενώ µέχρι και πέρυσι βασικό κριτήριο για τη λήψη των αποφάσεων των επιχειρήσεων για το πού θα επενδύσουν ήταν η γραφειοκρατία, φέτος λαµβάνουν υπόψη τους κυρίως τις αυξοµειώσεις των νοµισµατικών ισοτιµιών και τους γεωπολιτικούς κινδύνους. 10 πιο επικίνδυνες χώρες για να επενδύσεις

1) ΙΡΑΝ 2) ΙΡΑΚ 3) ΕΛΛΑ∆Α 4) ΣΥΡΙΑ 5) ΛΙΒΥΗ 6) ΝΙΓΗΡΙΑ 7) ΙΣΠΑΝΙΑ 8) ΑΙΓΥΠΤΟΣ 9) ΡΩΣΙΑ 10) ΥΕΜΕΝΗ

Αυτοί που ανησυχούν περισσότερο απ’ όλους για την επίδραση της κρίσης στην

Ευρωζώνη είναι οι επενδυτές από την Βραζιλία και την Κίνα (36% και 27% αντιστοίχως), γεγονός ιδιαιτέρως ανησυχητικό, καθώς τόσο στην Ελλάδα όσο και στην υπόλοιπη Ευρώπη πολλοί εναποθέτουν τις ελπίδες για ανάκαµψη στους Κινέζους επενδυτές. Η Κίνα, βεβαίως, είναι για τρίτη συνεχή χρονιά ο πιο δηµοφιλής προορισµός για επενδύσεις, λόγω του µεγέθους της αγοράς και του πολύ χαµηλού εργατικού κόστους. Την πρώτη επτάδα συµπληρώνουν οι ΗΠΑ, η Βραζιλία, η Ινδία, η Γερµανία, η Ρωσία και το Ηνωµένο Βασίλειο. Οι χώρες BRIC (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα), σύµφωνα µε την έρευνα, χαρακτηρίζονται πλέον από µεγαλύτερη εµπιστοσύνη και σχεδόν το 50% των οικονοµικών διευθυντών δήλωσε ότι οι επιχειρήσεις τους είτε επενδύουν ήδη είτε σχεδιάζουν να επενδύσουν σε αυτές τις αγορές, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό το 2011 ήταν 29%.

46

ΕΝΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΕΡΩΤ ΗΜΑ: ΕΙΝΑΙ ΒΙΩΣΙΜΑ ΤΑ ΚΡΑΤΙΚΑ ΧΡΕΗ;

Τα τελευταία χρόνια η µεγάλη συχνότητα αθετήσεων προέτρεψε οικονοµολόγους διεθνούς φήµης να διερευνήσουν µε οικονοµετρικά µοντέλα ποιος είναι ο λόγος για τον οποίον οι πιστωτές είναι διατεθειµένη να αναλάβουν τον κίνδυνο του δανεισµού σε κράτη. « Ο απλούστερος τρόπος να θέσουµε αυτό το ερώτηµα είναι να αναρωτηθούµε κατά πόσον θα υπήρχε αγορά δηµοσίου χρέους αν οι πιστωτές δεν είχαν άµεσο έλεγχο επί των οφειλετών κα ο µοναδικός τρόπος να ανταποδώσουν την αθέτηση ήταν η άρνηση παροχής νέων δανείων», σηµειώνουν χαρακτηριστικά οι Sturzenegger και Zettelmeyer. Η έρευνα τείνει στο συµπέρασµα ότι η τιµωρία που θα υποστεί η οφειλέτρια χώρα αν αθετήσει τις δανειακές υποχρεώσεις της είναι ο κύριος λόγος για τον οποίον εξυπηρετεί το χρέος της. Ο αποκλεισµός από τις πιστωτικές αγορές, οι κατασχέσεις περιουσιακών στοιχείων της εκτός των συνόρων της ( όπως προσφάτως ενός πλοίου της Αργεντινής σε ξένο λιµάνι), η µη παροχή εµπορικών πιστώσεων και η επιβολή κυρώσεων από διεθνείς οργανισµούς είναι η «ασφάλεια» των πιστωτών. Έτσι, οι δεκάδες αθετήσεις χρέους από την πλευρά των κρατών δεν έχουν κάµψει την όρεξή τους: Από 18 τρις. δολάρια το 2001, το συνολικό χρέος όλων των χωρών ξεπέρασε το 2012 τα 49 τρις. Ακολουθώντας τον συλλογισµό του Χένρι Άνταµς, µε επιτόκιο 5% και µέσο ηµεροµίσθιο 37 δολαρίων ( που δεν φαίνεται να βελτιώθηκε εδώ και 150 χρόνια ), η πληρωµή των τόκων αυτού του δανειακού κεφαλαίου θα απαιτούσε την αιώνια εργασία 220 εκατοµµυρίων ανθρώπων. Αν, πάλι, τα κράτη έπαυαν εφεξής να δανείζονται και αποφάσιζαν να εξοφλήσουν τα χρέη τους σε χρονικό διάστηµα δύο γενεών, 300 εκατοµµύρια άνθρωποι θα έπρεπε να εργάζονται επί 40 χρόνια αποκλειστικά για την πληρωµή των τοκοχρεολυσίων. Αν υπολογίσουµε ότι κάθε άτοµο που θα εργαζόταν για την εξόφληση των χρεών θα έπρεπε να εργάζονται δύο άλλα άτοµα που θα συντηρούσαν τον πρώτο, αλλά και τους εαυτούς τους, καταλήγουµε στο παράλογο συµπέρασµα ότι ένα δισεκατοµµύριο άνθρωποι θα έπρεπε να εργάζονται επί 40 χρόνια ώστε να εξοφληθεί το δηµόσιο χρέος. Συµπέρασµα: Είτε το δηµόσιο χρέος έγινε πολύ µεγάλο ή ο πλανήτης µας πολύ µικρός.

ΟΙ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΕΣ ΚΡΑΤΙΚΕΣ ΠΤΩΧΕΥΣΕΙΣ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΕΠΟΧΩΝ Εδώ και αιώνες, ο αριθµός των ανεξάρτητων χωρών µεγαλώνει και κάθε χώρα δηµιουργεί ολοένα και µεγαλύτερα χρέη. Συνήθως τα χρέη αυτά εξυπηρετούνται. Στο κείµενο που ακολουθεί θα ασχοληθούµε µε τις εξαιρέσεις. Η προσωρινή ή µακροχρόνια διακοπή της εξυπηρέτησης του δηµόσιου χρέους αποτελεί ιστορικό φαινόµενο, γνωστό εδώ και οκτώ αιώνες, το οποίο εµφανίζεται µε µεγάλη συχνότητα τα τελευταία 200 χρόνια. ΤΟ ∆ΗΜΟΣΙΟ ΧΡΕΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ

Το σύνολο του δηµοσίου χρέους όλων των χωρών του πλανήτη αποτελείται κατά κανόνα από χρέη κρατών προς ιδιώτες. Σπανίως είναι χρέος κράτους προς κράτος. Έτσι εξηγείται γιατί όλες οι χώρες συσσωρεύουν ταυτοχρόνως χρέος και γιατί το συνολικό χρέος όλων των χωρών αυξάνεται συνεχώς. Το δηµόσιο χρέος κάθε χώρας οφείλεται είτε σε οµολογιούχους (δηλαδή σε ιδιώτες ή νοµικά πρόσωπα που κατέχουν οµόλογα τα οποία εξέδωσε η οφειλέτρια χώρα) είτε σε τράπεζες, από τις οποίες η χώρα δανείσθηκε απευθείας.

47

∆ιακρίνεται σε εξωτερικό και εσωτερικό χρέος. Εξωτερικό είναι το χρέος που οφείλεται σε πιστωτές του εξωτερικού και συνήθως συνάπτεται σε ξένο νόµισµα. Εσωτερικό είναι το χρέος που οφείλεται σε εγχώριους πιστωτές και συνήθως συνάπτεται σε τοπικό νόµισµα. Ωστόσο, η υπηκοότητα των πιστωτών δεν είναι πάντοτε ασφαλές κριτήριο για να διαχωρίσουµε µε το δηµόσιο χρέος σε εξωτερικό ή εσωτερικό. Ενδέχεται µεγάλο µέρος των οµολόγων του εξωτερικού χρέους να βρίσκεται στα χέρια υπηκόων της οφειλέτριας χώρας ή και, αντιστρόφως, µέρος των οµολόγων του εσωτερικού χρέους να κατέχεται από αλλοδαπούς. Επίσης, δεν είναι ασφαλές κριτήριο το νόµισµα, αφού οι ισχυρότερες χώρες, όπως οι ΗΠΑ, παλαιότερα η Βρετανία και τώρα η Ευρωπαϊκή Ένωση, εξέδιδαν και εκδίδουν δάνεια στο εθνικό τους νόµισµα, τα οποία απορροφούνταν σε µεγάλο βαθµό από το εξωτερικό. Άλλοτε πάλι, οι πιστωτές αδύνατων χωρών αναγκάζονται να δεχτούν συµβιβασµό, αλλάζοντας τα οµόλογά τους που ήταν σε συνάλλαγµα µε νέα οµόλογα, στο εθνικό νόµισµα της χώρας. Έτσι, η διάκριση µεταξύ εξωτερικού και εσωτερικού χρέους δεν είναι πάντοτε ευχερής. Με δεδοµένο, όµως, ότι οι µεν πλούσιες χώρες δανείζονται στο νόµισµά τους από ολόκληρο τον κόσµο και ότι οι φτωχότερες χώρες διέθεταν και διαθέτουν λίγα ιδιωτικά κεφάλαια στο εσωτερικό τους, συνεπώς δανείζονται από το εξωτερικό, οι ερευνητές δίνουν έµφαση στο εξωτερικό χρέος των χωρών. Εξάλλου, το εξωτερικό χρέος µπορεί να µετρηθεί πολύ ευκολότερα απόν το εσωτερικό. Πάντως, θεωρείται ότι το εσωτερικό χρέος ξεπερνά το 50% του συνολικού µακροπρόθεσµου χρέους όλων των χωρών. Σε κάποιον βαθµό, το υψηλό αυτό ποσοστό είναι στατιστικό αποτέλεσµα του δανεισµού των ΗΠΑ σε δολάρια.

ΑΘΕΤΗΣΗ ΥΠΟΧΡΕΩΣΕΩΝ

Κατά µέσο όρο, κάθε χρόνο ένα στα δέκα κράτη παρουσιάζει κάποια µορφή αφερεγγυότητας στην εξυπηρέτηση των δανειακών υποχρεώσεών του. Η αθέτηση των δανειακών υποχρεώσεων για την εξυπηρέτηση του χρέους δεν είναι απλή έννοια. Πότε έχουµε αθέτηση; Κάθε πιστωτική σύµβαση περιλαµβάνει συγκεκριµένες προυποθέσεις οι οποίες πρέπει να συντρέξουν ώστε να προκύψει αθέτηση µε τη νοµική έννοια, δηλαδή ένα γεγονός που να παράγει έννοµα αποτελέσµατα. Η νοµική αθέτηση κρίνεται βάσει της πιστωτικής σύµβασης. Η ουσιαστική αθέτηση κρίνεται µε βάσει τα συµφέροντα του πιστωτή. Συγκεκριµένα, κρίνεται από την παρούσα αξία της συνολικής αµοιβής που ο πιστωτής θα λάβει για τα κεφάλαια τα οποία πράγµατι διέθεσε, ανεξάρτητα από την ονοµαστική αξία των οµολόγων ή του δανείου. Από νοµική άποψη, αθέτηση υποχρεώσεων συµβαίνει στις εξής περιπτώσεις: (α) Η οφειλέτρια χώρα διακόπτει την καταβολή τοκοχρεολυσίων. (β) Η οφειλέτρια χώρα ανακοινώνει ότι δεν θα τηρήσει εν µέρει ή συνολικώς τις συµβατικές δανειακές υποχρεώσεις της. (γ) Η οφειλέτρια χώρα επιδιώκει αναδιάρθρωση του χρέους της. Η αναδιάρθρωση του χρέους είναι η συνηθέστερη σύγχρονη µορφή αθέτησης δανειακών υποχρεώσεων και περιλαµβάνει εναλλακτικά: Μείωση του επιτοκίου, µείωση του οφειλόµενου κεφαλαίου, παράταση του χρόνου αποπληρωµής, αλλαγή του νοµίσµατος στο οποίο εξοφλείται το χρέος.

Έχει ιδιαίτερη σηµασία αν η αναδιάρθρωση του χρέους έχει µονοµερή χαρακτήρα, αν δηλαδή αποφασίζεται µονοµερώς από την οφειλέτρια χώρα, ή αν είναι προϊών συµβιβασµού µε τους δανειστές της. Για την ακρίβεια, σηµασία έχει η αναλογία των δανειστών που δεν αποδέχονται την αναδιάρθρωση. Οι παράµετροι αυτές οδηγούν σε διαφορετικούς τρόπους µέτρησης του αριθµού αθετήσεων, αλλά η γενική εικόνα είναι η εξής, σύµφωνα µε τον

48

Ντέιβιντ Μίλερ, ο οποίος ασχολήθηκε επί πολλά χρόνια µε τη µελέτη κρατικών χρεών: Από το 1824 έως το 2003, 94 χώρες διέκοψαν 235 φορές την εξυπηρέτηση του εξωτερικού χρέους τους. Ας σηµειωθεί ότι οι µετρήσεις αυτές δεν έχουν λάβει υπόψη το αµιγώς εσωτερικό χρέος. Αθετήσεις υποχρεώσεων συσσωρεύτηκαν τις περιόδους 1828-1856, 1873-1885, 1932-1950, και από το 1983 και έπειτα. Στη διάρκεια συστηµικών κρίσεων, όπως ήταν η περίοδος της µεγάλης ύφεσης του Μεσοπολέµου, σχεδόν το ήµισυ των κρατών ανέστειλαν την εξυπηρέτηση τµήµατος ή και του συνόλου των υποχρεώσεών τους. Το ίδιο, όµως, παρατηρήθηκε στη διάρκεια των Ναπολεόντειων Πολέµων (αρχές 19ου αιώνα), καθώς και την περίοδο 1873-1885, η οποία συνδυάζει τις συνέπειες του γαλλογερµανικού πολέµου και µιας διεθνούς οικονοµικής κρίσης. Ωστόσο, η σοβαρότερη συγκέντρωση αθετήσεων αφορά την περίοδο 1932-1950, όχι µόνον λόγω του αριθµού των χωρών που αθέτησαν τις υποχρεώσεις τους, αλλά και διότι οι χώρες αυτές συγκέντρωναν το 40% του παγκόσµιου ΑΕΠ. Αντίθετα, στις άλλες περιπτώσεις που προαναφέρθηκαν, ναι µεν µεγάλος αριθµός χωρών αθέτησαν τις υποχρεώσεις τους, αλλά οι περισσότερες ήταν µικρές ή φτωχές χώρες και στο σύνολό τους δεν συγκέντρωναν περισσότερο από το 15% του παγκόσµιου ΑΕΠ.

Εκτός από τους εσωτερικούς λόγους που οδήγησαν τις οφειλέτριες χώρες σε αδυναµία εξυπηρέτησης του εξωτερικού χρέους, συνέτρεξαν και διεθνείς λόγοι που προκάλεσαν αδυναµία σε πολλές χώρες. Αυτοί οι λόγοι ήταν το ύψος του επιτοκίου των τιµών-κυρίως τροφίµων και πρώτων υλών- και η άρση των περιορισµένων στην κίνηση κεφαλαίων από χώρα σε χώρα. Από τις χώρες που περιλαµβάνονται στον κατάλογο αυτόν, η Ουρουγουάη, το Μεξικό και η Κόστα Ρίκα προηγούνται, αφού το εν λόγω χρονικό διάστηµα παρουσιάζουν οκτώ αθετήσεις πληρωµών η κάθε µία. Όµως, στη µακρά περίοδο, πρωταθλήτρια είναι η Ισπανία, η οποία αθέτησε τις υποχρεώσεις τις επτά φορές στη διάρκεια του 19ου αιώνα και άλλες έξι φορές στη διάρκεια των τριών προηγούµενων αιώνων. Πριν από αυτήν, τα σκήπτρα κατείχε η Γαλλία, η οποία χρεοκόπησε εννέα φορές από το 1500 ως το 1800, εφαρµόζοντας την πιο απλή µορφή «αναδιάρθρωσης» του χρέους: Οι Γάλλοι µονάρχες της εκτελούσαν τους πιστωτές τους. Από πλευράς µεγέθους του χρέους, η µεγαλύτερη αθέτηση υποχρεώσεων ήταν εκείνη της Αργεντινής (2001) και η επόµενη της Ρωσίας (1917). Αµφότερες, όµως, επισκιάζονται από την ελληνική περίπτωση (2012).

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΑΘΕΤΗΣΗΣ

Από τον 19ο και µετά οι χώρες δεν δολοφονούν τους πιστωτές τους. Αρκούνται στο να µην τους πληρώνουν. Η κύρια συνέπεια για την οφειλέτρια χώρα που δεν τιµά τις υποχρεώσεις της είναι ο αποκλεισµός της από την πιστωτική αγορά. Ο Μίλερ υπολόγιζε τη διάρκεια του αποκλεισµού από τις διεθνείς αγορές τον οποίο υπέστησαν οι χώρες όταν διέκοψαν την εξυπηρέτηση του δηµόσιου χρέους και κατέληξε στο εξής συµπέρασµα: Στη διάρκεια του 19ου αιώνα ο αποκλεισµός διαρκούσε κατά µέσο όρο επτά χρόνια. Κατά τον 20ο αιώνα, και µέχρι το κύµα αθετήσεων της δεκαετίας του 1980, η διάρκεια του αποκλεισµού µειώθηκε στα δύο χρόνια, αλλά η µείωση αυτή είναι εικονική για δύο λόγους: Πρώτον, διότι προηγείται αναχρηµατοδότηση των οφειλετριών χωρών προκειµένου να εξυπηρετούν υφιστάµενα χρέη. Έτσι, αποµακρύνεται προσωρινά η ώρα της αθέτηση, αλλά στο µεταξύ το δηµόσιο χρέος διογκώνεται. ∆εύτερον, διότι επιτυγχάνεται επιµήκυνση ή και περιορισµός του χρέους –σε συµφωνία µε τους δανειστές- πριν από την επίσηµη αναγγελία της αθέτησης. Αν λάβουµε και αυτούς τους παράγοντες υπόψη, µπορούµε να συµπεράνουµε ότι ο πραγµατικός ιστορικός χρόνος αποκλεισµού των οφειλετριών χωρών από τις αγορές κεφαλαίων διάρκεσε

49

από πέντε ως επτά έτη. Άλλες συνέπειες της αθέτησης υποχρεώσεων είναι ο εµπορικός αποκλεισµός, µε την έννοια της µη παροχής εµπορικών πιστώσεων, ο υψηλός πληθωρισµός της οφειλέτριας χώρας και η αποδυνάµωση του τραπεζικού συστήµατός της. Μερικές φορές οι επιπτώσεις αυτές είναι βαρύτερες από τον αποκλεισµό της χώρας από τις κεφαλαιαγορές. ΟΙ ΠΤΩΧΕΥΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

1. Εισαγωγή Σε περιόδους οικονοµικών κρίσεων, όπως η σηµερινή, παρατηρείται έντονο

ενδιαφέρον για τη µελέτη της οικονοµικής ιστορίας. Η ιδέα είναι ότι, µελετώντας τα οικονοµικά προβλήµατα ( φαινόµενα ) στην ιστορική τους εξέλιξη, προσδοκούµε να διδαχτούµε και προπάντων να κατανοήσουµε τους µηχανισµούς και τις µακροχρόνιες τάσεις που διέπουν τη λειτουργία του οικονοµικού συστήµατος. Επιπλέον, η οικονοµική ιστορία είναι κατά κάποιο τρόπο το εργαστήριο για τον έλεγχό της οικονοµικής θεωρίας. Συνεπώς, χρειαζόµαστε την οικονοµική ιστορία προκειµένου να ελέγξουµε τις επιπτώσεις διάφορων πολιτικών που δοκιµάστηκαν στο παρελθόν και να εξαγάγουµε συµπεράσµατα για ανάλογες πολιτικές στις σηµερινές συνθήκες ή, τέλος, να επεξεργαστούµε εντελώς νέες πολιτικές, λαµβάνοντας την εµπειρία που έχουµε αποκοµίσει από προηγούµενες. Η οικονοµική ιστορία του καπιταλισµού χαρακτηρίζεται από µακροχρόνιες µεταπτώσεις της οικονοµικής δραστηριότητας, « longue duree» σύµφωνα µε τον Braudel, «µακρά κύµατα» σύµφωνα µε τον Kondratiev, αλλά και τον Hobsbawm. Οι Reinhart and Rogoff (2011, σ. 1682) στην έρευνά τους για τη σχέση δηµόσιου χρέους και πτωχεύσεων αναφέρονται στην εξέλιξη του λόγου δηµόσιου χρέους προς ΑΕΠ για 70 χώρες της Αφρικής, Ασίας, Ευρώπης, Βόρειας Αµερικής, Λατινικής Αµερικής και Ωκεανίας και καταλήγουν στο αναµενόµενο συµπέρασµα ότι στην καθοδική φάση του µακρού κύµατος παρατηρούνται οι περισσότερες πτωχεύσεις κρατών. Μάλιστα, διατείνονται ότι οι διαδοχικές πτωχεύσεις µπορεί να απέχουν πέντε χρόνια, δηλαδή δύο πτωχεύσεις σε µια βαθιά ύφεση, ωστόσο η πιο συνηθισµένη περίπτωση είναι αυτή των 50 χρόνων, µια περίπτωση που συνάδει µε την υπόθεση των µακροχρόνιων κύκλων. Η ιδέα είναι ότι, στις φάσεις της ύφεσης, οι πιο αδύναµες οικονοµίες είναι πολύ πιο ευάλωτες και, σε ένα δυσµενές εθνικό και διεθνές κλίµα, είναι πολύ πιθανόν οι δανειακές τους υποχρεώσεις , ακόµη και αν δεν είναι µεγάλες, να οδηγηθούν σε αδυναµία εξεύρεσης χρηµατοδότησης και άρα να χρεοκοπήσουν. Αυτή είναι η περίπτωση της ελληνικής οικονοµίας, της οποίας σε κάθε περίοδο κρίσης αναδεικνύονταν οι αδυναµίες και υφίστατο µία ή ακόµα και δύο πτωχεύσεις. Ειδικότερα, διακρίνουµε τις ακόλουθες πτωτικές φάσεις της παγκόσµιας οικονοµίας και τις αντίστοιχες πτωχεύσεις του ελληνικού κράτους:

• Κρίση: 1815- 1845, πτωχεύσεις του 1827 και του 1843 • Κρίση: 1873-1896, πτώχευση του 1893 • Κρίση: 1920-1945, πτώχευση του 1932 • Κρίση: 1970- 1980 • Κρίση: 2007- «οιονεί» πτώχευση του 2010.

Εξαίρεση αποτελεί η λεγόµενη « βουβή» ύφεση των δεκαετιών 1970 και 1980, όπου η Ελλάδα φαίνεται να έφτασε πολύ κοντά στην πτώχευση στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ή στις αρχές του 1990, αλλά την απόφυγε κυρίως λόγω της διεθνούς ανάκαµψης που τη συµπαρέσυρε σε µια ανοδική φάση µέχρι το 2007, οπότε και ξέσπασε εκ νέου οικονοµική

50

κρίση και έφερε την Ελλάδα κοντά στην πτώχευση. Ας δούµε όµως συνοπτικά τις δύο πρώτες πτωχεύσεις και στη συνέχεια η προσοχή µας θα εστιάσει στις πτωχεύσεις των ετών 1893 και 1932. 2. Η πτώχευση του 1827

Στη διάρκεια της Επανάστασης η κυβέρνηση ήλθε σε συµφωνία για δύο δάνεια που χορηγήθηκαν στην Ελλάδα από τη χρηµαταγορά της Μεγάλης Βρετανίας, αναµφίβολα υπό επαχθείς όρους. Ειδικότερα, το πρώτο δάνειο ύψους 472.000 λιρών χορηγήθηκε το 1824 και χρηµατοδότησε κυρίως τον εµφύλιο πόλεµο, ο οποίος στο µεταξύ είχε ξεσπάσει και έθετε και το ζήτηµα πια από τις αντιµαχόµενες πλευρές οφείλει τι. Το δεύτερο δάνειο συµφωνήθηκε το 1825, ήταν ύψους 1,2 εκατ. λιρών και χρησιµοποιήθηκε για την αγορά πολεµικού υλικού που δεν έφτασε ποτέ στη Ελλάδα. Τα δάνεια αυτά και η ανησυχία τον οµολογιούχων για την αποπληρωµή τους φαίνεται να κράτησαν ενεργό το ενδιαφέρον των Άγγλων για τη δηµιουργία ενός ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Μάλιστα το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (1830), που καθιστούσε την Ελλάδα ανεξάρτητο κράτος, προέβλεπε την αποπληρωµή των συναφθέντων δανείων και γι’ αυτό δεσµεύονταν εθνικές γαίες. Η Ελλάδα εξαιτίας αυτής της πτώχευσης αποκλείστηκε από τις διεθνείς κεφαλαιαγορές για τα επόµενα 53 χρόνια ( Reinhart and Rogoff 2011, σ. 1678- 9). Τα δάνεια αυτά ξεπληρώθηκαν το 1878 αντί 10 εκατ. λιρών! 3. Η πτώχευση του 1843

Η εγκαθίδρυση µοναρχίας στην Ελλάδα το 1833 συνοδεύονταν από ένα δάνειο 60 εκατ. γαλλικών φράγκων που παραχωρήθηκε στην Ελλάδα από τις κυβερνήσεις Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας. Είναι ενδιαφέρον να σηµειώσουµε ότι µόνο τα 2/3 του δανείου αυτού (40 εκατ. φράγκα ) δόθηκαν άµεσα και µάλιστα όχι στο ακέραιο, καθώς τα έξοδα έκδοσής του ήταν υπεραυξηµένα. Το δάνειο αυτό, όπως και τα προηγούµενα, δαπανήθηκε κυρίως για τις πληρωµές των προηγούµενων δανείων, την υποστήριξη της γραφειοκρατίας και για στρατιωτικές δαπάνες. Η παγκόσµια οικονοµία βρισκόταν σε κρίση ήδη από το 1815 και συνεχίστηκε µε µεγαλύτερη σφοδρότητα τη δεκαετία του 1840. Η Ελλάδα, η οποία µάλιστα δεν έλαβε την τρίτη δόση του δανείου, αδυνατούσε να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις της και γι’ αυτό αναζήτησε νέο δάνειο, για το οποίο συνάντησε την άρνηση της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας. Μάλιστα, οι χώρες αυτές, υπέγραψαν πρωτόκολλο που καθιστούσε τα δανικά τους απαιτητά. Οι διαπραγµατεύσεις που ακολούθησαν µε την ελληνική κυβέρνηση οδήγησαν στη συνυπογραφή µνηµονίου, σύµφωνα µε το οποίο η ελληνική κυβέρνηση όφειλε µέσω µέτρων σκληρής λιτότητας να αποπληρώσει τα δανεικά.

Οι δανειστές, για να είναι βέβαιοι για την αποπληρωµή των οφειλοµένων, τοποθέτησαν εκπροσώπους τους στα υπουργεία, προκειµένου να παρακολουθούν από κοντά την εφαρµογή των συµπεφωνηµένων. Επισηµαίνουµε ότι η πτώχευση της Ελλάδας δεν ήταν ένα µεµονωµένο επεισόδιο στην παγκόσµια οικονοµία της εποχής εκείνης, καθώς οι µισές σχεδόν χώρες του κόσµου βρέθηκαν στην ίδια κατάσταση και σε αυτές περιλαµβάνονται, σχεδόν, όλες οι χώρες της λατινικής Αµερικής. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα µέτρα λιτότητας που ελήφθησαν τότε ( Ιούλιος 1843) και φέρουν πολλές οµοιότητες µε τα σηµερινά µέτρα των δύο πρόσφατων µνηµονίων. Μεταξύ των µέτρων συµπεριλαµβάνονται: απολύσεις δηµοσίων υπαλλήλων κατά το 1/3 και µείωση των µισθών των υπολοίπων κατά 20%.

51

∆ιακοπή της παροχής συντάξεων οι οποίες βέβαια ήταν λίγες και λαµβάνονταν από στρατιωτικούς και δηµόσιους υπαλλήλους. Μείωση των στρατιωτικών δαπανών και των δηµόσιων επενδύσεων. Αύξηση των δασµών και των φόρων. « τακτοποίηση» των αυθαίρετων κατασκευών και των καταπατήσεων γης, όπως επίσης και όλων των εκκρεµών φορολογικών υποθέσεων, µε την καταβολή κάποιου ποσού. Η αγανάκτηση του κόσµου από τη συνεχή µείωση του βιοτικού του επιπέδου οδήγησε σε στρατιωτικά κινήµατα, τα οποία στις 3.9.1843 αξίωσαν και πέτυχαν την παραχώρηση συντάγµατος. 4. ∆υστυχώς ( ξανά ) πτωχεύσαµε

Γνωρίζουµε ότι οικονοµικές κρίσεις δεν είναι µόνιµες αλλά (µέχρι τώρα τουλάχιστον) περαστικές. Πράγµατι, η ελληνική ναυτιλία µετά το 1850 αναπτύσσεται θεαµατικά για µία σειρά από συγκυρίες, αλλά κυρίως λόγο της παγκόσµιας ανάπτυξης, και ταυτόχρονα η ελληνική βιοµηχανία παρουσιάζει υψηλούς ρυθµούς µεγέθυνση που τους ακολουθούν και οι νεοϊδρυόµενες τράπεζες. Στην περίοδο µετά το 1875 κυριαρχεί στην πολιτική σκηνή ο Χ. Τρικούπης ο οποίος, παρ’ ότι ασπάζεται φιλελεύθερες οικονοµικές αρχές, εντούτοις εφαρµόζει πολιτικές ενεργού ζητήσεις, πολύ πριν από τον Κέυνς, µε την ιδέα ότι χρειάζεται πρώτα η ανάπτυξη, που µπορεί να έλθει µόνο µέσω ενός ισχυρού κράτους, προκειµένου να παράσχει την αναγκαία στήριξη στις δυνάµεις τις αγοράς, έτσι ώστε αυτές στην συνέχεια να λειτουργούν αποτελεσµατικά µε τη λιγότερη δυνατή παρέµβαση. Η οικονοµική ανάπτυξη απαιτούσε τη δηµιουργία έργων υποδοµής ( οδικό και σιδηροδροµικό δίκτυο, λιµάνια, αποξηραντικά έργα, αναδιάρθρωση της λειτουργίας του κράτους και την ενίσχυση του στρατού ). Η χρηµατοδότηση των έργων αυτών γινόταν µέσω διεθνούς δανεισµού. Είναι γεγονός ότι, λόγο της διεθνούς ύφεσης 1873-1896, υπήρχαν πολλά άνεργα κεφάλαια στο εξωτερικό τα οποία αναζητούσαν επενδυτικές διεξόδους και εποµένως το αρκετά υψηλότερο επιτόκιο που πρόσφερε η Ελλάδα ήταν αρκετά ελκυστικό για τους Ευρωπαίους κεφαλαιούχους να προσφέρουν, µε σχετική ευκολία, τη χρηµατοδότηση που χρειαζόταν η Ελλάδα. Υπολογίζεται ότι µεταξύ 1879 και 1893 η Ελλάδα δανείστηκε περίπου 640 εκατ. φράγκα, εκ τον οποίον έλαβε περί τα 468 εκατ. φράγκα ( τα έξοδα φακέλου, που λέµε σήµερα, δεν ήταν ευκαταφρόνητα ) και µόνο ένα πολύ µικρό ποσοστό ( γύρω στο 6% ) αυτόν τον χρηµάτων ξοδεύτηκε παραγοντικά. Τα περισσότερα χρειάστηκαν για την πληρωµή προηγούµενων δανείων, τη χρηµατοδότηση τραπεζών που παράπαιαν και τέλος την υποστήριξη των καταναλωτικών δαπανών του κράτους (Σβορώνος 1995, σ. 292). Εν τω µεταξύ, τα ελλείµµατα διευρύνονταν και άρα συσσωρευόταν ολοένα και περισσότερο χρέος, το οποίο ως ποσοστό του ΑΕΠ έφτασε σε απίστευτα, ακόµη και µε σηµερινή εµπειρία ύψη ( το 1893 ήταν στο 220% ).

Η κρίση όµως που σοβούσε στην παγκόσµια οικονοµία από το 1873 και µετά δεν άφησε ανεπηρέαστη την ελληνική οικονοµία, της οποίας οι εξαγωγές σταφίδας ( το κύριο εξαγωγικό προϊόν ) κατέρρευσαν το 1890 και το χειρότερο ήταν η δραµατική µείωση της τιµής του προϊόντος των συναλλαγµατικών εσόδων. Το αποτέλεσµα ήταν τα συναλλαγµατικά διαθέσιµα του κράτους να µειωθούν επικίνδυνα, έτσι ώστε να καταστήσουν αρχικά δύσκολη και στη συνέχεια αδύνατη την εκπλήρωση των υποχρεώσεων ( που τότε διεξάγονταν σε συνάλλαγµα ) της χώρας προς τους δανειστές της. Η αναζήτηση νέου δανεισµού από τον Τρικούπη δεν τελεσφόρησε, µε αποτέλεσµα την Τρίτη πτώχευση του ελληνικού κράτους τον ∆εκέµβριο του 1893. Έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσουµε ότι οι δανειστές της Ελλάδας ήταν διεθνείς τραπεζικοί οίκοι ( όπως οι Ρότσιλντ, Χάµπρο κ.α.), γι’ αυτό και η οικονοµική ζωή

52

της χώρας συνεχίστηκε χωρίς ιδιαίτερα προσκόµµατα. Τα µέτρα που ελήφθησαν, αµέσως µετά την πτώχευση, συµπεριελάµβαναν τις πληρωµές τόκων προς τους ξένους δανειστές κατά 30%, ενώ εξαιρέθηκαν οι εγχώριοι οµολογιούχοι, δηλαδή οι ελληνικές τράπεζες. Στις διαπραγµατεύσεις µε τους ξένους δανειστές στο Παρίσι το 1896 επιχειρήθηκε αυτό που σήµερα λέµε PSI. Η ελληνική πλευρά πρότεινε « κούρεµα» των τόκων κατά 40% των δανείων και την κεφαλαιοποίηση και απόδοση µέρους των εισπράξεων των υπέγγυων προσόδων από τα κρατικά µονοπώλια και τον καπνό στους ξένους δανειστές ( Ψαλιδόπουλος, 2011). Οι διαπραγµατεύσεις οδηγήθηκαν σε ναυάγιο λόγω των µαξιµαλιστικών απαιτήσεων των ξένων δανειστών, οι οποίοι µάλιστα ασκούσαν πιέσεις στις κυβερνήσεις τους, ώστε να καµφθούν οι όποιες ελληνικές αντιστάσεις. Ο πόλεµος του 1897 υποστηρίζεται ότι ενθαρρύνθηκε, αν όχι µεθοδεύτηκε, από τις δανείστριες χώρες. ∆εν χρειαζόταν και ιδιαίτερη προσπάθεια, διότι φαίνεται ότι την εξωτερική πολιτική της Ελλάδας τη εποχή εκείνη µε ανοιχτό το κρητικό ζήτηµα, την ασκούσαν ιδιώτες υπερπατριώτες. Οι αφορµές ποτέ δεν έλειπαν και ο πόλεµος που προκλήθηκε βρήκε τα οθωµανικά στρατεύµατα σύντοµα να προελαύνουν προς τη Λαµία. Η ελληνική κυβέρνηση ζήτησε την παρέµβαση των Μεγάλων ∆υνάµεων των οποίων, θα πρέπει να σηµειώσουµε, η ανταπόκριση ήταν άµεση. Είχαµε παύση των εχθροπραξιών και η Ελλάδα εξήλθε από τον πόλεµο, σχεδόν, χωρίς εδαφικές απώλειες, αλλά µε τις δανειακές της υποχρεώσεις στο ακέραιο, που σ’ αυτές προστέθηκαν και οι όχι ευκαταφρόνητες και ταπεινωτικές αποζηµιώσεις προς την Οθωµανική Αυτοκρατορία. Τέλος, η Ελλάδα αποδέχτηκε ακόµα µία ταπείνωση που ήταν η παρουσία του ∆ιεθνούς Οικονοµικού Ελέγχου (∆ΟΕ) που απαρτιζόταν από εκπροσώπους της Βρετανίας, Γαλλίας Γερµανίας, Αυστρίας, Ρωσίας και Ιταλίας. Ο « έλεγχος» - ουσιαστικά πρόκειται για ευφηµισµού- αφορούσε όχι µόνο τη διαχείριση όλων των φορολογικών εσόδων του κράτους, αλλά επιπλέον καθόρισε τη χάραξη νοµισµατικής πολιτικής. Ο Ο∆Ε έµελλε να παραµείνει στην Ελλάδα τυπικά και µετά τον Β’ Παγκόσµιο Πόλεµο ( ουσιαστικά αντικαταστάθηκε από τη Νοµισµατική Επιτροπή 1946) αλλά η οριστική του κατάργηση έγινε µε νόµο µόλις το 1977! 5. Η πτώχευση του 1932 και ο Ελ. Βενιζέλος

Η άνθηση που ακολουθεί µετά το 1906 και διαρκή µέχρι το τέλος του Ά παγκοσµίου πολέµου ή τις αρχές της δεκαετίας του 1920 συµπαρασύρει και την ελληνική οικονοµία. Τα δηµοσιονοµικά της Ελλάδας µπαίνουν σε τάξη, η δραχµή ξαναγίνεται σκληρό νόµισµα και το 1910 η Ελλάδα επανεντάσσεται στη Λατινική Νοµισµατική Ένωση, η αντίστοιχη ΟΝΕ του 19 αιώνα και των αρχών του 20ου΄. Η Ελλάδα γίνεται ισχυρή οικονοµία και η βαλκανική πόλεµοι, έχει υποστηριχτεί, αποτελούν ένδειξη της σχετικής ευρωστίας που πέτυχε η ελληνική οικονοµία. Στη διάρκεια, µάλιστα, των Βαλκανικών Πολέµων επιτάχθηκε η οικονοµική ανάπτυξη, διότι η µεν στρατευθέντες αντικαταστάθηκαν πολύ εύκολα λόγο του πλεονάζοντος εργατικού δυναµικού, ενώ ταυτόχρονα η αύξηση της ζήτησης για στρατιωτικά αγαθά ( στολές , τρόφιµα κ.λπ.) συνέβαλε στην περαιτέρω οικονοµική ανάπτυξη. Ο Α’ παγκόσµιος Πόλεµος επηρέασε θετικά την οικονοµία, διότι η ελληνική κυβέρνηση, ακολουθώντας και αυτή το παράδειγµα των περισσότερων χωρών, υιοθέτησαν προστατευτικό δασµολόγιο ( από τον Φεβρουάριος του 1916) που ευνόησε τους εγχώριους παραγωγούς. Οι µαρτυρίες που υπάρχουν ( διότι λείπουν τα ακριβή στοιχεία ) κάνουν λόγο για διόγκωση των κερδών. Την ίδια στιγµή το εφοπλιστικό κεφάλαιο πέτυχε να επιβιώσει του ανταγωνισµού και

53

των πολεµικών απωλειών του Α’ Παγκοσµίου Πολέµου και να αποκοµίσει σηµαντικά κέρδη. Τέλος, διαπιστώνεται και σηµαντική αύξηση των µεταναστευτικών εµβασµάτων.

