A N A B P YTA Φιλοσοφικός...

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

Φιλοσοφικός Λόγος

Ερωτήσεις ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ και 1ης Ενότητας: 1. Σε τι διαφέρει η σωκρατική αμφισβήτηση από την αμφισβήτηση των σοφιστών; 2. Σε ποια θέματα εστίασε το ενδιαφέρον του ο Σωκράτης και ποια νέα προβλήματα έφερε στη φιλοσοφική σκέψη; 3. Ορίστε τη διαλεκτική και μαιευτική. 4. Τι είναι η σωκρατική ειρωνεία; Και κατά πόσο σχετίζεται με τη δίκη και την ποινή που του επιβλήθηκε; 5. Να περιγράψετε και να σχολιάσετε τη σχέση του Πλάτωνα με την πολιτική. 6. Να περιγράψετε και να σχολιάσετε τη σχέση του Πλάτωνα με τον Πυθαγορισμό. 7. Ποια είναι τα πρόσωπα του διαλόγου Πρωταγόρας; 8. Ποιο θέμα εξετάζεται στο διάλογο αυτό; 9. Ποια είναι η αρχική θέση του Σωκράτη και ποια του Πρωταγόρα σχετικά με το διδακτό ή όχι της αρετής; 10. Πώς περιγράφονται από τον Πλάτωνα οι τρεις παρόντες σοφιστές στο σπίτι του Καλλία; 11. Ποια επιχειρήματα προβάλλει ο Σωκράτης με τα οποία αμφισβητεί την αρχική θέση του Πρωταγόρα ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ικανοί να διδαχτούν την πολιτική αρετή; Αξιολογήστε τη βασιμότητα των λόγων για τους οποίους ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι η αρετή δεν είναι διδακτή. 12. Πώς απαντάει ο Πρωταγόρας στα επιχειρήματα του Σωκράτη; 13. Πώς κρίνετε τη στάση του αθηναϊκού δήμου, όπως την περιγράφει ο Σωκράτης απέναντι στους ειδικούς όσον αφορά συγκεκριμένα τεχνικά κυρίως ζητήματα αφενός και αφετέρου απέναντι στους πολίτες που σε γενικά θέματα θέλουν να δώσουν τη γνώμη τους στην πολιτική συνέλευση; Τί ισχύει στις σύγχρονες πολιτικές κοινωνίες απέναντι στο ίδιο θέμα1; 14. Όλοι οι πολίτες στην αθηναϊκή Δημοκρατία είχαν χρέος αλλά και δικαίωμα να συμμετέχουν σε όλες γενικά τις δημοκρατικές διαδικασίες και να διατυπώνουν τη γνώμη τους για ζητήματα σχετικά με το κοινό συμφέρον και αυτό είναι απαραίτητο στοιχείο της λειτουργίας της άμεσης δημοκρατίας. Ο πλουραλισμός των γνωμών και ο ολόπλευρος φωτισμός ενός θέματος έδιναν την ευκαιρία στο λαό να σχηματίσει συνολική εικόνα γι΄ αυτό και έτσι θα ήταν ορθότερη η συλλογική απόφαση. Εξάλλου,

1 Οι Αθηναίοι ενεργούν ορθά, όταν καλούν στην εκκλησία του δήμου ειδικούς για να εκθέσουν τη γνώμη τους σε περιπτώσεις που συζητούνται θέματα της ειδικότερης κατάρτισής τους, γιατί αυτοί είναι οι μόνοι αρμόδιοι να δώσουν και σωστές συμβουλές. Στο πλαίσιο της πολιτικής συζήτησης και της δημοκρατικής ανταλλαγής η γνωμοδοτική και συμβουλευτική τους παρουσία είναι απαραίτητη για τη λήψη των αποφάσεων από το λαό ύστερα από τη σωστή ενημέρωση και το φωτισμό των θεμάτων σε βάθος από τους ειδικούς. Και στις σημερινές δημοκρατίες ζητείται η γνώμη των ειδικών οι οποίοι δεν αγορεύουν βεβαίως στη βουλή, αλλά εργάζονται σε θέσεις των υπουργείων και γενικά των δημοσίων υπηρεσιών, κοντά σε πρόσωπα που έχουν τις πολιτικές ευθύνες. Οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονται κατόπιν εισηγητικών εκθέσεων και εμπεριστατωμένων μελετών εξειδικευμένων συμβουλευτικών οργάνων. Ως προς την αναγνώριση της αρμοδιότητας όλων των πολιτών να δίνουν συμβουλή σε θέματα πολιτικής, σήμερα τα πράγματα είναι διαφορετικά, αφού η δημοκρατία δεν είναι άμεση αλλά έμμεση. Δίνουν συμβουλές και καταθέτουν τη γνώμη τους στη βουλή και στα άλλα όργανα του κράτους για λογαριασμό των πολιτών οι εκλεγμένοι εκπρόσωποι τους. Όμως και σήμερα οι πολίτες μπορούν να εκφράσουν τη γνώμη τους ως άτομα σε θέματα πολιτικά, με πολιτική υπευθυνότητα και ωριμότητα σε διάφορα συλλογικά όργανα π.χ. της τοπικής αυτοδιοίκησης ή του συνδικαλιστικού κινήματος αλλά και στον τύπο και γενικά στα Μ.Μ.Ε.

AANA B P Y T A

19 5 0

__________________________________Πρότυπο Πειραματικό Λύκειο Αναβρύτων

η γνώμη οποιουδήποτε Αθηναίου είχε την αξία της, αφού όλοι διέθεταν σε μεγάλο βαθμό πολιτική ωριμότητα. Έχουν λοιπόν αρμοδιότητα οι Αθηναίοι πολίτες να δίνουν τη γνώμη και τη συμβουλή τους σε θέματα διοίκησης της πόλης; 15. Διατυπώστε τις επιφυλάξεις σας ως προς την πειστικότητα των επιχειρημάτων του Σωκράτη για τη στήριξη της άποψής του. 16. Να αναφερθείτε στους τρόπους που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας προκειμένου να εκθέσει τις απόψεις του. Ποιος από αυτούς γίνεται αντικείμενο ειρωνείας από το Σωκράτη και γιατί; 17. Να περιγράψετε και να σχολιάσετε τη σχέση «Ανθρωπιστικές επιστήμες» και σοφιστές. 18. Τι γνωρίζετε για τη σύζευξη λόγων και έργων ως στάση του αρχαίου Έλληνα στην 1η ενότητα του διαλόγου 19. Το αίτημα του Σωκράτη για ακρίβεια, ανάλυση, αποσαφήνιση και αιτιολόγηση του λόγου του συνομιλητή του αποτελεί δείγμα της μαιευτικής μεθόδου του και γιατί; 20 Παρατηρούμε ότι ενώ το αντικείμενο της διδασκαλίας του Πρωταγόρα έχει δύο σκέλη ο Σωκράτης στέκεται μόνο στο δεύτερο. Γιατί συμβαίνει αυτό; 21. Ο Σωκράτης δηλώνει την αντίθεσή του στο αντικείμενο της διδασκαλίας του Πρωταγόρα ευθέως και «εξ εφόδου», οργανώνοντας την αρνητική του θέση με διττό τρόπο. Ποιος είναι αυτός; 22. Μήπως στην πραγματικότητα ο Σωκράτης αμφισβητεί τη δυνατότητα ολόκληρου του έργου του Πρωταγόρα, απορρίπτει και το περιεχόμενο της διδασκαλίας του και τον ίδιο ως δάσκαλο; 23. Σχολιάστε τον τρόπο με τον οποίο εκφράζει την αρνητική του θέση ο Σωκράτης (όχι δογματική διατύπωση, ευγένεια, μετριοφροσύνη, καλυμμένη ειρωνεία κάτω από φαινομενικές φιλοφρονήσεις, ευθεία αμφισβήτηση του κύρους του Πρωταγόρα, προσποίηση ότι κάμπτεται και συμφωνεί…) Ποια είναι η ψυχολογική λειτουργία της ειρωνείας; 24. Η αποδεικτέα θέση του Σωκράτη ενώ εμφανίζεται ως διπλή: α. Η πολιτική αρετή δεν είναι κάτι που διδάσκεται και β. Δεν μπορούν οι άνθρωποι να μεταδώσουν την αρετή σε άλλους ανθρώπους, είναι μία και παρουσιάζεται σε σχήμα εν δια δυοίν, αφού το αντικείμενο της διδασκαλίας δεν είναι δυνατό να ξεχωριστεί από το δάσκαλο: είναι κάτι διδακτό σημαίνει ότι κάποιος μπορεί να το μεταδώσει σε κάποιον άλλον. Πώς κρίνετε αυτή την παιδαγωγικά απαισιόδοξη θέση; 25. Σχολιάστε τις αντινομίες στη σκέψη του Σωκράτη: α. στο πρώτο επιχείρημά του χαρακτηρίζει τους Αθηναίους στο σύνολό τους σοφούς, ενώ είναι γνωστή η υποτιμητική γνώμη που είχε για αυτούς. Εξάλλου, δεν μπορεί υπεραπλουστευτικά και εξιδανικευμένα να θεωρηθεί ότι όλοι οι πολίτες κοσμούνται με την πολιτική αρετή (και μάλιστα χωρίς να την διδαχτούν), όταν υπάρχουν ακόμη και διάσημοι πολιτικοί, που αποδεικνύονται διεφθαρμένοι (π.χ. ο Αλκιβιάδης και ο Κλέωνας), β. ως προς τον ισχυρισμό του ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν διδαχτεί την αρετή: οι Αθηναίοι από τη νεαρή τους ηλικία ζούσαν καθημερινά μέσα στα πολιτικά δρώμενα της άμεσης δημοκρατίας, η συμμετοχή τους στα κοινά ήταν καθημερινό βίωμα, παρακολουθούσαν λόγους (πανηγυρικούς, δικανικούς, επιδεικτικούς κ.λπ), έπαιρναν μέρος σε καθημερινές πολιτικές συζητήσεις στην εκκλησία του δήμου και στην αγορά, ήταν υποχρεωμένοι να γνωρίζουν τους νόμους, αναλάμβαναν αξιώματα και ευθύνες ( κυαμευτοί, δηλαδή μετά από κλήρωση), όλα αυτά αποτελούσαν δια βίου άτυπη διδασκαλία της πολιτικής αρετής μέσα στην Αθήνα, το μεγάλο σχολείο της δημοκρατίας γ. στο δεύτερο επιχείρημα συγχέει την ικανότητα των μεγάλων πολιτικών ηγετών με την πολιτική αρετή των απλών πολιτών: το ότι ο Περικλής δεν μπόρεσε να κάνει τους γιους του μεγάλους πολιτικούς σαν αυτόν δε σημαίνει ότι οι