Η κατάσταση, όµως, αλλάζει άρδην τη δεκαετία του 1920 και επιδεινώνεται τη δεκαετία του 1930. Έτσι, την περίοδο µετά το 1929 παρατηρείται πτώση του γενικού δείκτη τιµών, ενώ τα χρόνια της κρίσης παρατηρείται και στην Ελλάδα το φαινόµενο του αντιπληθωρισµού, ιδίως τα έτη 1929-1932. Από το 1926 ξεκινά ένα πρόγραµµα οικονοµικής ανασυγκρότησης της χώρας που επιταχύνεται µε την έλευση του Βενιζέλου. Ιδρύεται η Τράπεζα της Ελλάδος και η δραχµή προσδένεται στη αγγλική λίρα, η οποία ήταν µετατρέψιµη κατευθείαν σε χρυσό από το 1926. Με άλλα λόγια, ενώ η δραχµή δεν ήταν µετατρέψιµη κατευθείαν σε χρυσό, ήταν όµως µετατρέψιµη σε αγγλικές λίρες και αυτές µε τη σειρά τους µπορούσαν ( θεωρητικά τουλάχιστον) να µετατρέπουν σε αντίστοιχη ποσότητα χρυσού. Σε µια κριτική αξιολόγηση της κατάστασης πριν από το 1929, αλλά και µετά, και µε βάση τα διαθέσιµα στοιχεία, διαπιστώνεται ότι η ελληνική οικονοµία βρισκόταν σε κρίση ήδη από τις αρχές του 1920 ειδικότερα, το πρόβληµά της ήταν ότι τα τακτικά έσοδα στον προϋπολογισµό µονίµως υπολείπονταν των δαπανών, ένα έλλειµµα που µόνο ο δανεισµός µπορούσε να καλύψει. Και ο εξωτερικός δανεισµός προϋπόθετε, µεταξύ άλλων νοµισµατική σταθερότητα και ισχυρή κυβέρνηση. Προϋποθέσεις που η Ελλάδα πέτυχε να τις διασφαλίσει ξεκινώντας από τη νοµισµατική µεταρρύθµιση του 1926 και δύο χρόνια αργότερα µε τον σχηµατισµό ισχυρής ( 223 βουλευτές λόγω του πλειοψηφικού εκλογικού συστήµατος) κυβέρνησης υπό τον Βενιζέλο. Η κυβέρνηση το 1928, ακολουθώντας πιστά τις συµβουλές των ιθυνόντων της ΚτΕ, ξεκίνησε µια σειρά σηµαντικών µεταρρυθµίσεων και εγκαινίασε ένα πρόγραµµα µεγάλων δηµόσιων έργων, που θα χρηµατοδοτούσε µε δάνεια από το εξωτερικό. Στα δηµόσια έργα συµπεριλαµβάνονται χτίσιµο σχολείων, επέκταση του οδικού δικτύου, εγκατάσταση τηλεφωνικού δικτύου, αποξήρανση λιµνών, υδροδότηση Αθηνών (κατασκευάστηκε η λίµνη του Μαραθώνα), είχαµε ακόµη και τον σχεδιασµό νέων πόλεων, για να δεχτούν πρόσφυγες, µεταξύ άλλων έργων.

Όλα έδιναν την αίσθηση ότι τα προβλήµατα ξεπεράστηκαν και ο Βενιζέλος, ένας εκ φύσεως αισιόδοξος πολιτικός, πέτυχε να µεταδώσει αυτήν την αισιοδοξία του σε έναν πληθυσµό που είτε έδειχνε εµπιστοσύνη ή παντελή άγνοια κινδύνων. Ειδικότερα, αν πούµε ότι η αγροτική µεταρρύθµιση είχε επιτευχθεί το 1923 και η διαρκής νοµισµατική αστάθεια αποτελούσε ανάµνηση, καθώς η κυβέρνηση Βενιζέλου το 1928, ακολουθώντας το παράδειγµα άλλων αναπτυγµένων χωρών και τις συµβουλές των ιθυνόντων της ΚτΕ, πέτυχε την ίδρυση κεντρικής τράπεζας, δηλαδή την ΤτΕ, αντίθετα µε τα συµφέροντα και άρα τη βούληση των εµπορικών τραπεζών. Η δηµιουργία της ΤτΕ ήταν όµως όρος εκ των ων ουκ άνευ για την παροχή δανείων προς την Ελλάδα, που τόσο απαραίτητα ήταν προκειµένου να εισάγει πρώτες ύλες, µηχανήµατα και κυρίως αγροτικά προϊόντα ( δεδοµένου ότι η εγχώρια αγροτική παραγωγή δεν επαρκούσε για τις διατροφικές ανάγκες του πληθυσµού), ενώ ταυτόχρονα η κυβέρνηση µε τα εξωτερικά δάνεια µπορούσε να χρηµατοδοτεί το φιλόδοξο πρόγραµµα δηµόσιων επενδύσεων που είχε εξαγγείλει. Ακόµη, ο Βενιζέλος, ακολουθώντας τα καθιερωµένα της εποχής του και τη λογική που έλεγε ότι ισχυρή δραχµή συνεπάγεται εµπιστοσύνη των πιστωτών προς την Ελλάδα, σύνδεσε τη δραχµή µε τον χρυσό µέσω της λίρας Αγγλίας. Ενέργειες αυτού του είδους σε ένα διεθνές κλίµα πιστωτικής χαλάρωσης επέτρεπαν στην κυβέρνηση Βενιζέλου να δανείζεται στις διεθνείς αγορές, προκειµένου να χρηµατοδοτεί το φιλόδοξο πρόγραµµα δηµόσιων επενδύσεων, η απόδοση των οποίων θα επέτρεπε τη µελλοντική αποπληρωµή του χρέους που συσσωρευόταν επικίνδυνα. Αν και το µέγεθος του χρέους παίζει σηµαντικό ρόλο στη δυνατότητα µιας χώρας να ανταποκρίνεται

54

στις διεθνείς της υποχρεώσεις, όµως, όταν ξεσπά ύφεση σε µακρά διάρκεια και οι εξαγωγές της χώρας βυθίζονται, συνεπάγεται ότι το διαθέσιµο συνάλλαγµα δεν επαρκεί για την αποπληρωµή των ετησίων τοκοχρεολυσίων. Εποµένως, θα πρέπει να συναφθούν νέα δάνεια, διαφορετικά η πτώχευση γίνεται αναπόφευκτη. Τα στοιχεία από τη βάση δεδοµένων των Rinehart and Rogoff (2011) αντιπαραθέσαµε µε αυτά του βιβλίου του Avower (2002), που αφορούν µόνο την περίοδο 1920-1936.Και στις δύο εκτιµήσεις υποθέτουµε το ίδιο ΑΕΠ της ελληνικής οικονοµίας µε βάσει των στοιχείων που πέτυχε να ανασυνθέσει ο Καστελάνος κ.α. (2007).Οι αποκλίσεις των δύο εκτιµήσεων είναι σηµαντικές µέχρι το 1928 και στη συνέχεια οι δύο δείκτες είναι παρόµοιοι. Εικάζουµε ότι τα στοιχεία δηµόσιου χρέους των Reinhart and Rogoff (2011), ως πιο πρόσφατα, θα πρέπει να είναι πιο αξιόπιστα.

Ο Βενιζέλος θεώρησε ότι η νοµισµατική σταθερότητα εξασφάλιζε τη γενικότερη σταθερότητα, γι’ αυτό, όταν κατέρρευσε το χρηµατιστήριο της Νέας Υόρκης τη «µαύρη Τρίτη» στις 29, στην Ελλάδα καταβλήθηκε κάθε προσπάθεια ώστε το Χρηµατιστήριο Αθηνών να παραµείνει ανοιχτό, παρά την πτωτική του πορεία. Ειδικότερα, παραχωρήθηκαν αρκετές πιστώσεις στους χρηµατιστές, ώστε να διευκολυνθούν στις συναλλαγές τους, ενώ η Εθνική Τράπεζα Ελλάδας (ΕΤΕ), υπό την παρότρυνση της κυβέρνησης, αγόραζε τίτλους σε µια απέλπιδα προσπάθεια συγκράτησης ( δηλαδή, χειραγώγησης) της πτωτικής πορείας του χρηµατιστηριακού δείκτη. Πράγµατι, ο δείκτης τιµών των µετοχών του χρηµατιστηρίου Αθηνών, από τις περίπου 83 µονάδες το Σεπτέµβριο του 1929, δύο χρόνια αργότερα, «κατρακύλησε» περίπου στις 45 µονάδες, δηλαδή η πτώση ήταν της τάξης του 46%. Έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσουµε ότι τα γεγονότα στην άλλη άκρη του ατλαντικού έφταναν στην Ελλάδα µε κάποια καθυστέρηση και προσλαµβάνονταν µε σχετική αδιαφορία. Έτσι, ενώ το χρηµατιστήριο «φλεγόταν» στην Νέα Υόρκη, όπως π.χ. τη λεγόµενη «µαύρη Πέµπτη» στης 24 Οκτωβρίου 1929, η αναταραχή πέρασε σχεδόν απαρατήρητη ή τουλάχιστον χωρίς άµεσες επιπτώσεις στην πολιτική της ελληνικής κυβέρνηση ως προς το Χρηµατιστήριο, το οποίο παρέµεινε ανοιχτό τις επόµενες «µαύρες» ηµέρες και µήνες των διεθνών χρηµατιστηρίων. Η ΜΕΓΑΛΗ ∆ΙΑΣΤΡΟΦΗ

Όσο περισσότερο η γερµανική επέλαση περικοπών εισοδηµάτων και δηµόσιων δαπανών επεκτείνεται στην Ευρωζώνη, τόσο περισσότερο οι οικονοµικοί ρυθµοί της φθίνουν, µέχρι του σηµείου να αποβαίνουν αρνητικοί. Σύµφωνα µε τις εκθέσεις του ∆ΝΤ, από 1,9% το 2010 και 1,6% το 2011, κινούνται στο -0,5% κατά το τρέχον έτος 2012. Ωστόσο, η Γερµανία δεν βελτιώνει τη θέση της από την κάµψη και την αρνητική εξέλιξη της ευρωπα’ ι’κής οικονοµίας, αλλά αντίθετα καταγράφει επίσης αύξουσα οικονοµική αποδυνάµωση: από 3,6% το 2010 και 3% το 2011, κινείται από 0,3% κατά το 2012. Κάποιοι συγχαίρουν την «αλτρουιστική χώρα», που επιβάλλει στους εταίρους της «εξυγιαντική» πολιτική, ακόµη και µε ίδιον κόστος! Ωστόσο, όταν ακόµη και το «τέλειο πρότυπο» πλήττεται µε δική του επιλογή, αυτό προκαλεί περισσότερο ανησυχία, φρίκη και οίκτο, παρά θαυµασµό. Εάν σήµερα η Ευρώπη ηγείται της παγκόσµιας πορείας προς όλο και βαθύτερο αδιέξοδο, ενώ κάτι τέτοιο δεν ήταν εκ προοιµίου υποχρεωτικό, αυτό είναι περισσότερο ανησυχητικό, παρά άξιο θαυµασµού και ξιπασµού για τους « πρόθυµους», που από παντού προσφέρονται. Κι ακόµη, εάν υπάρχει κάποια ελπίδα για την Ευρώπη και τον κόσµο να αποφύγουν την περαιτέρω επιδείνωση, αυτό δεν βασίζεται τόσο στην κατανοητικότητα των Γερµανών ιθυνόντων, όσο

55

κυρίως στο µέγεθος της καταστροφής που προκαλούν οι επιλογές τους. Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ηγεσία διατυµπανίζει επιδεικτικά και διδακτικά το ακραίο νεοφιλελεύθερο θεώρηµα ότι για τη διαχείριση της τρέχουσας κρίσης οι «διασώσεις» χρεοκοπηµένων οικονοµιών δεν ενδείκνυνται, διότι µε αυτό τον τρόπο αυτές παραµένουν εύφλεκτες και εύθραυστες. Χρειάζεται αντιθέτως να διευκολυνθεί η κρίση να προχωρήσει, να σαρώσει κάθε τι το «παρασιτικό» και «θνησιγενές», ώστε τελικά οι νοσηρές οικονοµίες να εξυγιανθούν, προκειµένου να γίνουν ανταγωνιστικές. Ωστόσο, δεν υπήρξε ποτέ στην Ιστορία «εξυγιαντική» πολιτική που συρρίκνωσε τα εισοδήµατα, απέρριπτε τους εργαζοµένους στην ανεργία, αποδοµούσε τις κοινωνίες. ΑΝΤΙΘΕΤΑ, όποια εξυγιαντική πολιτική εµφανίσθηκε στην οικονοµική ιστορία συνδέθηκε µε αύξηση εισοδηµάτων, µε πρόσθετη απασχόληση, µε εµβάθυνση της κοινωνικοποίησης των εργαζοµένων και των κοινωνικών τάξεων. ∆εν έφερε ποτέ η κρίση τις διαρθρωτικές αλλαγές, αλλά το ακριβώς αντίθετο συνέβη: οι διαρθρωτικές αλλαγές προηγήθηκαν και αυτές επέσπευσαν την κρίση. Το νέο δεν προέκυψε ποτέ έπειτα από την εξάντληση του παλιού, αλλά αντίθετα συνυπήρξε µε αυτό, και µάλιστα η αυξηµένη αποτελεσµατικότητα του νέου συνέβαλε στη διάβρωση και εξάντληση του παλιού. ∆εν οδήγησε η κρίση του 1930 στις διαρθρωτικές αλλαγές, µε την εργασιακή αλυσίδα, τη µαζική παραγωγή και κατανάλωση, αλλά ακριβώς το αντίθετο συνέβη: οι νέες εργασιακές σχέσεις είχαν ήδη εµφανισθεί από τη δεκαετία του 1920, µε τον πρωτοπόρο Χένρι Φορντ (1863-1947) και τον «φορντισµό», και αυτό διέβρωσε τις εργασιακές σχέσεις, που µέχρι τότε παρέµεναν παραδοσιακές. Η αλλαγή του οικονοµικού υποδείγµατος δεν προήλθε από εξωτικές και εξωπραγµατικές δυνάµεις, αλλά από την εσωτερική δυναµική των πραγµατικών κοινωνιών.

Σήµερα, όµως, ενώ η κρίση βαθαίνει και τα συστήµατα ευρωπαϊκών εργασιακών σχέσεων αποσταθεροποιούνται, αυτό δεν προκαλείται από τη βάση της οικονοµίας, αλλά κατευθύνεται εκ των άνω και χωρίς να διαφαίνεται στον ορίζοντα νέο σύστηµα εργασιακών σχέσεων. Έλλειψη οποιασδήποτε ορατότητας, µοναδική αναφορά αποµένει η επιστροφή στον 19ο αιώνα, στην κατάργηση κάθε συστήµατος εργασιακών σχέσεων. Με πρόσχηµα την αποκατάσταση της ανταγωνιστικότητας, νεαρός πρόεδρος της γερµανικής Bundesbank, Γενς Βάιντµαν, αντιµετωπίζει την Ευρώπη ως την αφρικανική Ρουάντα, στην οποία έχει θητεύσει κατά το παρελθόν. Σύµφωνα µε πρόσφατες δηλώσεις του στην εφηµερίδα του Ρήνου, το ελληνικό χρέος δεν πρέπει να «κουρευτεί», ώστε να γίνει βιώσιµο και διαχειρίσιµο, διότι πρόβληµα δεν είναι το χρέος, αλλά το έλλειµµα ανταγωνιστικότητας της οικονοµίας. Ο ίδιος ασκεί κριτική στην Ευρώπη και στη χώρα του, διότι συνεχίζουν να στηρίζουν την Ελλάδα, παρ’ όλο που αυτό δεν ωφελεί, καθότι όσο αυτή η χώρα στηρίζεται από την Ευρώπη, τόσο µικρότερες είναι οι τοµές και περικοπές που πραγµατοποιεί για την ανταγωνιστικότητα της. Πρέπει να µειωθεί η ευρωπαϊκή στήριξη στην Ελλάδα, ώστε η χώρα να εξαναγκασθεί να προβεί σε ακόµη πιο δραστικές περικοπές. Απορρίπτει κατηγορηµατικά την αγορά των ελληνικών οµολόγων από την ΕΚΤ, όπως επίσης και το «κούρεµα» των οµολόγων που η ΕΚΤ ήδη κατέχει, διότι αυτό θα αποτελούσε απευθείας χρηµατοδότηση του ελληνικού κράτους, πράγµα που ρητά απαγορεύεται. Η χώρα µας οφείλει να αποπληρώσει στο ακέραιο τα οµόλογα που η ΕΚΤ αγόρασε σε τιµή ευκαιρίας και χωρίς η ΕΚΤ να της παράσχει πρόσθετη πίστωση για αυτό. Κατηγορεί τον πρόεδρο της ΕΚΤ Ντράγκι ότι εµπλέκεται όλο και περισσότερο στα πεδία της δηµοσιονοµικής πολιτικής των κρατών- µελών, ωστόσο ο ίδιος θεωρεί ότι η σταθερότητα της Ευρωζώνης θα εξασφαλισθεί µόνο όταν αλλάζουν οι κανόνες του παιχνιδιού και θεσπισθεί επιτέλους µεγαλύτερος έλεγχος από το κέντρο στα οικονοµικά και δηµοσιονοµικά των κρατών- µελών. Με πρόσχηµα την εξυγίανση και την

56

ανταγωνιστικότητα, οι Γερµανοί ιθύνοντες δεν αντιµετωπίζουν την κρίση, αλλά τίθενται στην υπηρεσία της, τη νοµιµοποιούν, της ανοίγουν διάπλατο δρόµο, τη διευκολύνουν, την επεκτείνουν, τη διογκώνουν. ∆ικαιώνουν τις χρηµατιστικές φούσκες, τη θανατηφόρα κερδοσκοπία των χρηµαταγορών, την επέκταση των τραπεζικών εισοδηµάτων εις βάρος των παραγωγικών. Όταν η συνταγή δεν αντιστοιχεί στην οικονοµική πραγµατικότητα, τότε ενοχοποιούν την πραγµατικότητα, όχι τη συνταγή.

Η διαχείριση που σήµερα ονοµάζεται «ρεαλισµός» στο πρόσφατο παρελθόν ονοµαζόταν «ιδεολογία», «δογµατισµός», «οικονοµική θεολογία»: ο Άγγελος Εξολοθρευτής µε τη ροµφαία, αυτό-ανακηρυγµένος αξιολογητής ζώντων και νεκρών. Αφού η αναντίστοιχη συνταγή επισώρευσε αστοχίες και συµφορές µεγάλης εκτάσεως κατά το παρελθόν, που πλήρωσαν ακριβά ακόµη και οι εµπνευστές της, γιατί άραγε να αναµένεται κάτι διαφορετικό από τη σηµερινή «αποιδεολογικοποιηµένη» µορφή της; Αφού στην Ιστορία κάθε έξοδος από κρίση προήλθε από εγγενείς οικονοµικές και κοινωνικές δυνάµεις, πόσο σοβαρή και τεκµηριωµένη µπορεί να είναι σήµερα η προσδοκία ότι η απεµπλοκή από το αδιέξοδο διέρχεται αναγκαστικά από την κατεδάφιση κάθε υπαρκτής πραγµατικότητας και την αναµονή σωτηρίας από τον κόσµο των εξωπραγµατικών συνταγών; Η ΕΠΙ∆ΡΑΣΗ ΤΟΥ ∆ΙΕΘΝΟΥΣ ∆ΑΝΕΙΣΜΟΥ ΣΕ ∆ΑΝΕΙΖΟΜΕΝΟΥΣ

Κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα και το πρώτο µισό του 20ου, οι διεθνείς ροές κεφαλαίων έπαιξαν πολύ σηµαντικό ρόλο στη διαδικασία ανάπτυξης των δανειζόµενων χωρών. Τα ξένα κεφάλαια ήταν άµεσα διαθέσιµα για να εκκινήσουν τη διαδικασία ανάπτυξής των οικονοµιών αυτών. Οι χρηµατοδοτήσεις χρησιµοποιήθηκαν τόσο στους εξειδικευµένους τοµείς και στις δραστηριότητες όπου είχε συγκριτικό πλεονέκτηµα η κάθε χώρα, όπως π.χ. πρώτες ύλες, αγροτικά και εξωτικά προϊόντα, καύσιµα και πολύτιµα µέταλλα, όσο και στις νέες βιοµηχανίες που ιδρύθηκαν στις αναπτυσσόµενες χώρες σε µια προσπάθεια και φυσική τάσης της επέκτασης της εκβιοµηχάνισης και του νέου τρόπου παραγωγής στις νέες χώρες και αποικίες. Σε κάποιες από τις χώρες αυτές, τα ξένα κεφάλαια αποτέλεσαν το σηµαντικότερο κοµµάτι, από άποψη ποσοτική, της συνολικής επένδυσης στο εσωτερικό τους. Για παράδειγµα, εκτιµάται ότι στον Καναδά κατά τις δεκαετίες του 1860 και του1880 η συµµετοχή των ξένων κεφαλαίων στη συνολική επένδυση στο εσωτερικό της χώρας έφτασε το 70%. Ακόµα όµως και στις χώρες όπου τα ξένα κεφάλαια αποτελούσαν τη µειοψηφία της συνολικής πάγιας επένδυσης, αυτά έπαιξαν και πάλι καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη των δανειζόµενων χωρών, κυρίως λόγο της αµεσότητας και ευκολίας της πρόσβασης σε χρηµατοδότηση όταν ακριβώς ήταν αυτή απαραίτητη. Επίσης, το µεγαλύτερο ποσοστό των ξένων χρηµατοδοτήσεων εστιάστηκε στα µεγάλα έργα υποδοµής (σιδηρόδροµοι, έργα κοινής ωφέλειας κ.λπ.) και ακόµη πολλές φορές ο δανεισµός συνοδεύτηκε από την ταυτόχρονη παροχή συµβούλων και εξειδικευµένων τεχνοκρατών, πέρα από τη χρηµατοδότηση έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στον σχεδιασµό και στην επιτυχία των επενδυτικών έργων που χρηµατοδοτήθηκαν, όπως και στη γενικότερη διάχυση τεχνογνωσίας από τις βιοµηχανικά ανεπτυγµένες χώρες (δανειστές) προς τις αναπτυσσόµενες (δανειζόµενους). Παρά τις παραπάνω γενικά θετικές επιδράσεις του διεθνούς δανεισµού στις χώρες υποδοχής των ξένων κεφαλαίων, τα αποτελέσµατα δεν ήταν συµµετρικά σε όλες τις χώρες. Κατά τον 19ο και των 20ο αιώνα, χώρες όπως ΗΠΑ, ο Καναδάς και η Αυστραλία αξιοποίησαν πολύ παραγωγικά και εσωτερικοποίησαν τον διεθνή δανεισµό τόσο µε την υλοποίηση µακρόπνοων και βασικών

57

προγραµµάτων υποδοµών όσο και µε την επιτυχηµένη διάχυση της τεχνολογίας και της τεχνογνωσίας, που – όπως είδαµε- συνόδευε πολύ συχνά την εισροή ξένων κεφαλαίων. Έτσι, ο δανεισµός αυτός αποτέλεσε την βάση για την αυτόνοµη και αειφόρο ανάπτυξη των χωρών αυτών, η οποία και κατέστησε αυτά τα έθνη από λήπτες ξένου δανεισµού σε καθαρούς δανειστές µέσα στον 20ό αιώνα και σε παγκόσµιους ηγέτες στο εµπόριο, την τεχνολογία και τις επιστήµες. Η εικόνα είναι πολύ διαφορετική, όµως, για τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και της Λατινικής Αµερικής. Εκεί η µεγάλη εισροή κεφαλαίων δεν είχε τις αποδώσεις και τα πολλαπλασιαστικά αποτελέσµατα που είχε αντίστοιχος δανεισµός σε άλλες χώρες. Οι λόγοι αυτής της ασυµµετρίας εστιάζονται κυρίως σε θεσµικά προβλήµατα, την έντονη διαφθορά, εξαιτίας της οποίας οι διαθέσιµοι πόροι δεν κατευθύνονταν στις πλέον παραγωγικές δραστηριότητες, την πολιτική αστάθεια και τις πολεµικές συγκρούσεις, που µείωναν σηµαντικά τις αποδόσεις των επενδύσεων.

Τα προβλήµατα αυτά αναδεικνύονται κυρίως µέσα τη µελέτη του ισοζυγίου πληρωµών των δανειζόµενων χωρών. Έτσι, οι χώρες που γνώρισαν τα πλέον θετικά αποτελέσµατα από τον διεθνή δανεισµό εµφανίζουν βελτιωµένα µεγέθη στο εµπορικό ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Αυτό δείχνει την άριστη χρήση των κεφαλαίων που αντλήθηκαν από το εξωτερικό και χρησιµοποιήθηκαν µε αποτελεσµατικό τρόπο στη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας και παραγωγικότητάς τους. Στις χώρες αυτές έγινε αντιληπτό ότι η διεθνοποίηση των χρηµατοπιστωτικών αγορών και των αγορών κεφαλαίου ήταν συνυφασµένη µε τη διεθνοποίηση των εµπορικών συναλλαγών. Από την ίδια αυξανόµενη ευκολία εξασφάλισης δανείων από τους διεθνείς δανειστές χαρακτηρίζονταν και οι διεθνείς εµπορικές σχέσεις. Αυτό ανέδειξε έναν παγκόσµιο ανταγωνισµό, όπου οι αποτελεσµατικές και παραγωγικές χώρες κυριάρχησαν και κέρδισαν τη σηµαντική βελτίωση του ισοζυγίου πληρωµών τους, καθιστώντας τες ηγέτιδες στην παγκόσµια αγορά µέχρι και σήµερα. Αντίθετα, η κατασπατάληση των πόρων που σηµειώθηκε στις περισσότερες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και της Λατινικής Αµερικής δεν προήγαγε την αύξηση της παραγωγικότητας, και αυτό καθρεφτίστηκε άµεσα στο ισοζύγιο πληρωµών, που παρουσίασε σηµαντικά ελλείµµατα. Η συγκεκριµένη πορεία των χωρών αυτών συνεχίστηκε µέχρι και σήµερα. Είναι χαρακτηριστικό ότι, για παράδειγµα, χώρες όπως η Αργεντινή είχαν πολλά ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά όµοια µε χώρες όπως ο Καναδάς. Ενώ η πληθυσµιακή συγκέντρωση και η διαθεσιµότητα παραγωγικών πόρων, µεταλλευµάτων, καλλιεργήσιµων εκτάσεων, ήταν παρόµοιες, εντούτοις η κακή διαχείριση των ξένων αλλά και εθνικών κεφαλαίων έθεσε τις οικονοµίες αυτές σε πολύ χαµηλότερες τροχιές ανάπτυξης, µε εµφανή αποτελέσµατα στη σηµερινή ευηµερία των πολιτών τους. Η κακή χρήση των δανειακών κεφαλαίων οδήγησε και σε περισσότερες χρεοκοπίες και στάσεις πληρωµών σε περιόδους υφέσεων στις χώρες της Λατινικής Αµερικής από ό, τι στις αγγλόφωνες χώρες- δανειζόµενους. Παρά το ότι τα ξένα κεφάλαια αντιπροσώπευαν µεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών τους, οι τελευταίες εµφάνισαν λιγότερες δυσκολίες αποπληρωµής των υποχρεώσεών τους. Γενικά, όσο τα κέρδη από το επενδεδυµένο κεφάλαιο επαναπατρίζονταν σε µεγάλο βαθµό στις δανείζουσες χώρες, τα µακροοικονοµικά αποτελέσµατα του διεθνούς δανεισµού και της διασυνοριακής κίνησης κεφαλαίων ήταν µικρά και περιορίζονταν στους µισθούς προς τους ντόπιους εργαζοµένους.

58

ΕΠΙ∆ΡΑΣΗ ΣΤΟΥΣ ∆ΑΝΕΙΣΤΕΣ

Για τις χώρες- δανειστές, η εξαγωγή εγχωρίου κεφαλαίου προς το εξωτερικό είχε µία άµεσα αρνητική συνέπεια, που φυσικά ήταν η µείωση των διαθέσιµων κεφαλαίων για επένδυση και παραγωγή στο εσωτερικό. Υπήρχε έτσι ανταγωνισµός ανάµεσα στην εσωτερική και την ξένη αγορά για την αξιοποίηση του πλεονάζοντος κεφαλαίου των οικονοµικών µονάδων. Όπως έχουµε δει, οι αποδόσεις των επενδύσεων στις νέες χώρες – δανειζόµενους ήταν πολύ υψηλές, ιδιαίτερα κατά τις πρώτες δεκαετίες της ανάπτυξης και εκβιοµηχάνισής τους. Οι οικονοµίες κλίµακας στις νέες και παρθένες αγορές, η διαθεσιµότητα των πόρων και η αφθονία της εργασίας αύξαναν την παραγωγικότητα του κεφαλαίου, προσφέροντας υψηλές αποδόσεις στους δανειστές. Οι σχετικά πιο ώριµες αγορές στο εσωτερικό των χωρών – δανειστών δεν µπορούσαν να έχουν τις ίδιες αποδόσεις και έτσι ο ανταγωνισµός στα δανειακά κεφάλαια τα έστρεφε προς το εξωτερικό. Οι θετικές συνέπειες του διεθνούς δανεισµού στις χώρες- δανειστές εµφανίζονταν περισσότερο σε µεσοπρόθεσµο ή µακροπρόθεσµο ορίζοντα. Αυτές αποτελούνταν από την επανεισροή των κεφαλαίων, προσαυξηµένων µε το υψηλό επιτόκιο και αποδόσεις των επενδύσεων στις δανειζόµενες χώρες, την αύξηση των εξαγωγών προς τις χώρες αυτές µε την ανάπτυξη των οικονοµιών τους και την εισαγωγή φθηνών πρώτων υλών και προϊόντων από τις δανειζόµενες χώρες. Παρ’ όλα αυτά, µε την ανεργία και τη φτώχεια σε υψηλά επίπεδα στην Ευρώπη, αλλά και στην Αµερική, οι διεθνείς επενδύσεις κεφαλαίου προς τις αναπτυσσόµενες χώρες τις καθιστούσαν τελικά ανταγωνιστικές προς τις χώρες- δανειστές. Το ζήτηµα των συνεπειών του διεθνούς δανεισµού στη διανοµή του εισοδήµατος στις χώρες- δανειστές ήταν πολύ σηµαντικό. Οι εργάτες στις βιοµηχανικές χώρες της Ευρώπης και της Αµερικής βελτίωναν το βιοτικό επίπεδο µέσω των φθηνότερων τροφίµων που απολάµβαναν, αλλά και από τις θετικές επιπτώσεις στο σύνολο της οικονοµίας από τις επενδύσεις στο εξωτερικό που αύξαναν την απασχόληση και στο εξωτερικό. Συνολικά, όµως, θεωρείται ότι η κατανοµή του εισοδήµατος χειροτέρευε στις χώρες- δανειστές µε τη διεθνή χρηµατοδότηση. Το µελλοντικό εισόδηµα, η απασχόληση και η παραγωγικότητα τίθονταν σε κίνδυνο σε µητροπόλεις του διεθνούς κεφαλαίου. Για παράδειγµα, η Μεγάλη Βρετανία επένδυσε περί το 80% του συνολικού σχηµατισµού κεφαλαίου της στο εξωτερικό κατά την περίοδο 1893- 1913. ∆ανειστές εκατ.$ ∆ανειζόµενοι εκατ. $ Ιαπωνία 3.087.703 ΗΠΑ 2.470.989 Κίνα 1.790.651 Ισπανία 1.233.388 Γερµανία 1.386.254 Αυστραλία 794.884 Ελβετία 786.331 Βραζιλία 700.786 Χονγκ Κονγκ 693.805 Ιταλία 508.374 Σιγκαπούρη 528.836 Μεξικό 362.731 Βέλγιο 395.909 Μ. Βρετανία 312.424 Νορβηγία 340.021 Πολωνία 300.480 Ολλανδία 223.853 Ελλάδα 294.430 Λουξεµβούργο 51.340 Τουρκία 275.687

59

ΑΦΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ

Πολύ πιο σύνθετο είναι, ωστόσο, το θέµα των τραπεζών. Οι όροι της ανακεφαλαιοποίησης και των αυξήσεων κεφαλαίου και, πολύ περισσότερο, η διαφαινόµενη « πολιτική» επιτήρησή τους από τη Φρανκφούρτη δηµιουργούν µια διπλή « απειλή αφελληνισµού» τους. Πρώτον, µε τη διοικητική εποπτεία από την ΕΚΤ και το ESFS, που σε έναν βαθµό αποσταθεροποιεί και παραδοσιακές « πελατειακές» χρηµατοδοτικές σχέσεις µε εγχώριους επιχειρηµατικούς οµίλους, απολήπτες εξ ορισµού γκρίζων, επισφαλών δανείων. ∆εύτερον, µε την καθαυτή µετοχική «άλωση» από µεγάλες ευρωπαϊκές, κυρίως γερµανικές, τράπεζες κατά τη διαδικασία αυξήσεων κεφαλαίων, αλλά και αργότερα, στον ορίζοντα της πενταετίας που έχουν οι µέτοχοι να ανακτήσουν τα κρατικά µερίδια. ΑΥΣΤΗΡΗ ΕΠΙΤΡΟΠΕΙΑ

Τόσο στελέχη των τραπεζών όσο και επιχειρηµατίες πελάτες τους αντιµετωπίζουν µε δέος το ενδεχόµενο ενός χρηµατοδοτικού αποκλεισµού. Εξ ου και η διπλής ανάγνωσης προειδοποίηση – πρόσκληση που απευθύνει µέσω «Επενδυτή» ο διοικητής της ΤτΕ, Γ. Προβόπουλος, στην επιχειρηµατική ελίτ της χώρας για στήριξη των τραπεζών. Η πρόσκληση στήριξης των τραπεζών, αν θέλουν να συνεχίζουν να χρηµατοδοτούνται από αυτές, είναι µία έκκληση στον…….. πατριωτισµό της επιχειρηµατικής ελίτ, αλλά µπορεί να διαβαστεί και ως ο επίλογος στο κεφάλαιο της προνοµιακής της µεταχείρισης…. Άλλωστε, µια απτή απόδειξη αυτού του επιλόγου δίνει η πρόβλεψη του νέου µνηµονίου για την τοποθέτηση επιτρόπου – ο οποίος θα αναφέρεται στους δανειστές (Ε.Ε., ΕΚΤ, ∆ΝΤ)- σε κάθε χρηµατοπιστωτικό ίδρυµα, µε βέτο ακόµα και για τις αµοιβές των τραπεζικών στελεχών. Απέναντι σε αυτές τις ενδείξεις επενδυτικής κινητικότητας από ξένους και εγχώριους παράγοντες, η κυβέρνηση είναι αναγκασµένη να κρατήσει µια εξαιρετικά λεπτή ισορροπία. Με καθαρά οικονοµικούς- λογιστικούς όρους, οι επιλογές φαίνονται απλές. Υπάρχει, ωστόσο, και ο πολύ πιο αστάθµητος γεωπολιτικός παράγοντας. Αµερικάνοι, Ρώσοι, Κινέζοι, Άραβες ακόµη και Ισραηλινοί, φαίνεται να συγκλίνουν, για απολύτως ιδιοτελείς λόγους, στην πίεση προς την ευρωπαϊκή ηγεσία για µια « καθαρή λύση» στο ελληνικό πρόβληµα, που θα διευκολύνει και τα επενδυτικά τους σχέδια. Υπάρχουν, ωστόσο, πολλά άλλα πεδία, στα οποία τα συµφέροντα και τα ενδιαφέροντά τους βρίσκονται σε τροχιά σύγκρουσης, όπως για παράδειγµα οι εξελίξεις στη Γάζα ή στη Συρία. Και εκεί η κυβέρνηση καλείται σε ασκήσεις διπλωµατικής ακροβασίας...... ΞΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΑ

Τα κεφάλαια που θα στηρίξουν τον ιδιωτικό χαρακτήρα των τραπεζών εκτιµάται ότι θα προέλθουν από πολλές και διάφορες περιοχές του πλανήτη, όπως π.χ. το Κατάρ, που έχει υποσχεθεί να στηρίξει την Alpha Bank, η τη Γαλλία, που θα συµµετάσχει σ’ ένα µικρό µέρος της ανακεφαλαιοποίησης της Τράπεζας Πειραιώς. ∆εν αποκλείεται, ωστόσο, το < κενό> που δηµιουργεί η απροθυµία στρατηγικών ή/και ιδιωτικών επενδυτών να αναλάβουν επενδυτικό κίνδυνο στην Ελλάδα να καλυφθεί από επενδυτές µε βραχυπρόθεσµο επενδυτικό ορίζοντα, hedge funds ή επενδυτές από τις χώρες της Κεντρικής ή Ανατολικής Ευρώπης ή ακόµα και της ευρύτερης περιοχής της Ευρασίας, που έχουν εµπειρία από υψηλού επενδυτικού κινδύνου

60

περιβάλλοντα. Ο ρόλος που θα διαδραµατίσει τους επόµενους µήνες η Τράπεζα της Ελλάδος θα είναι καθοριστικός. Μέσα στους επόµενους τέσσερις µήνες θα είναι πολύ πιο προσοδοφόρος επένδυση η δηµιουργία νέων τραπεζών, απ’ ότι η χρηµατοδότηση των κεφαλαιακών αναγκών των υφισταµένων τραπεζών. Η αδειοδότηση νέων τραπεζικών σχηµάτων στην Ελλάδα θα περάσει από το µικροσκόπιο της Τράπεζας της Ελλάδος. Οι µετοχικές ανακατατάξεις στο ελληνικό τραπεζικό σύστηµα θα προκαλέσουν τεκτονικό σεισµό στην επιχειρηµατική και ίσως πολιτική σκηνή. Οι περισσότερες µεγάλες, µεσαίες και µικρότερες ελληνικές επιχειρήσεις έχουν σχέση άµεσης εξάρτησης από τις τράπεζες. Όπως ακριβώς συνέβη και στην Τουρκία, αλλά και στην Ιταλία, οι µετοχικές ανατροπές στο τραπεζικό σύστηµα προκάλεσαν και νέες πολιτικές ισορροπίες, µε αλλαγή του βαθµού επιρροής των πολιτικών κοµµάτων στη διαµόρφωση των οικονοµικών συνθηκών.