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

γιοι του ήταν διεφθαρμένοι και δεν είχαν πολιτική αρετή ως πολίτες. Αλλά και αν δεχτούμε ότι ο Περικλής δεν μπόρεσε να διδάξει στους γιους του την αρετή του πολίτη, θα έπρεπε να πάρουμε υπόψη μας και δύο άλλους παράγοντες, την παιδαγωγική ικανότητα μετάδοσης της γνώσης και τη δεκτικότητα του μαθητή (η πολιτική αρετή του Περικλή δε συνεπάγεται ότι διαθέτει και διδακτική ικανότητα) δ. άλλη μια αντίφαση είναι φανερή: από τη μια προβάλλεται η θέση ότι την πολιτική αρετή την έχουν όλοι και από την άλλη υποστηρίζεται ότι υπάρχουν κάποιοι, οι γιοι του Περικλή, που δεν την έχουν. 26. Τα επιχειρήματα του Σωκράτη είναι εμπειρικά και περιγραφικά: δίνονται με παραδείγματα και όχι με την αλληλουχία διεισδυτικών σκέψεων και ατράνταχτων, ακαταμάχητων απόψεων. Πώς εξηγούνται οι ευάλωτες πλευρές της επιχειρηματολογίας του; 27. Πως αναδεικνύεται η αυτοπεποίθηση και η άνεση με την οποία χειρίζεται ο Πρωταγόρας τους τρόπους ανάπτυξης ενός θέματος; 28. Σύμφωνα με τα λόγια του Σωκράτη τρεις είναι οι πηγές της γνώσης του Πρωταγόρα και γενικότερα: α. η πείρα (γνώσεις που απορρέουν από τα βιώματα και τις καθημερινές εμπειρίες) β. η μάθηση (γνώσεις άλλων, που προσκώνται με τη μελέτη ή με άλλους τρόπους), γ. η έρευνα (γνώσεις που απορρέουν από τον προσωπικό μόχθο της αναζήτησης της αλήθειας). Αξιολογήστε τους. 29. Γίνεται πολύς λόγος για την ειρωνεία του Σωκράτη. Αναφερθείτε στις διαφορετικές σημασίες της2. 30. Γιατί οι Αθηναίοι χαρακτηρίζονται από το Σωκράτη σοφοί3; 31.Αναφερθείτε στις λειτουργίες της εκκλησίας του δήμου4. 32. Ποιες κοινωνικές αξίες προσδιόριζαν τη θέση ενός Αθηναίου πολίτες; Αξιολογήστε τις. 33. Τι γνωρίζετε για το σώμα των τοξοτών5, των πρυτάνεων6 και των αγορητών7 2 Στην καθημερινή γλώσσα ε ι ρ ω ν ε ί α είναι ο υποτιμητικός για τον συνομιλητή αστεϊσμός με τον οποίο δημιουργείται ένα κλίμα ανωτερότητας και επιβολής στον «αντίπαλο». Ως σχήμα λόγου είναι η προσποιητή χρησιμοποίηση λέξεων ή φράσεων που έχουν νόημα αντίθετο από εκείνο που έχει στο νου του αυτός που μιλάει: π.χ. Ωραία τέχνη κατέχεις, αντί αυτή δεν είναι τέχνη είναι τέχνημα, απάτη. Στην αρχαία τραγωδία γίνεται λόγος για τραγική ειρωνεία: η άγνοια από τον ήρωα της αλήθειας και της πραγματικότητας της θέσης του, την οποία όμως γνωρίζουν οι θεατές που αγωνιούν για την πλάνη του. Ιδιαίτερο νόημα έχει στους πλατωνικούς διαλόγους η σωκρατική ειρωνεία: προσποίηση άγνοιας και διάθεσης να διδαχτεί από το συνομιλητή του με στόχο να αποδείξει και να αποκαλύψει στη συνέχεια του διαλόγου την πλάνη του συνομιλητή του, πολλές φορές η ειρωνεία του Σωκράτη εκδηλώνεται και ως σχήμα λόγου όπως συμβαίνει στο κείμενο αυτής της διδακτικής ενότητας. 3 Η Αθήνα ήταν το κέντρο της καλλιτεχνικής δραστηριότητας, της καλλιέργειας των γραμμάτων και γενικά της θεωρητικής έρευνας, ενώ συνέρρεαν σ’ αυτήν είτε ως επισκέπτες είτε για μόνιμη εγκατάσταση πνευματικοί άνθρωποι, καλλιτέχνες, κ.ά. Και πολλοί αρχαίοι συγγραφείς την αναφέρουν ως κέντρο που εξέπεμπε πνευματική ακτινοβολία σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο. Έτσι οι Αθηναίοι είναι σοφώτατοι των Ελλήνων (Ισοκράτης), ενώ η Αθήνα είναι: της Ελλάδος παίδευσις (Θουκυδίδης ΙΙ, 41), πρυτανείον της σοφίας (Πλάτωνος Πρωταγόρας, 337d), εστία και πρυτανείον της Ελλάδος (Αθήναιος, VI 65, 254b), κοινόν παιδευτήριον πάσιν ανθρώποις (Διόδωρος ο Σικελιώτης, ΧΙΙΙ, 27) 4 Η εκκλησία του δήμου ήταν το ανώτατο και κυρίαρχο όργανο της άμεσης αθηναϊκής δημοκρατίας, ο κύριος φορέας της εξουσίας. Στις συνελεύσεις που γίνονταν στην Πνύκα συμμετείχαν οι ενήλικοι γνήσιοι Αθηναίοι πολίτες (που είχαν υπερβεί το τριακοστό έτος της ηλικίας) και έπαιρνε το λόγο όποιος ήθελε. Στην εκκλησία του δήμου ο λαός συζητούσε και αποφάσιζε για σημαντικά θέματα της εξωτερικής και της εσωτερικής πολιτικής (κήρυξη πολέμου, σύναψη ειρήνης κ.ά.-ψήφιση νόμων, εκλογή και έλεγχος αρχόντων κ. ά) 5 Οι τοξότες ήταν ένα σώμα 1.500 δούλων ή μισθοφόρων (συνήθως Σκυθών) οι οποίοι επιτηρούσαν την τάξη στην εκκλησία του δήμου, στη βουλή, στα δικαστήρια κτλ. Υπάγονταν στη δικαιοδοσία των πρυτάνεων, από τους οποίους έπαιρναν εντολές. 6 Οι πρυτάνεις προέρχονταν από τη βουλή των 500 ήταν 50 βουλευτές μιας φυλής, οι οποίοι είχαν θητεία 36 ημερών και διηύθυναν τις εργασίες της βουλής και της εκκλησίας του δήμου: συγκαλούσαν


34. Πώς θα χαρακτηρίζατε τη συμπεριφορά του Σωκράτη που καυτηριάζει και στον Μένωνα διαπρεπείς άντρες της Αθήνας (Περικλή, Θεμιστοκλή, Αριστείδη, Θουκυδίδη) επειδή δεν φρόντισαν να δώσουν ανώτερη μόρφωση στους γιους τους; Στον Πρωταγόρα αναφέρει μόνο τον Περικλή, που παρομοιάζει τους γιους τους με ζώα που τριγυρνούν χωρίς βοσκό, άρα και αυτοί τριγυρνούν άσκοπα χωρίς δάσκαλο. Αναφέρει επίσης υποτιμητικά τον Αλκιβιάδη, που είναι και παρών. 35. Αναφερθείτε στα κύρια σημεία της ενότητας. 36. Ποια είναι για τον αρχαίο Αθηναίο τα οικεία και ποια είναι η στάση που πρέπει αυτός να κρατάει απέναντι σε αυτά; 37. Τι γνωρίζετε για το μύθο ως μέθοδο διδασκαλίας των σοφιστών; Ποιες άλλες μεθόδους χρησιμοποιούσαν οι σοφιστές; 2η Ενότητα 1. Η φράση ήν ποτέ χρόνος σηματοδοτεί το λαϊκότροπο ύφος όλου του μύθου, το οποίο θα φανεί στη συνέχεια και με άλλα στοιχεία8. Ποια είναι αυτά; 2. Σε σχέση με τη Θεογονία του Ησιόδου, η δημιουργία του Πρωταγόρα είναι ανθρωποκεντρική9. Σε τί οφείλεται αυτό; 3. Αναφερθείτε στη θρησκειολογική αντίληψη ότι οι θεοί έπλασαν τα ζώα γης ένδον10. 4. Αναφερθείτε στην κοσμολογία του Παρμενίδη και του Εμπεδοκλή σχετικά με την ύλη της δημιουργίας των ζώων και των θνητών όντων. 5. Αναλύστε τη σημασία των ονομάτων Επι-μηθεύς και Προ-μηθεύς σε σχέση με το μύθο. 6. Παρά την έλλειψη σύνεσης και προνοητικότητας ο Επιμηθέας μοίρασε στα ζώα ιδιότητες και εφόδια που κατατάσσονται στις ακόλουθες κατηγορίες: α. προστασία από τους εχθρούς, β. προφύλαξη από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες, γ. εξασφάλιση τροφής και δ. ισορροπία τροφής. Αναλύστε τις.

τη βουλή και την εκκλησία, ετοίμαζαν και έφερναν τα θέματα που θα συζητούνταν κτλ. Κάθε μέρα εκλέγονταν ένας πρύτανης που ονομαζόταν επιστάτης των πρυτάνεων, ενώ η φυλή που πρυτάνευε ονομαζόταν πρυτανεύουσα φυλή και το διάστημα της θητείας της πρυτανεία. 7 Όποιος έπαιρνε το λόγο στην εκκλησία του δήμου πήγαινε στο βήμα να μιλήσει φορώντας στο κεφάλι στεφάνι από μυρτιά ως διακριτικό σημάδι που σήμαινε ότι αυτοί που το φορούσαν ήταν αγορητές που μιλούσαν για το δημόσιο συμφέρον 8 Σύνταξη απλή, με μικρές περιόδους, με παρατακτική σύνδεση και συχνές επαναλήψεις (νειμαι, νείμαντος, νέμει, νέμων), κυρίως ρημάτων. Παράλληλα όμως ο λαϊκός και παραμυθιακός λόγος κοσμείται με περίτεχνο ύφος, που το συνιστούν ποιητικές (πτηνόν φυγή, αϊστωθείη, αλληλοφθοριών) και ρυθμικές φράσεις αλλά και λεκτικά σχήματα: χιαστό, σχήμα μείωσης, περίφραση, υπερβατό, αντιθέσεις, μετάβαση από πλάγιο στον ευθύ λόγο, η συχνή χρήση του ουν και επειδή κ.λπ. 9 Ο αγνωστικισμός του Πρωταγόρα φαίνεται και από το γεγονός ότι δεν θεωρεί τους θεούς αιώνιους, όπως θεωρούνται στις θρησκείες και αυτό το δείχνει η φράση και τούτοις (ήλθε και για τα ζώα ο χρόνος δημιουργίας τους, όπως είχε έλθει προηγουμένως και η ώρα για τη γένεση των θεών) 10 Υπάρχει μια αρχέγονη αντίληψη ότι η Μητέρα Γη είναι παμμήτωρ, στη μήτρα της οποίας γονιμοποιήθηκαν όλα τα έμβια όντα. Η γη εξάλλου είναι εκείνη από την οποία προέρχονται τα αγαθά και τα μέσα που χρειάζεται ο άνθρωπος για να καλύψει τις ανάγκες του, ενώ η θεοποιημένη Γη είναι η πρώτη θηλυκή θεότητα, από την οποία κατάγεται το γένος των Θεών. Η ίδια φράση υποδηλώνει και τη σημασία που απέδιδαν οι αρχαίοι στην αυτοχθονία (στην «εντοπιότητα»). Μάλιστα πίστευαν ότι κάποιες φυλές ανθρώπων ξεφύτρωσαν από τη γη. Αυτή η πεποίθηση τους έδενε με την έννοια της πατρίδας ,μέσα στην οποία είχαν προνόμια (πρβλ. την περηφάνεια των Αθηναίων για την αυτοχθονία τους, στην οποία αναφέρθηκε ο Περικλής στον Επιτάφιο). Πολλοί κοσμογονικοί μύθοι αναφέρουν ότι οι άνθρωποι προήλθαν από τη γη (πρβλ. και τη θρησκευτική αναφορά στη Γένεση της Παλαιάς Διαθήκης ότι ο θεός έπλασε τον άνθρωπο από το χώμα).

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

7. Ο Επιμηθέας μοιράζει τις ικανότητες και τα εφόδια με βάση κάποια κριτήρια: η επιβίωσή τους, η διαιώνιση των ειδών και η βιολογική ισορροπία11 στον ζωικό κόσμο. Αυτή η διαρκής μέριμνά του σε ποιες φράσεις του κειμένου δηλώνεται; 8. Να συσχετίσετε τον Προμηθέα του Ησίοδου με τον του Πρωταγόρα12. 9. Να εξηγήσετε την αντίφαση του Πρωταγόρα ως προς την αναφορά του στους θεούς. 3η Ενότητα 1. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει (Περί ζώων μορίων, IV, 10) ότι η δημιουργία του ανθρώπου ήταν τέλεια και ότι κάνουν λάθος όσοι υποστηρίζουν πως αυτός υστερεί, επειδή είναι ανυπόδητος, γυμνός και χωρίς οπλισμό για να αμυνθεί. Αλλά και η σύγχρονη φιλοσοφική ανθρωπολογία υποστηρίζει ότι αποτελεί πραγματικότητα ότι ο φυσικός οπλισμός του ανθρώπου είναι ελλιπής, όμως αναπληρώνεται από το λόγο. Επιχειρήστε να από-συμβολοποιήσετε13 το μύθο του Πρωταγόρα14 2. Να προσδιορίσετε τον όρο έντεχνος σοφία15 και έμπυρος τέχνη16, αυτό που σήμερα ονομάζουμε τεχνολογία και αντιπροσωπεύουν ένα ανώτερο στάδιο πολιτισμού. 3. Να αποδώσετε το θέμα και τη δομή της ενότητας. 4. Πώς λειτουργεί στο πλαίσιο του μύθου η φράση η ειμαρμένη ημέρα17;

11 Στη φύση ισχύει η αρχή, σύμφωνα με την οποία μια αδυναμία αναπληρώνεται με μια ικανότητα (νόμος της αναπλήρωσης). Έτσι τα εφόδια και οι ικανότητες που δίνει ο Επιμηθέας αντισταθμίζουν και εξισορροπούν κάποιες ελλείψεις. Αυτήν την αρχή την εξηγεί ο Πρωταγόρας τελεολογικά, δηλαδή ανάλογα με το σκοπό που εξυπηρετούν και τη λειτουργία που επιτελούν. Θα ήταν εκζήτηση και λάθος να πούμε ότι ο Πρωταγόρας αναφέρεται στην εξισορρόπηση των αντίρροπων τάσεων στο πλαίσιο του οικοσυστήματος, γιατί α. δεν αναφέρεται καθόλου στον κόσμο των φυτών, που είναι μάλιστα ευρύτερος από εκείνον των ζώων και β. δεν αναφέρεται καν σε όλο τον κόσμο των ζώων, αφού παραλείπει ένα σημαντικό μέρος του, τα υδρόβια. Εξάλλου ο όρος οικοσύστημα αφορά το σύνολο των οργανισμών που ζουν σε μια συγκεκριμένη περιοχή καθώς και το περιβάλλον μέσα στο οποίο αυτοί ζουν. 12 Για να γίνει ο συσχετισμός παίρνουμε στοιχεία και από όλο το μύθο του Πρωταγόρα και όχι μόνο από αυτή την ενότητα: Το ένα κείμενο είναι ποιητικό, το άλλο πεζό-φιλοσοφικό παρουσιάζουν κάποιες διαφορές: α. ως προς τη δημιουργία: στο κείμενο του Ησιόδου απουσιάζει η αναφορά στη δημιουργία των ζώων και του ανθρώπου, καθώς και στη διανομή εφοδίων σ’ αυτά, β. ως προς το Δία: Στον Ησίοδο ο Δίας είναι σκληρός τιμωρός και εχθρικός προς τους ανθρώπους, ενώ στην αφήγηση του Πρωταγόρα είναι ευεργέτης τους βλ. ενότητα 4, ως προς τη στάση του απέναντι στον Προμηθέα αναφέρεται αόριστα ότι ο τιτάνας δικάστηκε για την πράξη του, το όνομα του Δίας δεν αναφέρεται καν, γ. ως προς τον Προμηθέα και την κλοπή της φωτιάς: Στον Ησίοδο ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως δόλιος αλλά και ασεβής, κλέφτης και όχι ευεργέτης της ανθρωπότητας. Ο Ησίοδος αφηγείται από την πλευρά των θεών-θεοκεντρικά, αφού κυρίως σε αυτούς αναφέρεται και ευκαιριακά μόνο στους ανθρώπους. Αντίθετα ο Πρωταγόρας παρουσιάζει τον Προμηθέα ως προστάτη των ανθρώπων και ο μύθος του είναι ανθρωποκεντρικός, αφού η αφήγησή του περιστρέφεται γύρω από τα εφόδια του ανθρώπου και γύρω από την οργάνωση του πολιτισμού του. 13 Αν πάρουμε υπόψη μας ότι πρόκειται για μύθο και επομένως έχουμε να κάνουμε με συμβολισμούς θα πρέπει να νοήσουμε την παρέμβαση του Προμηθέα ως ένα σταθμό στα στάδια της προσπάθειας του ανθρώπου για την επιβίωσή του και την προσαρμογή του στο φυσικό περιβάλλον. 14 Γενικά οι σοφιστές είχαν πρωτοποριακές αντιλήψεις για την ενότητα και την ισότητα των ανθρώπων. Είναι γνωστές οι διακηρύξεις τους κατά των φυλετικών και κοινωνικών διακρίσεων: ελεύθερων και δούλων, Ελλήνων και βαρβάρων. 15 Με τον όρο έντεχνος σοφία δε νοούνται οι θεωρητικές γνώσεις, αλλά η ευφυία και η κατασκευαστική ικανότητα: πρακτικές τέχνες που καλύπτουν βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου (μεταλλουργία κ. ά) και καλές τέχνες (αρχιτεκτονική κ. ά) 16 Εδώ εννοείται η πρακτική εφαρμογή των τεχνικών γνώσεων κυρίως με την χρήση της φωτιάς ως πηγή ενέργειας, επειδή σε πολλές τεχνικές εφαρμογές χρησιμοποιούνται κάποια υλικά (κυρίως μέταλλα) που τα κατεργαζόμαστε με τη χρήση της φωτιάς. 17 Ανάλογη είναι η φράση της Αγίας Γραφής ότε ήλθε το πλήρωμα του χρόνου, ενώ τα νοούμενα στάδια της δημιουργίας μας φέρνουν στο νου τις «ημέρες» της δημιουργίας, όπως αναφέρονται στην Παλαιά


5. α) Ποια σημασία έχει το ότι τα δώρα που δόθηκαν στον άνθρωπο προέρχονται από τους θεούς; β) Γιατί η Αθηνά και ο Ήφαιστος αναφέρονται μαζί18; 4η Ενότητα 1. Στη διδακτική ενότητα 1η υπάρχει και μια τρίτη θέση, η οποία όμως δε διατυπώθηκε καθαρά από το Σωκράτη, αλλά απορρέει από την πρώτη θέση του: Όλοι οι άνθρωποι έχουν πολιτική αρετή (αυτό δείχνει η στάση των Αθηναίων στην εκκλησία του δήμου απέναντι σ’ εκείνους που δίνουν συμβουλές για πολιτικά θέματα). Ο Πρωταγόρας διηγείται το μύθο του Προμηθέα για να συμφωνήσει με την τρίτη θέση που αφορά την καθολικότητα της πολιτικής αρετής. Ποιο είναι το βασικό θέμα αυτού του αποσπάσματος και ποια σχέση έχει με τα προηγούμενα; 2. Στην αρχή του αποσπάσματος γίνεται λόγος για τα στάδια της εξέλιξης μερικών τομέων του πολιτισμού. Ποια είναι αυτά; 3. Κατά το μύθο του Πρωταγόρα είναι έμφυτη στον άνθρωπο η πίστη στο θείο; Αν, όχι γιατί19; 4. Να αναλύσετε τη θεωρία του Πρωταγόρα για τη γένεση και εξέλιξη της γλώσσας20. 5. Με ποια έννοια είναι συνώνυμη η δημιουργική τέχνη με την έντεχνον σοφίαν και ποια η σχέση της με την πολιτική τέχνη; 6. Κατά τον Πρωταγόρα οι άνθρωποι δεν είναι πλασμένοι εκ φύσεως να ζουν οργανωμένοι σε πόλεις, αλλά αυτή την οργάνωση τους την επέβαλε η ανάγκη- ο φόβος των θηρίων. Επομένως η οργάνωση των ανθρώπων σε πόλεις είναι προϊόν συμφωνίας- ν ό μ ω –αυτή είναι γενικά η σοφιστική άποψη. Διαφορετική είναι η θεωρία του Αριστοτέλη σύμφωνα με τον οποίο η πόλη υπάρχει εκ φύσεως (πάσα πόλις φύσει εστίν) και προηγείται από τα μέλη της, από κάθε επιμέρους άτομο, και επομένως ο άνθρωπος είναι φύσει ζώον πολιτικόν. Με ποια άποψη συντάσσεστε και γιατί; 7. Η παρέμβαση του Δία να στείλει την αιδώ και την δίκη δείχνει το ενδιαφέρον και τη φροντίδα του πατέρα-Δία για τους ανθρώπους, κάτι που μας θυμίζει τη Θεία Πρόνοια της χριστιανικής θρησκείας. Βρίσκετε ότι το σημείο αυτό βρίσκεται σε αντίφαση με τον αγνωστικισμό21 του Πρωταγόρα; 8. Αξιολογήστε τα δώρα των δύο θεών: του Προμηθέα και του Δία.