61

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο Μέτρηση της ανεργίας Το µέγεθος της ανεργίας µπορεί να µετρηθεί ως απόλυτο µέγεθος, για παράδειγµα, χιλιάδες άνεργοι. Η σηµασία όµως του αριθµού αυτού εξαρτάται από το µέγεθος του εργατικού δυναµικού. Γι' αυτό η ανεργία µετράται ως ποσοστό επί τοις εκατό (%) του εργατικού δυναµικού, για παράδειγµα,8%.Το ποσοστό της ανεργίας µπορεί να διαφέρει από περίοδο σε περίοδο, καθώς µεταβάλλεται το απόλυτο µέγεθος της ανεργίας ή του εργατικού δυναµικού ή και των δύο. Ποσοστό ανεργίας = ( αριθµός ανέργων/ εργατικό δυναµικό )x 100 Είδη ανεργίας Υπάρχουν τέσσερα είδη ή κατηγορίες ανεργίας : η εποχιακή ανεργία, η ανεργία τριβής , η διαρθρωτική ανεργία και η ανεργία λόγω ανεπαρκούς ζήτησης( ή κεϋνσιανή ανεργία). Εποχιακή ανεργία: Πολλές επιχειρήσεις, όπως, για παράδειγµα, οι αγροτικές και οι τουριστικές, παρουσιάζουν συστηµατικές µεταβολές στην παραγωγής συνοδεύονται από αντίστοιχες µεταβολές της απασχόλησης εργατικού δυναµικού και, συνεπώς από µεταβολές της ανεργίας. Αυτή η ανεργία ονοµάζεται εποχιακή. Χαρακτηριστικό της εποχιακής ανεργίας είναι ότι επαναλαµβάνεται κάθε χρόνο και είναι προσωρινή και µικρής σχετικά διάρκειας. Ανεργία τριβής: Ανεργία τριβής είναι εκείνη η οποία οφείλεται στην αδυναµία της αγοράς εργασίας να απορροφήσει άµεσα ανέργους, παρότι υπάρχουν κενές θέσεις εργασίας, για τις οποίες οι άνεργοι έχουν τα απαραίτητα προσόντα και εντοπίζουν αµέσως τις επιχειρήσεις µε τις κενές θέσεις και στην αδυναµία των επιχειρήσεων να εντοπίσουν τους άνεργους εργάτες. Επίσης µπορεί να οφείλεται στη γεωγραφική απόσταση µεταξύ της περιοχής όπου υπάρχει ανεργία και αυτής όπου υπάρχουν κενές θέσεις εργασίας. Γενικότερα οφείλεται στην έλλειψη ενός αποτελεσµατικού συστήµατος πληροφοριών για ύπαρξη ανέργων και επιχειρήσεων µε κενές θέσεις εργασίας. ∆ιαρθρωτική ανεργία: Όταν σε µια οικονοµία υπάρχουν άνεργοι και κενές θέσεις εργασίας, αλλά οι άνεργοι δεν µπορούν να απασχοληθούν στις υπάρχουσες κενές θέσεις ,επειδή υπάρχει αναντιστοιχία ανάµεσα στα προσόντα και την ειδίκευση των ανέργων και σ' αυτά που απαιτούνται για την κάλυψη των κενών θέσεων, η ανεργία αυτή ονοµάζεται διαρθρωτική. Για παράδειγµα , είναι δυνατόν σε µια οικονοµία να υπάρχει ανεργία µηχανικών και έλλειψη λογιστών. Η διαρθρωτική ανεργία οφείλεται σε τεχνολογικές µεταβολές, οι οποίες δηµιουργούν νέα επαγγέλµατα και αχρηστεύουν άλλα, και σε αλλαγές στη διάρθρωση της ζήτηση, οι οποίες αυξάνουν τη ζήτηση ορισµένων προϊόντων και ταυτόχρονα µειώνουν τη ζήτηση άλλων. Όπως είναι φανερό, η διαρθρωτική ανεργία δηµιουργείται από τη δυσαναλογία προσφοράς και ζήτησης των διάφορων ειδικεύσεων. Η µείωσή της απαιτεί επανεκπαίδευση των ανέργων, ώστε να αποκτήσουν τις ειδικεύσεις στις

62

οποίες υπάρχει έλλειψη. ∆ιαφορετικά, η διαρθρωτική ανεργία µπορεί να είναι µεγάλης διάρκειας. Ανεργία Ανεπαρκούς Ζήτησης: Η ανεργία λόγω ανεπαρκούς ζήτησης, ονοµαζόµενη και κεϋνσιανή ανεργία, είναι εκείνη που προέρχεται από την πτώση της οικονοµικής δραστηριότητας στις φάσεις της καθόδου και της ύφεσης του οικονοµικού κύκλου. Πρόκειται, δηλαδή, για αδυναµία της συνολικής ζήτησης της οικονοµίας να απορροφήσει τη συνολική προσφορά εργατικού δυναµικού. Η ανεργία αυτή έχει κυκλικό χαρακτήρα, δηλαδή επαναλαµβάνεται, και η διάρκεια της εξαρτάται από τη διάρκεια του οικονοµικού κύκλου. Συνέπειες της ανεργίας

Η ανεργία έχει τρεις βασικές οικονοµικές συνέπειες. Πρώτον: Αποτελεί παραγωγικών δυνάµεων, δηλαδή της εργασίας των ανέργων οποία θα µπορούσε να χρησιµοποιηθεί στην παραγωγική διαδικασία. ∆εύτερον :Σηµαίνει απώλεια εισοδήµατος για τον άνεργο και της και την οικογένεια του .Τρίτον : Επιβαρύνει τον κρατικό προϋπολογισµό ,λόγω της παροχής των επιδοµάτων ανεργίας προς τους ανέργους. Φυσικά οι συνέπειες της ανεργίας είναι ευρύτερες, γιατί η κατάσταση της ανεργίας µπορεί να είναι εξαιρετικά επώδυνη για τον άνεργο και την οικογένεια του αφού, έκτος από την έλλειψη εισοδήµατος ,µειώνει την κοινωνική τους θέση , δηµιουργεί προβλήµατα αυτοσεβασµού, οικογενειακών τριβών, κ.τ.λ. Με άλλα λόγια, πέρα από τις οικονοµικές συνέπειες, η ανεργία δηµιουργεί σοβαρά κοινωνικά προβλήµατα. Καταπολέµηση της ανεργίας

Η καταπολέµηση, δηλαδή η εξαφάνιση ή η µείωση, της ανεργίας είναι εξαιρετικά δύσκολη. Αυτό φαίνεται και από την εµπειρική παρατήρηση. Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες τα τελευταία δέκα χρόνια το ποσοστό ανεργίας υπερβαίνει το 10%.Στην Ελλάδα, σύµφωνα µε τα επίσηµα στοιχεία , το ποσοστό ανεργίας τα τελευταία πέντε χρόνια είναι γύρω στο 10%.

Τα µέτρα που παίρνουν οι διάφορες κυβερνήσεις για την καταπολέµηση της ανεργίας είναι δύο γενικών κατηγοριών, δηλαδή µέτρα αύξησης της συνολικής ζήτησης και µέτρα επαγγελµατικής κατάρτισης και επανεκπαίδευσης του εργατικού δυναµικού. Τα µέτρα αύξησης της συνολικής ζήτησης είναι δηµοσιονοµικά και νοµισµατικά. Τα δηµοσιονοµικά µέτρα περιλαµβάνουν κυρίως αύξηση των κρατικών δαπανών για δηµόσια έργα και προώθηση µεγάλων επενδυτικών έργων. Σκοπός αυτών των µέτρων είναι η άµεση αύξηση της απασχόλησης και των εισοδηµάτων. Τα νοµισµατικά µέτρα αποβλέπουν στη µείωση του επιτοκίου, µε σκοπό την εισοδηµάτων. Τα δηµοσιονοµικά και νοµισµατικά µέτρα αποβλέπουν στην αύξηση της συνολικής ζήτησης και, συνεπώς, στη µείωση της ανεργίας που οφείλεται σε ανεπάρκεια της ζήτησης, δηλ. της κεϋνσιανής ανεργίας .

Τα µέτρα επαγγελµατικής κατάρτισης και επανεκπαίδευσης έχουν σκοπό να διευκολύνουν τους ανέργους στην απόκτηση επαγγελµατικών γνώσεων και ειδικεύσεων ,οι οποίες είναι απαραίτητες ή χρήσιµες, προκείµενου να απασχοληθούν στις υπάρχουσες κενές θέσεις εργασίας. Είναι φανερό ότι τα µέτρα αυτά έχουν στόχο τη µείωση της διαθρωτικής ανεργίας.

63

Ακάλυπτες Επιταγές και Απλήρωτες Συναλλαγµατικές = Τοξικά Απόβλητα της Οικονοµίας

Στα 300 εκατ. ευρώ έχει διαµορφωθεί η αξία των ακάλυπτων επιταγών στο χρονικό διάστηµα Ιανουάριος – Φεβρουάριος 2012.

Η πορεία για το 2012 έχει ως εξής:

64

Γεγονός είναι ότι η εικόνα των ακάλυπτων επιταγών και των απλήρωτων συναλλαγµατικών δείχνει σε κάποιο βαθµό την έλλειψη ρευστότητας που αντιµετωπίζει η αγορά ως αποτέλεσµα της οικονοµικής κρίσης.

65

Πόσα δισ. € Θα πρέπει να δανειστούµε για τα επόµενα χρόνια; Ακαθάριστες ανάγκες δανεισµού (σε δισ. €)

Από πού θα πάρουµε τα λεφτά

Χρηµατοδότηση*

Μέχρι το 2013 το 6% - 6,5% του ΑΕΠ θα κατευθύνεται για να πληρώνουµε τους τόκους των δανείων.

*Υπάρχει µικρή διαφορά της τάξης του €1,5-2 δισ. το χρόνο ανάµεσα στην ανάγκη δανεισµού και στη χρηµατοδότη-

ση καθώς το µνηµόνιο προβλέπει ορισµένα πρόσθετα έσοδα από αποκρατικοποιήσεις κλπ

Πηγή: Έκθεση ∆ΝΤ Σεπτ. 2010

66

Η ανεργία, το τέταρτο τρίµηνο του 2011, σύµφωνα µε τα στατιστικά στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛ.ΣΤΑΤ), διαµορφώθηκε στο 20,7%, έναντι 14,2% του αντίστοιχου τριµήνου του 2010.

Χαρακτηριστικό των στατιστικών στοιχείων της ΕΛ.ΣΤΑΤ είναι και η περιφερειακή διαµόρφωση του ποσοστού της ανεργίας, όπως φαίνεται και στον ακόλουθο Πίνακα:

Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ

Παρατηρείται:

67

Αύξηση του ποσοστού της ανεργίας καταγράφηκε το ∆ο τρίµηνο του 2011,

σύµφωνα µε τα στοιχεία της ΕΛ.ΣΤΑΤ και διαµορφώθηκε στο

20,7%.

Το ποσοστό ανεργίας των γυναικών φθάνει στο

24,5%,

και είναι σηµαντικά υψηλότερο από των ανδρών που ανέρχεται στο

17,8%.

Ηλικιακά το υψηλότερο ποσοστό ανεργίας

καταγράφεται στους

νέους ηλικίας από 15 έως 29 ετών και είναι:

39,5%.

στο 1.025.877 έφθασαν οι άνεργοι στη χώρα µας κατά το

τέταρτο τρίµηνο του 2011.

Το ποσοστό ανεργίας των

µακροχρόνιων ανέργων

(αυτοί που αναζητούν εργασία από 12 µήνες και άνω)

διαµορφώνεται στο

54,6%

του συνόλου των ανέργων.

68

Σύµφωνα µε τα στοιχεία της ΕΛ.ΣΤΑΤ, ο τιµάριθµος (Γενικός ∆είκτης Τιµών Καταναλωτή) παρουσίασε αύξηση της τάξης του 2,1% το Φεβρουάριο του 2012 σε σύγκριση µε τον αντίστοιχο δείκτη του Φεβρουαρίου του 2011.

Εξακολουθούν να σηµειώνονται σηµαντικές αυξήσεις σε βασικά είδη και υπηρεσίες ευρείας κατανάλωσης.

Το γεγονός αυτό απεικονίζεται και στον πιο κάτω Πίνακα όπου παρουσιάζονται οι κυριότερες µεταβολές τιµών από τη σύγκριση των δεικτών των τιµών του καταναλωτή.

Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ

69

Σηµειώνουµε επίσης, ότι ο γενικός δείκτης τιµών καταναλωτή του Φεβρουαρίου 2012 σε σύγκριση µε τον αντίστοιχο δείκτη του Ιανουαρίου 2012

µειώθηκε κατά 1,5%.

Παρά την µεγάλη οικονοµική ύφεση ο τιµάριθµος βρίσκεται σε υψηλά επίπεδα κυρίως λόγω των αυξήσεων στα καύσιµα, αλλά και στις υπηρεσίες µεταφορών. Επίσης, σύµφωνα µε τα στατιστικά στοιχεία της ΕΛ.ΣΤΑΤ, από τις 36 βασικές κατηγορίες προϊόντων και υπηρεσιών, στις 20 σηµειώθηκαν αυξήσεις των τιµών τους.

Ποσοστό 20% των πολιτών ζει κάτω από το όριο της φτώχειας – έχοντας εισόδηµα µικρότερο του 60% του µέσου εθνικού εισοδήµατος- και τονίζεται ότι το ποσοστό αυτό είναι από τα υψηλότερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση των 27 χωρών.

∆ηλαδή, αυτό σηµαίνει ότι ένας στους πέντε πολίτες της χώρας µας βρίσκεται κάτω από το όριο της φτώχειας. Σηµειώνεται, ότι από το 20% εκείνων που ζουν στα όρια της φτώχειας, το 33% έχει ηλικία άνω των 65 ετών.

Γίνεται αντιληπτό, ότι το 20% του πληθυσµού στερείται στοιχειωδών ανέσεων, αλλά υπάρχουν επίσης πολλές περιπτώσεις πολιτών που δεν µπορούν να αντιµετωπίσουν τις βασικές τους ανάγκες.

Σύµφωνα µε την πρόσφατη έρευνα για το εισόδηµα και τις συνθήκες διαβίωσης των νοικοκυριών της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδος, που πραγµατοποιήθηκε για τα εισοδήµατα του 2006 (προτού ξεσπάσει η οικονοµική κρίση) και χωρίς να διακινδυνεύουµε θεωρούµε ότι η τάση δεν άλλαξε για το 2010:

838.910 νοικοκυριά, µε 2.190.933 µέλη, βρίσκονται κάτω από το όριο της φτώχιας (οικογενειακό εισόδηµα 12.852 ευρώ ετησίως)

Πηγή : ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΑΣ - ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ (ΤΜΗΜΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ)

70

Οι ανισότητες στα εισοδήµατα είναι µεγάλες. Ο δείκτης που εξετάζει το µερίδιο του εισοδήµατος του πλουσιότερου 20% του πληθυσµού, προς το εισόδηµα του φτωχότερου 20% του πληθυσµού, έχει τιµή ίση µε 5. ∆ηλαδή, αυτό σηµαίνει ότι το µερίδιο του εισοδήµατος του πλουσιότερου 20% του πληθυσµού, είναι πέντε φορές υψηλότερο από το εισόδηµα του φτωχότερου 20% του πληθυσµού. Στην έρευνά µας αυτή συµπεριλαµβάνουµε δύο ερωτήσεις που συνδέονται µε τη φτώχεια.

71

Με βάση τις δύο αυτές ερωτήσεις εκτιµήθηκε ο δείκτης προσδοκώµενης µεταβολής της φτώχειας.

Η τιµή του δείκτη απεικονίζει την έντονη απαισιοδοξία των ερωτηθέντων, σχετικά µε τη µεταβολή της φτώχειας στη χώρα µας. Ο δείκτης σηµείωσε µικρή αύξηση έναντι του προηγούµενου τριµήνου.

Πηγή : ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΑΣ - ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ (ΤΜΗΜΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ)

Σηµείωση: η τιµή του δείκτη κινείται από 0 έως 100. Τιµή του δείκτη µεγαλύτερη του 50, υποδηλώνει θετική στάση.

72

Η απασχόληση και η ανεργία 3.1. Οι µεταβολές των βασικών µεγεθών της αγοράς εργασίας

Το 2010, σύµφωνα µε τα στοιχεία της Ameco, οι άνεργοι ανέρχονταν σε 628.000 άτοµα (µέσο ετήσιο επίπεδο). Κατά το 2011 ο αριθµός των ανέργων έχει αυξηθεί σε 877.000 χιλιάδες. Η αύξηση της διετίας 2010-1011, έναντι του 2009 ανήλθε σε 86,2%. Για το 2012, η αισιόδοξη πρόβλεψη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, είναι 952.000 άνεργοι (µέσο ετήσιο επίπεδο). Το 2010, το εργατικό δυναµικό ανερχόταν σε 5,05 εκατοµµύρια άτοµα, που αντιστοιχούσαν στο 67,2% του πληθυσµού εργάσιµης ηλικίας (15-64 ετών). Κατά το 2011, το εργατικό δυναµικό µειώθηκε µόνον κατά 1% την ίδια στιγµή που η απασχόληση µειωνόταν κατά -6,7%. Ενώ δηλαδή οι ευκαιρίες απασχόλησης µειώθηκαν θεαµατικά, η προσφορά εργασίας παρέµεινε σχεδόν αµετάβλητη. Η εξέλιξη αυτή υποδηλώνει ότι τα νοικοκυριά των εργαζοµένων προσπαθούν να αντιµετωπίσουν την µείωση του εισοδήµατός τους (που οφείλεται στην επιπλέον ανεργία και στη µείωση του µέσου πραγµατικού µισθού) παραµένοντας στην αγορά εργασίας και αναζητώντας επιπλέον απασχόληση.

Ο αριθµός των εργαζοµένων, το 2008 και το 2009, ανερχόταν σε 4,8 εκατοµµύρια άτοµα ενώ το 2011 ήταν µόλις 4,4 εκατοµµύρια. Μετά από την συνεχή πτώση οκτώ ετών (2001-2008), το ποσοστό ανεργίας αυξήθηκε δραµατικά κατά το 2009-2011 στο 17,7% σε µέσο επίπεδο (µε βάση τον ορισµό της Eurostat, ∆ιάγραµµα 70). Σύµφωνα µε τις προβλέψεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, το ποσοστό ανεργίας πρόκειται να αυξηθεί περαιτέρω κατά το 2012 στο 19,7% (σε µέσο ετήσιο επίπεδο). Οι εκτιµήσεις του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-Α∆Ε∆Υ, βασισµένες στην ανάλυση του Μέρους 2 της ετήσιας έκθεσης, είναι κατά πολύ πιο απαισιόδοξες (23%-24%).

Ο λόγος ανέργων / απασχολουµένων ανέρχεται σήµερα σε 22%. Με άλλα λόγια, σε κάθε πέντε εργαζόµενους αντιστοιχεί περίπου ένας άνεργος. Σε κάθε δέκα άτοµα εργάσιµης ηλικίας 15 έως 64 ετών, αντιστοιχεί επίσης ένας περίπου άνεργος.

73

Η επιδείνωση της ανεργίας κατά το 2009-2011 έναντι του 2008 προήλθε καταρχήν από την µείωση της απασχόλησης κατά 8,7% (∆ιάγραµµα 71), δηλαδή κατά 421.000 άτοµα. Αξίζει να σηµειωθεί ότι οι µεταβολές του αριθµού των απασχολουµένων στην Ελλάδα ακολουθούσαν ανοδική τάση από το 1992 µέχρι και το 2008, µε αποτέλεσµα για το σύνολο της περιόδου να ανέρχονται σωρευτικά σε 24%. Έτσι, ενώ ο αριθµός των απασχολουµένων κατά το 1991 ανερχόταν σε 3,6 εκατοµµύρια άτοµα, το 2008 είχε φθάσει σε 4,8 εκατοµµύρια. Η ελληνική οικονοµία δηµιούργησε, εποµένως, περίπου ένα εκατοµµύριο θέσεων εργασίας µέσα στα 17 χρόνια που ακολούθησαν την πτώση της απασχόλησης το 1991 (κατά 2,3%), εξαιτίας της τότε ασκηθείσας περιοριστικής πολιτικής. Το 40% της προόδου που είχε επιτευχθεί σε αυτά τα 17 έτη χάθηκε στη διάρκεια της τελευταίας τριετίας.

Σύµφωνα µε τις περυσινές προβλέψεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η πτώση της απασχόλησης κατά το 2009-2011, αναµενόταν να ανακοπεί κατά το 2012. Η πρόβλεψη αυτή διαψεύστηκε και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προβλέπει τώρα ότι η απασχόληση θα µειωθεί µέχρι το τέλος του 2012 κατά 4,8%. Έτσι, στην πενταετία 2009-2012,εάν επαληθευθούν αυτή τη φορά οι προβλέψεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το 2012, θα έχουν χαθεί σωρευτικά περίπου 650.000 θέσεις εργασίας και ο αριθµός των απασχολουµένων θα έχει υποχωρήσει κατά δεκατέσσερα έτη (θα έχει, δηλαδή, επανέλθει στο επίπεδο του 1998). Οι προβλέψεις αυτές της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, κατά τις εκτιµήσεις του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-Α∆Ε∆Υ, είναι υπεραισιόδοξες καθώς τα µέτρα που λαµβάνονται (εφαρµογή Μνηµονίου 2) έχουν έντονα υφεσιακά αποτελέσµατα. Η αύξηση της ανεργίας κατά το 2009-2011 δεν προέρχεται µόνον από την µείωση της απασχόλησης αλλά και από την αύξηση κατά περίπου 1% του εργατικού δυναµικού αύξηση που αντιστοιχεί κατά προσέγγιση σε 50.000 άτοµα. Όπως διαπιστώνεται στο ∆ιάγραµµα 72, η δραµατική µείωση της απασχόλησης δεν συνοδεύτηκε από ανάλογη µείωση του εργατικού δυναµικού.

Αυτό αποτελεί ισχυρή ένδειξη ότι τα νοικοκυριά προσπαθούν, εν µέσω κρίσης και ανακοπής του δανεισµού, να αντιµετωπίσουν, πρώτον, την µείωση του εισοδήµατός τους (που ανάγεται στην µείωση της αγοραστικής δύναµης του µισθού και στην αύξηση της ανεργίας), και δεύτερον, την γενικευµένη πλέον ανασφάλεια µεταξύ των µισθωτών, προσφέροντας περισσότερη εργασία, είτε µε την παρουσία περισσοτέρων ατόµων στην αγορά εργασίας, είτε µε την αύξηση των ωρών εργασίας.

Η δραµατική µείωση της απασχόλησης κατά το 2009-2012 οφείλεται στο γεγονός ότι η µείωση της παραγωγής ήταν ραγδαία. Το γεγονός αυτό, δηλαδή ότι το µεγαλύτερο µέρος της µείωσης του ΑΕΠ πραγµατοποιήθηκε µε παράλληλη µείωση της απασχόλησης, αποτυπώνεται στο ∆ιάγραµµα 74. Η µείωση του ΑΕΠ κατά το υπόλοιπο µέρος πραγµατοποιήθηκε µε µείωση της παραγωγικότητας της εργασίας, δηλαδή της µεταβολής του προϊόντος και της απασχόλησης που ισούται µε την µεταβολή της παραγωγικότητας της εργασίας)

74

Μια σηµαντική διαίρεση των εργαζοµένων είναι µεταξύ µισθωτών και αυτοαπασχολουµένων. Η αυτοαπασχόληση, µία ευρύτατα διαδεδοµένη µορφή απασχόλησης στην Ελλάδα, ως ποσοστό της συνολικής απασχόλησης ακολουθεί µακροχρόνια πτωτική τάση. Αυτό όµως δεν συµβαίνει επειδή µειώνεται ο αριθµός των αυτοαπασχολουµένων, αλλά επειδή επεκτείνεται η µισθωτή εργασία. Ο αριθµός όσων εργάζονται µε αυτοαπασχόληση κυµαίνεται, από το 1973 έως σήµερα, µεταξύ 1,60 και 1,75 εκατοµµυρίων ατόµων. Αυτή η µακροχρόνια σταθερότητα του αριθµού των αυτοαπασχολουµένων προκύπτει από την επικάλυψη περιόδων ενίσχυσης και αποδυνάµωσης της αυτοαπασχόλησης ως µορφή εργασίας.

Έτσι συνέβη και στη διάρκεια της τελευταίας εικοσαετίας. Πιο συγκεκριµένα, στη δεκαετία του 1990 υπήρξε µείωση του αριθµού των αυτοαπασχολουµένων, πλην όµως, υπήρξαν αυξήσεις στη δεκαετία του 2000, οι οποίες αντιστάθµισαν, στο µεγαλύτερο µέρος τους, τις µειώσεις που είχαν προηγηθεί.

Η µακροχρόνια σταθερότητα του αριθµού αυτοαπασχολουµένων σχετίζεται µε το γεγονός ότι ενώ υποχωρούν τα παλαιά επαγγέλµατα των αυτοαπασχολουµένων, αναδύονται νέα επαγγέλµατα που αντιστοιχούν στις διαρθρωτικές αλλαγές του παραγωγικού συστήµατος και στις νέες τεχνολογίες. Ο ρυθµός ανάδυσης αυτών των νέων επαγγελµάτων σχετίζεται µε τον ρυθµό οικονοµικής µεγέθυνσης και των επενδύσεων που αποτελούν αναγκαία (πλην όµως όχι ικανή) συνθήκη για την εγκατάσταση των νέων µορφών παραγωγής, οργάνωσης της εργασίας και µορφών απασχόλησης.

Αυτό θα µπορούσε να θεωρηθεί ως µια ερµηνεία του γεγονότος ότι στη διάρκεια της δεκαετίας του 2000 αυξήθηκε ο αριθµός των εργαζοµένων µε αυτοαπασχόληση. Εντούτοις, στην διάρκεια της ίδιας δεκαετίας εµφανίστηκε και το φαινόµενο της µεγέθυνσης της αυτοαπασχόλησης που υποκρύπτει µισθωτή απασχόληση. Ενδέχεται ολόκληρη η αύξηση του αριθµού των αυτοαπασχολουµένων, στην διάρκεια της δεκαετίας του 2000, να οφείλεται στην ψευδώνυµη αυτοαπασχόληση της επέκτασης της µισθωτής εργασίας υπό την µορφή των εργαζοµένων µε δελτίο παροχής υπηρεσιών ενώ επί της ουσίας εργάζονται ως µισθωτοί (ωράριο και λοιπές τυπικές υποχρεώσεις των µισθωτών).

Όπως παρατηρείται στο ∆ιάγραµµα 76, οι µεταβολές του αριθµού των µισθωτών (µετά από εξοµάλυνση για να απαλειφθούν οι βραχυχρόνιες διακυµάνσεις) ακολουθούν τις αντίστοιχες µεταβολές του ΑΕΠ. Οι µεταβολές του αριθµού των αυτοαπασχολουµένων, αντίθετα, φαίνεται ότι επηρεάζονται περισσότερο από το ισοζύγιο εµφάνισης νέων / εξαφάνισης παλαιών επαγγελµάτων, αλλά και από θεσµικές ρυθµίσεις ή παράνοµες πρακτικές όπως αυτή που ήδη αναφέραµε. 3.2. Απασχόληση και Ανεργία 2008-2012

Μετά το τρίτο έτος ύφεσης η ελληνική οικονοµία βρίσκεται πλέον σε διαδικασία πλήρους αποεπένδυσης και απαξίωσης µεγάλων τµηµάτων του παραγωγικού και του ανθρώπινου δυναµικού.

Η συνεχής µείωση της απασχόλησης από το 2009 και µετά µε ρυθµούς που αυξάνονταν από τρίµηνο σε τρίµηνο και από έτος σε έτος και οι εκρηκτικοί ρυθµοί αύξησης των ανέργων εκτόξευσαν το µέγεθος της στατιστικής ανεργίας το τελευταίο τρίµηνο του 2011 σε ποσοστό στο 1/5 του εργατικού δυναµικού (20,7%), ενώ κατά το πρώτο τρίµηνο του 2012 οι

75

άνεργοι ανήλθαν σε 1.120.100 άνδρες και γυναίκες και σε ποσοστό πολύ πάνω από το 1/5 του εργατικού δυναµικού (22,6%).

Η σοβαρή αυτή απώλεια της δυναµικότητας των παραγωγικών δυνάµεων της χώρας σε συνδυασµό µε την σηµαντική επιδείνωση του βιοτικού επιπέδου των πολιτών και την εφαρµογή αυστηρών µέτρων λιτότητας κινδυνεύει να µετατρέψει την ελληνική οικονοµία από πραγµατική σε εικονική.

Για τρίτο συνεχόµενο έτος το ισοζύγιο στην αναπλήρωση µεταξύ θέσεων εργασίας που δηµιουργήθηκαν και των θέσεων εργασίας που χάθηκαν συνεχίζει να είναι αρνητικό µε το 2011 να αποτυπώνεται ο χαµηλότερος δείκτης των τελευταίων ετών, ο οποίος φαίνεται να συνεχίζεται και κατά το 2012, Πίνακας 13. Το πολύ χαµηλό ποσοστό αναπλήρωσης πρέπει να συνδυαστεί και µε το κλείσιµο πολλών µικροµεσαίων επιχειρήσεων το τελευταίο έτος.

Πίνακας 13: Οι ροές από και προς την απασχόληση, ποσοστό αναπλήρωσης

ΠΡΟΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ (Εισροές)

Έτος/τρίµηνο Α Β Γ ∆ 2008 186.694 177.995 179.470 172.640 2009 170.479 170.856 174.358 159.487 2010 150.978 165.800 165.241 151.354 2011 131.968 123.585 128.133 119.218 2012 114.156

ΑΠΟ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ (Εκροές)

Έτος/τρίµηνο Α Β Γ ∆ 2008 139.186 142.310 146.578 155.098 2009 181.769 185.268 198.860 205.675 2010 209.705 228.477 248.033 269.527 2011 296.802 284.761 300.887 316.995 2012 316.858

ΠΟΣΟΣΤΟ ΑΝΑΠΛΗΡΩΣΗΣ (ΕΙΣΡΟΕΣ/ΕΚΡΟΕΣ)

Έτος/τρίµηνο Α Β Γ ∆ 2008 1,34 1,25 1,22 1,11 2009 0,94 0,92 0,88 0,78 2010 0,72 0,73 0,67 0,56 2011 0,44 0,43 0,43 0,38 2012 0,36

Πηγή: Γ.Γ. ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕ∆ 2008 – 20 2.

Η συρρίκνωση της απασχόλησης στην διάρκεια των τριών τελευταίων ετών είχε ως αποτέλεσµα κατά το τελευταίο τρίµηνο του 2011 και το πρώτο του 2012 να καταγράφεται πλέον µικρότερη των 4.000.000 εργαζοµένων, ενώ οι µεγαλύτερες και σηµαντικότερες µεταβολές συντελέστηκαν κατά το τελευταίο χρόνο και συνεχίζονται κατά το πρώτο τρίµηνο του 2012, Πίνακας 14.

Σε µεγάλο βαθµό οι απώλειες αυτές οφείλονται στη µείωση της ανδρικής απασχόλησης σε σχέση µε τις µεταβολές που επήλθαν στην γυναικεία απασχόληση, αλλά και στην ηλικιακή οµάδα άνω των 30 ετών.

Επιπλέον, την κρίση υφίστανται οι απασχολούµενοι µε πλήρη απασχόληση, και παρά την αύξηση του ποσοστού των µερικώς απασχολουµένων, κατά τα τελευταία τρία έτη οι µερικώς απασχολούµενοι µειώνονται σε όλη σχεδόν την διάρκεια του 2011 και κατά το πρώτο τρίµηνο του 2012.

Σηµαντικό µερίδιο στη δραµατική µείωση της απασχόλησης έχει η µισθωτή εργασία καθώς η συµµετοχή της στην συνολική απασχόληση µειώθηκε κατά µία ποσοστιαία µονάδα ενώ υφίσταται το κύριο βάρος της κρίσης καθώς αναλογούν πάνω από επτά µισθωτοί στην µεταβολή δέκα απασχολούµενων.

Κατασκευές και Μεταποίηση είναι οι κυρίως κλάδοι των οποίων η απασχόληση µειώνεται σηµαντικά σε όλη την διάρκεια της κρίσης, ενώ και η απασχόλησή στον κλάδο του Εµπορίου µειώνεται µετά το τρίτο τρίµηνο του 2009. Χαρακτηριστικό της έντασης της µείωσης των εν λόγω κλάδων είναι ότι η συµµετοχή τους στην συνολική απασχόληση στη διάρκεια της κρίσης µειώθηκε κατά 4 ποσοστιαίες µονάδες (από 38,6% µέσο όρο το 2008 σε 34,7% αντίστοιχα το 2011 και στο 33,6% κατά το πρώτο τρίµηνο του 2012).

Πίνακας 14: Η απασχόληση πλήρη, µερική και µισθωτή, µεταβολές 2008 – 2012

και τα δύο φύλα Α Β Γ ∆ 2008 4.511,6 4.582,5 4.589,8 4.553,6 2009 4.485,8 4.531,9 4.540,1 4.476,8 2010 4.425,6 4.427,0 4.402,9 4.299,0 2011 4.194,4 4.156,3 4.079,3 3.932,8 2012 3.837,9 2008 – 2011/2012 -673,7 -426,2 -510,5 -620,8 Πλήρης απασχόληση Α Β Γ ∆ 2008 4.250,4 4.332,5 4.340,0 4.293,1 2009 4.210,1 4.259,5 4.276,0 4.200,1 2010 4.142,4 4.144,9 4.122,9 4.018,0 2011 3.909,3 3.888,8 3.803,2 3.653,1 2012 3.561,2 2008 – 2011/2012 -689,2 -443,7 -536,8 -640,0 Μερική απασχόληση Α Β Γ ∆ 2008 261,2 250,1 249,7 260,5 2009 275,7 272,4 264,1 276,7 2010 283,2 282,1 280,1 281,0 2011 285,2 267,5 276,1 279,7

2012 276,7 2008 – 2011/2012 15,5 17,4 26,4 19,2 Μισθωτή απασχόληση Α Β Γ ∆ 2008 2.902,9 2.974,8 2.969,9 2.931,4 2009 2.869,5 2.922,1 2.929,3 2871,4 2010 2.812,1 2.853,9 2.829,7 2.747,2 2011 2.660,1 2.645,9 2.611,3 2.479,5 2012 2.425,4 2008 – 2011/2012 477,5 -328,9 -358,6 -451,9

Πηγή: Γ.Γ. ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕ∆ 2008 – 20 2.

Τις συνέπειες της οικονοµικής κρίσης δεν τις υφίσταται µόνο η µισθωτή εργασία αλλά και όλο το υπόλοιπο τµήµα του εργατικού δυναµικού της χώρας καθώς το τίµηµα της ύφεσης είναι µεγάλο και σε αυτό. Τόσο η κατηγορία των εργοδοτών, όσο και συµβοηθούντων µελών δέχονται µεγάλες και συνεχείς µειώσεις σε όλη την διάρκεια της κρίσης ενώ η κατηγορία των αυτοαπασχολούµενων αντιστεκόταν µέχρι το τελευταίο έτος.

Όσον αφορά την κατηγορία των εργοδοτών εκτός από τους κύριους κλάδους στους οποίους µειώθηκε και η µισθωτή εργασία µειώθηκε σηµαντικά στους κλάδους των ∆ραστηριοτήτων παροχής καταλύµατος και εστίασης, στις Επαγγελµατικές, επιστηµονικές και τεχνικές δραστηριότητες και στις Μεταφορές και αποθήκευση.

Στην κατηγορία των αυτοαπασχολούµενων η απασχόληση µειώθηκε κυρίως στους κλάδους της Γεωργίας και του Εµπορίου, ενώ τέλος στα συµβοηθούντα µέλη η απασχόληση µειώθηκε σε όλους τους παραπάνω κλάδους µε εξαίρεση τον κλάδο των Μεταφορών και αποθήκευση.

Η πρόβλεψη του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-Α∆Ε∆Υ για αύξηση της στατιστικής ανεργίας στα επίπεδα του 17% - 18% στο τέλος του 2011 επιβεβαιώθηκε (17,7%). Οι εξελίξεις αυτές στην ανεργία σε συνδυασµό µε την πρόβλεψη για αύξηση της ανεργίας κατά το 2012 στα επίπεδα του 23% - 24% διαµορφώνουν συνθήκες κοινωνικού κραχ µε ότι αρνητικό αυτό συνεπάγεται για τους εργαζόµενους, τους νέους, τους ανέργους και την διάβρωση της κοινωνικής συνοχής στην χώρα µας.

Οι ρυθµοί αύξησης των ανέργων από το 24% του δευτέρου τριµήνου του 2009 σε πάνω από το 40% τα τελευταία τρία τρίµηνα είναι εκρηκτικοί. Είναι χαρακτηριστικό ότι πάνω από το ήµισυ (52,8%) των νέων µέχρι 24 ετών και το 42% των νέων µέχρι 29 ετών είναι πλέον άνεργο. Το ποσοστό ανεργίας και των δύο αυτό ηλικιακών οµάδων στην διάρκεια της οικονοµικής κρίσης διπλασιάζεται. Επίσης, το ποσοστό ανεργίας των 25 ετών & άνω ή των 30 ετών & άνω τριπλασιάζεται (20,5% και 18,3% το 2012 έναντι 7,1% και 5,9% του 2008).

Πίνακας 15: Άνεργοι και ποσοστό ανεργίας, 2008 - 2012

και τα δύο φύλα

Άνεργοι Ποσοστό Ανεργίας Ποσοστιαίες Μεταβολές

Έτος/τρίµηνα

Α

Β

Γ

∆

Α

Β

Γ

∆

2008 406,5 357,1 355,1 392,7 8,3 7,2 7,2 7,9 2009 462,3 442,6 465,1 514,4 9,3 8,9 9,3 10,3

2010 586,8 594,0 621,9 712,1 11,7 11,8 12,4 14,2

2011 792,6 810,8 878,3 1.025,9 15,9 16,3 17,7 20,7

2012 1.120,1 22,6

2008 - 2009 55,8 85,5 110,0 121,7 13,7% 23,9% 31,0% 31,0%

2009 - 2010 124,5 151,4 156,8 197,7 26,9% 34,2% 33,7% 38,4%

2010 - 2011 205,8 216,8 256,4 313,8 35,1% 36,5% 41,2% 44,1%

2011 - 2012 327,5 41,3%

2008 – 2011/2012 713,6 453,7 523,2 633,2 175,5% 127,0% 147,3% 161,2%

Πηγή: Γ.Γ. ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕ∆ 2008 – 2012.