Διαθήκη και που σηματοδοτούν το πέρασμα από μια μεγάλη χρονική περίοδο σε μιαν άλλη, από μια μορφή ζωής σε άλλη. 18 Υπήρχαν κοινές γιορτές και κοινά ιερά για του δύο θεούς σε όλη την Ελλάδα. Στην Αθήνα οι δύο θεοί λατρεύονταν μαζί στις γιορτές των Απατουρείων και Χαλκείων, ενώ υπήρχε προς τιμήν τους και κοινός ναός στην Αγορά. 19 Πολλοί μελετητές έχουν τη γνώμη ότι η άποψη που εκτίθεται στο μύθο του Πρωταγόρα για τη γένεση της θρησκείας είναι πλατωνική, αφού ο σοφιστής Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής και αμφέβαλλε για την ύπαρξη των θεών. 20 Η άποψη του Πρωταγόρα εντάσσεται στο πλαίσιο της γενικότερης θεωρίας των σοφιστών που υποστηρίζουν ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε ν ό μ ω, δηλαδή πλάστηκε και διαμορφώθηκε σταδιακά από τον άνθρωπο με μακροχρόνιες προσπάθειες. Αντίθετα με αυτήν την άποψη ήταν η θεοκρατική θεωρία της οποίας ο πιο γνωστός θιασώτης ήταν ο Ηρόδοτος. Σύμφωνα με αυτήν η γλώσσα υπάρχει φ ύ σ ε ι δηλαδή τη χάρισε στον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε. Σήμερα οι επιστημονικές έρευνες της γλωσσολογίας επιβεβαιώνουν την άποψη του Πρωταγόρα και γενικά των σοφιστών, αποδεικνύοντας ότι η δημιουργία της γλώσσας από τον άνθρωπο ακολούθησε εξελικτική πορεία σύμφωνα με τις ανάγκες της κοινωνικής ζωής. 21 Αγνωστικισμός είναι η θεωρία σύμφωνα με την οποία δεν είναι δυνατή η γνώση σχετικά με την ύπαρξη ή τη φύση οποιασδήποτε έσχατης πραγματικότητας και ιδίως του θεού. Είναι γνωστή η θέση του Πρωταγόρα : «Περί μεν θεών ουκ έχω ειδέναι, ουθ’ ως εισίν ούθ’ουκ εισίν ουθ’ οποίοι τινες ιδέαν πολλά γαρ τα κωλύοντα ειδέναι ή τε αδηλότης και βραχύς ωςν ο βίος του ανθρώπου ( Για τους θεούς δεν μπορώ να γνωρίζω με βεβαιότητα ούτε ότι υπάρχουν ούτε ότι δεν υπάρχουν ούτε ποια γνωρίσματα έχουν ως προς τη μορφή τους, είναι πολλά που εμποδίζουν τη γνώση γι’ αυτούς, δηλαδή και η απουσία σαφών δεδομένων και η συντομία της ανθρώπινης ζωής)

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

9. Να διευκρινίσετε το σημασιολογικό περιεχόμενο των ηθικών αξιών αιδώς και δίκη και να αναλύσετε τη λειτουργία τους στη συγκρότηση βιώσιμων κοινωνικών συνόλων22. 10. Όταν ο Ερμής με τρόπο «διδακτικό» θυμίζει στο Δία πώς έχει γίνει η μοιρασιά των τεχνών δημιουργείται ατμόσφαιρα θυμηδίας. Ποια λειτουργικότητα έχει η αφελής και ως ένα σημείο κωμική ερώτηση του Ερμή; 11. Στην εντολή του Δία για υποχρεωτική και καθολική συμμετοχή των ανθρώπων στην αιδώ και τη δίκη προστίθεται μια αιτιολόγηση-επιχείρημα και ένας σκληρότατος νόμος. Αναλύστε τα. 12. Σε τι συνίσταται η ευθύνη του ανθρώπου σε σχέση με την αιδώ και τη δίκη, υπάρχουν περιθώρια εκδήλωσης της ελεύθερης βούλησης (εφόσον μάλιστα τα δώρα του Δία δεν είναι έμφυτα), απαιτείται εσωτερικός αγώνας για την κατάκτηση των πιο πάνω αξιών; Ποια είναι η θέση του Πρωταγόρα σ’ αυτά; 13. Τι ισχύει τελικώς: Το ότι έχουν όλοι την πολιτική αρετή, σημαίνει ότι αυτή δεν είναι διδακτή (όπως ισχυρίζεται ο Σωκράτης) ή ότι είναι αναγκαίο να την έχουν όλοι γιατί αυτό αποτελεί την πρωταρχική προϋπόθεση για την ύπαρξη πόλης (αν δεν την είχαν, δεν θα υπήρχαν πόλεις) όπως ισχυρίζεται ο Πρωταγόρας; 14. Να συσχετίσετε τον Προμηθέα του Αισχύλου με εκείνον του Πρωταγόρα, ως προς το ύφος και τον τόνο23 . 15. Να συνδέσετε το περιεχόμενο της ενότητας με όσα έχουν προηγηθεί. 16. Να εξηγήσετε τη σημασία που έχουν οι λέξεις του κειμένου: α. έπειτα, β. ταχύ και γ. τη τέχνη 17. Να τοποθετήσετε το συμπέρασμα ούτω δη στο πλαίσιο του μύθου, συσχετίζοντάς το με όσα αναφέρονται στην 1η ενότητα. Σε ποιο γενικό συμπέρασμα καταλήγουμε ως προς την αναγκαιότητα και την καθολικότητα της πολιτικής αρετή;

22 Αιδώς σύνθετη έννοια για τους αρχαίους που δε μπορεί να αποδοθεί στα νέα ελληνικά με μία λέξη (είναι η ηθικότητα, η ηθική συνείδηση, ο σεβασμός στους άγραφους νόμους, το φιλότιμο, ο αυτοσεβασμός). Γενικά εκφράζει το αίσθημα ντροπής την οποία νιώθει κάποιος για κάθε πράξη του που αντιβαίνει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού του περιβάλλοντος (αυτή η ντροπή πλησιάζει περισσότερο προς την έννοια του σεβασμού και της σεμνότητας και δεν έχει σχέση με τις ενοχές και τις τύψεις. Δίκη είναι το συναίσθημα του δικαίου και του αδίκου, ο σεβασμός των γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλων 23 Ο λόγος του Αισχύλου ποιητικός και συγκινησιακά φορτισμένος, του Πρωταγόρα στοχαστικός και νηφάλιος, αισιόδοξος τόνος και των δύο, σε αντίθεση από την απαισιόδοξη εκδοχή του Ησιόδου.


Διαγώνισμα Τετραμήνου Ομάδα Α. 4η ενότητα

Α. Από το διδαγμένο κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στη

νεοελληνική το τμήμα «επειδή δε ο άνθρωπος…δεσμοί φιλίας συναγωγοί». Μονάδες 10 Β. Να απαντήσετε στις παρακάτω ερωτήσεις: 1. α) Να διευκρινίσετε το σημασιολογικό περιεχόμενο των ηθικών αξιών αιδώς και δίκη και να αναλύσετε τη λειτουργία τους στη συγκρότηση βιώσιμων κοινωνικών συνόλων και β) Τι ισχύει τελικώς: Το ότι έχουν όλοι την πολιτική αρετή, σημαίνει ότι αυτή δεν είναι διδακτή (όπως ισχυρίζεται ο Σωκράτης) ή ότι είναι αναγκαίο να την έχουν όλοι γιατί αυτό αποτελεί την πρωταρχική προϋπόθεση για την ύπαρξη πόλης (αν δεν την είχαν, δεν θα υπήρχαν πόλεις) όπως ισχυρίζεται ο Πρωταγόρας; Μονάδες 10 2. α) Να αναλύσετε τη θεωρία του Πρωταγόρα για τη γένεση και εξέλιξη της γλώσσας και β) Η παρέμβαση του Δία να στείλει την αιδώ και την δίκη δείχνει το ενδιαφέρον και τη φροντίδα του πατέρα-Δία για τους ανθρώπους, κάτι που μας θυμίζει τη Θεία Πρόνοια της χριστιανικής θρησκείας. Βρίσκετε ότι το σημείο αυτό βρίσκεται σε αντίφαση με τον αγνωστικισμό του Πρωταγόρα; Μονάδες 10 3. Σε τι διαφέρει η σωκρατική αμφισβήτηση από την αμφισβήτηση των σοφιστών; Μονάδες 10 4. Ορίστε τη διαλεκτική και μαιευτική. Μονάδες 10 5. Οι απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας είναι αντίθετες προς την εποχή του, για την οποία η τιμωρία είναι αλληλένδετη με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή των συγγενών του θύματος. Αυτή η στάση των ανθρώπων που αδικούνται είναι κατανοητή, αν πάρουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτησή τους (εξάλλου η ίδια στάση χαρακτηρίζει και τους ανθρώπους της δικής μας εποχής). Το ίδιο ίσχυε και για τον ηθικό κώδικα των λαών αλλά και για τους νόμους των κρατών: Η τίσις (εκδίκηση των θεών) ως αποκατάσταση της ηθικής τάξης, σύμφωνα με τους αρχαίους ποιητές, ακόμη και το γνωστό οφθαλμόν αντί οφθαλμού του μωσαϊκού νόμου, που ίσχυε για τους Εβραίους. Πώς κρίνετε τις απόψεις αυτές περί του παιδευτικού και παιδαγωγικού χαρακτήρα της τιμωρίας του Πρωταγόρα

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

Ομάδα Β. Ενότητα 5η

Α. Από το διδαγμένο κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στη νεοελληνική το τμήμα «ίνα μη οίη…μη είναι ανθρώποις» Μονάδες 10 Β. Να απαντήσετε στις παρακάτω ερωτήσεις: 1.α) Ο Πρωταγόρας κάνει κάποιες κοινωνιολογικές παρατηρήσεις, βλέποντας με ρεαλισμό την κοινωνική πραγματικότητα, εισδύοντας στη νοοτροπία του κόσμου που ενδιαφέρεται περισσότερο για την εικόνα παρά για τη δεοντολογία, και προσπαθώντας να αποδείξει ότι την αρετή την έχουν όλοι και καταλήγει στο ότι π ρ έ π ε ι να την έχουν όλοι, μάλιστα πρέπει να δείχνουν ότι την έχουν όλοι. Το ύφος του δεν είναι αποφαντικό είναι δεοντολογικό. Αναφερθείτε σ’ αυτήν την αντίφαση του λόγου του β) Αξιολογήστε τη συλλογιστική ορθότητα του τεκμηρίου. Μονάδες 10 2. α) Με τις λέξεις αισχρούς, μικρούς, ασθενείς υπονοούνται εκ του αντιθέτου οι κατεξοχήν σωματικές αρετές που συνιστούσαν το ιδανικό σώμα κατά τους αρχαίους: η ομορφιά, το επιβλητικό παράστημα και η ευρωστία. Αναφερθείτε στο ιδανικό της καλοκαγαθίας και σχολιάστε το. β) Αν αφαιρέσουμε τα παραδείγματα και κρατήσουμε μόνο τις καθαρά αποδεικτικές σκέψεις του Πρωταγόρα, θα έχουμε τον ακόλουθο συλλογισμό: α. Τα μειονεκτήματα που οφείλονται στη φύση και στην τύχη δεν διορθώνονται και β. όμως τα ελαττώματα που δεν προέρχονται από τη φύση και την τύχη μπορούν να διορθωθούν: επιδέχονται διδασκαλία για να γίνουν αρετές γ. Επομένως η αρετή διδάσκεται. Είναι πειστική η απόδειξη αυτή; Μονάδες 10 3. Τι γνωρίζετε για το μύθο ως μέθοδο διδασκαλίας των σοφιστών; Ποιες άλλες μεθόδους χρησιμοποιούσαν οι σοφιστές; Μονάδες 10 4. Τι είναι η σωκρατική ειρωνεία; Και κατά πόσο σχετίζεται με τη δίκη και την ποινή που του επιβλήθηκε; Μονάδες 10 5. Να περιγράψετε και να σχολιάσετε τη σχέση του Πλάτωνα με την πολιτική. Μονάδες 10