Το ποσοστό ανεργίας των γυναικών διπλασιάζεται φθάνοντας το 26,5% το πρώτο τρίµηνο του 2012, ενώ το ποσοστό ανεργίας των ανδρών υπερτριπλασιάστηκε φθάνοντας το 19,7% το ίδιο τρίµηνο. Πάνω από το 55% των κατ’ έτος τριµηνιαίων µεταβολών στους ανέργους οφείλεται στην αύξηση των ανέργων ανδρών.

Οι µακροχρόνιοι άνεργοι αποτελούν πάνω από το ήµισυ των ανέργων σχεδόν σε όλη την διάρκεια του 2011, ενώ την µικρότερη συµµετοχή την είχαν κατά το 2009. Ο ρυθµός µεταβολής των µακροχρόνια ανέργων γίνεται έντονος από το τέταρτο τρίµηνο του 2009, ενώ η ποσοστιαία µεταβολή τους φθάνει το 65% στο τέλος του 2011 και στο 74% το πρώτο τρίµηνο του 2012.

Οι «Νέοι» άνεργοι αναλογούν κατά µέσο στο 24% των ανέργων κατά τα δύο τελευταία έτη από 33% το 2008. Ο ρυθµός µεταβολής των «Νέων» ανέργων γίνεται έντονος από το τέταρτο τρίµηνο του 2010, ενώ η ποσοστιαία µεταβολή τους φθάνει το 47% στο τέλος του 2011 και το πρώτο τρίµηνο του 2012.

Οι άνεργοι που έχουν εργαστεί στο παρελθόν από 65% των ανέργων που αναλογούσαν κατά µέσο όρο το 2008, αναλογούν πλέον στο 76% τα δύο τελευταία έτη. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι άνεργοι στην εν λόγω κατηγορία από το δεύτερο τρίµηνο του 2010 και µετά ξεπερνούσαν το συνολικό αριθµό των ανέργων του αντίστοιχου τριµήνου του προηγούµενου έτους.

3.3. Η ανεργία και η απασχόληση στις περιφέρειες της χώρας

Η σηµαντική συρρίκνωση της απασχόλησης σε ποσοστό 14,9% και η αύξηση των ανέργων κατά 175,5% σε σχέση µε το 2008, έχει ως αποτέλεσµα κατά το πρώτο τρίµηνο του 2012 οι απασχολούµενοι να είναι λιγότεροι κατά 674.000 άτοµα και οι άνεργοι περισσότεροι κατά 713.600 άτοµα από τα αντίστοιχα µεγέθη του 2008.

Η αύξηση του ποσοστού ανεργίας στο 22,6% το πρώτο τρίµηνο του 2012 από το 15,9% του προηγούµενου έτους και από το 8,3% του 2008 αποτυπώνουν το εφιαλτικό τοπίο που επικρατεί πλέον στην αγορά εργασίας.

Οι µεταβολές αυτές αποτυπώνονται και στην κατάσταση που επικρατεί στις περιφέρειες της χώρας όπου η ανεργία πλήττει το 28,5% του εργατικού δυναµικού στην ∆υτική Μακεδονία και το 1/4 του εργατικού δυναµικού περίπου στην Στερεά Ελλάδα και την Κεντρική Μακεδονία. Ακολουθούν µε το 23% περίπου του εργατικού τους δυναµικού να είναι πλέον άνεργο οι περιφέρειες Κρήτη, ∆υτική Ελλάδα, Αττική και Ανατολική Μακεδονία και Θράκη.

Στις επτά αυτές περιφέρειες συγκεντρώνεται το 78,0% της συνολικής απασχόλησης της χώρας και το 83,0% του συνόλου των ανέργων.

Με µικρότερο ποσοστό από το µέσο της χώρας αλλά γύρω στο 1/5 του εργατικού δυναµικού είναι ακόµη τέσσερις περιφέρειες, Ήπειρος, Θεσσαλία, Βόρειο Αιγαίο και Κρήτη, ενώ οι υπόλοιπες δύο περιφέρειες, Ιόνια Νησιά και Νότιο Αιγαίο, έχουν ακόµη µικρότερο ποσοστό ανεργίας καθώς µείωσαν το ποσοστό ανεργίας τους σε σχέση µε το προηγούµενο έτος κατά 4,4 και 10,4 ποσοστιαίες µονάδες αντίστοιχα.

Τα Ιόνια Νησιά και το Νότιο Αιγαίο είναι οι µόνες περιφέρεις όπου υπάρχει αύξηση της απασχόλησης και µείωση των ανέργων, σε αντίθεση µε τις υπόλοιπες περιφέ- ρειες. Ειδικότερα, στο Νότιο Αιγαίο σε σχέση µε το 2008 η απασχόληση αυξάνεται οριακά ενώ οι άνεργοι µειώνονται κατά 12,0%. Στα Ιόνια Νησιά σε σχέση µε το 2008 η απασχόληση αυξάνεται κατά 1.560 άτοµα και ποσοστό 1,8% ενώ αυξήθηκαν και οι άνεργοι κατά 5.250 ανέργους και ποσοστό 46,6%.

Σε σχέση µε το 2008 οι άνεργοι ποσοστιαία αυξάνονται σηµαντικά περισσότερο από την µέση αύξηση της χώρας σε Βόρειο Αιγαίο, Αττική και Κρήτη. Σε Στερεά Ελλάδα, Πελοπόννησο και Ανατολική Μακεδονία και Θράκη οι ποσοστιαίες µεταβολές στην απασχόληση είναι µεγαλύτερες από την µέση της χώρας, ενώ στην Κεντρική Μακεδονία οι ποσοστιαίες µεταβολές τόσο στους ανέργους όσο και στους απασχολούµενους είναι µεγαλύτερες σε σχέση µε αυτές της χώρας.

Πίνακας 16: Το Ποσοστό Ανεργίας στις Περιφέρειες της Χώρας

Ποσοστό Ανεργίας Α΄ τριµήνου

2008

2009

2010

2011

2012

ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ 8,3 9,3 11,7 15,9 22,6 Αν. Μακεδονία & Θράκη 9,5 10,6 14,2 18,0 22,7 Κεντρική Μακεδονία 8,7 9,5 12,4 17,5 24,7 ∆υτική Μακεδονία 12,6 14,4 15,1 22,3 28,5 Ήπειρος 9,9 11,4 12,2 15,4 20,6 Θεσσαλία 8,2 8,8 11,3 14,3 20,4 Ιόνια Νησιά 11,7 14,1 20,4 20,3 15,9 ∆υτική Ελλάδα 9,9 10,1 9,3 15,1 23,1 Στερεά Ελλάδα 8,9 10,7 11,7 16,1 24,5 Αττική 6,6 7,6 10,7 14,7 22,9 Πελοπόννησος 8,0 8,3 8,8 12,4 19,0 Βόρειο Αιγαίο 5,4 7,0 7,6 12,6 19,6 Νότιο Αιγαίο 15,5 16,9 18,9 24,3 13,9 Κρήτη 7,9 10,9 12,9 15,7 23,4

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ.

Με άλλα λόγια, η µετεξέλιξη πλέον της οικονοµικής κρίσης σε κρίση απασχόλησης µε την εκρηκτική αύξηση της ανεργίας δηµιουργεί στους εργαζόµενους και στους νέους συνθήκες αβεβαιότητας και ανασφάλειας, ενώ οι προοπτικές για εργαζόµενους και ανέργους είναι δυσοίωνες.

Οι σηµερινές συνθήκες αβεβαιότητας και ανασφάλειας είναι αισθητές πλέον σε όλο το φάσµα της απασχόλησης. Οι εργαζόµενοι αισθάνονται λιγότερο ασφαλείς στην δυνατότητά τους να διατηρήσουν την θέση εργασίας τους και έχουν ελάχιστη εµπιστοσύνη, είτε στο να είναι σε θέση είτε ότι θα τους δοθεί η δυνατότητα να βρουν µια νέα θέση εργασίας.

Πολλοί είναι οι εργαζόµενοι που φοβούνται ότι θα χάσουν την δουλειά τους για πάντα ενώ η πιθανότητα ένταξή τους στην κατηγορία της µακροχρόνιας ανεργίας και η προοπτική της σταδιακής περιθωριοποίησής τους από το εργατικό δυναµικό, µετεξελίσσεται σε εφιάλτη της επόµενης µέρας.

Η ύπαρξη υψηλού επιπέδου ανέργων και η παράταση της ύφεσης µετατρέπει την ανεργία εκτός από διαρθρωτικό και σε «πάγιο» χαρακτηριστικό της ελληνικής οικονοµίας, επισύροντας µια σειρά από δυσµενή αποτελέσµατα στις προτεραιότητες και τις πρακτικές των πολιτικών απασχόλησης και της κοινωνικής πολιτικής, όσον αφορά την προώθηση της απασχόλησης, την αντιµετώπιση των ανέργων, τις προοπτικές επανένταξής τους και την κοινωνική τους προστασία.

Τα αποτελέσµατα αυτά αντανακλούν µεταξύ των άλλων, την αποτυχία της πολιτικής της «εσωτερικής υποτίµησης» των τελευταίων ετών και συγκεκριµένα των µέτρων λιτότητας τα οποία προκαλούν ύφεση και καθίζηση της παραγωγικής και κοινωνικής βάσης της ελληνικής οικονοµίας. Ως εκ τούτου επιβάλλεται επιτακτικά η αναγκαιότητα ενός εναλλακτικού προσανατολισµού της οικονοµίας, πέραν των συµφερόντων των δανειστών αλλά και των επιλογών του παρελθόντος, στην κατεύθυνση της ανάπτυξης, της αναδιανοµής του εισοδήµατος, της απασχόλησης και της ενδυνάµωσης του κοινωνικού κράτους.

Με άλλα λόγια, πώς µπορεί µια οικονοµία να εξισορροπήσει τα δηµοσιονοµικά και τα οικονοµικά της µεγέθη, όταν η ανεργία είναι ήδη υψηλή και οι εφαρµοζόµενες πολιτικές την διογκώνουν µε την παράταση της ύφεσης και της αποεπένδυσης;

Από την άποψη αυτή είναι αναγκαίο πλέον να αντικατασταθεί το σηµερινό πρότυπο ανάπτυξης της ύφεσης από το νέο αναπτυξιακό πρότυπο, στο πλαίσιο του οποίου η προτεραιότητα της οικονοµικής πολιτικής και της πολιτικής απασχόλησης απαιτείται να επικεντρωθεί στην δηµιουργία νέων θέσεων εργασίας µε την αύξηση των δηµόσιων και ιδιωτικών επενδύσεων. Η εµµονή στην διαχείριση της ανεργίας και στην διευθέτηση των ανισορροπιών της ελληνικής αγοράς εργασίας αδυνατεί να συγκρατήσει την εκρηκτική αύξηση της ανεργίας που και κατά το 2012 θα τροφοδοτήσει την µετανάστευση ελλήνων εξειδικευµένης εργασίας, µεταξύ των άλλων, στις βόρειες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

3.4. Η ανεργία & η απασχόληση στην Ε-27 3.4.1. Το Ποσοστό Ανεργίας

Η αύξηση του µέσου ποσοστού ανεργίας στην ΕΕ-27, τέσσερα χρόνια µετά την έναρξη της οικονοµικής κρίσης και η διατήρηση διψήφιου ποσοστού ανεργίας σε πολλά κράτη µέλη και στην ευρωζώνη συνολικά, έχει δηµιουργήσει ασφυκτικές πιέσεις ως προς την διατήρηση και την συνέχιση των πολιτικών λιτότητας για το ξεπέρασµα της οικονοµικής κρίσης.

Ακόµα µεγαλύτερη πίεση ασκεί η εκτίναξη και η διατήρηση του µέσου ποσοστού ανεργίας των νέων στην ΕΕ-27 πάνω από το 20% ή το 1/5 του εργατικού δυναµικού αυτών την ίδια περίοδο.

Επιπλέον, η διατήρηση διψήφιου ποσοστού ανεργίας σε έναν πυρήνα κρατών µελών της ΕΕ-27 των ανέργων πάνω από 25 ετών δηµιουργεί έντονους προβληµατισµούς κριτικής στις εφαρµοζόµενες πολιτικές για την υπέρβαση της κρίσης, τόσο συνολικά στην ΕΕ-27, όσο και κυρίως στα συγκεκριµένα κράτη µέλη.

Σε Ελλάδα και Ισπανία οι διαστάσεις των ποσοστών ανεργίας που έχουν λάβει στην διάρκεια της οικονοµικής κρίσης, τόσο για το σύνολο των ανέργων όσο για τους νέους και των άνω των 25 ετών, είναι τέτοιες που ο χαρακτηρισµός «εκρηκτικός» δεν είναι επαρκής. Στα δύο αυτά κράτη µέλη, την συγκεκριµένη περίοδο η αύξηση του ποσοστού ανεργίας για το σύνολο των ανέργων και των ανέργων άνω των 25 ετών ανέρχεται στις 10 περίπου ποσοστιαίες µονάδες, ενώ η αύξηση του ποσοστού ανεργίας των νέων πλησιάζει τις 22 ποσοστιαίες µονάδες.

Με µικρότερες αλλά σηµαντικές µεταβολές του ποσοστού ανεργίας σε σχέση µε την Ελλάδα και την Ισπανία σε όλες τις κατηγορίες των ανέργων ακολουθούν τα κράτη µέλη Λιθουανία, Λετονία, Ιρλανδία και Εσθονία, ενώ στους νέους προστίθενται ακόµη τα κράτη µέλη Κροατία, Σλοβακία, Βουλγαρία και Κύπρος.

Το Α΄ τρίµηνο του 2012 τα δέκα αυτά κράτη µέλη εξακολουθούν να κατέχουν τις πρώτες θέσεις στα ποσοστά ανεργίας, συνεπικουρούµενα επιπλέον από τέσσερα κράτη µέλη, όπου και σε αυτά τα ποσοστά ανεργίας δεν µπορούν να χαρακτηριστούν µικρά, (Ουγγαρία, Γαλλία, Πορτογαλία και Πολωνία).

Πίνακας 17: Ποσοστό ανεργίας το Α΄ τρίµηνο του 2012 σε κράτη µέλη της ΕΕ-27

2012 Q1 ΣΥΝΟΛΟ 15 - 24 25 - 74 2012 Q1 ΣΥΝΟΛΟ 15 - 24 25 - 74

ΙΣΠΑΝΙΑ 23,8 50,8 21,5 ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ 12,3 31,8 10,7

ΕΛΛΑ∆Α 21,5 52,1 19,5 ΟΥΓΓΑΡΙΑ 11,1 28,0 9,8

ΚΡΟΑΤΙΑ 15,6 37,9 13,2 ΕΥΡΩΖΩΝΗ 10,9 21,9 9,7

ΛΕΤΟΝΙΑ 15,2 28,1 13,8 ΕΣΘΟΝΙΑ 10,8 22,3 9,5

ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ 14,9 35,3 13,1 E.E.-27 10,1 22,4 8,8

ΙΡΛΑΝ∆ΙΑ 14,5 30,1 12,9 ΓΑΛΛΙΑ 10,1 21,8 8,8

ΣΛΟΒΑΚΙΑ 14,0 36,4 11,9 ΠΟΛΩΝΙΑ 9,9 26,3 8,3

ΛΙΘΟΥΑΝΙΑ 13,6 30,8 12,1 ΚΥΠΡΟΣ 9,8 28,5 8,1

Πηγή: Eurostat, ΕΛΣΤΑΤ.

3.4.2. Άνεργοι και Απασχολούµενοι

Η φθίνουσα πορεία στην ένταση της αύξησης των ανέργων στα τρία τελευταία τρίµηνα του 2010 και η µείωση που συντελέστηκε κατά τα δύο πρώτα τρίµηνα το 2011, επισκιάστηκε από την σηµαντική αύξηση των ανέργων κατά το τελευταίο τρίµηνο του 2011 και του πρώτου

τρίµηνου81 του 2012. Ειδικότερα, ενώ οι άνεργοι στην διάρκεια της οικονοµικής κρίσης αυξάνονταν ανά

τρίµηνο κατά µέσο όρο κατά 6.390.000 άτοµα, µετά την σηµαντική αύξηση των ανέργων στο πρώτο τρίµηνο του 2012 αυξήθηκαν σε σχέση µε το πρώτο τρίµηνο του 2008 κατά 8.295.000 άτοµα, αύξηση που αναλογεί πάνω από το 50%.

Στην µόνη χώρα της ΕΕ-27 που οι άνεργοι µειώνονται κατά την διάρκεια της οικονοµικής κρίσης είναι η Γερµανία, όπου η µείωση εµφανίζεται από το πρώτο τρίµηνο του 2010 και συνεχίζεται µε έντονους ρυθµούς µέχρι και το πρώτο τρίµηνο του 2012.

Αντίθετα, τους µεγαλύτερους ρυθµούς µεταβολής των ανέργων παρουσιάζουν οι χώρες του παρακάτω πίνακα:

Πίνακας 18: Μεταβολές ανέργων και απασχολούµενων 2008-2012 Α΄ τρίµηνο σε κράτη µέλη της ΕΕ-27

ΑΝΕΡΓΟΙ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΗ ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΗ ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑ

Ε.Ε. - 27* 8.295,0 51,4 -4.145,4 -1,9 ΕΥΡΩΖΩΝΗ * 5.745,0 50,3 -2.977,3 -2,1 ΛΙΘΟΥΑΝΙΑ 150,0 227,3 -144,4 -9,6 ΕΣΘΟΝΙΑ 49,0 181,5 -42,2 -6,4 ΙΡΛΑΝ∆ΙΑ 195,0 175,7 -347,1 -16,3 ΕΛΛΑ∆Α 672,0 173,6 -673,7 -14,9 ΙΣΠΑΝΙΑ 3.408,0 164,4 -2.969,1 -14,6 ΚΥΠΡΟΣ 23,0 143,8 7,0 1,9 ∆ΑΝΙΑ 123,0 126,8 -133,2 -4,7 ΛΕΤΟΝΙΑ 81,0 106,6 -280,2 -24,6

Πηγή: Eurostat, *Σε Ε.Ε.-27 και Ευρωζώνη η µεταβολή της απασχόλησης είναι ο µέσος όρος των τριµήνων 2008-20 .

8 . Στην αύξηση των ανέργων κατά .769.000 άτοµα κατά το πρώτο τρίµηνο του 20 2 σε σχέση µε το αντίστοιχο τρίµηνο του 20 δεν συµπεριλαµβάνονται οι µεταβολές σε Ηνωµένο Βασίλειο, Ιταλία και Αυστρία, ενώ οι εκτι- µήσεις για τα δύο πρώτα κράτη µέλη φαίνονται ότι οι µεταβολές θα είναι µεγάλες και αυξητικές.

Στη διάρκεια της οικονοµικής κρίσης και οι απασχολούµενοι στα συγκεκριµένα κράτη µέλη της ΕΕ-27 µειώθηκε σηµαντικά, παρά τις µικρές αυξήσεις που εµφανίζονται σε Εσθονία και Λιθουανία, όπου η απασχόληση αυξάνεται σε όλη την διάρκεια του 2011 και το πρώτο τρίµηνο του 2012. Όσον αφορά την Κύπρο, οι αυξήσεις στην απασχόληση κατά την διάρκεια του 2010 έδωσαν την θέση τους σε σηµαντικές µειώσεις τον αµέσως επόµενο χρόνο.

Οι απασχολούµενοι στην ΕΕ-27 µειώθηκαν σηµαντικά κυρίως µέχρι και το πρώτο τρίµηνο του 2010. Οι αυξήσεις όµως που συντελέστηκαν στην διάρκεια του 2011 έγιναν στην διάρκεια κυρίως των δύο πρώτων τριµήνων, ενώ κατά τα επόµενα δύο τρίµηνα του 2011 οι αυξήσεις είναι οριακές.

Οι χώρες οι οποίες στην περίοδο της οικονοµικής κρίσης (ως µέσος όρος 2008-2011) αύξησαν την απασχόλησή τους είναι οι: Γερµανία, Πολωνία, Αυστρία, Σουηδία, Νορβηγία, Λουξεµβούργο και Μάλτα. Οι ρυθµοί µεταβολής είναι της τάξεως του 1,1% για Αυστρία, Σουηδία, Νορβηγία, στο 2,1% για την Πολωνία, στο 3,1% για την Γερµανία, στο 5,3% για την Μάλτα και στο 11,1% για το Λουξεµβούργο. Σε σχέση µε τα διαθέσιµα στοιχεία του πρώτου τριµήνου του 2012 σε Νορβηγία και Μάλτα οι ποσοστιαίες αυξήσεις ανέρχονται σε 3,1% και 9,1% αντίστοιχα. 3.4.3. Νέοι µέχρι 24 ετών

Στους νέους µέχρι 24 ετών η σηµαντική αύξηση των ανέργων ανακόπτεται κατά τα δύο πρώτα τρίµηνα του 2010 δίνοντας στην θέση τους σε µειώσεις οι οποίες θα διαρκέσουν µέχρι και το δεύτερο τρίµηνο του 2011, ενώ στην συνέχεια αυξάνονται σταδιακά µέχρι και το πρώτο τρίµηνο του 2012.

Ειδικότερα ενώ οι νέοι άνεργοι στην διάρκεια της οικονοµικής κρίσης αυξάνονταν ανά τρίµηνο κατά µέσο όρο κατά 1.073.000 άτοµα, µετά την σηµαντική αύξηση των ανέργων στο πρώτο τρίµηνο του 2012 αυξήθηκαν σε σχέση µε το πρώτο τρίµηνο του 2008 κατά 1.423.000 άτοµα, αύξηση που αναλογεί στο 35%.

Στην µόνη χώρα της ΕΕ-27 που οι νέοι άνεργοι µειώνονται κατά την διάρκεια της οικονοµικής κρίσης είναι και πάλι η Γερµανία, όπου η µείωση που εµφανίζεται από το πρώτο τρίµηνο του 2010 µε έντονους ρυθµούς µέχρι και το πρώτο τρίµηνο του 2011, συνεχίζει να µειώνεται µέχρι το πρώτο τρίµηνο του 2012 µε µικρότερη όµως ένταση.

Αντίθετα, τους µεγαλύτερους ρυθµούς µεταβολής των νέων ανέργων παρουσιάζουν οι χώρες του παρακάτω πίνακα, όπου η διαφορά µε τον προηγούµενο πίνακα που αφορά το σύνολο των ανέργων βρίσκεται στην Λετονία καθώς την θέση στους νέους ανέργους καταλαµβάνει η Βουλγαρία.

Πίνακας 19: Μεταβολές νέων ανέργων µέχρι 29 ετών 2008-2012 Α΄ τρίµηνο και νέων απασχολούµενων 2008-2012 σε κράτη µέλη της ΕΕ-27

ΑΝΕΡΓΟΙ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΗ ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΗ ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑ

Ε.Ε. - 27* 1.423,0 35,2 -3.026,3 -13,5 ΕΥΡΩΖΩΝΗ* 793,0 31,2 -1.879,1 -13,4 ΛΙΘΟΥΑΝΙΑ 25,0 178,6 -50,0 -36,0 ΕΣΘΟΝΙΑ 10,0 166,7 -17,8 -24,9 ΚΥΠΡΟΣ 6,0 150,0 -4,8 -13,6 ∆ΑΝΙΑ 36,0 112,5 -22,0 -5,6 ΕΛΛΑ∆Α 83,0 106,4 -114,3 -43,3 ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ 41,0 100,0 -85,4 -34,3 ΙΣΠΑΝΙΑ 422,0 84,7 -999,5 -54,0 ΙΡΛΑΝ∆ΙΑ 26,0 76,5 -164,4 -55,5

Πηγή: Eurostat, *Σε Ε.Ε.-27 και Ευρωζώνη η µεταβολή της απασχόλησης είναι ο µέσος όρος των τριµήνων 2008- 20 .

Στη διάρκεια της οικονοµικής κρίσης και η απασχόληση των νέων σε όλα τα κράτη µέλη της ΕΕ-27 µειώθηκε σηµαντικά κυρίως µέχρι το πρώτο τρίµηνο του 2010 και συνεχίστηκε µε µικρότερους ρυθµούς µέχρι και το τελευταίο τρίµηνο του 2011. Στην κατ’ έτος και τρίµηνο εξέταση των µεταβολών διαπιστώνουµε τα παρακάτω:

Η Γερµανία είναι η µόνη από τα κράτη µέλη της ΕΕ-27 όπου η απασχόληση των νέων αυξάνεται σηµαντικά κατά το 2011 µε ρυθµούς που µικραίνουν από τρίµηνο σε τρίµηνο, ενώ η Εσθονία αποτελεί ένα ακόµη από τα κράτη µέλη όπου οι σηµαντικοί ρυθµοί αύξησης των νέων απασχολούµενων κατά τα τρία πρώτα τρίµηνα του 2011, δίνουν την θέση τους σε πολύ µικρές ποσοστιαίες αυξήσεις στο τελευταίο τρίµηνο και κατά το πρώτο τρίµηνο του 2012 (από 20%-28% σε 1,8% και 2,9%).

Επιπλέον, σε Αυστρία και Ιρλανδία όπου αυξάνεται η απασχόληση των νέων κυρίως από το τέταρτο τρίµηνο του 2010, στο τελευταίο τρίµηνο του 2011 η απασχόληση µειώνεται. Σε Φιλανδία και Σουηδία όπου η απασχόληση των νέων αυξάνεται από το τρίτο τρίµηνο του 2010 εµφανίζει οριακές ποσοστιαίες µεταβολές στο τελευταίο τρίµηνο του 2011, ενώ η Νορβηγία εµφανίζει δυναµική αύξηση στην απασχόληση των νέων από το τρίτο τρίµηνο του 2011 και µέχρι το πρώτο τρίµηνο του 2012.

Αντίθετα, µε εξαίρεση την ∆ανία, στις χώρες στις οποίες οι νέοι άνεργοι αυξήθηκαν σηµαντικά, υπάρχουν και σηµαντικές µειώσεις της απασχόλησης των νέων. Στα συγκεκριµένα κράτη µέλη της ΕΕ-27 του πίνακα επιπλέον προστίθενται και η Λετονία, η Πορτογαλία, η Σλοβακία και η Σλοβενία µε ποσοστιαίες µειώσεις της τάξεως 50,8%, 36,8%, 36,7% και 27,6% αντίστοιχα.

3.4.4. Άνεργοι και Απασχολούµενοι άνω των 25 ετών

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η σηµαντική αύξηση των ανέργων στην διάρκεια της οικονοµικής κρίσης οφείλεται σε πολύ µεγάλο βαθµό στην αύξηση των ανέργων άνω των 25 ετών.

Ειδικότερα, κατά την διάρκεια της οικονοµικής κρίσης η σηµαντική αύξηση των ανέργων άνω των 25 ετών κατά το 2009 δίνει την θέση της σε µικρότερες αλλά ακόµη σηµαντικές αυξήσεις και στην διάρκεια των δύο πρώτων τριµήνων του 2010 και εν συνεχεία µε ακόµη µικρότερες µειώσεις µέχρι το τέλος του 2010. Η πορεία αυτή ανακόπτεται κατά τα δύο πρώτα τρίµηνα του 2011 δίνοντας στην θέση τους σε µειώσεις ενώ στην συνέχεια οι άνεργοι αυξάνονται σταδιακά µέχρι και το πρώτο τρίµηνο του 2012.

Συνολικά, οι άνεργοι άνω των 25 ετών στην διάρκεια της οικονοµικής κρίσης αυξάνονταν ανά τρίµηνο κατά µέσο όρο κατά 5.300.000 άτοµα, µετά την σηµαντική αύξηση των ανέργων στο πρώτο τρίµηνο του 2012 αυξήθηκαν σε σχέση µε το πρώτο τρίµηνο του 2008 κατά 6.872.000 άτοµα, αύξηση που αναλογεί στο 56,8%.

Στην µόνη χώρα της ΕΕ-27 όπου οι νέοι άνεργοι µειώνονται κατά την διάρκεια της οικονοµικής κρίσης είναι και πάλι η Γερµανία, όπου η µείωση που εµφανίζεται από το πρώτο τρίµηνο του 2010 µε έντονους ρυθµούς µέχρι και το πρώτο τρίµηνο του 2012.

Αντίθετα, τους µεγαλύτερους ρυθµούς µεταβολής των ανέργων άνω των 25 ετών παρουσιάζουν οι 13 χώρες του παρακάτω πίνακα, όπου η διαφορά µε τον προηγούµενους βρίσκεται στην προσθήκη των κρατών Πορτογαλία και Σλοβενία.

Πίνακας 20: Μεταβολές ανέργων άνω των 25 ετών και των απασχολούµενων άνω των 25 ετών 2008-2012 Α΄ τρίµηνο σε κράτη µέλη της ΕΕ-27

ΑΝΕΡΓΟΙ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΗ ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΗ ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑ

Ε.Ε. - 27* 6.872,0 56,8 -1.119,1 -0,6 ΕΥΡΩΖΩΝΗ* 4.953,0 55,8 -1.098,3 -0,8 ΛΙΘΟΥΑΝΙΑ 125,0 240,4 -94,5 -6,9 ΙΡΛΑΝ∆ΙΑ 169,0 222,4 -182,6 -10,0 ΕΛΛΑ∆Α 589,0 190,6 -559,4 -13,2 ΙΣΠΑΝΙΑ 2.985,0 189,5 -1.969,6 -10,6 ΕΣΘΟΝΙΑ 38,0 181,0 -24,4 -4,2 ΚΥΠΡΟΣ 18,0 150,0 11,8 3,5 ∆ΑΝΙΑ 87,0 133,8 -111,3 -4,6 ΛΕΤΟΝΙΑ 70,0 118,6 -208,1 -20,9 ΣΛΟΒΕΝΙΑ 37,0 102,8 -19,6 -2,2 ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ 156,0 89,7 -347,3 -11,4 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ 303,0 87,1 -370,3 -7,8

Πηγή: Eurostat, *Σε Ε.Ε.-27 και Ευρωζώνη η µεταβολή της απασχόλησης είναι ο µέσος όρος των τριµήνων 2008- 2012

Στη διάρκεια της οικονοµικής κρίσης και η απασχόληση των άνω των 25 ετών σε όλα σχεδόν τα κράτη µέλη της ΕΕ-27 µειώθηκε σηµαντικά κυρίως µέχρι το πρώτο τρίµηνο του 2010 ενώ η µικρή αύξηση µετά το τρίτο τρίµηνο του 2010 συνεχίστηκε µε εντονότερους ρυθµούς κατά το 2011. Στην κατ’ έτος και τρίµηνο εξέταση των µεταβολών διαπιστώνουµε τα παρακάτω:

Το Λουξεµβούργο είναι το µόνο από τα κράτη µέλη της ΕΕ-27 όπου η απασχόληση των άνω των 25 ετών αυξάνεται σε όλο το διάστηµα της κρίσης, ενώ οι ρυθµοί αύξησης µειώνονται σταδιακά.

Γερµανία και Μάλτα είναι δύο ακόµη από τα κράτη µέλη της ΕΕ-27 όπου η απασχόληση των άνω των 25 ετών αυξάνεται σε όλο το διάστηµα της κρίσης, µε εξαίρεση το δεύτερο τρίµηνο του 2009, ενώ οι ρυθµοί αύξησης της απασχόλησης κατά το 2011 είναι σηµαντικοί και βαίνουν αυξανόµενοι.

Πολωνία, Αυστρία, είναι δύο ακόµη κράτη µέλη της ΕΕ-27 όπου η απασχόληση αυξήθηκε σχεδόν σε όλη την περίοδο της οικονοµικής κρίσης µε σταθερούς ρυθµούς αύξησης που είναι στο 1,5% και 1,0% αντίστοιχα.

Σε Γαλλία, Σουηδία και Ηνωµένο Βασίλειο η απασχόληση των άνω των 25 ετών άρχισε να αυξάνεται κυρίως µετά το τρίτο τρίµηνο του 2010 και συνεχίστηκε µέχρι και το τελευταίο τρίµηνο του 2011.

Τέλος, σε Εσθονία και Νορβηγία οι σηµαντικοί ρυθµοί αύξησης της απασχόλησης άνω των 25 ετών τοποθετούνται σε όλο το 2011 ενώ συνεχίζονται και στο πρώτο τρίµηνο του 2012.

Αντίθετα, από τα κράτη µέλη της ΕΕ-27 του πίνακα όπου οι άνεργοι άνω των 25 ετών αυξήθηκαν σηµαντικά, υπάρχουν και σηµαντικές µειώσεις της απασχόλησης αυτών µε εξαίρεση τρία κράτη µέλη όπου η απασχόληση µειώθηκε σε µικρότερο βαθµό από τα υπόλοιπα (∆ανία, Σλοβενία και Σλοβακία) και η Κύπρος όπου η απασχόληση αυξήθηκε οριακά.

3.4.5. Οι Μεταβολές στις µορφές απασχόλησης στην Ε.Ε.-27

Η απασχόληση στα περισσότερα κράτη µέλη της Ε.Ε.-27 ή της Ευρωζώνης είχε παρόµοια «συµπεριφορά» στην διάρκεια της οικονοµικής κρίσης, µε την έννοια της προσπάθειας της ενίσχυσης της απασχόλησης των άνω των 25 ετών. Όµως η ηλικιακή οµάδα, που έχει πληγεί περισσότερο από την οικονοµική κρίση είναι οι νέοι µέχρι 24 ετών, των οποίων η απασχόληση µειώθηκε στα περισσότερα κράτη µέλη.

Μπορούµε να διακρίνουµε τέσσερις οµάδες κρατών µελών στην Ε.Ε.-27, από τις οποίες στις τρεις πρώτες η απασχόληση έχει αυξηθεί ενώ στην τέταρτη η απασχόληση µειώθηκε. Είναι χαρακτηριστικό ότι όλες οι χώρες των οποίων η απασχόληση αυξήθηκε, (µε εξαίρεση την Γαλλία), αύξησαν την απασχόλησή τους κυρίως ή αποκλειστικά µε θέσεις µισθωτής εργασίας µόνιµης απασχόλησης. Επίσης είναι χαρακτηριστικό ότι στις χώρες της τέταρτης κατηγορίας η µείωση αφορά όλες τις ηλικιακές οµάδες και όλες τις µορφές απασχόλησης.

Η πρώτη οµάδα αποτελείται από χώρες των οποίων η απασχόληση δεν επηρεάστηκε από την κρίση (Γερµανία, Μάλτα, Λουξεµβούργο και Πολωνία) και οι οποίες πρωτίστως δηµιούργησαν θέσεις εργασίας είτε πλήρους απασχόλησης είτε θέσεις µισθωτής εργασίας µε µόνιµη απασχόληση.

Η δεύτερη οµάδα αποτελείται από χώρες οι οποίες επηρεάστηκαν από την κρίση µέχρι τον πρώτο ενάµιση χρόνο ενώ µετά ανέκαµψαν ενισχύοντας την απασχόληση κυρίως µε θέσεις εργασίας είτε πλήρους απασχόλησης είτε µε θέσεις µισθωτής εργασίας µε µόνιµη απασχόληση (Σουηδία, Νορβηγία*, Εσθονία και Λιθουανία).

Η τρίτη οµάδα αποτελείται από χώρες οι οποίες ενίσχυσαν αρχικά ευέλικτες µορφές απασχόλησης και ανέκαµψαν διατηρώντας αυτό το µοντέλο ενισχύοντας ταυτόχρονα κατά το τελευταίο έτος είτε την µόνιµη απασχόληση, (Αυστρία, Βέλγιο, Φιλανδία, Γαλλία, Ηνωµένο Βασίλειο, Ιταλία, Ρουµανία, Ουγγαρία και Κύπρος,) είτε ενισχύοντας το ίδιο έτος και την πλήρη απασχόληση (Λετονία, Τσεχία και Σλοβακία).

Τέλος, η τέταρτη οµάδα αποτελείται από τις χώρες των οποίων η απασχόληση µειώθηκε σε όλη την διάρκεια της οικονοµικής κρίσης (Ελλάδα, Ισπανία, Ιρλανδία, Πορτογαλία, ∆ανία, Ολλανδία, Βουλγαρία, Σλοβενία, Ισλανδία* και Κροατία*).

Ειδικότερα, από την εξέταση των τριµηνιαίων στοιχείων για την απασχόληση κατά ηλικιακή οµάδα και είδος απασχόλησης στα κράτη µέλη της ΕΕ-27 και στα τρία ακόµα κράτη προκύπτουν τα παρακάτω:

Ε.Ε.-27: Η κρίση κτυπά τους νέους σε όλες τις µορφές της. Ενισχύεται η µερική

απασχόληση σε όλη την εξεταζόµενη περίοδο και η προσωρινή από το Β΄ τρίµηνο του 2010 στην ηλικιακή οµάδα των άνω των 25 ετών, ενώ κατά το τελευταίο έτος οι µεταβολές οφείλονται κυρίως σε θέσεις εργασίας µε πλήρη απασχόληση και σε θέσεις µισθωτής

εργασίας µε µόνιµη απασχόληση. Ευρωζώνη: Η κρίση κτυπά τους νέους σε όλες τις µορφές της, µε εξαίρεση το

τελευταίο έτος όπου αυξάνεται η µερική απασχόληση αυτών. Ενισχύεται η µερική απασχόληση σε όλη την εξεταζόµενη περίοδο και η προσωρινή από το Β΄ τρίµηνο του 2010 στην ηλικιακή οµάδα των άνω των 25 ετών, ενώ κατά το τελευταίο έτος οι µεταβολές οφείλονται κυρίως σε θέσεις µισθωτής εργασίας µε µόνιµη απασχόληση.

ΓΕΡΜΑΝΙΑ: Η κρίση κτυπά τους νέους µέχρι και το Β΄ τρίµηνο του 2010. Η αύξηση της απασχόλησης των άνω των 25 ετών σχεδόν σε όλη την εξεταζόµενη περίοδο οφείλεται κυρίως σε θέσεις εργασίας µε πλήρη απασχόληση και σε θέσεις µισθωτής εργασίας µε µόνιµη απασχόληση. Ως αποτέλεσµα αυτών των µεταβολών (αυτής της πολιτικής) είναι και η αύξηση της απασχόλησης των νέων από το Γ΄ τρίµηνο του 2010 µε θέσεις µισθωτής και µάλιστα µόνιµης απασχόλησης, ενώ κατά το 2011 αυξάνονται και οι θέσεις εργασίας νέων κυρίως µε µερική απασχόληση.