5η Ενότητα 1. Για να αποδείξει ο Πρωταγόρας την καθολικότητα της πολιτικής αρετής χρησιμοποιεί σε συσχετισμό μεταξύ τους δύο ενισχυτικά παραδείγματα από την εμπειρία του καθημερινού βίου. Αναλύστε τα. 2. Εκτός από τα παραδείγματα υπάρχουν δυο φράσεις που στηρίζουν όλη τη συλλογιστική πορεία του Πρωταγόρα: α. πάντας δειν φάναι είναι δικαίους και β. αναγκαίον ουδένα όντιν’ ουχί αμώς γε πως μετέχειν αυτής. Ερμηνεύστε τις. 3. Ο Πρωταγόρας δείχνει να αποδέχεται την εννοούμενη άποψη του Σωκράτη ( ότι η πολιτική αρετή δε διδάσκεται επειδή είναι καθολική και αναγκαία σε όλους), να τη στηρίζει με το τεκμήριον και να στηρίζει έτσι και τον ίδιο το Σωκράτη («να είσαι σίγουρος και να μη νομίζεις ότι πέφτεις έξω»). Παρατηρούμε επίσης ότι ο Πρωταγόρας θεωρεί την πολιτική αρετή σύνθετη, καθόσον εμπεριέχει δικαιοσύνη και ευσέβεια. Πώς θα χαρακτηρίζατε τον Πρωταγόρα σε σχέση με τη στάση του απέναντι στο Σωκράτη; 4. Ο Πρωταγόρας κάνει κάποιες κοινωνιολογικές παρατηρήσεις, βλέποντας με ρεαλισμό την κοινωνική πραγματικότητα, εισδύοντας στη νοοτροπία του κόσμου που ενδιαφέρεται περισσότερο για την εικόνα παρά για τη δεοντολογία, και προσπαθώντας να αποδείξει ότι την αρετή την έχουν όλοι και καταλήγει στο ότι π ρ έ π ε ι να την έχουν όλοι , μάλιστα πρέπει να δείχνουν ότι την έχουν όλοι. Το ύφος του δεν είναι αποφαντικό είναι δεοντολογικό. Αναφερθείτε σ’ αυτήν την αντίφαση του λόγου του24. 5. Ποιο χωρίο από την 5η ενότητα αποτελεί από άποψη δομής την κατακλείδα της πραγμάτευσης του θέματος, συνδέει το συμπέρασμα με τους Αθηναίους και με όσα είχε πει ο Σωκράτης; 6. Ο Πρωταγόρας δέχεται την άποψη του Σωκράτη ότι οι Αθηναίοι δέχονται οποιονδήποτε για σύμβουλο σε θέματα πολιτικής αρετής, επιπλέον τη δικαιολογεί: συμβαίνει αυτό, επειδή οι Αθηναίοι έχουν τη γνώμη ότι όλοι έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή. Όμως αυτό το παράδειγμα το ανέφερε ο Σωκράτης για να δείξει ότι η πολιτική αρετή δεν είναι κάτι που διδάσκεται, ενώ ο Πρωταγόρας για να δείξει ότι την πολιτική αρετή την έχουν όλοι. Ασκείστε κριτική και στους δύο. 7. Αξιολογήστε τη συλλογιστική ορθότητα του τεκμηρίου25. 8. Ο Πρωταγόρας προτάσσει στην αποδεικτική διαδικασία την αποδεικτέα θέση. Όμως σ΄ αυτήν κάνει μία προσθήκη: πρώτα θ’ αποδείξει από πού δεν προέρχεται η αρετή και στη συνέχεια θα αποδείξει από πού προέρχεται. Έτσι, με το σχήμα της άρσης και θέσης και με τα δύο σκέλη, η απόδειξη θα είναι πιο ολοκληρωμένη και πιο πειστική. Πρώτα λοιπόν θα αποδείξει ότι η αρετή δεν προέρχεται από τη φύση ούτε έρχεται από μόνη της, χωρίς την προσπάθεια του ανθρώπου. Και αφού 24 Υπάρχει ένα αδύνατο σημείο σ’ αυτό το χωρίο: στη φράση εάντε ώσιν εάντε μη υποδηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι, κάτι που έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής, η οποία αποδεικνύεται σ’ αυτό το τεκμήριον (αυτή βέβαια η αντίφαση αίρεται, αν θεωρήσουμε την καθολικότητα ως δυνατότητα). Και μια δεύτερη παρατήρηση: η ομολογία ή η απόκρυψη της αδικίας και η προσποίηση της δικαιοσύνης γίνεται και εξετάζεται εδώ από την πλευρά της γνώμης του κόσμου, διαφορετική θα ήταν η εκτίμηση από την πλευρά της ηθικής δεοντολογίας η της λειτουργίας των κοινωνικών θεσμών. 25 Ως προς τη λογική ορθότητα του συλλογισμού έχουμε να παρατηρήσουμε ότι: ενώ η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (ηγούνται…μετέχειν), στις δύο αιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (δειν φάναι και αναγκαίον μετέχειν), η οποία δεν έχει αποδεικτική ισχύ. Δεν μπορούμε να πούμε: «όλοι έχουν πολιτική αρετή, επειδή όλοι πρέπει να ισχυρίζονται πως είναι δίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σ΄ αυτήν», το ζητούμενο είναι τι συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει. Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός, αν είχε ως συμπέρασμα τη φράση: ηγούνται πάντες άνθρωποι πάντα άνδρα δειν μετέχειν δικαιοσύνης, που είναι δεοντολογική και συμφωνεί με τις αιτιολογήσεις.

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

αποκλείσει αυτές τις δύο πηγές (στη συνέχεια θα προστεθεί και η τύχη), θα αποδείξει ότι πηγές της αρετής είναι η διδασκαλία και η επιμέλεια. Σχολιάστε τους εκφραστικούς τρόπους που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας. 9. Αναλύστε τα καλά και τα κακά που προέρχονται από τη φύση και την τύχη, που είναι ανεξάρτητα από τη βούληση και την ευθύνη του ανθρώπου και αντιδιαστείλετέ τα με τα ηθικά καλά και κακά που οφείλονται στη βούληση και στην ευθύνη του. 10. Με τις λέξεις αισχρούς, μικρούς, ασθενείς υπονοούνται εκ του αντιθέτου οι κατεξοχήν σωματικές αρετές που συνιστούσαν το ιδανικό σώμα κατά τους αρχαίους: η ομορφιά, το επιβλητικό παράστημα και η ευρωστία. Αναφερθείτε στο ιδανικό της καλοκαγαθίας και σχολιάστε το. 11. Αναλύστε και ερμηνεύστε την ανιούσα σημασιολογική κλιμάκωση που παρατηρείται στα ρήματα του κειμένου: ουδείς θυμούται ουδέ νουθετεί ουδέ διδάσκει ουδέ κολάζει. 12. Στην 4η ενότητα είχαμε παρατηρήσει ότι η θεωρία για τη θεϊκή προέλευση της αιδούς και της δίκης έρχεται σε αντίφαση με τον αγνωστικισμό του Πρωταγόρα. Όμως εδώ ο μεγάλος σοφιστής αποστασιοποιείται καθαρά από θεοκρατικές ερμηνείες: δέχεται την ύπαρξη τελεολογικής αρχής στη φύση (υπάρχουν προκαθορισμένες επιλογές και σκοπιμότητες), ωστόσο προβάλλει και τον αστάθμητο παράγοντα του τυχαίου, όπου όλα οφείλονται σε μια αυτοτελή μηχανιστική αιτιοκρατία και εξελίσσονται αυτόνομα και πουθενά δεν γίνεται λόγος για παρουσία ή επέμβαση του θείου-θεία πρόνοια. Σχολιάστε τη διαφορά στην προσέγγιση της αλήθειας. 13. Να αναλύσετε τις τρεις όψεις της διαδικασίας της αγωγής στην εκπαίδευση: επιμέλεια, άσκηση και διδασκαλία. Και να διατυπώσετε τη γνώμη σας σε σχέση με την τιμωρία και τη νουθεσία ως βοηθητικά στοιχεία, που αποβλέπουν στην ενίσχυση της μαθησιακής διαδικασίας. 14. Ο Πρωταγόρας διακρίνει στους ανθρώπους προτερήματα και ελαττώματα, τα οποία κατατάσσει σε δύο κατηγορίες, στα φυσικά26 και επίκτητα. Αναλύστε τα. 15. Αν αφαιρέσουμε τα παραδείγματα και κρατήσουμε μόνο τις καθαρά αποδεικτικές σκέψεις του Πρωταγόρα, θα έχουμε τον ακόλουθο συλλογισμό: α. Τα μειονεκτήματα που οφείλονται στη φύση και στην τύχη δεν διορθώνονται και β. όμως τα ελαττώματα που δεν προέρχονται από τη φύση και την τύχη μπορούν να διορθωθούν: επιδέχονται διδασκαλία για να γίνουν αρετές γ. Επομένως η αρετή διδάσκεται. Είναι πειστική27 η απόδειξη αυτή; 16. Οι δύο φράσεις του κειμένου: α. ώ αν παραγίγνηται και β. εάν τις ταύτα μη έχη έρχονται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής, επειδή υποδηλώνουν πως υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι δεν έχουν αρετή. Όμως το ίδιο υποδηλώνει γενικά και η όλη προσπάθεια του Πρωταγόρα για την απόδειξη του διδακτού της αρετής: υπάρχουν δηλαδή άνθρωποι που δεν έχουν αρετή και την αποκτούν με τη διδασκαλία.

26 Το ότι οι άνθρωποι αισθάνονται οίκτο και συμπόνια για εκείνους τους ανθρώπους που η φύση στάθηκε μαζί τους σκληρή και δεν τους ευνόησε η τύχη είναι μια στάση ανθρωπιστική, που βρίσκεται μακριά από τη χλεύη και που δεν απέχει από τη στάση των σημερινών πολιτισμένων κοινωνιών (με την ιδιαίτερη περίθαλψη σε άτομα αδικημένα από τη φύση και με την αναγνώριση των δικαιωμάτων τους) 27 Δεν είναι πειστική, επειδή η αποδεικτέα θέση χρησιμοποιείται παράλληλα και ως αποδεικτικό επιχείρημα. Δηλαδή η βασική φράση που χρησιμοποιείται για την απόδειξη του διδακτού της αρετής (όσα δε εξ επιμελείας και ασκήσεως και διδαχής οίονται γίγνεσθαι αγαθά ανθρώποις) είναι η ίδια η αποδεικτέα θέση (πρέπει να αποδειχθεί αυτό ακριβώς: ότι όσα…(οι επιμέρους αρετές) εξ επιμελείας και ασκήσεως και διαδαχής γίγνονται ανθρώποις. Αυτός ο τρόπος απόδειξης είναι ένα είδος σοφίσματος, που λέγεται λήψις του ζητουμένου.