ΜΑΛΤΑ: Η αύξηση της απασχόλησης των άνω των 25 ετών σε όλη την εξεταζόµενη περίοδο οφείλεται κυρίως σε θέσεις εργασίας µε πλήρη απασχόληση και θέσεων µισθωτής εργασίας µε µόνιµη απασχόληση.

Ενίσχυση των ευέλικτων µορφών απασχόλησης σε όλο το διάστηµα της κρίσης οι οποίες διατηρούν σχεδόν αµετάβλητη την απασχόληση των νέων.

ΛΟΥΞΕΜΒΟΥΡΓΟ: Η κρίση κτυπά τους νέους τα δύο τελευταία χρόνια και κυρίως το 2010. Η αύξηση της απασχόλησης των άνω των 25 ετών σε όλη την εξεταζόµενη περίοδο οφείλεται κυρίως σε θέσεις εργασίας µε πλήρη απασχόληση και θέσεων µισθωτής εργασίας µε µόνιµη απασχόληση αν και υπάρχει κάµψη το 2011.

ΠΟΛΩΝΙΑ: Η κρίση κτυπά τους νέους. Η αύξηση της απασχόλησης των άνω των 25 ετών σχεδόν σε όλη την εξεταζόµενη περίοδο οφείλεται αποκλειστικά σε θέσεις εργασίας µε πλήρη απασχόληση και σε θέσεις µισθωτής εργασίας µε µόνιµη απασχόληση.

ΣΟΥΗ∆ΙΑ: Η κρίση κτυπά όλες τις ηλικιακές οµάδες µέχρι και το Α΄ τρίµηνο του 2010. Η αύξηση της απασχόλησης των άνω των 25 ετών οφείλεται αποκλειστικά σε θέσεις εργασίας µε πλήρη απασχόληση και σε θέσεις µισθωτής εργασίας µε µόνιµη απασχόληση. Η αύξηση της απασχόλησης των νέων από το Γ΄ τρίµηνο του 2010 γίνεται µε θέσεις κυρίως πλήρους απασχόλησης, ενώ παράλληλα αυξάνεται και η µισθωτή εργασία µε θέσεις κυρίως προσωρινής απασχόληση.

ΝΟΡΒΗΓΙΑ*: Η κρίση κτυπά τους νέους κυρίως τον πρώτο χρόνο. Η αύξηση της απασχόλησης των άνω των 25 ετών οφείλεται αποκλειστικά σε θέσεις εργασίας µε πλήρη απασχόληση και σε θέσεις µισθωτής εργασίας µε µόνιµη απασχόληση. Ως αποτέλεσµα αυτών των µεταβολών (αυτής της πολιτικής) είναι και η αύξηση της απασχόλησης των νέων από το Γ΄ τρίµηνο του 2011 µε θέσεις µισθωτής και µάλιστα µόνιµης απασχόλησης, ενώ παράλληλα αυξάνονται και οι θέσεις εργασίας νέων µε µερική απασχόληση.

ΕΣΘΟΝΙΑ: Η κρίση µέχρι και το Γ΄ τρίµηνο του 2010 πλήττει όλες τις ηλικιακές οµάδες και κυρίως θέσεις εργασίας µε πλήρη και µόνιµη απασχόληση. Η ανάκαµψη από το ∆΄ τρίµηνο του 2010 και µετά η οποία αφορά επίσης και τις δύο ηλικιακές οµάδες, οφείλεται στην ενίσχυση θέσεων εργασίας µε πλήρη απασχόληση και θέσεων µισθωτής εργασίας µε µόνιµη απασχόληση.

ΛΙΘΟΥΑΝΙΑ: Η κρίση κτυπά τους νέους. Η αύξηση της απασχόλησης των άνω των 25 ετών τον τελευταίο χρόνο οφείλεται κυρίως σε θέσεις εργασίας µε πλήρη απασχόληση και θέσεων µισθωτής εργασίας µε µόνιµη απασχόληση.

ΑΥΣΤΡΙΑ: Η κρίση κτυπά τους νέους. Η διαρκής αύξηση της απασχόλησης των άνω των 25 ετών οφείλεται στην µισθωτή εργασία σε θέσεις κυρίως µόνιµης απασχόλησης, αλλά και σε αυξήσεις στην µερική απασχόληση. Ως αποτέλεσµα αυτών των µεταβολών (αυτής

της πολιτικής) είναι το 2011 να ενισχύεται η απασχόληση των νέων. ΒΕΛΓΙΟ: Η κρίση κτυπά τους νέους. Η αύξηση της απασχόλησης των άνω των 25

ετών σχεδόν σε όλη την εξεταζόµενη περίοδο οφείλεται σε συνεχή αύξηση ελαστικών µορφών απασχόλησης (µερική απασχόληση), ενώ η µισθωτή εργασία αυξάνεται σηµαντικά µε θέσεις κυρίως µόνιµης απασχόλησης το 2010 και µε θέσεις προσωρινής εργασίας το 2011. Ως αποτέλεσµα αυτών των µεταβολών (αυτής της πολιτικής) είναι και η αύξηση της απασχόλησης των νέων το 2011 κυρίως µε ελαστικές µορφές απασχόλησης (µερική και προσωρινή).

ΦΙΛΑΝ∆ΙΑ: Η αύξηση της απασχόλησης των άνω των 25 ετών τον τελευταίο χρόνο οφείλεται κυρίως σε θέσεις εργασίας µε µερική απασχόληση και θέσεων µισθωτής εργασίας µε µόνιµη απασχόληση. Η αύξηση της απασχόλησης των νέων την ίδια περίοδο γίνεται µε ενίσχυση θέσεων εργασίας µε πλήρη και µε µόνιµη απασχόληση.

ΓΑΛΛΙΑ: Η κρίση κτυπά τους νέους. Ενισχύοντας κυρίως τις ευέλικτες µορφές απασχόλησης σε όλο το διάστηµα της κρίσης και εν µέρει η πλήρης κατά το τελευταίο έτος, διατηρείται σχεδόν αµετάβλητη η απασχόληση άνω των 25 ετών.

ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ: Η κρίση κτυπά τους νέους. Η πολιτική ενίσχυσης των ευέλικτων µορφών απασχόλησης µε ταυτόχρονη µείωση των µορφών πλήρους και µόνιµης απασχόλησης ως κυρίαρχο µοντέλο στην αγορά εργασίας φαίνεται να αντιστρέφεται το 2011 επιφέροντας θετικά αποτελέσµατα στην απασχόληση άνω των 25 ετών.

ΙΤΑΛΙΑ: Η κρίση κτυπά τους νέους. Ενισχύονται οι ευέλικτες µορφές απασχόλησης τα δύο τελευταία έτη στην απασχόληση άνω των 25 ετών, και εν µέρει η µόνιµη και η πλήρης απασχόληση το τελευταίο έτος.

ΡΟΥΜΑΝΙΑ: Η κρίση κτυπά τους νέους. Η αύξηση της απασχόληση των άνω των 25 ετών κατά το 2010 οφείλεται αποκλειστικά σε αύξηση θέσεων εργασίας µε µερική απασχόληση ενώ κατά το 2011 αυξάνονται οι θέσεις µισθωτής εργασίας µε µόνιµη απασχόληση.

ΟΥΓΓΑΡΙΑ: Η κρίση κτυπά τους νέους. Η αύξηση της απασχόληση των άνω των 25 ετών από το Γ΄ τρίµηνο του 2010 οφείλεται σε αύξηση θέσεων εργασίας µε µερική απασχόληση και θέσεων µισθωτής εργασίας µε µόνιµη απασχόληση.

ΚΥΠΡΟΣ: Η κρίση κτυπά τους νέους. Η αύξηση της απασχόληση των άνω των 25 ετών, µε εξαίρεση το 2011, οφείλεται σε αύξηση θέσεων εργασίας µε µερική απασχόληση και θέσεων µισθωτής εργασίας µε µόνιµη απασχόληση.

ΤΣΕΧΙΑ: Η κρίση κτυπά τους νέους. Ενισχύεται η µερική απασχόληση την περίοδο της ύφεσης και η προσωρινή απασχόληση το 2010 ενώ η αύξηση της απασχόληση των άνω των 25 ετών το 2011 οφείλεται κυρίως σε αύξηση θέσεων εργασίας µε πλήρη απασχόληση και θέσεων µισθωτής εργασίας µε µόνιµη απασχόληση.

ΣΛΟΒΑΚΙΑ: Η κρίση κτυπά τους νέους. Ενισχύεται η µερική απασχόληση την περίοδο της ύφεσης ενώ η αύξηση της απασχόληση των άνω των 25 ετών το 2011 οφείλεται σε αύξηση κυρίως θέσεων εργασίας µε πλήρη απασχόληση και θέσεων µισθωτής εργασίας µε µόνιµη απασχόληση.

ΛΕΤΟΝΙΑ: Η κρίση κτυπά τους νέους. Ενισχύοντας διαφορετικά κατά την περίοδο της ύφεσης τις ευέλικτες µορφές απασχόλησης (2009 µερική, 2010 προσωρινή), αυξάνεται η απασχόληση των άνω των 25 ετών το 2011 µε θέσεις πλήρους και µόνιµης απασχόλησης.

ΕΛΛΑ∆Α: Η κρίση κτυπά όλες τις ηλικιακές οµάδες κυρίως σε θέσεις εργασίας µε πλήρη κι µόνιµη απασχόληση και η εν λόγω κατάσταση δεν φαίνεται αναστρέψιµη στο άµεσο µέλλον. Οι ρυθµοί µείωσης στους νέους είναι εκρηκτικοί, ενώ εκρηκτικοί είναι και οι ρυθµοί µείωσης των σταθερών µορφών απασχόλησης.

ΙΣΠΑΝΙΑ: Η κρίση κτυπά όλες τις ηλικιακές οµάδες κυρίως σε θέσεις εργασίας µε πλήρη κι µόνιµη απασχόληση, ενώ οι ρυθµοί µείωσης στους νέους είναι εκρηκτικοί. Ισχνή

αύξηση των ευέλικτων µορφών απασχόλησης άνω των 25 ετών, µε µηδενική προσφορά στην αντιµετώπιση της κρίσης.

ΙΡΛΑΝ∆ΙΑ: Η κρίση κτυπά όλες τις ηλικιακές οµάδες κυρίως σε θέσεις εργασίας µε πλήρη κι µόνιµη απασχόληση, ενώ οι ρυθµοί µείωσης στους νέους είναι εκρηκτικοί. Η αύξηση των ευέλικτων µορφών απασχόλησης άνω των 25 ετών δεν είχε ουσιαστική προσφορά στην αντιµετώπιση της κρίσης.

ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η κρίση κτυπά όλες τις ηλικιακές οµάδες. Στην απασχόληση άνω των 25 ετών ενισχύονται διαφορετικά οι ευέλικτες µορφές απασχόλησης (2010 προσωρινή, 2011 µερική), ενώ στο διάστηµα ∆΄ τρίµηνο του 2010 µέχρι και το Γ΄ τρίµηνο του 2011 αυξάνεται και η µόνιµη απασχόληση. Αυξάνεται η µερική απασχόληση των νέων το 2011.

∆ΑΝΙΑ: Η κρίση πλήττει όλες τις ηλικιακές οµάδες και κυρίως θέσεις εργασίας µε πλήρη και µόνιµη απασχόληση.

ΟΛΛΑΝ∆ΙΑ: Η κρίση κτυπά όλες τις ηλικιακές οµάδες. Η µείωση της απασχόλησης οφείλεται σε µείωση θέσεων εργασίας µε πλήρη απασχόληση και θέσεων µισθωτής εργασίας µε µόνιµη απασχόληση. Αυξάνεται η απασχόληση των νέων το 2011 µε θέσεις ευέλικτων µορφών απασχόλησης.

ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ: Η κρίση κτυπά όλες τις ηλικιακές οµάδες. Η µείωση της απασχόλησης οφείλεται σε µείωση θέσεων εργασίας µε πλήρη απασχόληση και θέσεων µισθωτής εργασίας µε µόνιµη απασχόληση.

ΣΛΟΒΕΝΙΑ: Η κρίση κτυπά όλες τις ηλικιακές οµάδες. Η µείωση της απασχόλησης οφείλεται σε µείωση θέσεων εργασίας µε πλήρη απασχόληση και θέσεων µισθωτής εργασίας µε µόνιµη απασχόληση.

ΚΡΟΑΤΙΑ*: Η κρίση κτυπά όλες τις ηλικιακές οµάδες. Η µείωση της απασχόλησης οφείλεται σε µείωση θέσεων εργασίας µε πλήρη απασχόληση και θέσεων µισθωτής εργασίας µε µόνιµη απασχόληση.

ΙΣΛΑΝ∆ΙΑ*: Η κρίση κτυπά την ηλικιακή οµάδα άνω των 25 ετών µε την µείωση της απασχόλησης να οφείλεται σε απώλειες θέσεων εργασίας µε πλήρη απασχόληση και θέσεων µισθωτής εργασίας µε µόνιµη απασχόληση. Αυξάνεται η απασχόληση των νέων τα δύο τελευταία έτη µε θέσεις πλήρους απασχόλησης και µισθωτής εργασίας µε θέσεις προσωρινής απασχόλησης.

Απασχόληση

Απασχόληση είναι η επίσηµη ονοµασία της µισθωτής εργασίας. Αποτελεί δηλαδή σύµβαση µεταξύ δύο µερών, του εργοδότη και του εργαζόµενου. Οι σχέσεις µεταξύ εργοδοτών και εργαζοµένων, τα δικαιώµατα και υποχρεώσεις τους, οι κανόνες υγιεινής και ασφαλείας, το καθεστώς συνδικαλιστικών οργανώσεων και ελευθεριών τους, και γενικά οι κανόνες που εφαρµόζονται στην παροχή εξαρτηµένης εργασίας ρυθµίζονται από το εργατικό δίκαιο.

Εκτός από τον κλάδο του δικαίου η έννοια της απασχόλησης µελετάται επίσης από την οικονοµική επιστήµη. Για παράδειγµα εξετάζονται οι συνθήκες που ευνοούν την αύξηση ή µείωση της απασχόλησης και µείωση ή αύξηση, αντίστοιχα, της ανεργίας.

Βεβαίως, υπάρχει η περίπτωση το άτοµο να ασκεί εργασία η οποία δεν έχει επισήµως καταγραφεί και το προϊόν (ως εκ τούτου και τα εισοδήµατα από την αµοιβή) της οποίας είναι αδήλωτα. Σε αυτή την περίπτωση, το εν λόγω άτοµο ασκεί µαύρη εργασία και δεν καταγράφεται επισήµως ως απασχολούµενο.

Το ποσοστό απασχόλησης είναι ο αριθµός των απασχολούµενων διαιρούµενος µε το σύνολο του εργατικού δυναµικού της χώρας .

∆ιάκριση Οικονοµικών ∆ιακυµάνσεων Τις οικονοµικές διακυµάνσεις µπορούµε να τις διακρίνουµε σε ορισµένους τύπους, και µ’ αυτούς θα ασχοληθούµε στη συνέχεια. α. Μακροχρόνια τάση της οικονοµίας. Η µακροχρόνια τάση της οικονοµίας δηλώνει είτε την καθοδική τάση , είτε την ανοδική τάση που έχει η οικονοµία για µια µεγάλη περίοδο ετών. Η µακροχρόνια τάση αναφέρεται, βασικά, σε όλη την οικονοµική δραστηριότητα τη οικονοµίας και αποτελεί τη συνισταµένη των δραστηριοτήτων των επιµέρους οικονοµικών φορέων της οικονοµίας. β. Επιχειρηµατική οικονοµικοί κύκλοι. Εκτός από τη µακροχρόνια τάση, που µπορούµε να παρατηρήσουµε διακυµάνσεις στην οικονοµική δραστηριότητα , η οποία χαρακτηρίζεται από άνθηση για µερικά χρόνια κι ακολουθείται από ύφεση πάλι για µερικά χρόνια. Αυτές οι οικονοµικές διακυµάνσεις ονοµάζονται επιχειρηµατικοί κύκλοι και εκδηλώνονται σε όλους τους τοµείς της οικονοµίας . η επιχειρηµατικοί κύκλοι είναι ένα οικονοµικό φαινόµενο, που εµφανίζεται κυρίως σε αναπτυγµένες καπιταλιστικές οικονοµίες και που πόλοι οικονοµολόγοι το αποδίδουν σε διάφορους παράγοντα , µερικούς από τους οποίους θα αναλύσουµε στα επόµενα τµήµατα του κεφαλαίου. γ. Εποχιακές διακυµάνσεις . Οι εποχιακές διακυµάνσεις αποτελούν µεταβολές της οικονοµικής δραστηριότητας που εκδηλώνονται στη διάρκεια του χρόνου. Οι διακυµάνσεις αυτές οφείλονται κυρίως σε εποχιακούς οικονοµικούς λόγους και συνδέονται επίσης µε διάφορες ηµερολογιακές περιστάσεις, όπως οι εορτές (Πάσχα, Χριστούγεννα). Οι εποχιακές διακυµάνσεις συνήθως είναι οµαλές και εµφανίζονται σε κανονικά χρονικά διαστήµατα µέσα στο χρόνο. δ. Τυχαίες διακυµάνσεις . Ορισµένοι τοµείς της οικονοµίας είναι δυνατό να παρουσιάσουν διακυµάνσεις, οι οποίες δεν οφείλονται σε οικονοµικούς παράγοντες , όπως π.χ. µια µεγάλη ξηρασία που επηρεάζει τη γεωργική παραγωγή. Επίσης µια µεγάλη πολιτική αστάθεια ή µια µεγάλη απεργία εργατών ασφαλώς θα πλήξει

ορισµένους τοµείς της οικονοµίας δηµιουργώντας µε αυτόν τον τρόπο κάποιο είδος διακυµάνσεως. Τους τύπους αυτών των οικονοµικών διακυµάνσεων , που οφείλονται σε γεγονότα τα οποία δεν µπορούµε να προβλέψουµε, ονοµάζουµε τυχαίες διακυµάνσεις Χαρακτηριστικά των επιχειρηµατικών οικονοµικών κύκλων Τους επιχειρηµατικούς οικονοµικούς κύκλους µπορούµε , ανάλογα µε τη διάρκεια τους διακρίνουµε σε δυο κατηγόριες : α) στους κύκλους µε τη µικρή διάρκεια ( συνήθως ενός έως δυο ετών ) και (β) στους κύκλους µε τη µέλη διάρκεια ( συνήθως 7-10 έτη). Είναι αυτονόητο ότι οι επιχειρηµατικοί κύκλοι µε τη µεγάλη διάρκεια παρουσιάζουν για το µεγαλύτερο ενδιαφέρον αφού και οι επιπτώσεις τους στην οικονοµική δραστηριότητα είναι , χρονικά τουλάχιστον, πολύ µεγαλύτερες από τις επιπτώσεις που εµφανίζουν οι κύκλοι της πρώτης κατηγόριας. Πάντως πρέπει να σηµειωθεί ότι και οι δυο κατηγόριες των επιχειρηµατικών κύκλων δεν παρουσιάζουν περιοδικότητα στην εµφανίσει τους , αυτό σηµαίνει , ότι οι επιχειρηµατικοί κύκλοι δεν εµφανίζονται σε τακτικά χρονικά διαστήµατα , ούτε η χρονική διάρκεια καθενός από αυτούς είναι πάντα ίδια . Επίσης διαφέρουν µεταξύ τους ως προς την ένταση και την διάρκεια µεταβολής µε την οποία εµφανίζονται στη διάρκεια των επιχειρηµατικών κύκλων , τα διάφορα οικονοµικά µεγέθη . Ανεξάρτητα από την ένταση και τη χρονική διάρκεια των επιχειρηµατικών κύκλων µπορούµε σε όλους να διακρίνουµε τις έξεις τέσσερις φάσεις : α) φάση ανόδου ή ανθήσεων της οικονοµίας . β) φάση κρίσεως που ακολουθεί µετά από κάθε άνοδο . γ)φάση υφέσεως ή καθόδου της οικονοµίας και δ) φάση αναρρώσεως ή αναζωογονήσεως της οικονοµίας .

ΟΙ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΦΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΚΥΚΛΟΥ

Αν και οι παράγοντες που προκαλούν την άνθιση του επιχειρηµατικού κύκλου µπορεί να είναι πολλοί και διάφοροι , οι φάσεις όµως των επιχειρηµατικών κύκλων παρουσιάζουν τα ίδια οικονοµικά φαινόµενα .Πρακτικά µελετώντας την οικονοµία σε καθεµία από τις παραπάνω φάσεις παρατηρούµε τα επόµενα .

1. Η φάση της ανόδου ή ανθήσεως της οικονοµίας. Στην αρχή της φάσεως της

ανόδου ή της ανθήσεως της οικονοµίας υπάρχουν πλεονάζουσες ποσότητες παραγωγικών συντελεστών γιατί η οικονοµία µόλις έχει βγει από τη φάση της υφέσεως και αναρρώσεως . Έτσι µια αυξηµένη ζήτηση για τους παραγωγικούς συντελεστές θα ικανοποιηθεί µε την ίδια ή µε λίγο ψηλότερη τιµή σε σχέση µε εκείνη που επικρατεί στην αγορά . Κατά συνεχεία στην αρχή της υφέσεως της ανόδου της οικονοµίας οι τιµές γενικά παρουσιάζουν πολύ µικρή αύξηση ώσπου η άνοδος της οικονοµίας να αποκεί κάποια ορµή και να απορροφήσει τους υποαπασχόλητους παραγωγικούς συντελεστές µέσα στην παραγωγική διαδικασία . Σε αυτό το στάδιο της ανόδου παρατηρούµε αύξηση της παραγωγής σε όλους τους τοµείς της οικονοµίας , αλλά και αύξηση του κόστους παραγωγής των αγαθών λόγω ελλείψεως παραγωγικών συντελεστών . Έτσι και οι τιµές των αγαθών και υπηρεσιών ακολουθούν µια ανοδική πορεία . Συγκεκριµένα παρατηρείται µια ιδιαίτερα αυξηµένη παραγωγική δραστηριότητα στις βιοµηχανίες παραγωγής αγαθών πάγιου κεφαλαίου (κεφαλαιουχικά αγαθά) , καθώς επίσης αύξηση της παραγωγής καταναλωτικών αγαθών. Η συνολική δαπάνη των καταναλωτών αυξάνεται ως συνέπεια της αυξήσεως των εισοδηµάτων τους. Τα εισοδήµατα που αποτελούν τις αµοιβές των συντελεστών της παραγωγής αυξάνονται γιατί υπάρχει ζήτηση για παραγωγικούς συντελεστές , εποµένως οι µισθοί, η έγγεια πρόσοδος , οι τόκοι και τα κέρδη των επιχειρήσεων παρουσιάζουν και αυτά ανοδική πορεία .Η ύψωση του κόστους των αγαθών οδηγεί σε ύψωση των τιµών και σιγά θα εµφανίσουν πληθωριστικές πιέσεις στην οικονοµία . Ιδιαίτερα αυτές θα ενταθούν όταν η οικονοµία θα απορροφήσει τους υποαπασχόλητους παραγωγικούς συντελεστές . Αυτό συµβαίνει στα τελευταία σταδία της ανθήσεως της οικονοµίας .Θα πρέπει να σηµειώσουµε επίσης, ότι στην φάση αυτή της οικονοµία η ανεργία βρίσκεται στο κατώτατο σηµείο , ενώ η κερδοσκοπία , οι προσδοκίες και η αισιοδοξία είναι διάχυτες στον επιχειρηµατικών κόσµο.

2. Η φάση της κρίσεως. Η φάση της ανόδου της οικονοµίας θα φτάσει κάποτε σε ένα τέλος. Οι παράγοντες που επιδρούν και συντελούν στη διακοπή της ανθίσεως είναι πολλοί και διάφοροι. Συνήθως µια µείωση στη συνολική ζήτηση για αγαθά και υπηρεσίες µπορεί να προκαλέσει την αρχή µιας υφέσεως. Αλλά και η µείωση της ζητήσεως για τα προϊόντα ενός σοβαρού κλάδου της οικονοµίας είναι ικανή να επηρεάσει ολόκληρο το οικονοµικό σύστηµα και να προκαλέσει την ανακοπή της ανόδου της οικονοµίας. Τα ίδια αποτελέσµατα θα παρατηρηθούν, αν το τραπεζικό σύστηµα περιορίσει τις χορηγούµενες πιστώσεις ή αν η κυβέρνηση περικόψει τις κρατικές δαπάνες. Ο λόγος, για τον οποίο η κεντρική τράπεζα αποφασίζει τον περιορισµό των πιστώσεων, είναι η ύψωση των τιµών κατά το τελευταίο στάδιο της ανόδου της οικονοµίας. Η ύψωση αυτή των τιµών έχει συνήθως δυσµενείς επιδράσεις στο ισοζύγιο πληρωµών, γιατί ανακόπτει τις εξαγωγές και ενθαρρύνει τις εισαγωγές αγαθών από το εξωτερικό. Για τον ίδιο λόγο ίσως και η κυβέρνηση µπορεί να περιορίσει τις κρατικές δαπάνες. Και στις δύο, πάντως πιο πάνω περιπτώσεις ο αντίκτυπος των ενεργειών της κεντρικής τράπεζας και του κράτους είναι ο περιορισµός δανειακών κεφαλαίων στην οικονοµία, ο οποίος µπορεί να προκαλέσει την ανακοπή της ανθίσεως και να οδηγήσει την οικονοµία σε

ύφεση. Ας σηµειωθεί ότι η οικονοµία γίνεται περισσότερο ευαίσθητη στα τελευταία στάδια της ανόδου, γι’ αυτό και οι διάφορες επιδράσεις που δέχεται µπορούν να διαταράξουν την οµαλή λειτουργία της ανόδου ή και ακόµα να ανακόψουν. Η κρίση µπορεί να προκληθεί και από µείωση της παραγωγής λόγω αυξήσεως του κόστους των παραγόµενων προϊόντων. Αν π.χ. αυξηθεί η τιµή των πρώτων υλών ή οι εργατικές ενώσεις κατορθώσουν να επιβάλουν ψηλότερα ηµεροµίσθια ή αυξηθεί το κόστος του κεφαλαίου, δηλαδή το επιτόκιο, ύστερα από έναν πιστωτικό περιορισµό που επιβάλλει η κεντρική τράπεζα, τότε και το κόστος των προϊόντων θα αυξηθεί, µε συνέπεια τη µείωση της παραγωγής. Η µείωση της παραγωγής µπορεί να αποτελέσει κάλλιστα το έναυσµα µιας υφέσεως. Βασικά θα µπορούσαµε να πούµε ότι η φάση της κρίσεως παρουσιάζεται δύο λόγους: (α) Γιατί όσο εξελίσσεται η φάση της ανόδου ή ανθίσεως, η οικονοµία γίνεται και πιο ευάλωτη στις διάφορες διαταρακτικές επιδράσεις που µπορεί να προέρχονται µέσα από το οικονοµικό σύστηµα ή και έξω απ΄ αυτό και κατά συνέπεια µπορούν να ανακόψουν την ανοδική πορεία της οικονοµίας. (β) Γιατί η οικονοµία, στη φάση της ανόδου, αναπτύσσει και τα αίτια εκείνα που αναγκαστικά θα την οδηγήσουν στην κρίση και στην ύφεση. Συγκεκριµένα κατά την άνοδο θα παρατηρήσουµε σοβαρές µεταβολές στον παραγωγικό τοµέα της οικονοµίας, που αφορούν νέες µεθόδους παραγωγής και νέα παραγόµενα προϊόντα, µε αποτέλεσµα να επηρεάζονται το κόστος παραγωγής και η ζήτηση για τα προϊόντα. Όλα αυτά έχουν ως συνέπεια την κακή οργανική διάρθρωση της παραγωγής, που αναπτύσσει και τα σπέρµατα της κρίσεως.

3. Η φάση της υφέσεως ή καθόδου. Η φάση της υφέσεως θα ακολουθήσει τη φάση της κρίσεως. Όπως η φάση της ανόδου αποκτά ορµή σιγά, έτσι και αυτή της υφέσεως αποκτά ένταση µε την πάροδο του χρόνου. Ότι είχαµε παρατηρήσει κατά το στάδιο της ανθίσεως της οικονοµίας, µπορούµε να παρατηρήσουµε και κατά το στάδιο της υφέσεως. Οι τιµές αρχίζουν να πέφτουν, µε αποτέλεσµα τη µείωση της παραγωγής. Η µείωση της παραγωγής δεν θα επιφέρει κατ’ ανάγκη και τη µείωση του κόστους, γιατί οι µισθοί, ακόµα και στη φάση της υφέσεως, δεν παρουσιάζει ευκαµψία. Έτσι θα εµφανιστεί ζηµιά σε πολλούς κλάδους της οικονοµίας, µε συνέπεια την πιο πέρα µείωση της παραγωγής. Η µείωση της παραγωγής θα έχει εξάλλου ως συνέπεια τη µείωση της απασχόλησης, η οποία θα οδηγήσει στη µείωση εισοδηµάτων, εποµένως και της συνολικής ενεργής ζητήσεως. Η µείωση της συνολικής ενεργής ζητήσεως θα προκαλέσει νέα πτώση των τιµών, που θα οδηγήσει σε νέα µείωση της παραγωγής και εποµένως σε νέα αύξηση της ανεργίας. Έτσι η διαδικασία της υφέσεως θα ενταθεί ακόµα περισσότερο, ενώ το κλίµα απαισιοδοξίας θα αρχίσει να καλλιεργείται στην επιχειρηµατικό κόσµο. Οι χρεώστες στην περίοδο της υφέσεως αντιµετωπίζουν µεγαλύτερες δυσκολίες για την εξόφληση των δανείων τους, αφού τώρα απαιτείται µεγαλύτερη αγοραστική δύναµη από πριν. Το γεγονός ότι οι παραγωγικοί συντελεστές δεν απασχολούνται πλήρως, σηµαίνει ότι η οικονοµία ως σύνολο στερείται όλα εκείνα τα αγαθά και τις υπηρεσίες, που θα µπορούσαν να παραχθούν µε τη βοήθεια των υποαπασχολούµενων συντελεστών. Θα πρέπει να τονιστεί, ότι κάθε µείωση στη ζήτηση αγαθών τελικής καταναλώσεως έχει πολλαπλάσια µειωτική επίδραση στη ζήτηση αγαθών πάγιου κεφαλαίου. Αυτό συµβαίνει γιατί, όπως έχουµε αναπτύξει και σε προηγούµενο κεφάλαιο, λειτουργεί στην

οικονοµία ο επιταχυντής. Εποµένως σε κάθε µείωση ζητήσεως σε κεφαλαιουχικά αγαθά. Κατά συνέπεια αλλεπάλληλα κύµατα µειώσεως ζητήσεως τιµών, παραγωγής, απασχολήσεως και εισοδηµάτων θα ακολουθήσουν µετά την είσοδο της οικονοµίας στα πρώτα στάδια της υφέσεως. Η ύφεση θα ενταθεί ακόµα περισσότερο µε την αναστολή αναλήψεως νέων επενδύσεων, αφού οι προβλέψεις των επιχειρηµατιών για αναθέρµανση της ζητήσεως επηρεάζονται από το πνεύµα της απαισιοδοξίας, που έχει δηµιουργήσει αυτή τη φάση της οικονοµικής συγκυρίας. Έτσι η φάση της υφέσεως, οδυνηρή και µακροχρόνια διαδικασία, θα συνεχιστεί και θα συµπαρασύρει στην πορεία όλους τους τοµείς της οικονοµίας.

4. Η φάση της αναρρώσεως ή αναζωογονήσεως. Η φάση της υφέσεως ή καθόδου της οικονοµίας µε την πάροδο του χρόνου θα αρχίσει να χάνει τη συσσωρευτική της δύναµη, κι έτσι το οικονοµικό σύστηµα θα γίνεται ολοένα πιο ευαίσθητο στα διάφορα οικονοµικά ερεθίσµατα, που επηρεάζουν ευνοϊκά ορισµένους τοµείς της οικονοµίας. Οι παράγοντες, που µπορούν να επιδράσουν στην ανακοπή της φάσεως της υφέσεως, είναι δυνατό να προέρχονται από τη σφαίρα της παραγωγής ή της καταναλώσεως. Έτσι, αν ένας τοµέας της οικονοµίας αυξήσει τον κεφαλαιουχικό εξοπλισµό της, π.χ. λόγω αντικαταστάσεως ή λόγω µιας νέας τεχνολογικής προόδου που απαιτεί την εγκατάσταση νέας µορφής κεφαλαίου, θα δηµιουργηθεί αµέσως µια ροή εισοδηµάτων, που µπορεί να αποτελέσει και το έναυσµα για µια νέα φάση ανόδου της οικονοµίας. Πρέπει να τονίσουµε, ότι η ανακοπή της υφέσεως είναι πολύ πιο δύσκολη όταν βρίσκεται σε προχωρηµένο στάδιο και η σωρευτική διαδικασία της έχει αποκτήσει κάποια ορµή. Αν όµως η ορµή της υφέσεως έχει εξαντληθεί µε την πάροδο του χρόνου, τότε η αύξηση στις επενδύσεις θα είναι περισσότερο αποτελεσµατική για να βγει η οικονοµία από τη φάση της υφέσεως. Το τέλος της φάσεως αυτής και η αρχή της αναρρώσεως της οικονοµίας µπορεί να προέλθει και από µια αύξηση της συνολικής ζητήσεως για αγαθά και υπηρεσίες. Η αύξηση αυτή της ζητήσεως ενδέχεται να οφείλεται σε µια µεταβολή στις επιθυµίες των καταναλωτών ή και να προέρχεται από το εξωτερικό. Η τελευταία αυτή περίπτωση οφείλεται βασικά στο γεγονός, ότι οι τιµές στο εσωτερικό κατά τη φάση της υφέσεως συνήθως είναι χαµηλότερες από τις τιµές που επικρατούν στις εξωτερικές αγορές για ορισµένα αγαθά. Πάντως, από οπουδήποτε και αν προέλθει η αύξηση της ζητήσεως, θα προκαλέσει την αύξηση της παραγωγής, η οποία µε την σειρά της, θα προκαλέσει την αύξηση της παραγωγής, η οποία µε την σειρά της θα σηµάνει την αύξηση της απασχολήσεως και τη δηµιουργία νέων εισοδηµάτων. Η αναθέρµανση αυτή της οικονοµίας θα προκαλέσει µικρή αύξηση των τιµών και την εµφάνιση µικρών κερδών στις επιχειρήσεις. Το κόστος των προϊόντων δε θα ακολουθήσει καµιά ανοδική πορεία, γιατί στη φάση της αναρρώσεως υπάρχουν µεγάλες ποσότητες υποαπασχόλητων παραγωγικών συντελεστών, που δεν επιτρέπουν την ύψωση του κόσµου παραγωγής. Το έναυσµα για την ανάρρωση της οικονοµίας µπορεί να το προκαλέσει και ο κρατικός φορέας µε τις κρατικές δαπάνες για δηµόσια έργα ή για αύξηση συντάξεων κ.λπ., που έχουν ως αποτέλεσµα την αύξηση της συνολικής ζητήσεως για αγαθά και υπηρεσίες ,κι έτσι ενθαρρύνεται η αύξηση της παραγωγής και της απασχολήσεως. Τέλος πρέπει να σηµειώσουµε, ότι στη φάση της υφέσεως τα άτοµα αποθησαυρίζουν ένα µέρος από το εισόδηµα τους. Όταν λοιπόν αυτή η

ανάγκη του αποθησαυρισµού ικανοποιηθεί σε αρκετά µεγάλο βαθµό, τότε τα άτοµα θα προβούν σε αύξηση καταναλώσεων ή θα προσπαθήσουν να τα δανείσουν είτε µέσω της αυξήσεως της συνολικής επενδύσεως, που θα προέλθει από την πτώση του επιτοκίου στην αγορά κεφαλαίων.

∆ιάφορες θεωρίες για την εξήγηση των επιχειρηµατικών κύκλων

Η εξήγηση των επιχειρηµατικών οικονοµικών κύκλων συγκέντρωσε από παλιά το ενδιαφέρον µεγάλων οικονοµολόγων. Προσπάθεια όλων τους υπήρξε να προσδιορίσουν τους παράγοντες που είναι υπεύθυνοι όχι µόνο για την εµφάνιση αλλά και για την ένταση και διάρκεια των επιχειρηµατικών κύκλων. Το αποτέλεσµα υπήρξε δηµιουργία διάφορων θεωριών τις οποίες µπορούµε να κατατάξουµε ανάλογα µε τους παράγοντες που θεωρούνται βασικοί στην ερµηνεία των επιχειρηµατικών κύκλων .

1. Εξωγενής και ενδογενής θεωρίες . Μια διάκριση των θεωριών που εξηγούν τους επιχειρηµατικούς κύκλους είναι σε εξωγενής και ενδογενής θεωρίες. Οι πρώτες προσπαθούν να εξηγήσουν τους επιχειρηµατικούς οικονοµικούς κύκλους µε εξωγενής παράγοντες που ενδεχόµενα επιδρούν στο οικονοµικό σύστηµα .Π.χ. µια νέα εφεύρεση ή ένας πόλεµος µπορούν να θεωρηθούν τέτοιοι εξωγενής παράγοντες . Αντίθετα µια µεταβολή στην ποσότητα του χρήµατος από την κεντρική τράπεζα ή στις χορηγούµενες πιστώσεις από το τραπεζικό σύστηµα µπορούν να θεωρηθούν ενδογενής παράγοντες. Το πρόβληµα που θέτει ταξινόµηση αυτή των θεωριών σε εξωγενής και ενδογενής, βρίσκεται στη δυσκολία να πούµε , πότε ένας παράγοντας είναι εξωγενής και πότε ενδογενής. Ο µόνος τρόπος για να αποφασίσουµε , αν θα θεωρήσουµε µια µεταβλητή ως εξωγενή ή ενδογενή είναι να δούµε αν η δεδοµένη µεταβλητή µπορεί να εξηγηθεί από τη θεωρία ή όχι . ∆ηλαδή αν η θεωρία για τους επιχειρηµατικούς οικονοµικούς κύκλους εξηγεί τον τρόπο συµπεριφοράς µιας συγκεκριµένης µεταβλητής τότε η µεταβλητή αυτή θεωρείται ενδογενής. Αντίθετα αν η θεωρία δεν εξηγεί αλλά ούτε καν ενδιαφέρεται για τον τρόπο συµπεριφοράς ενός παράγοντα , τότε µπορούµε να χαρακτηρίσουµε τον παράγοντα αυτό ως εξωγενή µεταβλητή .