Αν όμως δώσουμε αυτές τις θεωρίες καταρρέει είτε η μία θεωρία για την καθολικότητα της αρετής, είτε η άλλη για το διδακτό της αρετής. Εσείς τι πιστεύετε28; 17. Να αποδώσετε το θέμα και τη δομή της ενότητας. 18. Στο χωρίο εν ταις άλλαις αρεταίς ως μαινόμενον να δώσετε το περιεχόμενο της λέξης αρετή και να σχολιάσετε τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζει ο Πρωταγόρας το παράδειγμα του Σωκράτη για εκείνους που έχουν άλλες ικανότητες (πέρα από την πολιτική αρετή). 19. Να σχολιάσετε το χωρίο εν δε τη δικαιοσύνη…τον μη προσποιούμενον και να επισημάνετε τα αδύνατα σημεία ως προς την πειστικότητά του. 20. Γιατί θεωρεί ο Πρωταγόρας έν την αδικία και την ασέβεια; 6η Ενότητα 1. Στην προηγούμενη διδακτική ενότητα δόθηκε η πρώτη απόδειξη για το διδακτό της αρετής και τώρα δίνεται η δεύτερη. Ποια είναι αυτή, εντοπίστε τη συγκεκριμένη φράση. 2. Αναφέρατε τις συγκεκριμένες φράσεις του κειμένου που αντιστοιχούν στην παρακάτω δομή της ενότητας: 1. Συμπέρασμα της προηγούμενη απόδειξης και σύνδεση με την επόμενη. 2. Το θέμα και η αποδεικτέα θέση. 3. Η απόδειξη: Ο διττός στόχος της έλλογης τιμωρίας 4. Το συμπέρασμα. 5. Συγκεφαλαίωση για την καθολικότητα και το διδακτό της αρετής. 3. Με το δεύτερο πρόσωπο και με την κλητική προσφώνηση ει εθέλεις, ω Σώκρατες, ο Πρωταγόρας απευθύνεται στο Σωκράτη και του δηλώνει ότι θα χρησιμοποιήσει τη σκοπιμότητα της τιμωρίας για να αποδείξει ότι η αρετή είναι διδακτή. Να αναφερθείτε στη λειτουργία του ευθέως λόγου και στην ορθότητα του δεύτερου επιχειρήματος του Πρωταγόρα για την απόδειξη της ίδιας θέσης. 4. Ο Πρωταγόρας διευκρινίζει τη σημασία του κολάζειν για να αποκλείσει απ’ αυτή την έννοια του τιμωρείσθαι29, δηλαδή η έννοια της τιμωρίας δε θα χρησιμοποιηθεί εδώ με τη σημασία της άλογης και τυφλής εκδίκησης, για την ανταπόδοση ενός αδικήματος που έχει γίνει. Αναφερθείτε στη σημασιολογική τροπή που έχουν υποστεί τα παραπάνω ρήματα στη νέα ελληνική και τη θέση τους στη σύγχρονη παιδαγωγική αντίληψη30. 5. Αναφερθείτε στο γνωμικό χαρακτήρα της φράσης ου γαρ αν το γε πραχθέν αγένητον θείη (ή το γινόμενον ουκ απογίγνεται). Στο ίδιο θέμα αναφέρονται με διαφορετικές φραστικές διατυπώσεις και άλλοι αρχαίοι, ποιητές και στοχαστές (Σιμωνίδης, Πίνδαρος, Σοφοκλής, Αριστοτέλης κ. ά). Η ίδια αντίληψη επικρατεί και στις μέρες μας και γιατί; 6. Οι απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας είναι αντίθετες προς την εποχή του, για την οποία η τιμωρία είναι αλληλένδετη με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή των συγγενών του θύματος. Αυτή η στάση των ανθρώπων που

28 Αν θεωρήσουμε ότι τα δώρα του Δία, η αιδώς και η δίκη υπάρχουν στους ανθρώπους εν δυνάμει, τότε μπορούμε να έχουμε ένα συγκερασμό των θεωριών. 29 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει σχετικά στη Ρητορική του: Διαφέρει δε τιμωρία και κόλασις η μεν γαρ κόλασις του πάσχοντος ένεκα έστιν, η δε τιμωρία του ποιούντος, ίνα αποπληρωθή. 30 Αν παρατηρήσουμε τι συμβαίνει στην πραγματικότητα, θα διαπιστώσουμε ότι η παιδαγωγική τιμωρία των παιδιών από τους γονείς, τους δασκάλους και γενικά από όσους ασκούν έργο αγωγής, πάρα πολλές φορές επιβάλλεται υπό το κράτος έντονων αρνητικών συναισθημάτων, επομένως ο σκοπός δεν είναι πια παιδαγωγικός, αλλά η παιδαγωγική δεοντολογία εκτρέπεται σε ψυχική εκτόνωση του «παιδαγωγού». Όμως και όταν υπάρχει ψυχική ηρεμία, πολλές φορές η τιμωρία παίρνει το χαρακτήρα εκφοβισμού ή επίδειξη ισχύος του μεγαλύτερου. Και οι δύο αυτές περιπτώσεις τιμωρίας είναι απαράδεκτες, ιδιαίτερα για τη σύγχρονη παιδαγωγική, η οποία μάλιστα απορρίπτει γενικά τη τιμωρία ως σωφρονιστικό μέσο.

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

αδικούνται είναι κατανοητή, αν πάρουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτησή τους (εξάλλου η ίδια στάση χαρακτηρίζει και τους ανθρώπους της δικής μας εποχής). Το ίδιο ίσχυε και για τον ηθικό κώδικα των λαών αλλά και για τους νόμους των κρατών: Η τίσις (εκδίκηση των θεών) ως αποκατάσταση της ηθικής τάξης, σύμφωνα με τους αρχαίους ποιητές, ακόμη και το γνωστό οφθαλμόν αντί οφθαλμού του μωσαϊκού νόμου, που ίσχυε για τους Εβραίους. Πώς κρίνετε τις απόψεις αυτές περί του παιδευτικού και παιδαγωγικού χαρακτήρα της τιμωρίας του Πρωταγόρα31; 7. Ο Πρωταγόρας έχει ήδη αναφέρει ότι όποιος δε συμμετέχει στην αιδώ και στη δίκη πρέπει να φονεύεται, ενώ τώρα κάνει λόγο για βελτιωτική τιμωρία και φαίνεται να αντιφάσκει32. Ποια είναι η γνώμη σας; 8. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Πρωταγόρας το γενικεύει σε όλους τους ανθρώπους και στον ιδιωτικό βίο (στους γονείς και στους παιδαγωγούς που τιμωρούν τα παιδιά και τους μαθητές τους) και στο δημόσιο (στα θεσμικά όργανα του κράτους που επιβάλουν ποινές σε όσους παραβιάζουν τους νόμους). Έτσι μέσα στο σύνολο περιλαμβάνει και τους Αθηναίους για να φτάσει στο παράδειγμα του Σωκράτη: ο Σωκράτης είχε φέρει ως παράδειγμα τους Αθηναίους για να δείξει ότι η αρετή δεν είναι διδακτή, αλλά τώρα ο Πρωταγόρας αποδεικνύει ότι οι Αθηναίοι περιλαμβάνονται σ’ εκείνους που δέχονται το δίκαιο της αρετής. Πώς θα χαρακτηρίζατε τον Πρωταγόρα33 στην προσπάθειά του να ανασκευάσει την άποψη του Σωκράτη; 9. Αναφέρατε τους λόγους για τους οποίους θα μπορούσε να θεωρηθεί αυθαίρετο34 το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Πρωταγόρας. 10. Διατυπώστε το συλλογισμό της απόδειξης με προκείμενες και συμπέρασμα35. 11. Διατυπώστε τις σκέψεις σας σχετικά με την αποτελεσματικότητα των ποινών, ιδιαίτερα στην εποχή μας36.

31 Από αυτά φαίνεται πόσο φωτισμένη και ρηξικέλευθη για την αρχαία εποχή είναι η παιδαγωγική αντίληψη του Πρωταγόρα, η οποία μόλις στα νεότερα χρόνια έχει αναχθεί σε αρχή των επιστημών του δικαίου και της παιδαγωγικής. 32 Η αντίφαση αίρεται, αν πάρουμε υπόψη την ακόλουθη φράση της ενότητας 7: …πρέπει να εκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμα ακόμα και μετά τη διδασκαλία και την τιμωρία. Αυτό σημαίνει ότι η αποπομπή ή η θανάτωση επιβάλλονται, όταν μετά τη διδασκαλία και την τιμωρία δεν καρποφορήσει η παιδευτική αυτή διαδικασία. 33 Παρατηρούμε ότι ο Πρωταγόρας ολοκληρώνει την επιχειρηματολογία του με αυτοπεποίθηση και κάποια αυταρέσκεια (ικανώς), για να τη μετριάσει ευγενικά με τη φράση αμέσως παρακάτω (ως γε μοι φαίνεται) 34 α. Η ίδια η θέση που χρειάζεται απόδειξη χρησιμοποιείται ταυτόχρονα και ως αποδεικτικό επιχείρημα. Πρόκειται και πάλι για το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου: ο Πρωταγόρας προσπαθεί να αποδείξει τη θέση ότι η πολιτική αρετή είναι διδακτή. Και το επιχείρημά του είναι αυτό: οι άνθρωποι με το να επιβάλλουν την τιμωρία για σωφρονισμό και παραδειγματισμό πιστεύουν ότι μπορεί να διδαχτεί η αρετή. Αυτό σημαίνει ότι η αρετή είναι διδακτή. Δηλαδή ήδη πριν από τη διατύπωση του συμπεράσματος: ότι η αρετή είναι διδακτή, αυτή η θέση γίνεται δεκτή και θεωρείται δεδομένη, έτσι χρησιμοποιείται ως αποδεικτικό στοιχείο, β. Η θέση του Πρωταγόρα για το σκοπό της τιμωρίας (επιβάλλεται για σωφρονισμό και παραδειγματισμό), που αποτελεί τη βάση της απόδειξης, θεωρείται δεδομένη (μάλιστα διατυπώνεται απόλυτα: ουδείς κολάζει…). Όμως η «έλλογη τιμωρία» ανήκει μάλλον στη σφαίρα της δεοντολογίας, χωρίς να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα της εποχής. 35 Προκείμενη 1: Η τιμωρία επιβάλλεται για αποτροπή επανάληψης της αδικίας. Προκείμενη 2: Αυτό στηρίζεται στην πεποίθηση ότι θα επιτευχθεί σωφρονισμός και παραδειγματισμός (και έτσι θα επιτευχθεί βελτίωση, θα αποκτηθεί αρετή) Συμπέρασμα: Άρα: Η αρετή είναι διδακτή. 36 Υπάρχει μια σημαντική παράμετρος της τιμωρίας και ειδικά της ποινής που επιβάλλει ένα κράτος: αυτή είναι η αυστηρότητα ή η επιείκεια της φύσης του νόμου (που εξαρτάται από τη νομοθετική λειτουργία) και η αυστηρότητα ή η επιείκεια της ερμηνείας και της εφαρμογής του νόμου με την επιβολή και τον τρόπο εκτέλεσης των ποινών (που εξαρτάται από τη δικαστική λειτουργία). Ως προς