2. Η νοµισµατικοί θεωρία . Σύµφωνα µε τους οπαδούς της νοµισµατικής θεωρίας οι µεταβολές της ποσότητας του χρήµατος είναι εκείνες που προκαλούν τις διάφορες φάσεις του επιχειρηµατικού οικονοµικού κύκλου . Συγκεκριµένα οι µεταβολές αυτές έχουν ως αποτέλεσµα τις µεταβολές στις δαπάνες των καταναλωτών που επιδρούν στον όγκο των πωλήσεων και γενικά στο εµπόριο . Ο έµπορας που κατέχει και τη περισσότεροι στρατηγική θέση στη θεωρία αυτή αντιδρά και στις µικρότερες του επιτοκίου ζητώντας ανάλογα δάνειο από το τραπεζικό σύστηµα . Έτσι η αύξηση των πιστώσεων οδηγεί στην άνοδο της οικονοµίας . Η κεντρική όµως τράπεζα θα αναγκαστεί αργά ή γρήγορα να βάλει φραγµό στην αύξηση των πιστώσεων που χορηγεί το τραπεζικό σύστηµα µε αποτέλεσµα την κρίση και την ύφεση της οικονοµίας . Εποµένως σύµφωνα µε τη νοµισµατική θεωρία αν η ποσότητα του χρήµατος ( θεωρούνται χρήµατα σε ευρεία έννοια και οι τραπεζικές πιστώσεις) παρέµενε σταθερή , δεν θα παρατηρούσαµε και τους επιχειρηµατικούς οικονοµικούς κύκλους .

3. Οι θεωρίες υπερεπενδύσεων. Οι θεωρίες αυτές υποστηρίζουν ότι στην διάρκεια της ανόδου της οικονοµίας οι βιοµηχανίες κατασκευής κεφαλαιουχικών αγαθών αναπτύσσονται µε τρόπο δυσανάλογο σε σχέση µε την ανάπτυξη των βιοµηχανικών κατασκευής αγαθών τελικής καταναλώσεως. Η δυσαναλογία αυτή αναπτύξεως των βιοµηχανιών είναι πολύ µεγαλύτεροι από ότι θα µπορούσε να αντέξει η οικονοµία κατά την φάση της ανόδου ώστε να αποτελεί και τον παράγοντα που οδηγεί στην οικονοµία στην κρίση και ύφεση .

4. Η θεωρίες υποκαταναλώσεων. Σύµφωνα µε τις θεωρίες υποκαταναλώσεων στην φάση της ανόδου της οικονοµίας η αύξηση των µισθών παρουσιάζει χρονική καθυστέρηση σε σχέση µε αλλά εισοδήµατα . Αυτό έχει ως αποτέλεσµα ότι το µέγεθος των αποταµιεύσεων που προέρχεται από όσους έχουν µεγάλα εισοδήµατα θα αυξάνεται συνεχώς αντίθετα οι µισθωτοί καταναλώνουν το µεγαλύτερο µέρος του εισοδήµατος τους και εποµένως το µέγεθος των αποταµιεύσεων τους είναι µικρό. Με αυτόν τον τρόπο σε κάποιο στάδιο της ανόδου της οικονοµίας το συνολικό µέγεθος των αποταµιεύσεων θα γίνει µεγαλύτερο από το συνολικό µέγεθος των επενδύσεων που είναι απαραίτητο για την παραγωγή των καταναλωτικών αγαθών . Έτσι θα προκληθεί η φάση της κρίσεως . Κατά τη φάση της υφέσεως η πτώση των εισοδηµάτων που προέρχονται από κέρδη είναι µεγαλύτεροι από την πτώση των µισθών. Έτσι το µέγεθος των αποταµιεύσεων µειώνεται ταχύτερα από ότι η κατανάλωση. Επιπλέον παρατηρείται πτώση στο µέγεθος των επενδύσεων ως το σηµείο όπου ο κεφαλαιουχικός εξοπλισµός της οικονοµίας θα γίνει τόσος όσος απαιτείται για την ικανοποίηση της τρέχουσας καταναλώσεως .

5. Η ψυχολογική θεωρία . Οι οπαδοί της θεωρίας αυτής προσπαθούν να εξηγήσουν τους επιχειρηµατικούς οικονοµικούς κύκλους µε την επίδραση που ασκεί ο ψυχολογικός παράγοντας στις αποφάσεις των επιχειρηµατιών. Πρέπει να τονιστεί ότι η συγγραφείς των θεωριών αυτών δεν παραβλέπουν και τους οικονοµικούς παράγοντες αλλά δίνουν έµφαση στο γεγονός , ότι η ψυχολογικοί παράγοντες επηρεάζουν τις προβλέψεις και τις προσδοκίες των επιχειρηµατιών και δηµιουργούν µε αυτό τον τρόπο εναλλασσόµενα κύµατα αισιοδοξίας και απαισιοδοξίας τα οποία έχουν αντίκτυπο στις αποφάσεις τους. Έτσι στη φάση της ανόδου της οικονοµίας τα σφάλµατα της αισιοδοξίας δεν φαίνονται , γιατί ο χρόνος που απαιτείται για την παραγωγή των αγαθών είναι αρκετά µεγάλος πράγµα που εµποδίζει τους επιχειρηµατίες να καταλάβουν ότι η ζήτηση , που εµφανίσθηκε , δεν έχει νόµιµο χαρακτήρα αλλά είναι προσωρινή και όταν τα σφάλµατα της αισιοδοξίας ανακαλυφθούν τότε είναι αργά και η φύση της ανόδου ανακόπτεται , ενώ η φάση της υφέσεως αρχίζει και το πνεύµα απαισιοδοξίας αρχίζει επίσης να διαπνέει τον επιχειρηµατικό κόσµο . Τα σφάλµατα της απαισιοδοξίας θα τροφοδοτήσουν την ύφεση έως όπου ανακαλυφθούν οπότε η φάση της υφέσεως θα ανακοπεί και η φάση της αναρρώσεως της οικονοµίας αρχίζει . Έτσι ο ψυχολογικός παράγοντας ενώ βοηθά ουσιαστικά στην εξήγηση της συσωρευτικής ανόδου και καθόδου της οικονοµίας , δεν πρέπει ωστόσο να θεωρηθεί ότι είναι ο µόνος που εξηγεί την ανάλυση των επιχειρηµατικών οικονοµικών κύκλων

6. Η θεωρία του πολλαπλασιαστή – επιταχυντή . Όπως έχουµε ανάπτυξη σε προηγούµενα κεφάλαια , ο πολλαπλασιαστής είναι ικανός να µας εξηγήσει τη συσωρευτική διαδικασία αυξήσεως ή µειώσεως του συνολικού εισοδήµατος ,

όταν οι επενδύσεις αυξάνονται ή ελαττώνονται αντίστοιχα . Επίσης έχουµε αναλύσει ότι ο επιταχυντής µας καθορίζει την ποσότητα του κεφαλαιουχικού εξοπλισµού που είναι αναγκαία για την παραγωγή µιας µονάδας προϊόντων τελικής καταναλώσεως . Ο συγκερασµός του πολλαπλασιαστή και του επιταχυντή µπορεί να µας εξηγήσει τις κυκλικές µεταβολές στο ύψος του εισοδήµατος. Συγκεκριµένα µεταβολές στη ζήτηση καταναλωτικών αγαθών ώστε και αν έχουν µικρή ένταση , επιφέρουν πολύ µεγαλύτερες µεταβολές στη ζήτηση κεφαλαιουχικών αγαθών , που έχουν ως συνέπεια την εµφάνιση των επιχειρηµατικών οικονοµικών κύκλων . Για να καταλάβουµε καλύτερα τον τρόπο µε τον οποίο λειτουργεί η αρχή του επιταχυντή ας υποθέσουµε το εξής παράδειγµα : έστω ότι µέσα σε µια χρονική περίοδο (ενός έτους ) , σε µιαν υποθετική οικονοµία , παράγονται 500 µονάδες καταναλωτικών αγαθών , που για την παραγωγή τους χρησιµοποιούνται 50 µηχανές , όλες µε την ίδια παραγωγικότητα . Έστω επίσης , ότι η ζωή κάθε µηχανής διαρκεί 10 χρόνια . Κατά συνέπεια , κάθε χρόνο θα πρέπει να παράγονται και 5 νέες µηχανές για να αντικαθιστούν τις φθαρµένες , ώστε ο αριθµός των µηχανών να παραµένει ο ίδιος (50 µηχανές ) και αν µπορούν να µπορούν να παράγουν τις 500 µονάδες καταναλωτικών αγαθών κάθε χρόνο . Ας υποθέσουµε εξάλλου . ότι οι προτιµήσεις των καταναλωτών άλλαξαν σε τρόπο που η ζήτηση για τα καταναλωτικά αγαθά έχει αυξηθεί κατά 10% δηλαδή τώρα ζητούνται 500+50 =550 µονάδες του προϊόντος . Για να παραχθούν οι επιπρόσθετες 50 µονάδες των καταναλωτικών Αγάθων, θα χρειαστούν 5 νέες µηχανές , αφού καθεµία µπορεί να παράγει 10 µονάδες προϊόντος . Έτσι στο συγκεκριµένο χρόνο που εκδηλώθηκε µία αύξηση 10 % αγαθών τελικής καταναλώσεως , η παραγωγή κεφαλαιουχικών αγαθών θα είναι 10 νέες µηχανές , 5 για την αντικατάσταση των φθαρµένων και 5 για την ικανοποίηση της αυξηµένης ζητήσεως . Με άλλα λόγια η κατά 10% αύξηση ζητήσεως καταναλωτικών Αγάθων (50 µονάδες) οδήγησε σε 100% αύξηση της ζητήσεως για επένδυσης (10 µηχανές ) . Η αύξηση των επενδύσεων θα έχει ως αποτέλεσµα , βάσει του πολλαπλασιαστή των επενδύσεων , την αύξηση του εισοδήµατος , η οποία φυσικά θα προκαλέσει και αύξηση της καταναλώσεως και της αποταµιεύσεως . Έτσι η διαδικασία της ανόδου της οικονοµίας µπαίνει σε λειτουργία . Για να διατηρηθεί το επίπεδο ζητήσεως επενδύσεων στο ύψος των 10 µηχανών και στα επόµενα χρόνια , θα πρέπει η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά να αυξάνεται συνεχεία κάθε χρόνο . Αν τον επόµενο χρόνο συµβεί ώστε η ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά να παραµείνει στο ίδιο επίπεδο όπως και στου προηγούµενου έτους , του η παραγωγή νέων µηχανών , (εκτός βέβαια από εκείνες που προορίζονται για αντικατάσταση των φθαρµένων ) θα είναι ίση µε το µηδέν .

ΟΙ ΑΙΤΙΕΣ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΡΙΣΕΩΝ

Η δυνατότητα εµφάνισης των κρίσεων υπάρχει ως πιθανότητα ακόµα και από την απλή εµπορευµατική παραγωγή µε την εµφάνιση του χρήµατος ως µέσου ανταλλαγής και πληρωµής. Ωστόσο αυτές γίνονται αναπόφευκτες µόνο στην αναπτυγµένη καπιταλιστική εµπορευµατική παραγωγή.

Ιστορικά, η πρώτη οικονοµική κρίση ξέσπασε στην Αγγλία το 1825 και µεταγενέστερα και σε άλλες χώρες. Επίσης η πρώτη παγκόσµια οικονοµική κρίση ξέσπασε το 1857 και αγκάλιασε τις κυριότερες τότε αναπτυγµένες καπιταλιστικές χώρες, ενώ στην πορεία επακολούθησαν και άλλες κρίσεις ανά 8-10 χρόνια. Οι πιο σηµαντικές σε έκταση και βάθος ήταν αυτές του 1882-83, του 1929-33, του 1973-74 και η τελευταία του 2009-10, που γενικά δεν έχει ξεπεραστεί και για ορισµένες χώρες της ευρωζώνης όπως οι Ελλάδα , Ισπανία, Πορτογαλία, κ.λπ., βαίνει επιδεινούµενη ως σήµερα. Υπάρχουν βέβαια πλήθος ακόµη τοπικές κρίσεις που θα µπορούσε να αναφερθούν, αλλά και µόνο οι παραπάνω αρκούν για να δείξουν ότι δεν πρόκειται για κάτι συµπτωµατικό και να θέσουν το ερώτηµα σχετικά µε τις αιτίες τους.

Όπως έδειξε ο Μαρξ, η βαθύτερη αιτία των κρίσεων στον καπιταλισµό, βρίσκεται στο χαρακτήρα των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων και ειδικότερα στην αντίθεση ανάµεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και στην ατοµική ιδιοποίηση των αποτελεσµάτων της. Ειδικότερα, µε την ανάπτυξη του καταµερισµού της εργασίας στα πλαίσια των καπιταλιστικών επιχειρήσεων, κάθε ατοµική εργασία γίνεται ένας κρίκος στο σύνολο της κοινωνικής εργασίας και η ξεχωριστή παραγωγή γίνεται ένα τµήµα της συνολικής παραγωγής. Όµως, παρά τον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής, εξαιτίας της ατοµικής ιδιοκτησίας στα µέσα παραγωγής τα αποτελέσµατά της τα ιδιοποιούνται οι ιδιοκτήτες των µέσων παραγωγής, οι καπιταλιστές, ενώ οι εργάτες παίρνουν µόνο τα αναγκαία µέσα ύπαρξης (στην καλύτερη περίπτωση την αξία της εργατικής τους δύναµης) µε τη µορφή µισθού. Μοναδικός και απόλυτος σκοπός των καπιταλιστών είναι η παραγωγή και ιδιοποίηση υπεραξίας και σε συνέχεια κέρδους που έχει ως πηγή την απλήρωτη εργασία των µισθωτών εργατών.

Από τη βασική αντίθεση του καπιταλισµού, προκύπτουν µια σειρά παράγωγες αντιθέσεις, οι οποίες αποτελούν µορφές εκδήλωσης της βασικής και οι οποίες οδηγούν την καπιταλιστική οικονοµία σε κρίσεις υπερπαραγωγής. Ειδικότερα, µια από τις κυριότερες µορφές εκδήλωσης της βασικής αντίθεσης, είναι η αντίθεση µεταξύ «παραγωγής και κατανάλωσης». Επειδή ο σκοπός της καπιταλιστικής παραγωγής είναι η επίτευξη του µέγιστου κέρδους, υπάρχει τάση για απεριόριστη αύξηση της παραγωγής. Ωστόσο η απορρόφησή της προσκρούει στα περιορισµένα όρια της αγοραστικής δύναµης των εργατών και των λαϊκών στρωµάτων. Όπως επισηµαίνει ο Μαρξ, «όσο πιο πολύ αναπτύσσεται η παραγωγική δύναµη, τόσο πιο πολύ η δύναµη αυτή έρχεται σε αντίθεση µε τα στενά πλαίσια που

καθορίζουν οι σχέσεις κατανάλωσης ».

Πολλοί, µεταξύ αυτών και αρκετοί µαρξιστές , αποδίδουν την κύρια αιτία των κρίσεων στην «υποκατανάλωση» των µαζών. Ωστόσο, αν θεωρήσουµε την κατάσταση «υποκατανάλωσης» ως αυτοτελή αιτία, βγαίνει το συµπέρασµα ότι οι κρίσεις πρέπει να έχουν χρόνιο και αδιάκοπο χαρακτήρα, ενώ στην πραγµατικότητα αποτελούν µια

φάση του κύκλου της κεφαλαιοκρατικής αναπαραγωγής µετά τη φάση της «ανόδου», όπως θα δούµε στη συνέχεια. Η κριτική στις θεωρίες της «υποκατανάλωσης», τονίζει ότι «η υποκατανάλωση (που εξηγεί τάχα τις κρίσεις) υπήρχε στα πιο διαφορετικά οικονοµικά καθεστώτα, ενώ οι κρίσεις αποτελούν χαρακτηριστικό γνώρισµα µόνον ενός καθεστώτος – του κεφαλαιοκρατικού».

Μια άλλη µορφή εκδήλωσης της βασικής αιτίας των κρίσεων είναι η αντίθεση µεταξύ της οργάνωσης της παραγωγής στα πλαίσια των ξεχωριστών επιχειρήσεων και της αναρχίας στην παραγωγή στο σύνολο της κοινωνίας, η οποία δηµιουργεί δυσαναλογίες και ανισοµέρειες στην ανάπτυξη κλάδων και τοµέων µε τεράστιο κοινωνικό κόστος. Η αδυναµία αναλογικής και ισόρροπης ανάπτυξης, οφείλεται στην ατοµική ιδιοκτησία των βασικών µέσων παραγωγής που κάνει αδύνατο το σχεδιασµό σε κοινωνική κλίµακα, γι' αυτό και οι διάφορες ρυθµίσεις για µείωση των δυσαναλογιών στα πλαίσια του κρατικού παρεµβατισµού έχουν περιορισµένα αποτελέσµατα.

Μία άλλη µορφή εκδήλωσης της βασικής αιτίας των κρίσεων, είναι η αντίθεση µεταξύ «σκοπού και µέσου» της καπιταλιστικής παραγωγής. Η επιδίωξη απόσπασης όλο και µεγαλύτερης υπεραξίας και τελικά κέρδους, οδηγεί τους καπιταλιστές σε τεχνολογικές και οργανωτικές καινοτοµίες και στη συγκέντρωση της παραγωγής σε µεγαλύτερες µονάδες για τη δηµιουργία «οικονοµιών κλίµακας» και απόκτησης µονοπωλιακού πλεονεκτήµατος.

Ωστόσο, η συγκέντρωση και συγκεντροποίηση της παραγωγής και κεφαλαίου, αυξάνει την οργανική του σύνθεση. ∆ηλαδή, µειώνει την αναλογία «µεταβλητού κεφαλαίου» (ζωντανή εργασία) σε σχέση µε το «σταθερό» (υλοποιηµένη εργασία στα µέσα παραγωγής) και οδηγεί σε µείωση του µέσου ποσοστού του κέρδους . Η συγκεκριµένη διαδικασία επιτείνεται λόγω επιβράδυνσης της περιστροφής του κοινωνικού κεφαλαίου, εξαιτίας της αύξησης του «σταθερού» τµήµατος και της αυξανόµενης δυσκολίας ρευστοποίησης των εµπορευµάτων. Σαν αποτέλεσµα µειώνεται η ετήσια µάζα υπεραξίας που ιδιοποιείται κάθε ξεχωριστό κεφάλαιο και κατά προέκταση µειώνεται και το µέσο ποσοστό κέρδους.

Η πτώση του µέσου ποσοστού κέρδους αποδυναµώνει µε τη σειρά της το κίνητρο «διευρυµένης αναπαραγωγής» και ενισχύει την τάση εντατικότερης εκµετάλλευσης της εργατικής τάξης, µε την απόσπαση µεγαλύτερης υπεραξίας (απόλυτης και σχετικής), µειώνοντας παράλληλα την αγοραστική δύναµη των εργατών και δυσκολεύοντας τη διάθεση της παραγωγής. Έτσι, ενώ οι παραγωγικές δυνάµεις της κοινωνίας έχουν τη δυνατότητα παραγωγής περισσότερων αγαθών (αξιών χρήσης) για την κοινωνία, σε σχέση µε τις ανάγκες του κεφαλαίου (ως µιας προκαταβεβληµένης αξίας που πρέπει αέναα να αυτοαυξάνεται), αποτελούν τελικά εµπόδιο. Με άλλα λόγια, ο «σκοπός» της καπιταλιστικής παραγωγής έρχεται σε αντίθεση µε το «µέσο». Το υπερ-συσσωρευµένο κεφάλαιο που δεν µπορεί να παράγει κέρδος, σηµατοδοτεί την κρίση, δηλαδή διακοπή ή µείωση της παραγωγής. Η αντικειµενική δυνατότητα αύξησης της κοινωνικής παραγωγής, έρχεται σε αντίθεση µε τα στενά όρια του σκοπού της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, την αύξηση της αξίας του υπάρχοντος κεφαλαίου.

Τέλος, µια ακόµη µορφή εκδήλωσης της βασικής αιτίας των κρίσεων, είναι σε κοινωνικό επίπεδο η αντίθεση µεταξύ εργατικής και αστικής τάξης. Η αντίθεση αυτή εκφράζεται στο γεγονός ότι σε συνθήκες κρίσης επιδεινώνεται η θέση της εργατικής τάξης η οποία εξαθλιώνεται «σχετικά» και «απόλυτα». Αυξάνει κατακόρυφα η ανεργία, ενώ µένουν ακινητοποιηµένα σηµαντικά µέσα παραγωγής. Πολλά

εµπορεύµατα παραµένουν απούλητα και καταστρέφονται, ενώ η µεγάλη µάζα των µισθωτών και τα ευρύτερα λαϊκά στρώµατα ζουν στη φτώχεια και στην ανέχεια. Η ταξική πάλη σε συνθήκες κρίσης οξύνεται µε τις αντιστάσεις, διαµαρτυρίες και κοινωνικές συγκρούσεις ανάµεσα στην εργατική και την αστική τάξη, ενώ έρχεται πιο καθαρά στο προσκήνιο η ιστορική αναγκαιότητα υπέρβασης του καπιταλιστικού συστήµατος, ως ριζικού τρόπου υπέρβασης των κρίσεων.

Οικονοµική κρίση. Αιτίες και αποτελέσµατα .

Τον τελευταίο χρόνο, η παγκόσµια κοινότητα αντιµετωπίζει µια µεγάλης έντασης οικονοµική κρίση, η οποία, αν και εκδηλώθηκε αρχικά στις Ηνωµένες Πολιτείες µε επίκεντρο τις τραπεζικές επισφάλειες και ειδικότερα την αδυναµία εξυπηρέτησης των στεγαστικών δανείων, σύντοµα έλαβε διαστάσεις επιδηµίας. Η χρηµατοπιστωτική κρίση επεκτάθηκε ταχύτατα στις αναπτυγµένες χώρες και στη συνέχεια σε ολόκληρο τον κόσµο, µε δραµατικές επιπτώσεις στο τραπεζικό σύστηµα και τις επιχειρήσεις. Σύµφωνα µε το ∆ιεθνές Νοµισµατικό Ταµείο, η κρίση µεταφέρεται µε σφοδρότητα στην πραγµατική οικονοµία, µε αποτέλεσµα την ύφεση και την πτώση της απασχόλησης (Birdsall, 2009) . Η αντίδραση των χωρών ήταν άµεση σ’ ό,τι αφορά στη λήψη µέτρων για την αντιµετώπιση της κρίσης. Τα µέτρα αυτά, αν και διέφεραν από χώρα σε χώρα, ωστόσο είχαν έναν κοινό στόχο, τη βελτίωση της ρευστότητας, την κινητοποίηση των επενδύσεων µε σκοπό την αναθέρµανση της οικονοµίας και τη συγκράτηση της απασχόλησης.

Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, το σχέδιο για την αντιµετώπιση της κρίσης, τη στήριξη και την ανάκαµψη της οικονοµίας κατατέθηκε το ∆εκέµβριο του 2008. Η ανάπτυξη κοινών στρατηγικών σε συνδυασµό µε την προώθηση των µακροπρόθεσµων στόχων της Ευρωπαϊκής Ένωσης ήταν το βασικό χαρακτηριστικό αυτού του σχεδίου. Στόχος είναι η τόνωση της αγοράς και η λήψη µέτρων για τη στήριξη των επιχειρήσεων και της απασχόλησης. Οι βασικοί άξονες για την αντιµετώπιση της κρίσης είναι η εισαγωγή ρευστότητας στην οικονοµία ώστε να τονωθεί η ζήτηση και η προώθηση των επενδύσεων µε µακροπρόθεσµο στόχο την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της Ευρώπης, πάντα όµως λαµβάνοντας υπόψη τους περιορισµούς του Συµφώνου Σταθερότητας, το οποίο δίνει έµφαση στη δηµοσιονοµική πειθαρχία και τη νοµισµατική σταθερότητα (European Commission, 2009) .

Σε µια εποχή που η ελληνική κρίση έχει πυροδοτήσει µια κρίση εµπιστοσύνης σε ολόκληρη την ευρωζώνη οι χώρες επιχειρούν να την περιορίσουν µε αυστηρά µέτρα περιορισµού των ελλειµµάτων στη χώρα µας, όπου βρίσκεται και η καρδιά της νέας (δηµοσιονοµικής) φάσης της ευρωπαϊκής κρίσης. Κανείς, ούτε οι καταναλωτές, ούτε οι επιχειρήσεις, ούτε οι εξειδικευµένοι διεθνείς αναλυτές µπορούν να προβλέψουν µε βεβαιότητα τη διάρκεια της εγχώριας κρίσης. Η κρίση της ελληνικής οικονοµίας συνδέεται εν µέρει µε την κρίση της στρατηγικής του ευρώ. Παρά την αρχική αναιτιολόγητη αισιοδοξία, οι οικονοµικές εξελίξεις στις διεθνείς χρηµαταγορές έπληξαν τον πυρήνα του ευρώ και οδήγησαν σε κρίση τις στρατηγικές εξουσίας που συνδέονται µε αυτό (Busch, 1986) . Η συµβίωση χωρών µε διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξης κάτω από τη «στέγη» του ίδιου νοµίσµατος οδήγησε σε πολύ

διαφορετικούς ρυθµούς µεγέθυνσης και κερδοφορίας. Η ταχεία ανάπτυξη στις χώρες της «περιφέρειας» και η σχετική στασιµότητα του «κέντρου» µείωσε δραστικά την αναπτυξιακή «ψαλίδα» µεταξύ τους. Την ίδια στιγµή, οι υψηλότεροι ρυθµοί ανάπτυξης στις πρώτες συνοδεύτηκαν τόσο από ραγδαία µείωση στο κόστος του εγχώριου δανεισµού όσο και από εισροή ξένων «αποταµιεύσεων», γεγονός που δηµιούργησε τις προϋποθέσεις για την εµφάνιση σταθερών πλεονασµάτων στο ισοζύγιο των χρηµατοπιστωτικών συναλλαγών. Παρά την αρχική αµηχανία και τις άστοχες αµφιταλαντεύσεις, η κρίση αντιµετωπίζεται ως αφορµή για την ενίσχυση των νεοφιλελεύθερων στρατηγικών που συνδέονται µε το σχέδιο του ευρώ (Busch, 1986) .

Η έννοια του όρου "Οικονοµική κρίση"

Οικονοµική κρίση είναι τo φαινόµενο κατά το οποίο µια οικονοµία χαρακτηρίζεται από µια διαρκή και αισθητή µείωση της οικονοµικής της δραστηριότητας. Όταν λέµε οικονοµική δραστηριότητα αναφερόµαστε σε όλα τα µακροοικονοµικά µεγέθη της οικονοµίας, όπως η απασχόληση, το εθνικό προϊόν, οι τιµές, οι επενδύσεις κ.λπ. Ο βασικότερος δείκτης οικονοµικής δραστηριότητας είναι οι επενδύσεις, οι οποίες, όταν αυξοµειώνονται, συµπαρασύρουν µαζί τους και όλα τα υπόλοιπα οικονοµικά µεγέθη (Κουφάρης, 2010).

Η οικονοµική κρίση αποτελεί τη µία από τις δύο φάσεις των οικονοµικών διακυµάνσεων και συγκεκριµένα τη φάση της καθόδου, όταν δηλαδή η οικονοµική δραστηριότητα βρίσκεται σε µια συνεχή συρρίκνωση (European Commission, 2009) .

Οι οικονοµικές διακυµάνσεις ορίζονται ως οι διαδοχικές αυξοµειώσεις της οικονοµικής δραστηριότητας µέσα σε µια οικονοµία. Λέγονται αλλιώς και κυκλικές διακυµάνσεις ή οικονοµικοί κύκλοι. Οι Άγγλοι αποδίδουν το φαινόµενο µε τον όρο «business cycles», ακριβώς για να τονίσουν την ιδιαίτερη βαρύτητα των επενδύσεων στην εξέλιξη του οικονοµικού κύκλου. Από πολύχρονες στατιστικές παρατηρήσεις διαπιστώθηκε ότι οι οικονοµικοί κύκλοι διαρκούν περίπου από 7 έως 11 χρόνια (European Commission, 2009) .

Η Μαρξιστική Θεωρία των Κρίσεων

Σύµφωνα µε τον Μαρξ, οι κρίσεις χαρακτηρίζονται από µια «πληθώρα κεφαλαίου» δηλαδή µια υπερπαραγωγή κεφαλαίου. «Υπερπαραγωγή κεφαλαίου… σηµαίνει… υπερπαραγωγή µέσων παραγωγής που µπορούν να λειτουργήσουν σαν κεφάλαιο». Η λειτουργία του κεφαλαίου προϋποθέτει την εξασφάλιση ενός ποσοστού κέρδους το οποίο ανταποκρίνεται σε ό,τι «απαιτεί η «υγιής», «οµαλή» ανάπτυξη του κεφαλαιοκρατικού προτσές παραγωγής» (Μαρξ, 1982) . Αυτό το ποσοστό κέρδους είναι «το συνηθισµένο ποσοστό κέρδους»(Μαρξ, 1982). «Το συνηθισµένο ποσοστό του κέρδους δεν πρέπει να θεωρούµε σαν ένα νούµερο συγκεκριµένο, ούτε µεγαλύτερο ούτε µικρότερο. Από τη στιγµή που το ποσοστό του κέρδους πέφτει κάτω από το συνηθισµένο του επίπεδο, αρχίζει από την πλευρά των κεφαλαιοκρατών ο περιορισµός των επιχειρήσεων». Εποµένως,το πρόβληµα της «πραγµατοποίησης» της υπεραξίας υποκατανάλωση είναι µια συνέπεια του προβλήµατος της κερδοφορίας. Ο περιορισµός των επιχειρήσεων από την πλευρά της καπιταλιστικής τάξης, όταν το ποσοστό του κέρδους πέσει κάτω από το συνηθισµένο του επίπεδο, εµφανίζεται µε τη

µορφή των απούλητων εµπορευµάτων, δηλαδή ως µείωση της καταναλωτικής ικανότητας (Μηλιός, ∆ηµούλης & Οικονοµάκης, 2005).

Η πρόσφατη οικονοµική κρίση Η πρόσφατη οικονοµική κρίση δεν ήταν ένα ανεξάρτητο και απρόσµενο

φαινόµενο. Τα αίτια, η φύση και τα χαρακτηριστικά της συνδέονται µε την όλη ιστορία της µεταπολεµικής διαδικασίας συσσώρευσης του κεφαλαίου στον ανεπτυγµένο καπιταλισµό και συγκεκριµένα τη «χρυσή εποχή» της συσσώρευσης του κεφαλαίου, την κρίση της δεκαετίας του 1970, τον τρόπο µε τον οποίο «λύθηκε» ή αντιµετωπίστηκε η κρίση αυτή, την εµπειρία της «νεοφιλελεύθερης» περιόδου και ιδίως της τελευταίας της φάσης, όταν και εντάθηκε το φαινόµενο της χρηµατιστικοποίησης της καπιταλιστικής οικονοµίας (Υπουργείο Οικονοµικών, 2010).

Τα αίτια της κρίσης πρέπει να αναζητηθούν αφενός στα χρόνια διαρθρωτικά προβλήµατα και τις πολιτικές που εφαρµόστηκαν αλλά και στη διεθνή συγκυρία της χρηµατοπιστωτικής και οικονοµικής κρίσης που τα ανέδειξε µε εντονότερο και οξύτερο τρόπο. Κυρίαρχο χαρακτηριστικό της οικονοµίας µας είναι ύπαρξη διαρθρωτικών προβληµάτων πολύ πριν την εµφάνιση της χρηµατοπιστωτικής και οικονοµικής κρίσης, τα οποία διογκώθηκαν τα τελευταία χρόνια µε την εµµονή στην άσκηση πολιτικών στη κατεύθυνση των αυτορυθµιζόµενων αγορών (Μπούρας & Λυκούρας, 2011) .

Η κρίση στη χώρα µας αναµένεται να έχει µεγαλύτερο βάθος και διάρκεια από ότι σε άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ακριβώς γιατί η δοµή και τα διαρθρωτικά της προβλήµατα όχι µόνο είναι διαφορετικά, αλλά διατηρούνται και καθηµερινά γίνονται µεγαλύτερα και οξύτερα, αντί να αµβλύνονται, κάτω και από τις συνθήκες της διεθνούς κρίσης (Busch, 1985) .

Η παραγωγική βάση της Ελληνικής Οικονοµίας είναι ισχνή καθώς στηρίχθηκε, σε αντίθεση µε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, σε τοµείς όπως ο τουρισµός, η ναυτιλία και η οικοδοµή, κλάδοι που πλήττονται πρώτοι και µε ιδιαίτερη ένταση από την κρίση. Ακόµη, οι Τράπεζες το πιο ισχυρό τµήµα του ελληνικού κεφαλαίου, οι οποίες λειτούργησαν µε πρωτόγνωρους ρυθµούς πιστωτικής επέκτασης, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό, µε την επέκταση τους στα Βαλκάνια και τη Νοτιοανατολική Ευρώπη, µαζί µε άλλες µεγάλες ελληνικές επιχειρήσεις, είναι εκτεθειµένες στην διεθνή κρίση µε την ανάληψη υψηλών κινδύνων, καθώς η κρίση αυτή πλήττει µε ιδιαίτερη σφοδρότητα τις χώρες αυτές (Τσουλφίδης 2010) .

Η σηµερινή κρίση ξεκίνησε από την ταυτόχρονη συνύπαρξη των ακόλουθων τριών παραγόντων (ΙΝΕ-ΓΣΕΕ, 2008) . • Η φούσκα στις τιµές των ακινήτων σε πολλές περιοχές των ΗΠΑ, η οποία διευκόλυνε την υπέρ-κατανάλωση, µε αποτέλεσµα την υπέρ-θέρµανση της οικονοµίας και την αύξηση του ελλείµµατος τρεχουσών συναλλαγών, όπως πολλές φορές συµβαίνει σε παρόµοιες κρίσεις. • Η ραγδαία εξάπλωση στεγαστικών δανείων υψηλού κινδύνου, από 9% των συνολικών στεγαστικών το 2003 σε 24% το 2007, δηλαδή µια αχαλίνωτη πιστωτική επέκταση σε κατηγορίες νοικοκυριών που υπό κανονικές συνθήκες δεν θα έπρεπε να έχουν δανειοδοτηθεί. Οι τράπεζες παρείχαν δάνεια µε µόνη εγγύηση την αναµενόµενη αύξηση στην τιµή της κατοικίας, ενώ διευκόλυναν τα νοικοκυριά µε ελκυστικά

χαµηλά επιτόκια στα πρώτα χρόνια, τα οποία όµως θα αναπροσαρµόζονταν στη συνέχεια. Πολλές φορές οι τράπεζες αναλάµβαναν να πληρώσουν το δάνειο του νοικοκυριού από άλλη τράπεζα, επειδή το νοικοκυριό είχε πρόβληµα αποπληρωµής. • Η µεταφορά του ρίσκου από τους ισολογισµούς των τραπεζών στο κοινό και τους επενδυτές µέσω τιτλοποιήσεων, πολλοί από τους οποίους αγνοούσαν το ύψος του κινδύνου και υπήρξαν επιρρεπείς στις τότε υψηλές αποδόσεις. Η µεταφορά αυτή του ρίσκου επέτρεπε στις τράπεζες να δανείζουν άφοβα σε µη φερέγγυους δανειολήπτες και στη συνέχεια να αποκτούν ρευστότητα για επιπλέον δανειοδοτήσεις, χωρίς να χρειάζεται να βρουν νέους καταθέτες.

Πέραν τούτου, οι αιτίες της ελληνικής δηµοσιονοµικής κρίσης πρέπει να εντοπιστούν σε τρεις επιπλέον παράγοντες: • Στις πολιτικές δραστικής µείωσης των φορολογικών εσόδων που ακολούθησαν οι ελληνικές κυβερνήσεις για πάνω από µια δεκαετία πριν την κρίση. • Στη νεοφιλελεύθερη στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που απέκλειε τη στήριξη των δηµόσιων οικονοµικών της Ευρωζώνης µε απευθείας δανεισµό από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, αλλά υποχρέωνε τις κυβερνήσεις να αντλούν δάνεια µόνο από τις εµπορικές τράπεζες και γενικότερα τις χρηµατοπιστωτικές αγορές, µε αποτέλεσµα την εκτίναξη των επιτοκίων δανεισµού στη συγκυρία της κρίσης. Στην εµµονή παράλληλα της ελληνικής κυβέρνησης στις νεοφιλελεύθερες συνταγές διαχείρισης της οικονοµίας. Όταν οι χρηµαταγορές απέσυραν την εµπιστοσύνη τους προς την ελληνική οικονοµία, τα επιτόκια δανεισµού του ∆ηµοσίου εκτινάχθηκαν σε δυσβάσταχτα ύψη. Τον Φεβρουάριο 2010 αποφασίστηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή η διαµόρφωση ενός πακέτου δανειακής στήριξης του ελληνικού ∆ηµοσίου µε την εµπλοκή του ∆ιεθνούς Νοµισµατικού Ταµείου (∆ΝΤ), υπό τον όρο ότι η χώρα θα ακολουθούσε ένα αυστηρό πρόγραµµα περιστολής των δηµόσιων δαπανών. Η κυβέρνηση προσανατολίστηκε στον περιορισµό των µισθιακών δαπανών του δηµοσίου και στην περιστολή του κοινωνικού κράτους, µε παράλληλη αύξηση των εσόδων κυρίως από έµµεσους φόρους (αύξηση ΦΠΑ). Άφησε αµετάβλητες τις συνθήκες αναφορικά µε άλλες πηγές εσόδων ή δαπανών. Στις 23 Απριλίου 2010 η ελληνική κυβέρνηση ζήτησε την ενεργοποίηση του µηχανισµού δανειακής στήριξης εκ µέρους της ΕΕ και του ∆ΝΤ, εγκαινιάζοντας παράλληλα πολιτικές «συρρίκνωσης του κράτους» αναφορικά µε το ασφαλιστικό σύστηµα, τις συντάξεις, την τοπική αυτοδιοίκηση. • Στην ίδια την ύπαρξη του ευρώ που, πριν την κρίση, διευκόλυνε τη µεταφορά πόρων προς τις χώρες που αναπτύσσονταν ταχύτερα. Οι κεφαλαιακές αυτές εισροές ισοσκέλιζαν το ισοζύγιο πληρωµών της χώρας, δηλαδή επέτρεπαν πριν την κρίση στην Ελλάδα και άλλες χώρες της λεγόµενης «ευρωπαϊκής περιφέρειας» να διατηρούν ένα σηµαντικό έλλειµµα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Με το ξέσπασµα της κρίσης η δυνατότητα αυτή ξανεµίσθηκε, καθώς συρρικνώθηκαν οι κεφαλαιακές εισροές. • Τέλος, στο διάστηµα 1996-2008 η Ελλάδα σηµείωσε υψηλή πραγµατική αύξηση του ΑΕΠ κατά 61,0%, η Ισπανία κατά 56,0% και η Ιρλανδία κατά 124,1%, σε αντίθεση µε τις περισσότερο αναπτυγµένες ευρωπαϊκές χώρες. Το αντίστοιχο ποσοστό για την Γερµανία ήταν 19,5%, την Ιταλία 17,8% και για τη Γαλλία 30,8%. Οι χώρες που σηµείωσαν υψηλότερους ρυθµούς ανάπτυξης κατά βάση κατέληξαν µε σηµαντικά ελλείµµατα στις τρέχουσες συναλλαγές. χώριζε από πιο προηγµένες χώρες του ευρωπαϊκού «κέντρου» (ΙΝΕ-ΓΣΕΕ, 2008).

Επιπτώσεις στην κοινωνική ζωή και οικονοµική ζωή

Η οικονοµική κρίση προκαλεί δραµατικές επιπτώσεις στην κοινωνική ζωή, δεδοµένου ότι η µείωση ή και η απουσία εισοδήµατος προκαλεί απώλειες στην ευηµερία και ωθεί µεγάλα τµήµατα του πληθυσµού στη φτώχεια. Το διεθνές εµπόριο, ο ρυθµός της οικονοµικής ανάπτυξης και η απασχόληση αντανακλούν σε µεγάλο βαθµό την κατάσταση στην οποία βρίσκεται η διεθνής οικονοµία (Marmot και Bell, 2009) .

Οι επιπτώσεις της οικονοµικής κρίσης διαφοροποιούνται όχι µόνο µεταξύ των χωρών, όπου οι χώρες χαµηλής και µέσης ανάπτυξης πλήττονται σε µεγαλύτερο βαθµό από τις αναπτυγµένες χώρες, αλλά και στο εσωτερικό των χωρών, έτσι ώστε οι χειρώνακτες εργάτες και τα άτοµα µε χαµηλή εκπαίδευση να υφίστανται τις πλέον δυσµενείς επιπτώσεις σε σχέση µε τα άτοµα υψηλής εκπαίδευσης της µεσαίας και ανώτερης τάξης (Stiglitz, 2006) . Η οικονοµική κρίση προκαλεί δραµατικές επιπτώσεις στην κοινωνική ζωή, δεδοµένου ότι η µείωση ή και η απουσία εισοδήµατος προκαλεί απώλειες στην ευηµερία και ωθεί µεγάλα τµήµατα του πληθυσµού στη φτώχεια. Το διεθνές εµπόριο, ο ρυθµός της οικονοµικής ανάπτυξης και η απασχόληση αντανακλούν σε µεγάλο βαθµό την κατάσταση στην οποία βρίσκεται η διεθνής οικονοµία (Marmot και Bell, 2009) .

Σύµφωνα µε τον Παγκόσµιο Οργανισµό Εµπορίου (World Trade Organization, WTO 2009), της ζήτησης εισαγωγών είχε ήδη παρατηρηθεί από το 2007. Ωστόσο, οι προβλέψεις για το 2012 είναι ιδιαίτερα δυσοίωνες, καθώς προβλέπεται πτώση 10% σε ποσοτικούς όρους. Η µείωση αυτή αναµένεται να πλήξει περισσότερο τις αναπτυγµένες από τις αναπτυσσόµενες χώρες (Lapy, 2009) .

Η παρούσα κρίση κινεί σε µηδενικό ή και αρνητικό ρυθµό την ανάπτυξη στην παγκόσµια οικονοµία, µε εξαίρεση την Κίνα, την Ινδία και µερικές άλλες νέες βιοµηχανικές χώρες. Η παγκόσµια οικονοµία αναµένεται να συρρικνωθεί το 2012 σύµφωνα µε την Παγκόσµια Τράπεζα. Το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (ΑΕΠ) προβλέπεται να µειωθεί στις χώρες του Οργανισµού Οικονοµικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ, 2010).

Η οικονοµική κρίση, σε παγκόσµια κλίµακα, θέτει σε καθεστώς ευπρόσβλητης εργασίας το ήµισυ σχεδόν των εργατών, οι οποίοι βρίσκονται σε κίνδυνο απώλειας της εργασίας και συνεπώς σε κατάσταση εργασιακής ανασφάλειας. Από τα τέλη του 2008 η ανεργία άρχισε να αυξάνεται. O αριθµός των φτωχών εργαζοµένων θα αυξηθεί παγκόσµια κατά 200 εκατοµµύρια και θα ανέλθει στο επίπεδο των 700−800 εκατοµµυρίων.

Η κατάσταση αυτή, όπως περιγράφηκε παραπάνω, απειλεί κυρίως τις χώρες χαµηλής και µέσης ανάπτυξης, καθώς και στο εσωτερικό των χωρών τα χαµηλά κοινωνικά στρώµατα, ενώ αποδεικνύει τρία βασικά αλληλοσυνδεόµενα προβλήµατα: •Την αυξανόµενη τάση των ανισοτήτων στο εσωτερικό των χωρών, •Την ανισοτιµία στις συνθήκες κοινωνικής προστασίας και υγείας, και •Τα επείγοντα ζητήµατα της κλιµατικής αλλαγής και της οικολογικής υποβάθµισης (Βισβίζη, 2012).

Το χρέος ως µοχλός αναδιάρθρωσης

Οι παράγοντες των αγορών φαίνεται να θεωρούν ότι η µείωση των δηµοσιονοµικών ελλειµµάτων στην περίπτωση της Ελλάδας δεν αρκεί για να

αντιµετωπισθεί το πρόβληµα του χρέους (Βισβίζη, 2012). Έτσι, ακόµα και µία σχετική «επιτυχία» του προγράµµατος λιτότητας µπορεί να αφήσει το δηµόσιο χρέος στα επίπεδα του 130-140% του ΑΕΠ. Αυτό σηµαίνει ότι οι τιµές των κρατικών οµολόγων δεν αναµένεται να ανέλθουν σηµαντικά το επόµενο διάστηµα, γεγονός που συνεπάγεται ότι η Ελλάδα θα παλεύει µε τη χρεοκοπία για πολύ καιρό ακόµα, ιδιαίτερα όσο οι αγορές ερµηνεύουν το πρόβληµα της ελληνικής οικονοµίας ως πρόβληµα «αξιοπιστίας» και όχι ρευστότητας. Έτσι, είναι πιθανό η λιτότητα που θα εφαρµοστεί στην Ελλάδα να επιτύχει µόνο τον ένα από τους δύο στόχους της να συντρίψει τις δυνάµεις της εργασίας αλλά να αφήσει το κρατικό χρέος σε υψηλά επίπεδα. Στην περίπτωση αυτή µία µελλοντική αναδιάρθρωση δεν θα πρέπει να αποκλειστεί (Βισβίζη, 2012).

Το δηµόσιο χρέος των τριών ευρωπαϊκών οικονοµιών που βρίσκονται στη δυσµενέστερη δηµοσιοοικονοµική θέση (Ελλάδα, Πορτογαλία και Ισπανία) παρότι σε απόλυτους όρους φαντάζει µεγάλο (περίπου 400 δισεκατοµύρια €), ως ποσοστό ανέρχεται µόλις στο 14% του συνόλου των ανάλογων τραπεζικών απαιτήσεων. Έτσι, υπολογίζεται ότι ακόµα και µία µείωσή του κατά 50% δεν θα µειώσει παρά µόνο κατά 10% το χρέος ως ποσοστό του ιδίων τραπεζικών κεφαλαίων. Μείωση δηλαδή που είναι «αντιµετωπίσιµη» από το ευρωπαϊκό τραπεζικό σύστηµα δεδοµένης της σχετικής ετοιµότητας της ΕΚΤ (Bryan, & Rafferty, 2006, Gros, & Mayer, 2010) .

Η περίπτωση της Ελλάδας

Για πρώτη φορά η Ελλάδα βρίσκεται στη δίνη µιας διεθνούς οικονοµικής κρίσης. ∆ιανύουµε µια δύσκολη εποχή. Η διεθνής κοινότητα αντιµετωπίζει σήµερα την πιο µεγάλη οικονοµική σήµερα της µεταπολεµικής περιόδου. Ο πληθωρισµός της ευρωζώνης υπερδιπλασιάστηκε. Η ακρίβεια εξελίχθηκε σε µείζον κοινωνικό πρόβληµα για όλες τις χώρες. Η ανεργία απειλεί σοβαρά τις κοινωνίες. Οι ρυθµοί ανάπτυξης της Ε.Ε. έπεσαν στο µισό. Η χρηµατοοικονοµική κρίση έφτασε στην καρδιά της Ευρώπης και χρηµατοοικονοµικοί οργανισµοί κλονίζονται. Κάποιοι έχασαν κάθε επαφή µε τη διεθνή πραγµατικότητα και ισχυρίζονται ότι για όλα φταίει η Ελληνική Κυβέρνηση. Η οικονοµία δεν αποτελεί µεµονωµένη υπόθεση. Είναι συνδεδεµένη µε την πολιτική, µε την ανθρώπινη φύση και µε το τι θεωρείται ορθή συµπεριφορά. Σήµερα, η τρέχουσα οικονοµική κρίση ξεπερνά τα διαθέσιµα µέσα και δύσκολα µπορεί να υπάρξει λύση από τις αγορές και από το κράτος ξεχωριστά (Κουφάρης, 2010) .

Τα πραγµατικά όµως προβλήµατα της κρίσης τα οποία επεκτάθηκαν και στο σύνολο των πολιτών, είναι η άνοδος των επιτοκίων, η δύσκολη λήψη δανείων, η άνοδος των τιµών των εµπορευµάτων και των καυσίµων που επέφεραν ακρίβεια και τη µείωση της αγοραστικής δύναµης των καταναλωτών. ∆ηµιουργήθηκε πτώση των καταναλωτικών δαπανών, άρα και πτώση των κύκλων των εργασιών. Η ελληνική οικονοµία, πρώτη φορά µετά από δεκαέξι χρόνια, βρίσκεται παγιδευµένη ανάµεσα στην οικονοµική ύφεση και τη δηµοσιονοµική κατάρρευση (Κουφάρης, 2010) .

Έτσι, σύµφωνα µε την ΕΣΥΕ, το πρώτο τρίµηνο του 2009 χάθηκαν 70.000 θέσεις εργασίας, ενώ, παρά τα 28 δισ. ευρώ που δόθηκαν στις τράπεζες, η ρευστότητα δεν πέρασε στις επιχειρήσεις. Οι σφραγισµένες επιταγές έχουν ξεπεράσει τα 1,7 δισ. ευρώ (Μπακατσίακος, 2010) .

Τελικά, το µόνο που πετυχαίνουν τα µέτρα της κυβέρνησης είναι να βαθαίνουν την ύφεση και να επιδεινώνουν τη δηµοσιονοµική κρίση. Έτσι, η ανάπτυξη φέτος θα

είναι αρνητική πρώτη φορά από το 1993, ενώ το έλλειµµα θα διαµορφωθεί κοντά στο 6% του ΑΕΠ, έναντι στόχου 3,7% και ο δηµόσιος δανεισµός θα ξεπεράσει τα 60 δις. ευρώ, έναντι στόχου 42 δις ευρώ (Υπουργείο Οικονοµικών, 2010) .

Αν το πρόβληµα της Ελλάδας µεγαλώσει τότε θα επιταχυνθεί και το πρόβληµα της Ισπανίας αλλά και της Ιταλίας και της Πορτογαλίας µέσω του µηχανισµού µετάδοσης χρηµατιστηριακών ιών. Μία τέτοια εξάπλωση είδαµε στην Ανατολική Ευρώπη µετά τον Αύγουστο, ενώ παλαιότερα είχαµε δει στην ασιατική κρίση, στην κρίση της Ρωσίας, του Μεξικού κλπ. (Σταµατόπουλος και Θαλασσινός, 2010) .

Το αποτέλεσµα της οικονοµικής κρίσης

Η οικονοµική κρίση οδηγεί σε επισφαλή εργασία, ανεργία, και τελικά φτώχεια που οδηγούν στον κοινωνικό αποκλεισµό όλο και περισσότερων οµάδων πράγµα που αποτελεί πηγή για διάφορες ψυχικές διαταραχές. Η ανεργία σχετίζεται επίσης µε αύξηση της ηµερήσιας κατανάλωσης αλκοόλ, αύξηση στις αυτοκτονίες, στην ενδοοικογενειακή βία, αλλά και µείωση των θανάτων από τροχαία κατά 1,4%. Ειδικότερα η φτώχεια σχετίζεται µε την εµφάνιση ασθενειών καθώς τα άτοµα αναγκάζονται να διαβιώνουν σε υποβαθµισµένο περιβάλλον, να τρέφονται ανεπαρκώς και να εργάζονται σε επικίνδυνα και ανθυγιεινά περιβάλλοντα (Λιαρόπουλος, 2010).

Τα αποτελέσµατα της οικονοµικής κρίσης ήταν ορατά ήδη από το 2008. Κατά το 2008, οι καθαρές συνολικές επενδύσεις υποχώρησαν στο 8% περίπου του ΑΕΠ, δηλαδή κατά 4,5 εκατοστιαίες µονάδες έναντι του 2007. Αυτό σηµατοδοτεί αφενός τη συρρίκνωση των εισοδηµάτων και αφετέρου την αναβολή της υλοποίησης των επενδυτικών σχεδίων του ιδιωτικού τοµέα ενόψει της µείωσης της ζήτησης που χαρακτηρίζει την οικονοµική κρίση. Επιπλέον η κάµψη των επενδύσεων αντικατοπτρίζει τις δυσκολίες πρόσβασης στον δανεισµό που αντιµετωπίζουν οι επιχειρήσεις. Κατά την πρώτη περίοδο της κρίσης, µέχρι τα µέσα του 2009, όταν οξυνόταν η κρίση των τραπεζών, όλες οι κυβερνήσεις των αναπτυγµένων καπιταλιστικών χωρών χρηµατοδότησαν τη διάσωση του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος, µε αποτέλεσµα τη µεγάλη διόγκωση του δηµοσιονοµικού ελλείµµατος και του δηµόσιου χρέους. Στην Ελλάδα διατέθηκαν συνολικά 28 δις ευρώ για την άµεση στήριξη του τραπεζικού συστήµατος και για εγγυήσεις. Με άλλη διατύπωση, λόγω της κρίσης ένα µέρος του ιδιωτικού χρέους µετατράπηκε σε δηµόσιο (Savas, 2012) .

Οικονοµική κρίση στην Ελλάδα : πώς οι αποτυχηµένες

νεοφιλελεύθερες πολιτικές εφαρµόζονται στην Ευρώπη . Όµως, η φιλοδοξία µου να µάθω γιατί µερικές χώρες είναι καταδικασµένες να

είναι φτωχές, ενώ άλλες ακολουθούν µια εύκολη πορεία πλούτου και οικονοµικής

άνθισης, ήταν τόσο ισχυρή που µε ώθησε σε ένα διδακτορικό που εστιάζετε στα οικονοµικά ανάπτυξης. Τώρα, συνειδητοποιώ ότι όλες αυτές οι θεωρίες είναι σχετικές µε την δεινή οικονοµική κατάσταση της χώρας µου.

Σήµερα η Ελλάδα βρίσκεται αντιµέτωπη µε µια βαθιά οικονοµική ύφεση. Αυτό που άρχισε στις ΗΠΑ ως χρηµατοοικονοµική κρίση το 2007 οδήγησε σε µια παγκόσµια ύφεση που απειλεί τώρα πολλές υπερχρεωµένες χώρες στην Ευρώπη, στην πρώτη γραµµή της οποίας είναι οι αποκαλούµενοι από διάφορους αρθρογράφους της Ευρώπη οι ΧΟΙΡΟΙ (Πορτογαλία, Ιρλανδία, Ελλάδα, και Ισπανία). Η τρόικα που αποτελείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, τη Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) και το ∆ιεθνές Νοµισµατικό Ταµείο (∆ΝΤ) εφαρµόζει νεοφιλελεύθερες πολιτικές για την επίλυση προβληµάτων της Ελλάδας. Αυτή η προσέγγιση θέτει ως αίτηµα ότι µια ευρεία ποικιλία µέτρων, όπως η περικοπή των δηµόσιων δαπανών, η µείωση των µισθών, και η αύξηση των φόρων, θα σταθεροποιήσει µακροπρόθεσµα την οικονοµία. Αυτή η λύση δεν λειτουργεί στην Ελλάδα, και το πιο σηµαντικό, τα στοιχεία προτείνουν ότι δεν έχει λειτουργήσει οπουδήποτε. Προκαλεί τα αντίθετα αποτελέσµατα εµβαθύνοντας την κρίση.

Κάτι πολύ παρόµοιο συνέβη κατά τη διάρκεια µεγάλου "κραχ" το 1929 στις ΗΠΑ, όταν σύµφωνα µε τον John Kenneth Galbraith το ανεξέλεγκτο χρηµατιστήριο - ξέρετε, οι συνήθεις ύποπτοι, Goldman Sachs, J.P.Morgan, κ.λπ. - προκάλεσε την άνθηση, κρίση και κάµψη, τις οποίες ο Joseph Schumpeter όρισε ως οικονοµικοί κύκλους της κεφαλαιοκρατίας. Οι διάσηµοι νεοκλασικοί οικονοµολόγοι της εποχής απέτυχαν να προβλέψουν το "κραχ". Ο καθηγητής Irving Fisher από το πανεπιστήµιο του Γέιλ υποστήριζε ηµέρες πριν από το "κραχ" ότι οι δείκτες των µετοχών έχουν φθάσει σε ότι µοιάζει µε ένα µόνιµα υψηλό επίπεδο. Η µεγάλη ύφεση των Η.Π.Α που ακολούθησε στο "κραχ" του 1929 υπερνικήθηκε µε µια επεκτατική οικονοµική πολιτική, την αποκαλούµενη κεϋνσιανής προσέγγιση, η οποία αύξησε τις δηµόσιες δαπάνες και τα ποσοστά απασχόλησης, και επέβαλε αυστηρούς κανονισµούς στις τράπεζες.

∆εν είναι απαραίτητο να πάει κάποιος τόσο πίσω στην ιστορία για να εντοπίσει την ανικανότητα των νεοφιλελεύθερων πολιτικών να ξεπερνούν τις οικονοµικές κρίσεις. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '90 το ∆ΝΤ και η Παγκόσµια Τράπεζα προσπάθησαν να εφαρµόσουν αυτές τις πολιτικές στον αναπτυσσόµενο κόσµο. Ένα ευρύ φάσµα των αποκαλούµενων πολιτικών φιλελευθεροποίησης και ιδιωτικοποίησης πραγµατοποιήθηκε σε πολλές χώρες της Λατινικής Αµερικής, της ανατολικής Ασίας και της Αφρικής, µε την ελπίδα ότι θα επετύγχαναν οικονοµική ανάπτυξη. Ποια ήταν η έκβαση; Μια βάναυση εµβάθυνση της οικονοµικής ύφεσης στις λατινοαµερικάνικες χώρες και αυτές της Αφρικής, ενώ κάποια επιτυχία επιτεύχθηκε στην ανατολική Ασία. Το "Ασιατικό Θαύµα" χρησιµοποιήθηκε ως εµπειρικό στοιχείο από το ∆ΝΤ και την Παγκόσµια Τράπεζα για να επιβεβαιώσει τη ραγισµένη συνταγή οικονοµικής ανάπτυξής. ¨Όµως, η ασιατική κρίση που άρχισε το 1997, τους απέδειξε λανθασµένους ακόµα µια φορά. Η «Επανεξέταση του ασιατικού θαύµατος» είναι µια µελέτη που δηµοσιεύθηκε από την Παγκόσµια Τράπεζα, που ακόµα σήµερα κτυπά το τύµπανο του νεοφιλελευθερισµού, στην οποία οι ίδιοι οι τεχνοκράτες που εφάρµοσαν αυτές τις πολιτικές αναγκάστηκαν τελικά να επανεξετάσουν την αξιοπιστία και τη χρησιµότητα των συνταγών τους. Ο νοµπελίστας οικονοµολόγος Joseph E. Stiglitz είχε υποστηρίξει ότι η αντίδραση του ∆ΝΤ στην ασιατική κρίση ήταν καταστρεπτική: επιδείνωσε παρά βελτίωσε την κατάσταση. Όπως στην περίπτωση της Ελλάδας

σήµερα, το ∆ΝΤ επέβαλε φορολογική αυστηρότητα, ένα φοβερό λάθος που καθυστέρησε την ανάκαµψη των ασιατικών οικονοµιών.

Γιατί, όµως, αυτές οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές που έχουν αποτύχει ευρέως σε πολλές χώρες, πολιτικές που περιθωριοποίησαν οργανισµούς όπως το ∆ΝΤ και η Παγκόσµια Τράπεζα, τώρα εφαρµόζονται στην Ελλάδα;

Η απάντηση δεν είναι απλή αλλά µπορεί να συνοψιστεί ως εξής: Στην διεθνοποιηµένη οικονοµία στην οποία ζούµε, η ανικανότητα της Ελλάδας να εξυπηρετήσει τους εξωτερικούς πιστωτές της µπορεί να οδηγήσει στη συντριβή του χρηµατοοικονοµικού συστήµατος. Κάποιος βέβαια θα αναρωτηθεί πώς είναι δυνατόν µια µικρή χώρα να µπορεί να προκαλέσει τέτοια καταστροφή. Οι πιστωτές της Ελλάδας είναι οι µεγαλύτερες τράπεζες στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Εάν η Ελλάδα δεν µπορέσει να πληρώσει ειδικά τις ευρωπαϊκές τράπεζες που κρατούν την πλειοψηφία του ελληνικού χρέους τότε αυτές θα καταρρεύσουν. Η τρόικα που «συµβουλεύει» την Ελλάδα για το πώς θα υπερβεί την κρίση ενδιαφέρεται µόνο για την προστασία των συµφερόντων αυτών των µεγάλων τραπεζών και µετόχων τους.

Πολλοί αναρωτιούνται επίσης γιατί οι έλληνες συµµορφώνονται µε αυτές τις πολιτικές. Μια πιθανή απάντηση είναι ότι οι έλληνες πολιτικοί, που λαµβάνουν µηνιαίες αποδοχές µέχρι και 8.000 ευρώ αισθάνονται µετά βίας τον νυγµό της κρίσης, και χρησιµοποιούν το φόβο και την παραπληροφόρηση για κοινωνικό έλεγχο. Βέβαια δεν πρέπει να κατηγορήσουµε µόνο την τρόικα και τους έλληνες πολιτικούς. Τιµιότητα και ευθύνη απαιτούνται. Η Ελλάδα και οι άνθρωποί της έχουν την ευθύνη επίσης. Οι έλληνες πολίτες ψήφισαν αυτούς τους διεφθαρµένους πολιτικούς που στη συνέχεια, υποκίνησαν το οικονοµικό µπουµ ενθαρρύνοντας τον ιδιωτικό και δηµόσιο δανεισµό και την κερδοσκοπία.

Η θέµα δεν είναι εάν χρεοκοπήσουµε, αλλά το πότε και το πώς. Η Ελλάδα θα χρεοκοπήσει αργά ή γρήγορα και το καλύτερο σχέδιο δράσης είναι να χρεοκοπήσει τώρα. Εάν η χρεοκοπία συνεχίσει να αναβάλλεται και να χειρίζεται από την Τρόικα, τότε η Ελλάδα θα χρεοκοπήσει κάποια στιγµή στο µέλλον π.χ. το 2013, όταν θα έχει καταστραφεί εντελώς η οικονοµία και η κοινωνική συνοχή, και η δηµόσια ιδιοκτησία πουληθεί σε ξένες πολυεθνικές. Αυτό που συµβαίνει τώρα συµβιβάζει τη ζωή όχι µόνο των παιδιών µας αλλά και αυτή των εγγονιών µας. Τα εργατικά δικαιώµατα και οι δηµοκρατικοί θεσµοί που κερδήθηκαν µε τη θυσία των πατέρων και των παππούδων µας πωλούνται φτηνά στον τραπέζι παχιών και πλούσιων διαπραγµατευτών.

Είναι αλήθεια ότι εάν η Ελλάδα επιλέξει την χρεοκοπία η κυβέρνηση δεν θα είναι σε θέση να πληρώσει τους µισθούς και τις συντάξεις για περίπου δύο µήνες λόγω προβληµάτων ρευστότητας. Όµως, σύµφωνα µε τον καθηγητή Κώστα Λαπαβίτσα εάν η Ελλάδα επιλέξει την χρεοκοπία και βγει από την νοµισµατική ένωση, θα κατορθώσει µπει σε µια πορεία ανάκαµψης. Μία προεπιλεγόµενη χρεοκοπία διοικούµενη από την Ελλάδα θα ανακουφίσει την οικονοµία µε την ακύρωση ενός µεγάλου µέρους του χρέους, ενώ η υποτίµηση του νέου νοµίσµατος θα ωθήσει την ανταγωνιστικότητα των εξαγωγών της χώρας. Μετά από όλα αυτά τα έτη που µελετάω τα οικονοµικά έχω φτάσει στο συµπέρασµα ότι δεν υπάρχει µόνο µία λύση σε οποιοδήποτε οικονοµικό πρόβληµα, όπως οι έλληνες πολιτικοί και η Τρόικα θέλει να πιστεύουµε. Το παιχνίδι τους είναι απλό: παρουσιάζουν τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές ως τη µόνη λύση και υποστηρίζουν ότι αυτές οι οικονοµικές θεωρίες που έχουν οδηγήσει τον κόσµο στη χειρότερη οικονοµική κρίση έχουν την ισχύ της «φυσικής επιστήµης». Η αλήθεια είναι ότι ο νεοφιλελευθερισµός δεν είναι ούτε η µόνη λύση ούτε είναι οικονοµολόγοι αλάνθαστοι. Σύµφωνα µε έναν άλλο νοµπελίστα

οικονοµολόγο Paul Krugman, η κεϋνσιανή προσέγγιση παραµένει το καλύτερο πλαίσιο που έχουµε για να κατανοήσουµε και να ξεπεράσουµε την οικονοµική ύφεση. Επίσης, τα οικονοµικά κατατάσσονται στις «Κοινωνικές Επιστήµες» και συχνά πέφτουν έξω στις προβλέψεις τους. Εντούτοις, προσεκτική ανάγνωση της οικονοµικής ιστορίας µπορεί να µας διδάσκει ένα βασικό οικονοµικό µάθηµα: οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές δηµιουργούν τους κύκλους άνθησης, κρίσης και κάµψης, και δεν εξυπηρετούν ποτέ τα συµφέροντα της ευρύτερης κοινωνίας.

Η ∆ρ Έφη Κεσίδου είναι επίκουρος καθηγήτρια στα βιοµηχανικά οικονοµικά

στην πανεπιστηµιακή Οικονοµική Σχολή του Νόττιγχαµ, πανεπιστήµιο του Νόττιγχαµ. AΠΟ: ΤΟ ΒΗΜΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Αύξηση ΑΕΠ 1950-1980, διάφορες χώρες. Πηγή: Penn World Tables

Αύξηση ΑΕΠ 1980-2000, διάφορες χώρες. Πηγή: Penn World Tables

Η ελληνική οικονοµία είχε εντυπωσιακούς ρυθµούς ανόδου µετά τον ∆εύτερο

Παγκόσµιο πόλεµο και τον Εµφύλιο, κατά κύριο λόγο όµως επειδή ξεκινούσε από πολύ χαµηλή βάση. Η συνεχής σύγκλιση µε τις αναπτυγµένες δυτικές χώρες διακόπηκε απότοµα το 1973 λόγω της πρώτης µεγάλης πετρελαϊκής κρίσης, κάτι που συνετέλεσε και στην πτώση της χούντας. Ακόµη χειρότερη έγινε η κατάσταση το 1979, µε το ξέσπασµα της δεύτερης πετρελαϊκής κρίσης.

Την 1 Ιανουαρίου 2002 η Ελλάδα, και οι άλλες έντεκα τότε χώρες της ευρωζώνης απέκτησαν κοινό νόµισµα, το ευρώ. Η ένταξης της Ελλάδας στη ζώνη του ευρώ έγινε το 2001 µετά την επιτυχή πορεία σύγκλισης των δηµοσιονοµικών µεγεθών και την ικανοποίηση κατά τη διάρκεια του 2000 των (τεσσάρων από τα πέντε) κριτηρίων της συνθήκης του Μάαστριχτ (πληθωρισµός, έλλειµµα γενικής κυβέρνησης, δηµόσιο χρέος, µηχανισµός συναλλαγµατικών ισοτιµιών, µακροπρόθεσµο επιτόκιο δανεισµού). Το ακαθάριστο προϊόν συνέχισε να αυξάνεται µε ρυθµούς άνω του ευρωπαϊκού µέσου όρου εν µέρει λόγω των επενδύσεων σε υποδοµές σχετιζόµενες µε τους Ολυµπιακούς Αγώνες του 2004, αλλά και λόγω της ευκολίας πρόσβασης σε πιστώσεις για καταναλωτικές δαπάνες. Ωστόσο η Ελλάδα από το 2001 έως και το 2005 βρέθηκε να παραβιάζει το κριτήριο για έλλειµµα κάτω από 3% του Συµφώνου Σταθερότητας (το οποίο έχει σκοπό να διασφαλίζει ότι τα κράτη µετά την ένταξη στην ευρωζώνη και την ικανοποίηση των κριτηρίων του Μάαστριχτ, συνεχίζουν να τα τηρούν).

Από τα τέλη του 2009 και αρχές 2010, εξαιτίας συνδυασµού διεθνών (οικονοµική κρίση) και τοπικών (ανεξέλεγκτες δαπάνες κατά την περίοδο µέχρι τις εκλογές του 2009) παραγόντων η ελληνική οικονοµία αντιµετωπίζει σοβαρά προβλήµατα, καθώς έχει το δεύτερο µεγαλύτερο ετήσιο έλλειµµα κρατικού προϋπολογισµού και το δεύτερο µεγαλύτερο δηµόσιο χρέος στην Ευρωπαϊκή Ένωση . Ελληνική κρίση χρέους 2010-2012

Στα µέσα του 2010, και µετά τις αποκαλύψεις ότι το δηµοσιονοµικό έλλειµµα

της Ελλάδας έκλεισε για το 2009 σε επίπεδα πολύ πάνω από αυτά που θα καθιστούσαν το δηµόσιο χρέος βιώσιµο, η ελληνική κυβέρνηση αδυνατούσε να δανειστεί µε λογικά επιτόκια από τις αγορές για τη χρηµατοδότηση του τρέχοντος δηµοσιονοµικού ελλείµµατος και την αναχρηµατοδότηση του χρέους. Αποτέλεσµα ήταν ο άµεσος κίνδυνος χρεοκοπίας και στάσης πληρωµών του Ελληνικού ∆ηµοσίου. Η προσπάθεια της κυβέρνησης να ανακτήσει την αξιοπιστία της χώρας στις διεθνείς αγορές και να πετύχει µείωση των επιτοκίων οδήγησε σε λήψη µέτρων µείωσης των δαπανών, τα οποία δεν κατάφεραν να ανατρέψουν το αρνητικό κλίµα. Κατόπιν αυτών η Ελλάδα κατέφυγε στη βοήθεια του ∆ιεθνούς Νοµισµατικού Ταµείου, της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, που συγκρότησαν από κοινού µηχανισµό βοήθειας για την Ελλάδα. H ανακοίνωση της προσφυγής στον µηχανισµό στήριξης έγινε στις 23 Απριλίου 2010 από τον πρωθυπουργό ο οποίος βρισκόταν εκείνη την ηµέρα στο Καστελόριζο. Η χρηµατοδότηση από τον µηχανισµό στήριξης έγινε υπό τους όρους ότι η Ελλάδα θα λάβει µέτρα δηµοσιονοµικής προσαρµογής και, ειδικότερα, υπό τους όρους ότι θα λάβει µέτρα δηµοσιονοµικής εξυγίανσης. Με τη χρηµατοδότηση από το µηχανισµό αποφεύχθηκε ο άµεσος κίνδυνος χρεοκοπίας της Ελλάδας, που θα είχε πιθανές ανεξέλεγκτες συνέπειες και για όλη τη ζώνη του ευρώ. Τα πρώτα µέτρα ανακοινώθηκαν από τον πρωθυπουργό την Κυριακή 2 Μαΐου 2010. Η Ελληνική οικονοµία συνέχισε να βρίσκεται σε κατάσταση δηµοσιονοµικής ανισορροπίας και το επόµενο διάστηµα µε αποτέλεσµα ένα χρόνο µετά, τον Ιούνιο του 2011, η κυβέρνηση να καταφύγει στην ψήφιση του µεσοπρόθεσµου προγράµµατος, που περιλάµβανε νέα µέτρα λιτότητας και περικοπές. Επίσης τέθηκε θέµα αξιοποίησης της δηµόσιας περιουσίας και αναδιάρθρωσης ή

«κουρέµατος» του χρέους µε σκοπό τη µακροπρόθεσµη µείωση του χρέους σε βιώσιµα επίπεδα.

Αίτια της κρίσης χρέους

Η περίοδος µετά το 1974 υπήρξε περίοδος µεγάλου δανεισµού για την Ελλάδα µε συνέπεια τη γρήγορη διόγκωση του χρέους. Μεταξύ του 1980 και 1993 το χρέος εκτινάχτηκε από 28,6% σε 111,6% του ΑΕΠ. Το έλλειµµα την ίδια περίοδο ήταν επίσης υψηλό. Μετά το 1993 η οικονοµία µπήκε σε έναν πιο οµαλό δρόµο µε στόχο να ικανοποιήσει τα κριτήρια σύγκλισης της συνθήκης του Μάαστριχτ. Χάρη στην επίτευξη υψηλότερων ρυθµών ανάπτυξης και αποκρατικοποιήσεων το χρέος άρχισε να µειώνεται ελαφρά ως ποσοστό του ΑΕΠ και το έλλειµµα έπεσε µέχρι το 1999 κάτω από 3%, πετυχαίνοντας τελικά η Ελλάδα να γίνει µέλος της ΟΝΕ. Αργότερα αποκαλύφθηκε πως οι σχετικά υψηλές επιδόσεις που παρουσιάζονταν αυτή την περίοδο οφείλονταν σε αποκρύψεις ελλειµµάτων και δανείων, πρακτική που ονοµάστηκε δηµιουργική λογιστική, στην υλοποίηση της οποίας βοήθησε και η τράπεζα επενδύσεων Goldman Sachs.

Το φθινόπωρο του 2004, ο τότε υπουργός οικονοµικών Γιώργος Αλογοσκούφης προχώρησε σε οικονοµική απογραφή κατόπιν πίεσης από την Eurostat. Η απογραφή αποκάλυψε αποκρύψεις δαπανών της προηγούµενης κυβέρνησης µε αποτέλεσµα να αναθεωρηθούν τα ελλείµµατα των προηγούµενων ετών προς τα πάνω. Το γεγονός αυτό οδήγησε σε µείωση της αξιοπιστίας της χώρας και σε τριετή επιτήρηση από την Ε.Ε.. Την ίδια χρονιά η Eurostat προχώρησε σε αναθεώρηση παλαιότερων ελλειµµάτων της Ελλάδας, από τα οποία προέκυπτε ότι η Ελλάδα δεν ικανοποιούσε ποτέ τα κριτήρια σύγκλισης του Μάαστριχτ αφού ακόµα και την κρίσιµη χρονιά του 1999 εξακολουθούσε να έχει έλλειµµα πάνω από 3% .

Την τριετία 2004-2007 το χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ µειώνεται ενώ σηµειώνονται υψηλοί ρυθµοί ανάπτυξης µε το εθνικό εισόδηµα να αυξάνεται κατά 12-15 δισ. τον χρόνο. Από το φθινόπωρο του 2008 όµως, λόγω της παγκόσµιας οικονοµικής κρίσης που ξέσπασε τότε, η ελληνική οικονοµία εκτροχιάζεται και το έλλειµµα άλλα και το χρέος αρχίζουν να αυξάνονται µε γρήγορους ρυθµούς.

Τον Νοέµβριο του 2010 η Eurostat προχώρησε σε αναθεώρηση των ελληνικών ελλειµµάτων των τελευταίων ετών. Σύµφωνα µε τα στοιχεία αυτά το έλλειµµα του 2006 τοποθετήθηκε στο 5,7% του ΑΕΠ (12,1 δισ. ευρώ), του 2007 στο 6,4% του ΑΕΠ (14,4 δισ. ευρώ), του 2008 στο 9,4% του ΑΕΠ (22,3 δισ ευρώ) και του 2009 στο 15,4% του ΑΕΠ (36,1 δισ. ευρώ). Αντίστοιχα αναθεωρήθηκε προς τα πάνω και το χρέος, µε το χρέος του 2009 να αναθεωρείται στο 126,8% του ΑΕΠ που αντιστοιχεί σε 298 δις Ευρώ. Η κρίσιµη περίοδος

Έχοντας διαµορφωθεί ένα δυσάρεστο κλίµα για την ελληνική οικονοµία ο πρωθυπουργός Κώστας Καραµανλής, που κυβερνούσε µε µία µικρή πλειοψηφία 152 βουλευτών, εξαγγέλλει πρόωρες εκλογές για τις 4 Οκτωβρίου 2009. Για την απόφασή του αυτή κατηγορήθηκε από τους αντιπάλους του, πως µε τις εκλογές είχε σκοπό να

αποδράσει από την πολύ δύσκολη κατάσταση που διαµορφωνόταν. Τις εκλογές κέρδισε το ΠΑΣΟΚ µε υποσχέσεις για αυξήσεις µισθών στα όρια του πληθωρισµού και µε βασικό σύνθηµα το «λεφτά υπάρχουν».

Υπουργός οικονοµικών ανέλαβε ο Γιώργος Παπακωνσταντίνου ο οποίος κλήθηκε να αντιµετωπίσει µία δραµατική κατάσταση. Στις 20 Οκτωβρίου του 2009 ανακοίνωσε στο ECOFIN ότι το έλλειµµα για το 2009 θα εκτιναχτεί στο 12,5% από 6% που το υπολόγιζε η προηγούµενη κυβέρνηση (τελικά το 2010 αναθεωρήθηκε στο 15,4%). ∆ύο µέρες µετά ο οίκος αξιολόγησης Fitch υποβάθµισε την Ελλάδα από Α σε Α-. Παρόλα αυτά η κυβέρνηση απέφυγε να προχωρήσει άµεσα σε λήψη µέτρων δηµοσιονοµικής εξυγίανσης, µε σκοπό να καθησυχάσει τις αγορές. Στο επόµενο διάστηµα προχώρησε σε εφαρµογή προεκλογικών της υποσχέσεων, όπως η καταβολή του επιδόµατος αλληλεγγύης σε κοινωνικές οµάδες µε χαµηλό εισόδηµα.

Συνεπής σ’ ένα βαθµό στις προεκλογικές υποσχέσεις της κυβέρνησης, ήταν και ο προϋπολογισµός για το 2010, που κατατέθηκε στη βουλή στις 20 Νοεµβρίου 2009, ο οποίος περιλάµβανε αυξήσεις, στα όρια του πληθωρισµού, σε χαµηλούς µισθούς και συντάξεις. Ο προϋπολογισµός περιείχε επίσης µέτρα µείωσης δαπανών µε περιστολή κρατικής σπατάλης και περικοπές σε λειτουργικές δαπάνες ενώ υπολόγιζε αύξηση εσόδων, κυρίως µέσω της αντιµετώπισης της φοροδιαφυγής.