7η Ενότητα 1. Ας θυμηθούμε ότι κύρια μεθοδολογικά εργαλεία των σοφιστών είναι ο μύθος και ο λόγος, στην ενότητα αυτή ο Πρωταγόρας χρησιμοποιώντας το λόγον, η σκέψη θα γίνει πυκνότερη, θα κινητοποιηθεί η λογική και θα βασιστεί σε πραγματικά γεγονότα. Ξεκινάει την πορεία της διατύπωσης της απόδειξης του ο Πρωταγόρας με μια βέβαιη προϋπόθεση: ότι είναι αναγκαία η καθολικότητα της πολιτικής αρετής για να υπάρχει πόλη. Γιατί ονομάζεται ανδρός αρετή και από ποια «μόρια» συνίσταται; 2. Παρατηρούμε ότι επανέρχεται ο Πρωταγόρας στη θανάτωση όσων δεν έχουν συμμετοχή στην αρετή και στην παρομοίωσή τους με σωματική νόσο, σύμφωνα με το μύθο του Δία (βλ. ενότητα 4: τον μη δυνάμενον αιδούς και δίκης μετέχειν κτείνειν ως νόσον πόλεως). Εδώ προστίθενται στο θάνατο και άλλες ποινές, βαρύτατες, γιατί για τον αρχαίο πολίτη η εξορία είναι κι αυτή, πέρα από την ατίμωση, μια μορφή θανάτου, αφού η ζωή του πολίτη μπορεί να νοηθεί μόνο στο πλαίσιο της πόλης. Αλλά και η δήμευση της περιουσίας ή η κατεδάφιση του σπιτιού, που θα ανάγκαζαν τον πολίτη να περιφέρεται ανέστιος και πένης ήταν όχι μόνο οδυνηρές οικονομικά αλλά και ταπεινωτικές για έναν πολίτη. Σχολιάστε την ιδιαίτερη στάση του πολίτη απέναντι στην απομάκρυνση από την πόλη του ως ποινή και μάλιστα βαρύτατη όσο ο θάνατος. 4. Η απόδειξη της θέσης ότι οι άριστοι άντρες μπορούν να διδάξουν και διδάσκουν στα παιδιά τους την πολιτική αρετή γίνεται με τη χρήση α) μιας ρητορικής ερώτησης (από την οποία νοείται απορρέουσα η απάντηση: ναι, υπάρχει η αρετή, στην οποία είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι…) και β. επτά διαδοχικών υποθετικών προτάσεων, οι οποίες διατυπώνονται μόνο ρητορικά ως υποθέσεις ( και δημιουργούν την εντύπωση ανανταπόδοτου), ενώ νοούνται ως προτάσεις αποφαντικές, ως δεδομένες θέσεις. Ποιο αποτέλεσμα επιτυγχάνεται με αυτούς τους εκφραστικούς τρόπους37; 5. Ο Πρωταγόρας καταλήγει στο συμπέρασμα: οι μεγάλοι πολιτικοί είναι «απίστευτο» (αδύνατο, παράλογο, ακατανόητο) να μη διδάσκουν την πολιτική αρετή στους γιους τους (ενώ τους διδάσκουν άλλα, λιγότερα σημαντικά), γιατί αλλιώς θα τους άφηναν εκτεθειμένους στον κίνδυνο της θανάτωσης ή άλλων βαρυτάτων ποινών. Ασκείστε κριτική στην απόδειξη του Πρωταγόρα38.

το πνεύμα με το οποίο πρέπει η πολιτεία να θεσπίζει τους νόμους και να τους εφαρμόζει με την επιβολή ποινών, στην εποχή μας επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία: ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει το κοινωνικό σύνολο από τους παρανομούντες, όταν παραβιάζεται ο νόμος πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου για την αποφυγή επιβολής άδικης ποινής, η πολιτεία πρέπει να σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα εκείνων που εκτίουν ποινές σε σωφρονιστικά καταστήματα, εξασφαλίζοντας γι’ αυτούς ανάλογες συνθήκες διαβίωσης, μετά την έκτιση της ποινής να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη τους στο κοινωνικό σώμα. Βεβαίως, όμως το πνεύμα της αντιμετώπισης των παραβατών του νόμου είναι ζήτημα γενικότερης ιδεολογικής στάσης και πολιτικών επιλογών εκείνων που ασκούν κάθε φορά την εξουσία. 37 Ο λόγος γίνεται πιο εντυπωσιακός, υπάρχει ωστόσο και η γνώμη ότι ο Πλάτωνας θέλει να παρουσιάσει έναν Πρωταγόρα που βρίσκεται σε αμηχανία και δυσκολεύεται να διατυπώσει την απόδειξή του, γι’ αυτό φλυαρεί, έχει ανακόλουθα και επαναλήψεις και γενικά χρησιμοποιεί λόγο χαλαρό και πλατειαστικό. 38 Ο Πρωταγόρας στο συμπέρασμα χρησιμοποιεί το συλλογισμό εκ του ελάσσονος προς το μείζον: από τη διδασκαλία της ανάγνωσης, των μαθηματικών κ. ά στο πιο σημαντικό στη διδασκαλία της αρετής. Ο Πρωταγόρας, όπως παρουσιάζεται σ’ αυτό το τμήμα του κειμένου από τον Πλάτωνα, φέρνει επιχειρήματα που δεν απορρέουν από λογική αναγκαιότητα και δεν είναι απόλυτα πειστικά, ενώ ο λόγος του παρεκκλίνει από το στοχαστικό ύφος και έχει ρητορικά στοιχεία εντυπωσιασμού (ρητορικές ερωτήσεις και αλλεπάλληλες υποθέσεις). Συγκεκριμένα ο Πρωταγόρας: αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη για να αποδείξει αυτό που θέλει ο ίδιος και όχι αυτό που πρέπει, προχωρεί στην αποδεικτική διαδικασία με δεοντολογικές διατυπώσεις (έχει τέσσερα «πρέπει να»), οι οποίες βέβαια δεν είναι πειστικές (οι αποδεικτικές προτάσεις έχουν λογική ισχύ, όταν είναι αποφαντικές και όχι δεοντολογικές,

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

6. Οι αντίθετες απόψεις των δύο συνομιλητών συγκεφαλαιωτικά είναι οι ακόλουθες: α. Ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι οι σπουδαίοι πολιτικοί άντρες δεν μπορούν να διδάξουν στα παιδιά τους την πολιτική. Όμως δε διευκρινίζει αν εννοεί την πολιτική αρετή που έχουν όλοι οι Αθηναίοι πολίτες οι οποίοι μιλούν στην εκκλησία του δήμου ή τις ικανότητες των μεγάλων πολιτικών ηγετών, που δεν μπορούν να τις μεταδώσουν στους γιους τους (υποθέτουμε ότι εννοεί το δεύτερο, γιατί αλλιώς θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι των πολιτικών δεν έχουν αρετή και, ούτε λίγο ούτε πολύ, είναι βουτηγμένοι στην παρανομία) β. Ο Πρωταγόρας αντίθετα αποφαίνεται ότι η πολιτική αρετή μπορεί να διδαχτεί και διδάσκεται από τους μεγάλους πολιτικούς στους γιους τους και αυτό το αποδεικνύει αρνητικά: Αν κάποιος δεν έχει την πολιτική αρετή, του επιβάλλονται βαρύτατες ποινές. Είναι αδύνατον λοιπόν οι σπουδαίοι άντρες να αφήνουν τα παιδιά τους στον κίνδυνο αυτό- επομένως τους διδάσκουν την πολιτική αρετή. Το αντίθετο, θα ήταν παράλογο και αδιανόητο. Οι συλλογισμοί των δύο συνομιλητών διαγράφουν διαφορετικές αλλά όχι ασύμπτωτες τροχιές, παρανοούν ο ένας τον άλλο, αλλά παρόλα αυτά η συζήτησή τους είναι γόνιμη; 7. Αν συγκρίνατε τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή, όταν αρνήθηκε να αποδράσει με τις απόψεις του Πρωταγόρα για την τιμωρία τι θα παρατηρούσατε39; 8. Από τη νηπιακή ηλικία γίνεται μια πλατιά και μακροχρόνια προσπάθεια διάπλασης μιας ηθικής προσωπικότητας τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο τομέα στην αθηναϊκή κοινωνία. Η ίδια η πραγματικότητα λοιπόν αποδεικνύει ότι η αρετή είναι δυνατό να διδαχτεί. Αυτό είναι το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Πρωταγόρας. Πώς το κρίνετε40; 9. Ποια είναι τα τρία στάδια αγωγής στα οποία εκτείνεται το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας σύμφωνα με τον Πρωταγόρα και ποια ιδιαίτερα γνωρίσματα παρουσιάζει41;

ευχετικές κ.τλ.), δεν αποδεικνύει την αντίθετη δική του θέση, αλλά τη θεωρεί δεδομένη και την αιτιολογεί, μάλιστα με τρόπο όχι απόλυτα πειστικό (οι μεγάλοι πολιτικοί διδάσκουν στα παιδιά τους την αρετή, επειδή το αντίθετο θα ήταν αδιανόητο). 39 α. Ο Σωκράτης αρνείται να αποδράσει από τη φυλακή για την αποφυγή εκτέλεσης της θανατικής ποινή που του είχε επιβληθεί, γιατί ήθελε να δείξει με τη στάση του αυτή ότι πρέπει ο πολίτης να αποδέχεται την τιμωρία που του επιβάλλει η πολιτεία με τους νόμους, στους οποίους πρέπει να υπακούει, ανεξάρτητα από το αν η τιμωρία είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη β. Για τον Πρωταγόρα η τιμωρία λειτουργεί ως μέσο που θα οδηγήσει στη βελτίωση του πολίτη και στη συμμετοχή του στην αρετή. Η στάση συνεπώς του Σωκράτη είναι σχετική με την αποδοχή της ποινής και συναρτάται με το κύρος των νόμων, ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα είναι σχετικές με τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και συναρτώνται με την πολιτική αρετή. 40 Το συμπέρασμα του Πρωταγόρα διατυπώνεται με τρόπο έντονο και σχεδόν θριαμβικό (με ρητορική ερώτηση, όπως και το προηγούμενο). Ο μεγάλος σοφιστής παρουσιάζεται γεμάτος αυτοπεποίθηση και βέβαιος ότι ολοκλήρωσε με επιτυχία την απόδειξη για την ορθότητα της θέσης του. Πράγματι το συμπέρασμα του καθώς στηρίζεται στην πραγματικότητα, είναι πειστικό, όσο κι αν δεν απορρέει από λογικές κατασκευές που θα ακολουθούσαν κανόνες της τυπικής λογικής (ασθενές σημείο του συμπεράσματος είναι ότι στηρίζεται σε όσα πρέπει να αποδειχτούν).Υπάρχουν μελετητές οι οποίοι θεωρούν το συμπέρασμα ολωσδιόλου αστήριχτο, λειτουργώντας στο πλαίσιο της συνολικά αρνητικής στάσης και παραδοσιακής προκατάληψης απέναντι στους σοφιστές. 41 α. Σύμφωνα με τις πληροφορίες του αποσπάσματος η εκπαιδευτική αγωγή ήταν μια διαδικασία που ακολουθούσε τον Αθηναίο σε όλη του τη ζωή. Βέβαια ως ενήλικος δε φοιτούσε σε σχολείο, αλλά η πολιτεία με τα δικά της μέσα λειτουργούσε ως «δάσκαλος» των πολιτών, β. ένα άλλο γνώρισμα ήταν ο ιδιωτικός χαρακτήρας της εκπαίδευσης, οι δαπάνες επιβάρυναν την οικογένεια, αλλά και πολιτεία δίδασκε όχι μόνο με τους νόμους, αλλά και με παιδευτικούς θεσμούς (γιορτές, τελετές, θεατρικές παραστάσεις κ. α., γ. ως προς στους στόχους η αγωγή σε όλες τις βαθμίδες ήταν η ηθική διαπαιδαγώγηση.