Λίγο µετά την κατάθεση του προϋπολογισµού υπήρξε νέα αρνητική εξέλιξη που αφορούσε την πιστοληπτική ικανότητα της Ελλάδας. Στις 8 ∆εκεµβρίου ο οίκος Fitch υποβάθµισε για δεύτερη φορά την ελληνική οικονοµία στο επίπεδο ΒΒΒ+.]Με την σειρά του ο οίκος Standard and Poor's προχώρησε στις 16 ∆εκεµβρίου σε υποβάθµιση της ελληνικής οικονοµίας, κρίνοντας το πρόγραµµα της κυβέρνησης για τη δηµοσιονοµική εξυγίανση της χώρας ανεπαρκές. Ακολούθησε τρίτη υποβάθµιση της ελληνική οικονοµίας, στις 23 ∆εκεµβρίου, αυτή την φορά από τον οίκο Moody’s. Από τα µέσα Ιανουαρίου του 2010 ξεκίνησε µία συνεχής άνοδος των spreads, που αναφερόταν συχνά στον τύπο ως ράλι ή κούρσα των spreads. Στις 21 Ιανουαρίου του 2010 το spread των 10ετών οµολόγων ξεπέρασε τις 300 µονάδες και στη συνέχεια ακολούθησε έντονα αυξητική πορεία ξεπερνώντας ακόµα και τις 1000 µονάδες τον Απρίλιο του 2010.

Πόσο µοιάζει η τρέχουσα οικονοµική κρίση µε την κρίση του 1929;

Στην παγκόσµια ιστορία από το 1720 έως σήµερα γνωρίσαµε 34 περιόδους οικονοµικής ύφεσης. Σηµαντικότερες εξ αυτών είναι οι περίοδοι 1873-1879 και 1929-1933. Και οι δύο αυτές «µεγάλες κρίσεις» (great depressions όπως αναφέρονται στην παγκόσµια βιβλιογραφία) έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό γνώρισµα ότι ξεκίνησαν από την Αµερική και έπληξαν όλο τον κόσµο. Η κρίση µάλιστα του 1929 ξεκίνησε και αυτή από τον κλάδο των κατασκευών µε άµεσα αποτελέσµατα την έλλειψη ρευστότητας των αγορών και την πτώση των χρηµατιστηρίων. Συγκεκριµένα, ο δείκτης Dow Jones εµφάνισε σε 2 µήνες πτώση περίπου 50%. Την ίδια περίοδο πολλά χρηµατοπιστωτικά ιδρύµατα έκλεισαν, η ανεργία εκτινάχθηκε στο 25% και το παγκόσµια ΑΕΠ µειώθηκε κατά 30%. Η κρίση µεταφέρθηκε γρήγορα σε όλο τον κόσµο, και γρήγορα έκαναν αισθητή την παρουσία τους, ακόµα και στον ανεπτυγµένο κόσµο .

Τι προβλέπεται στο µέλλον και πότε θα τελειώσει η κρίση; Οι προβλέψεις του ∆ιεθνούς Νοµισµατικού Ταµείου κάνουν τη διαπίστωση ότι οι οικονοµίες της ευρωζώνης και της Αµερικής θα αντιµετωπίσουν το φάσµα της ύφεσης, σηµειώνοντας αρνητικούς ρυθµούς ανάπτυξης, αύξηση της ανεργίας, µείωση των διεθνών συναλλαγών. Υπό αυτές της συνθήκες, αυτονόητο είναι το γεγονός ότι το µεγαλύτερο πρόβληµα θα αντιµετωπίσουν οι χώρες που παρουσιάζουν µεγάλο χρέος ή σηµαντικά ελλείµµατα και συνεπώς στερούνται δυνατότητας εφαρµογής επεκτατικής δηµοσιονοµικής πολιτικής µε την υιοθέτηση φορολογικών ελαφρύνσεων, ενίσχυση της αγοραστικής δύναµης, τόνωση της ρευστότητας.

Σήµερα, σε αντίθεση µε το 1929, η οικονοµική επιστήµη έχει στη διάθεση της σηµαντικούς µηχανισµούς αντιµετώπισης κρίσεων. Χαρακτηριστικό είναι ότι σήµερα, σε µηνιαία ή καθηµερινή βάση µετρώνται στοιχεία για το ΑΕΠ, την ιδιωτική κατανάλωση, τα επιτόκια, τη συναλλαγµατική ισοτιµία κλπ µε σκοπό την επίτευξη της οικονοµικής σταθερότητα, γεγονός που δεν µπορούσε να γίνει στο παρελθόν. Η επιστήµη της οικονοµετρίας δίνει τη δυνατότητα να γίνει ορθολογική ανάλυση της οικονοµικής πολιτικής και να επέλθουν µέτρα φυγής από την οικονοµική κρίση. Σήµερα, αρκετοί µελετητές υποστηρίζουν ότι η κρίση του 1929 οφείλεται εν πολλοίς στην έλλειψη διεθνούς συντονισµού, αδυναµία πρόβλεψης της κρίσης, αδυναµία υπολογισµού των δεικτών που την επηρεάζουν. Ως αποτέλεσµα της σκέψης αυτής, από πολλούς υποστηρίζεται ότι η τρέχουσα διεθνής ύφεση δεν θα εµφανίσει διάρκεια µεγαλύτερη των δύο ετών.

Στην πραγµατικότητα δεν είναι κανείς σήµερα ικανός να προβλέψει ούτε το

βάθος ούτε την έξοδο από την τρέχουσα κατάσταση. Για το λόγο αυτό παρουσιάζεται ανάγλυφα η ανάγκη να επιταχυνθεί η προσπάθεια των Κεντρικών Τραπεζών για περαιτέρω µείωση των παρεµβατικών επιτοκίων, η εφαρµογή επεκτατικών µέτρων δηµοσιονοµικής πολιτικής από τις κυβερνήσεις και κυρίως διαφαίνεται η απαίτηση για συνεργασία µεταξύ των κρατών, όχι µονάχα σε επίπεδο ευρωπαϊκής ένωσης, αλλά σε παγκόσµιο επίπεδο, µε ανάληψη πρωτοβουλιών από τις περισσότερο αναπτυσσόµενες χώρες όπως η Κίνα και η Ινδία.

Η Ελλάδα είναι µια χώρα που σήµερα για τα δεδοµένα και την ισχύ της εµφανίζει ισχυρό «αντικραδασµικό σύστηµα» απέναντι στην παγκόσµια οικονοµική κατάσταση. Σηµαντικό στοιχείο αποτελεί η µείωση του χρέους από το 107% σε σχεδόν 90%, η συνεσταλµένη δηµοσιονοµική πολιτική και η επικέντρωση στην εφαρµογή της ήπιας προσαρµογής στα ευρωπαϊκά «πρέπει». ∆εν αξίζει να συλλογιστούµε τι θα γινόταν αν η σηµερινή οικονοµική µας κατάσταση ήταν ίδια µε αυτή του 2004. Οφείλουµε όµως ως ενεργοί πολίτες να συναινέσουµε σε πρακτικές µείωσης της φοροδιαφυγής, κατασπατάλησης δηµόσιων πόρων και εκροής συναλλάγµατος.

1. 1 συνάνθρωπος µας καθηµερινά αυτοκτονεί. 2. 1 άστεγος καθηµερινά χάνει την ζωή του από το κρύο ή την πείνα. 3. 1.500 άτοµα καθηµερινά χάνουν την εργασία τους από τον Ιδιωτικό τοµέα. 4. 20.000 άτοµα καθηµερινά περιµένουν στα συσσίτια για ένα πιάτο φαί ή λίγα

ρούχα. 5. 500.000 οι νέοι άνεργοι από τον ιδιωτικό τοµέα τα τελευταία 3 χρόνια. 6. 903.525 άτοµα είναι οι άνεργοι επίσηµα.

7. 1.250.000 + οι άνεργοι ανεπίσηµα αφού δεν υπολογίζονται οι περιπτώσεις που αναγκάζονται και υπογράφουν παραίτηση αλλά και οι εκατοντάδες χιλιάδες περιπτώσεις της µαύρης εργασίας.

8. 3.000.000 + πλέον ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας (µέχρι 8.000€ εισόδηµα τον χρόνο)

9. 4.382.356 άτοµα ο οικονοµικά µη ενεργός πληθυσµός τον Οκτώβριο του 2011. 10. Επίσηµα η ανεργία έφτασε στο 18,2% τον Οκτώβριο του 2011 έναντι 8,3% του

2008. 11. Ανεπίσηµα η ανεργία είναι ήδη στο 25%! 12. Το 2012 αναµένεται να έχουµε το µεγαλύτερο κύµα µεταναστών στην ιστορία

της Ελλάδας. Το 1961 κρατάει αυτό το ρεκόρ µε την τότε ανεργία να ήταν στο 26%.

Αντιµετώπιση της οικονοµικής κρίσης

Η αντιµετώπιση της κρίσης δεν είναι εύκολη υπόθεση. Είναι βέβαιο ότι τα µέτρα για την αντιµετώπισή τους θα κριθούν για την αποτελεσµατικότητα και αποδοτικότητά τους και θα διδάσκονται ως ορθό ή ατυχές παράδειγµα στα πανεπιστήµια για πολλά χρόνια. Σήµερα, στο µέσον αυτής, µπορούµε να διαγνώσουµε ότι η κρίση απαιτεί την υιοθέτηση του κατάλληλου µείγµατος νοµισµατικής και δηµοσιονοµικής πολιτικής και το συντονισµό σε διεθνές επίπεδο. Το κρίσιµο ερώτηµα, σε συνθήκες ελεύθερης οικονοµίας της αγοράς, είναι πως εκείνοι που ευθύνονται για την κρίση θα πληρώσουν, χωρίς να υπάρξουν αδικαιολόγητες απώλειες στο παραγόµενο προϊόν (ΑΕΠ). Η νοµισµατική πολιτική αντέδρασε µε δύο τρόπους: χαλαρώνοντας τη στάση της µειώνοντας τα επιτόκια και παρέχοντας ενέσεις ρευστότητας στο σύστηµα. Παράλληλα, διατέθηκαν αφειδώς δισεκατοµµύρια ευρώ, στερλίνες, γιέν και δολάρια από τις κεντρικές τράπεζες για την παροχή ρευστότητας στην διατραπεζική αγορά καθώς οι εµπορικές τράπεζες ήταν απρόθυµες να δανείσουν η µια στην άλλη. Τα περιθώρια επιτοκίων στους δείκτες Libor και Euribor παρέµειναν σε πολύ υψηλά επίπεδα, υπογραµµίζοντας την έλλειψη εµπιστοσύνης µεταξύ των τραπεζών. Τα µεγαλύτερα χρηµατιστήρια του πλανήτη γνώρισαν δραµατικές απώλειες το 2008, κοντά ή και άνω του 50% (Κουφάρης, 2010) .

Όµως, παρά τις παρεµβάσεις των νοµισµατικών αρχών η πορεία προς την οµαλότητα στις αγορές χρήµατος και κεφαλαίου ήταν αργή και εύθραυστη. Ήταν φανερό, ότι η παρέµβαση των κυβερνήσεων µέσω της δηµοσιονοµικής πολιτικής ήταν απαραίτητη. ∆ιεθνείς οργανισµοί όπως ο ΟΟΣΑ και το ∆ΝΤ συνέστησαν την στήριξη της οικονοµίας µέσω υιοθέτησης «δηµοσιονοµικών πακέτων» ώστε η οικονοµική πολιτική να δράσει αντικυκλικά στηρίζοντας την οικονοµική δραστηριότητα. Τέτοια δηµοσιονοµικά πακέτα υιοθετήθηκαν από οικονοµίες όπως των ΗΠΑ, της ΕΕ, της Ιαπωνία, του Ηνωµένο Βασίλειο, ακόµη και της Κίνας, συνδυασµένου ύψους τρισεκατοµµυρίων δολαρίων ΗΠΑ. Τα «δηµοσιονοµικά πακέτα» περιλαµβάνουν, εκτός από µέτρα διασφάλισης της σταθερότητας του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος, µέτρα όπως η µείωση της φορολογίας ή η ενίσχυση των δηµοσίων δαπανών για την τόνωση της εσωτερικής ζήτησης (Μπακατσίακος, 2010) .

Ενώ η νοµισµατική πολιτική ενδείκνυται να χρησιµοποιείται σε τέτοιες περιπτώσεις, υπάρχει αρκετή επιφυλακτικότητα για τη χρήση της δηµοσιονοµικής πολιτικής σε «κανονικές συνθήκες». Υπό το φως αυτών των εξελίξεων όλοι

συµφωνούν για τη χρήση του εργαλείου της δηµοσιονοµικής πολιτικής αλλά αναπτύσσονται δύο κυρίως «σκέψεις» για το µέγεθος και την κατεύθυνση των δηµοσιονοµικών παρεµβάσεων. Από τη µια πλευρά όσοι υποστηρίζουν ότι γενικές και εκτεταµένες δηµοσιονοµικές παρεµβάσεις είναι η µόνη λύση για να αποφύγουµε µια παρατεταµένη ύφεση. Κατά αυτή την άποψη ο κίνδυνος είναι να δράσουν οι κυβερνήσεις πολύ αργά και πολύ λίγο και όχι το αντίθετο. Από την άλλη πλευρά, όσοι (Γερµανία) τονίζουν ότι δεν υπάρχει ενιαία συνταγή για όλα τα κράτη και, σε κάθε περίπτωση, οι όποιες δηµοσιονοµικές παρεµβάσεις θα πρέπει να είναι «έγκαιρες, προσωρινές και στοχευµένες», ώστε να µη θέτουν σε διακινδύνευση τη µακροχρόνια βιωσιµότητα των δηµοσίων οικονοµικών. Για την άσκηση επεκτατικής πολιτικής θα πρέπει να υπάρχουν τα κατάλληλα περιθώρια δηµοσιονοµικής ευελιξίας. Εκτεταµένες δηµοσιονοµικές παρεµβάσεις σε χώρες όπως η Ελλάδα, πέραν των ήδη νοµοθετηµένων µειώσεων των φορολογικών συντελεστών και ορισµένων «στοχευµένων» δαπανών , θα είχαν ως αποτέλεσµα την αύξηση του δηµοσιονοµικού ελλείµµατος και του χρέους µε µακροπρόθεσµες αρνητικές συνέπειες. Ήδη, ακόµη και µε τα σηµερινά επίπεδα ελλείµµατος και χρέους, η εκτίναξη των περιθωρίων (spreads) των ελληνικών οµολόγων έναντι των γερµανικών, επιβαρύνει τον κρατικό προϋπολογισµό µε σηµαντικό επιπλέον κόστος εξυπηρέτησης του δηµοσίου χρέους. Επιπλέον, όταν οι δηµόσιες δαπάνες είναι ήδη υψηλές ως ποσοστό του ΑΕΠ, είναι πιθανότερο ότι οριακά θα είναι µάλλον ατελέσφορες [www.bankofgreece.gr]. Η αύξηση των δηµοσίων επενδύσεων για να µας βοηθήσει να εξέλθουµε από την παρούσα κρίση προϋποθέτει την ύπαρξη «ώριµων» επενδυτικών σχεδίων, ώστε η επιτάχυνση υλοποίησής των να έχει άµεσα αποτελέσµατα. Έτσι, ο χρόνος που µεσολαβεί από την λήψη της απόφασης για τη χρηµατοδότηση ενός έργου υποδοµής µέχρι την εκταµίευση των σχετικών κονδυλίων, είναι τέτοιος που δεν θα συµβάλει στην άµεση αντιµετώπιση της κρίσης αλλά θα λειτουργήσει πιθανότητα πληθωριστικά, σε άλλη φάση του οικονοµικού κύκλου. Επιπλέον, υπάρχει σοβαρός κίνδυνος να επιλεγούν βιαστικά δηµόσιες επενδύσεις µε κριτήριο τις προτιµήσεις ισχυρών πολιτικών παραγόντων, αµφίβολου άµεσου ή µελλοντικού πολλαπλασιαστικού αποτελέσµατος για την κοινωνία. Στο πλαίσιο αυτό, στη χώρα µας οι ήδη εγκεκριµένες επενδύσεις που συνδέονται µε την υλοποίηση του Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης και των Συµπράξεων ∆ηµόσιου και Ιδιωτικού Τοµέα, αποτελούν ικανή ασφαλιστική δικλείδα και το µόνο που µπορεί να συστηθεί είναι ενδεχοµένως η επιτάχυνση υλοποίησής των. Όµως, η τεχνητή διόγκωση τους µπορεί να υποβαθµίσει την ποιότητα των δηµοσίων δαπανών και το επίπεδο απορροφητικότητας των κοινοτικών πόρων (Μπακατσίακος, 2010) .

Οι κυβερνήσεις, όµως, που έχουν µικρότερα περιθώρια δηµοσιονοµικής ευελιξίας, πιθανόν να φανούν, από ανάγκη, περισσότερο καινοτόµες και εφευρετικές στους τρόπους αντιµετώπισης των συνεπειών της κρίσης. Στην κατηγορία αυτή ανήκει και η χώρα µας. Έτσι, ενδεχοµένως η κρίση να αποτελέσει την αφορµή για εντατικοποίηση των απαραίτητων διαρθρωτικών µεταρρυθµίσεων. Όµως, όλες οι µεταρρυθµίσεις δεν είναι εύκολο να προχωρήσουν σε περιβάλλον κρίσης, γιατί απλά δεν υπάρχουν δηµοσιονοµικά περιθώρια για να αποζηµιωθούν, συνήθως προκαταβολικά, εκείνοι οι οποίοι νιώθουν ότι θίγονται από αυτές. Άλλες µεταρρυθµίσεις όµως, έχουν περισσότερες πιθανότητες να προχωρήσουν, καθώς µπροστά στο «κοινό καλό», που σε περιβάλλον κρίσης γίνεται ευκολότερα αντιληπτό και περισσότερο πιεστικό, κάµπτονται οι συντεχνιακές αντιδράσεις (European Commission, 2009) .

Η λύση στην οικονοµική κρίση

Η αποπληρωµή του χρέους προϋποθέτει αρχικά τη µείωση του ελλείµµατος. Το µέρος του ελλείµµατος που δεν περιλαµβάνει τις πληρωµές των τόκων ονοµάζεται πρωτογενές έλλειµµα. Μηδενικό πρωτογενές έλλειµµα σηµαίνει ότι η κυβέρνηση δεν προσθέτει καινούργιο χρέος σ’ αυτό που της κληρονόµησαν παλαιότερες κυβερνήσεις. Πρωτογενές έλλειµµα µε θετικό πρόσηµο σηµαίνει ότι η κυβέρνηση δηµιουργεί νέο χρέος. Το 2009, το πρωτογενές έλλειµµα της Ελλάδας ανήλθε στο 8,5% (Ματσάγγανος, 2010) .

Είναι σαφές ότι µε πρωτογενές έλλειµµα αυτού του µεγέθους η αποπληρωµή του χρέους είναι αδύνατη. Το χρέος µπορεί να αποπληρωθεί µόνο αν η κυβέρνηση παύσει να δηµιουργεί πρωτογενές χρέος, δηλ. δεν δηµιουργεί νέο χρέος κάθε χρόνο (Βαγιανός, Βέττας & Μεγήρ, 2010) .

Η κυβέρνηση πρέπει να δηµιουργήσει πρωτογενές πλεόνασµα. Αν το πρωτογενές πλεόνασµα υπερβεί τις πληρωµές των τόκων του χρέους, το συνολικό έλλειµµα θα έχει αρνητικό πρόσηµο και το χρέος θα µειωθεί. Αν το πρωτογενές πλεόνασµα ισούται µε τις πληρωµές των τόκων του χρέους, το έλλειµµα µηδενίζεται και το χρέος θα παραµένει σταθερό. Παρόλο που για τη µείωση του χρέους απαιτείται αρνητικό έλλειµµα.

Επιθυµητά αποτελέσµατα µπορούν να επιτευχθούν ακόµη και µε µηδενικό ή ελάχιστα θετικό έλλειµµα. Αν το ΑΕΠ της Ελλάδας διπλασιαζόταν ξαφνικά χωρίς καµία αλλαγή στο δηµόσιο χρέος, η Ελλάδα θα αντιµετώπιζε πολύ µικρότερο πρόβληµα χρέους. Η Ελλάδα µπορεί να επιτύχει και να διατηρήσει υψηλούς ρυθµούς ανάπτυξης του ΑΕΠ, εφόσον αυξήσει την ανταγωνιστικότητα της οικονοµίας της. Η αύξηση της ανταγωνιστικότητας έχει ιδιαίτερα αυξηµένη σηµασία λόγω του µεγάλου εξωτερικού χρέους της Ελλάδας. Μία χώρα µπορεί να αποπληρώσει το εξωτερικό της χρέος πραγµατοποιώντας περισσότερες εξαγωγές από εισαγωγές. ∆εδοµένου ότι η Ελλάδα εισάγει αυτή τη στιγµή σε µεγαλύτερο βαθµό από ό,τι εξάγει απαιτείται µεγάλη αύξηση της ανταγωνιστικότητας ώστε οι εξαγωγές να υπερκεράσουν τις εισαγωγές (Cabral, 2010) .

Το τρέχον πρόβληµα της Ελλάδας είναι ο συνδυασµός υψηλού χρέους, Μεγάλου ελλείµµατος και χαµηλής ανταγωνιστικότητας. Ο συνδυασµός αυτών των παραγόντων ευθύνεται για το γεγονός ότι η Ελλάδα µπορεί να δανειστεί µόνο µε πολύ υψηλά επιτόκια στις χρηµατοπιστωτικές αγορές (Βαγιανός, Βέττας & Μεγήρ, 2010) .

Η πολυπόθητη "Λύση" για τον κάθε Έλληνα είναι πλέον κάτι διαφορετικό. Άλλοι θέλουν να επανεπιβεβαιωθεί η µονιµότητα τους στο ∆ηµόσιο, άλλοι να µην πληρώνουµε τόσους φόρους, άλλοι απλώς να σταµατήσει αυτή η µαζική ψυχολογική παράκρουση που µας έχει πιάσει όλους. Η αντίδραση της κοινής γνώµης είναι σπασµωδική, καθώς η ενηµέρωση της είναι ελλιπής και βασίζεται σε µισές αλήθειες και ολόκληρα ψέµατα. Τα ΜΜΕ είτε είναι φιλοκυβερνητικά είτε λαϊκίζουν και υπεραπλουστεύουν την κατάσταση (Ματσαγγάνης, 2010) .

Το σίγουρο είναι ότι πάνω από το 50% του Ελληνικού δηµοσίου χρέους δεν θα αποπληρωθεί ποτέ. Και αυτό γιατί και αν ακόµη καταφέρναµε να έχουµε πλεονασµατικούς προϋπολογισµούς, το πλεόνασµα αυτών δεν θα µπορούσε ποτέ να καλύψει τον αυτοτροφοδοτούµενο ρυθµό αύξησης του Χρέους λόγω των υψηλών επιτοκίων που µας δανείζει η Τρόικα. Η λογική της Ε.Ε. και της Γερµανίας δεν είναι να πάρει πίσω τα δανεικά, αλλά να µην χάσει άλλα. Όταν ο Ελληνικός προϋπολογισµός θα έχει ισοσκελιστεί η ΕΚΤ και οι εταίροι µας θα επωµιστούν όσο

χρέος θα έχει µείνει απλήρωτο ως τότε αφού στο µεσοδιάστηµα θα έχουµε πουλήσει από δηµόσια περιουσία οτιδήποτε µπορεί να πουληθεί.

Συµπεράσµατα

Οι οικονοµικές πολιτικές των τριών τελευταίων δεκαετιών έφεραν την Ελλάδα στα πρόθυρα της χρεοκοπίας. Μεταρρυθµίσεις που εφαρµόστηκαν σε άλλες χώρες πολλά χρόνια νωρίτερα αναβάλλονταν συνεχώς στην Ελλάδα. Αυτό είχε ως αποτέλεσµα η χώρα να µείνει πολύ πίσω, και να βρεθεί µε ένα µη παραγωγικό δηµόσιο τοµέα, ένα άνισο και αναποτελεσµατικό σύστηµα συλλογής φόρων, ένα µη βιώσιµο συνταξιοδοτικό σύστηµα, και ένα περιοριστικό και αναποτελεσµατικό ρυθµιστικό πλαίσιο στην οικονοµία, η ανταγωνιστικότητα της οποίας είναι χαµηλή και µειώνεται συνεχώς (Βαγιανός, Βέττας & Μεγήρ, 2010) .

Η έλλειψη µεταρρυθµίσεων είναι ιδιαίτερα οδυνηρή για τη νέα γενιά. Η παιδεία που παρέχεται στους νέους υστερεί σε σύγκριση µε τα διεθνή πρότυπα. Μετά από την ολοκλήρωση των σπουδών τους, οι νέοι αντιµετωπίζουν δυσκολίες κατά την είσοδό τους στην αγορά εργασίας, καθώς το περιοριστικό ρυθµιστικό πλαίσιο αποθαρρύνει τις επενδύσεις και τη δηµιουργία θέσεων εργασίας. Όταν τελικά οι νέοι βρουν δουλειά, οι φόροι που θα τους επιβληθούν θα είναι υψηλοί ώστε να αποπληρωθεί το χρέος που συσσωρεύτηκε από προηγούµενες κυβερνήσεις, ενώ οι κοινωνικές εισφορές τους θα είναι αυξηµένες ώστε να καλύπτουν τις γενναιόδωρες συντάξεις. Αν η Ελλάδα δεν µεταρρυθµίσει άµεσα την οικονοµία της, υπάρχει κίνδυνος ένα µεγάλο µέρος της νέας γενιάς να µεταναστεύσουν στο εξωτερικό (Βαγιανός, Βέττας και Μεγήρ, 2010) .

Το µόνο θετικό στοιχείο σχετικά µε την τρέχουσα οικονοµική κατάσταση στην Ελλάδα είναι ότι υπάρχει µεγάλο περιθώριο βελτίωσης. Πράγµατι, υπάρχουν συγκεκριµένες µεταρρυθµίσεις που θα επιτρέψουν στη χώρα να ανακτήσει το χαµένο έδαφος. Οι µεταρρυθµίσεις τις οποίες συµφώνησε η Ελλάδα µε τους δανειστές της κινούνται προς τη σωστή κατεύθυνση και πρέπει να υποστηριχθούν. Σ’ ό,τι αφορά στα συστήµατα υγείας, ενδεχοµένως η οικονοµική κρίση να έχει, τελικά, θετικά αποτελέσµατα, οδηγώντας σε δηµιουργικές σκέψεις για διαρθρωτικές αλλαγές µε έµφαση στη δηµόσια υγεία, στην ανασυγκρότηση της ασφάλισης υγείας και στην εισαγωγή οιονεί αγορών στην παροχή υπηρεσιών υγείας (Ράπανος, 2009) .

Η σοβούσα κρίση απειλεί να λάβει παγκοσµίως διαστάσεις καταστροφής. Αυτή τη δύσκολη χρονική στιγµή θα πρέπει σε γενικές γραµµές όλο το «Σύστηµα» να λειτουργήσει θετικά, φροντίζοντας να µετατρέψει τις απειλές που προκύπτουν από την παγκόσµια ύφεση σε ευκαιρίες Ανασύνταξης δυνάµεων, Επίλυσης προβληµάτων και τελικά επιθετικής πολιτικής Ανάπτυξης και Ποιοτικής Αναδιάρθρωσης των Προϊόντων (Σόρος, 2009) .

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΝΕΟΧΩΡΙΟΥ ΤΑΞΗ Α΄ 1 ΣΧΟΛ.ΕΤΟΣ : 2012 - 2013 ΕΡΕΥNΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ : Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ . Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΑΣ

ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ 1. Φύλλο : Άνδρας Γυναίκα 2. Ηλικία : 0-15 ετών 15-18 ετών 18 ετών και άνω 3. Είσαστε ενηµερωµένοι για την οικονοµική κρίση ; α. Ναι β. Όχι 4. Η ενηµέρωση που είχατε για την οικονοµική κρίση ήταν κυρίως από τους : (επιλέξτε µια µόνο απάντηση) α. γονείς β. καθηγητές γ. φίλους δ. συγγενείς 5. Υπάρχει κάποιο µέλος στην οικογένεία σας που είναι άνεργο λόγω της κρίσης ; α. Ναι β. Όχι 6. Αν η οικογένειά σας είναι κάτοχος οχηµάτων (αυτοκινήτων , αγροτικών κλπ.) σκοπεύει να : α. πουλήσει κάποιο β. παραδώσει πινακίδες (τίθεται εκτός κυκλοφορίας) γ. τα χρησιµοποιεί όλα 7. Γνωρίζετε αν η οικογένειά σας έχει προχωρήσει ή σκοπεύει να πουλήσει ακίνητα που έχει στην κατοχή της λόγω οικονοµικών δυσκολιών ; α. Ναι β. Όχι γ. δεν ξέρω / δεν απαντώ 8. Έχετε µειώσει τα προσωπικά σας έξοδα λόγω της κρίσης ; α. Καθόλου β. λίγο γ. πολύ 9. Σκέφτεστε σοβαρά το ενδεχόµενο µετά το πέρας των σπουδών σας (λύκειο , παν/µιο) να µεταναστεύσετε για να βρείτε εργασία ; α. Ναι β. Όχι γ. δεν ξέρω / δεν απαντώ 10. Στην οικογένειά σας υπάρχει κάποιο µέλος της που να σκέφτεται να µεταναστεύσει για ανεύρεση εργασίας ; α. Ναι β. Όχι γ. δεν ξέρω / δεν απαντώ 11. Ποιοι κατά τη γνώµη σας ευθύνονται κυρίως για την οικονοµική κρίση στη χώρα µας ; (επιλέξτε µια µόνο απάντηση) α. οι επιχειρηµατίες β. οι εργαζόµενοι γ. οι πολιτικοί δ. η ευρωπαϊκή ένωση 12. Από όσα έχετε µάθει ως τώρα πιστεύετε ότι η Ελλάδα θα ξεπεράσει τις δυσκολίες σε : α. πέντε χρόνια β. σε δέκα χρόνια γ. πάνω από δέκα χρόνια

Ευχαριστούµε για τη συνεργασία σας Οι Υπεύθυνοι Καθηγητές Μεγαπάνος ∆ηµήτριος – Οικονοµολόγος Π.Ε. 09 Παππάς Κωνσταντίνος – Η/Υ Π.Ε. 19

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ Για να καταγράψουµε καλύτερα τις απόψεις των µαθητών για την οικονοµική κρίση και πως αυτά την βιώνουν διανείµαµε 124 ερωτηµατολόγια σε µαθητές του Γυµνασίου και Λυκείου Νεοχωρίου µε δώδεκα ερωτήσεις και συλλέξαµε τα παρακάτω αποτελέσµατα : 1. Φύλο : Αγόρια : 57 (46%) Κορίτσια : 67 (54%) 2. Ηλικιακή κατανοµή :

Ηλικία 0 – 15 ετών 15 – 18 ετών 18 και άνω Αγόρια 19 (33%) 33 (58%) 5 (9%) Κορίτσια 27 (40%) 34 (51%) 6 (9%) ΣΥΝΟΛΟ 46 (37%) 67 (54%) 11 (9%)

3. Στην ερώτηση αν είναι ενηµερωµένοι για την οικονοµική κρίση απάντησαν ως εξής :

Φύλο ΝΑΙ ΟΧΙ Αγόρια 48 (84%) 9 (16%) Κορίτσια 61 (91%) 6 (9%) ΣΥΝΟΛΟ 109 (88%) 15 (12%)

4. Ποιοι ήταν οι φορείς της ενηµέρωσής σας :

Φύλο Γονείς Καθηγητές Φίλοι Συγγενείς Αγόρια 36 (63%) 7 (12%) 10 (17%) 4 (8%) Κορίτσια 48 (72%) 12 (18%) 4 (6%) 3 (4%) ΣΥΝΟΛΟ 84 (68%) 19 (15%) 14 (11%) 7 (6%)

5. Ερωτήθηκαν επίσης αν η ανεργία έχει χτυπήσει την πόρτα του σπιτιού σας :

Φύλο ΝΑΙ ΟΧΙ Αγόρια 21 (37%) 36 (63%) Κορίτσια 30 (45%) 37 (55%) ΣΥΝΟΛΟ 51 (41%) 73 (59%)

6. Επηρεασµός της κρίσης στη διαχείριση των κινητών πραγµάτων (οχήµατα , κλπ.) της οικογένειας :

Φύλο Πώληση κάποιου Παράδοση πινακίδων

Χρησιµοποίηση όλων

Αγόρια 5 (9%) 14 (25%) 38 (66%) Κορίτσια 16 (24%) 9 (13%) 42 (63%) ΣΥΝΟΛΟ 21 (17%) 22 (18%) 80 (65%)

7. Η διαχείριση των ακίνητων πραγµάτων της οικογένειας (πώληση) λόγω της οικονοµικής στενότητας :

Φύλο ΝΑΙ ΟΧΙ ∆ΕΝ ΞΕΡΩ/∆ΕΝ ΑΠΑΝΤΩ

Αγόρια 3 (5%) 34 (60%) 20 (35%) Κορίτσια 6 (9%) 34 (51%) 27 (40%) ΣΥΝΟΛΟ 9 (7%) 68 (55%) 47 (38%)

8. Τέθηκε επίσης το ερώτηµα αν έχουν µειωθεί οι προσωπικές τους δαπάνες :

Φύλο Καθόλου Λίγο Πολύ Αγόρια 11 (19%) 27 (47%) 19 (34%) Κορίτσια 6 (9%) 36 (54%) 25 (37%) ΣΥΝΟΛΟ 17 (14 %) 63 (51%) 44 (35%)

9. Καταγράψαµε επίσης τη σκέψη τους για πιθανή µετανάστευση προς ανεύρεση εργασίας :

Φύλο ΝΑΙ ΟΧΙ ∆ΕΝ ΞΕΡΩ/∆ΕΝ ΑΠΑΝΤΩ

Αγόρια 25 (44%) 18 (32%) 14 (24%) Κορίτσια 30 (45%) 14 (21%) 23 (34%) ΣΥΝΟΛΟ 55 (44%) 32 (26%) 37 (30%)

10. Ανιχνεύσαµε επίσης το ενδεχόµενο κάποιο µέλος της οικογένειας να µεταναστεύσει για ανεύρεση εργασίας :

Φύλο ΝΑΙ ΟΧΙ ∆ΕΝ ΞΕΡΩ/∆ΕΝ ΑΠΑΝΤΩ

Αγόρια 7 (12%) 46 (81%) 4 (7%) Κορίτσια 16 (24%) 32 (48%) 19 (28%) ΣΥΝΟΛΟ 23 (19%) 78 (63%) 23 (18%)

11. Η άποψη των µαθητών για τους υπεύθυνους της οικονοµικής κρίσης :

Φύλο Επιχειρηµατίες Εργαζόµενοι Πολιτικοί Ευρωπαϊκή Ένωση

Αγόρια 1 (2%) 0 (0%) 52 (91%) 4 (7%) Κορίτσια 1 (2%) 3 (4%) 58 (86%) 5 (8%) ΣΥΝΟΛΟ 2 (2%) 3 (2%) 110 (89%) 9 (7%)

12. Το τελευταίο ερώτηµα αφορούσε το χρονικό διάστηµα ξεπεράσµατος της κρίσης :

Φύλο Πέντε χρόνια ∆έκα χρόνια Πάνω από δέκα Αγόρια 10 (18%) 8 (14%) 39 (68%) Κορίτσια 8 (12%) 15 (22%) 44 (66%) ΣΥΝΟΛΟ 18 (15%) 23 (19%) 83 (66%)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. «Το ποσοστό κέρδους είναι το κλειδί» , Michael Roberts 2. «Ανάλυση του Κ.Μαρξ» , Οικονοµάκης Γιώργος 3. «Ο καπιταλισµός» , Ζαρκογιάννη Εύα 4. «Αποτύπωση της εξαθλίωσης που επέφερε στην εργατική τάξη η διεθνής

καπιταλιστική κρίση του 1929-1933» , Καβαλλάρη Ευγενία 5. «Βασικά χαρακτηριστικά του καπιταλισµού» wikipedia.gr 6. «Καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής» , wikipedia.gr 7. «Ο κύκλος της καπιταλιστικής παραγωγής» , Πολιτική Οικονοµία του Τζων

Ήτον 8. «Παραγωγική διαδικασία» , euretirio.com 9. «Εµπορευµατική αξία» , wikipedia.gr 10. «Τι είναι εµπόρευµα» , Αρχές Οικονοµίας Α΄Λυκείου 11. «Τι κόσµος είναι αυτός;» , Ουτοπικός και Επιστηµονικός Σοσιαλισµός ,

Φ.Ένγκελς 12. «Ανεργία , οικονοµικοί κύκλοι» , Εισαγωγή στην Πολιτική Οικονοµία ,

Θ.Λιανός , Γ.Χρήστου , … , Γ.Τσεκούρας 13. «Οι µεγαλύτερες πτωχεύσεις όλων των εποχών» Ε.Χεκίµογλου

,Οικονοµολόγος , ∆ιδάκτορας Α.Π.Θ. 14. «Οι πτωχεύσεις του ελληνικού κράτους» , Λ.Τσουφλίδη , Αναπλ.Καθ.

Παν/µίου Μακεδονίας 15. «Τριµηνιαία έκθεση Α΄τριµήνου 2012» Ο.Ε.Ε. & Ο.Π.Α. Απρίλιος 2012 16. «Εκπαίδευση και εργασία» ∆αφέρµος Ολύµπιος 17. «Η ελληνική οικονοµία και η απασχόληση» ΙΝΕ ΓΣΕΕ – Α∆Ε∆Υ , Ετήσια

έκθεση 2012 18. «Η µεγάλη διαστροφή» Κ. Βεργόπουλος , Ελευθεροτυπία 19. «Οι µεγαλύτερες κρατικές πτωχεύσεις όλων των εποχών» , Ε.Χεκίµογλου ,

Οικονοµολόγου διδάκτορα Α.Π.Θ. 20. «Οικονοµική κρίση στην Ελλάδα» Ε.Κεσίδου Επ.Καθ. Οικονοµικής σχολής

Παν/µιου Νόττιγχαµ . 21. «Ελληνική Οικονοµία : ∆οµή-∆ιάρθρωση , ∆ηµόσιο Χρέος και Προοπτικές

Ανάπτυξης» Κορρές Γεώργιος , Κοκκίνου Αικατερίνη , Στοµπάνογλου Γεώργιος .