10. Οι σωφρονιστικές μέθοδοι της αρχαιότητας εφαρμόζονταν μέχρι τα νεώτερα χρόνια, μάλιστα ο ξυλοδαρμός θεωρούνταν απαραίτητος όρος για την κατάκτηση των αγαθών της παιδείας (πρβλ. Ο μη δαρείς άνθρωπος ου παιδεύεται κ.λπ.). Από τις μεθόδους αυτές οι ραβδισμοί συνιστούν ολοφάνερα άσκηση σωματικής βίας, ενώ οι εκφοβιστικές απειλές και οι κάθε λογής καταναγκασμοί συνιστούν άσκηση ψυχολογικής βίας. Αυτές οι μέθοδοι προσβάλλουν την προσωπικότητα του παιδιού, ενώ ειδικά ο ξυλοδαρμός απαγορεύεται σήμερα και από το νόμο. Είναι λοιπόν φανερό ότι στην αρχαία Αθήνα χρησιμοποιούνταν αυταρχικές42 μέθοδοι αγωγής. Υπάρχει άραγε αντίφαση ανάμεσα στα μέσα και τις μεθόδους και στους στόχους της αγωγής της αρχαίας Αθήνας που ήταν να δημιουργήσει δημοκρατικούς πολίτες με ελεύθερη προσωπικότητα και υψηλό φρόνημα (καλούς καγαθούς); 11. Αναλύστε την παρομοίωση που χρησιμοποιείται, όταν το παιδί παρεκκλίνει από τα όρια που του επιβάλλονται από εκείνους που ασκούν το έργο της αγωγής (ευθύνουσιν). Η παρομοίωση αυτή προετοιμάζει την ετυμολογική ερμηνεία που θα δοθεί στη λέξη ευθύναι. Ποια είναι η σημασία τους; 12. Ποιος ήταν ο ρόλος του παιδαγωγού στην αρχαιότητα και ποιος είναι σήμερα43; 13. Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν την πολιτική και την προσωπική αρετή, επειδή ο πολίτης της αρχαίας πόλης-κράτους δεν νοείται παρά μόνο ως μέλος του συνόλου. Στην εποχή μας θα μπορούσαν να ταυτιστούν αυτές οι έννοιες και γιατί44; 14. Να υποβάλλετε σε κριτικό έλεγχο την απόδειξη του Πρωταγόρα ως προς την πειστικότητά της. 15. Το θέμα που συζητείται από το Σωκράτη και τον Πρωταγόρα είναι αν οι μεγάλοι πολιτικοί μπορούν να διδάξουν ή όχι στα παιδιά τους την πολιτική αρετή. Να διατυπώσετε συγκεφαλαιωτικά τις αντίθετες απόψεις των δύο συνομιλητών Πολιτεία. 11η Ενότητα 1. Ο Πλάτων δηλώνει φανερά ότι η παρουσίαση της εικόνας του σπηλαίου45 συνδέεται με όσα έχει εκθέσει στα προηγούμενα46 για το σύστημα της εκπαίδευσης

42 Αυταρχικός είναι αυτός που προσπαθεί να επιβάλλει τη θέληση του με τρόπο απόλυτο, χωρίς να δέχεται αντιρρήσεις, αυτός που απαιτεί με αυστηρότητα την απόλυτη συμμόρφωση των άλλων στις επιθυμίες του. 43 Ο παιδαγωγός ήταν συνήθως δούλος ο οποίος συνόδευε το παιδί (παις+άγω) στους περιπάτους και αργότερα στο σχολείο. Ο ρόλος του δεν ήταν μόνο συνοδευτικός, συμβούλευε το παιδί, επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του, συχνά το έδερνε και γενικά ασκούσε μεγάλη επίδραση σ΄ αυτό. Σήμερα παιδαγωγός ονομάζεται ο εκπαιδευτικός ο οποίος ύστερα από ειδικές σπουδές ασκεί το έργο της αγωγής στα σχολεία των πρώτων κυρίως βαθμίδων της εκπαίδευσης ακολουθώντας τα πορίσματα της ειδικής σχετικής επιστήμης. 44 Η πολιτική αρετή ενός ανθρώπου εκδηλώνεται με τη στάση του απέναντι στα δημόσια πράγματα, που αντανακλούν στο σύνολο γενικά των ανθρώπων μέσα στο οποίο ζει. Αν εκτός από αυτό, νοήσουμε την πολιτική αρετή στο πρόσωπο εκείνου που έχει αναλάβει πολιτικό αξίωμα, έχουμε να παρατηρήσουμε τα εξής: αν ένας πολίτης ασκεί πολιτική εξουσία δεν αποβάλλει τις προσωπικές του αρετές, οι οποίες εξακολουθούν να τον διακρίνουν, να διέπουν το πολιτικό του ήθος και να ρυθμίζουν τη στάση και τη δράση του ως πολιτικού άντρα. 45 Στην αρχαία ελληνική γραμματεία υπάρχουν πολλές αναφορές σε λατρευτικά και μυστηριακά σπήλαια, σε στίχους του Ομήρου και σε κείμενα του Ηροδότου. Η περίπτωση του σπηλαίου, όπου λέγεται ότι ο κρητικός Επιμενίδης κοιμήθηκε για πολλά χρόνια «ύπνω βαθεί» είναι ιδιαίτερη, γιατί κατά μια παράδοση το σπήλαιο αυτό ταυτίζεται με το «Δικταίον άντρον» στην Κρήτη, αφιερωμένο στο Δία και γιατί εκεί ο Επιμενίδης είδε όραμα ότι συνομιλούσε με τους θεούς και συνδιαλέχτηκε απευθείας με την Αλήθεια και τη Δίκη, που είναι λόγοι των θεών, γεγονός που συνδέεται με την ψυχή που γνωρίζει τις ιδέες στον υπερουράνιο χώρο πριν έλθει στη γήινη ζωή. 46 Έχει προηγηθεί η τετραμερής διαίρεση όλων των ορατών και νοητών αντικειμένων: το πρώτο τμήμα παριστάνει τις εικόνες και τα κάθε λογής ομοιώματα, το δεύτερο τα αντικείμενα του ορατού κόσμου,

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

που η ιδεατή πολιτεία του θα παρέχει στους πολίτες της και ακόμη πιο ξεχωριστά στους λειτουργούς της και στους άρχοντες. Αιτιολογήστε τη σύνδεση. 2. Όρα τοίνυν: Μια ακόμη συνέχεια της προτροπής του Σωκράτη, που είναι σαν να λέει στο Γλαύκωνα: Ο σκηνικός χώρος διευθετήθηκε. Μπορείς πια να παρακολουθήσεις την παράσταση. Στο δρόμο υπάρχει κίνηση47, στο σπήλαιο παρουσιάζεται θέαμα. Λοιπόν κοίταζε (όρα τοίνυν). Αναλύστε τι βλέπει ο Γλαύκων και εσείς μέσα από τα μάτια του. 3. Να αναλύσετε τη/τις σημασία/ες των λέξεων ζώα και παραφερόντων. 4. -Άτοπον, έφη, λέγεις εικόνα και δεσμώτας ατόπους. –Ομοίους ημίν, ήν δ΄εγώ. Με την τελευταία αυτή φράση προοικονομείται η συνέχεια της περιγραφής, αλλά και η νοηματοδότηση όλης της αλλόκοτης αυτής εικόνας από τον ίδιο το δημιουργό της. Ο Πλάτων μετά την περιγραφή περνάει στην αποκρυπτογράφηση της εικόνας, όπου θα μας αποκαλυφθεί πως νοείται η ομοιότητα της επίγειας ανθρώπινης περιπέτειας με την κατάσταση των δεσμωτών. Πώς κρίνετε την εξήγηση του συμβολικού της νοήματος; 5. Αλληγορία ή μύθος; Οι φιλόλογοι διχογνωμούν: Για να μην υπάρχει ειδολογική σύγχυση ο Frutiger εισηγήθηκε μια διάκριση των πλατωνικών μύθων σε α. αλληγορίες β. μύθους γενετικούς και γ. μύθους παρα-επιστημονικούς, με βάση τα εξής τρία κριτήρια: α. Η αλληγορία «είναι σαν ένας ακινητοποιημένος παραστατικός πίνακας» και αποτυπώνει μια κατάσταση, στην οποία «τίποτε δεν εξελίσσεται, αφού όλα είναι δεδομένα από την αρχή». Αντίθετα, ο μύθος έχει εξέλιξη, κινείται σε μια «δυναμική διάσταση» και δεν περιγράφει απλώς κάποια «κατάσταση», αλλά εκθέτει μια «ιστορία» και συναρμολογεί μιαν αλληλουχία συμβάντων, β. Η αλληγορία παρουσιάζει τυπικές ανθρώπινες καταστάσεις, όπως και η παραβολή, και έχει την αξία μιας γενικότητας. Ο μύθος παριστάνει πρόσωπα σε δράση, εξατομικευμένα, που τα τοποθετεί όπως και ο θρύλος σε συγκεκριμένες περιστάσεις χρονικά και τοπικά προσδιορισμένες, γ. Η αλληγορία παρέχει σαφείς ενδείξεις του αυθεντικού της νοήματος, που ο ίδιος ο συγγραφέας μας δίνει το κλειδί να το διερμηνεύσουμε και μας δείχνει για καθεμιά γενική ιδέα ποιο είναι το συγκεκριμένο σύμβολο που την εκφράζει. –Ο μύθος κρατά το διδακτικό νόημα του προστατευτικά συγκαλυμμένο με έμμεσες υποδηλώσεις. Η τοποθέτηση του Frutiger δημιούργησε παράδοση και από τότε στην πλατωνική απεικόνιση του σπηλαίου δόθηκε ο χαρακτηρισμός αλληγορία. Ο Gregory Vlastos την χαρακτηρίζει επίσης αλληγορία, ενώ ο W.K. C. Guthrie την χαρακτηρίζει μύθο. Ποιο συμπέρασμα48 εξάγεται από την παραπάνω συζήτηση; 6. Ποια συνήθεια της καθημερινής ζωής του σύγχρονου ανθρώπου προσομοιάζει με την κατάσταση των πλατωνικών δεσμωτών49;

το τρίτο τα διανοητικά αντικείμενα της μαθηματικής επιστήμης, το τέταρτο όσα αποτελούν το θέμα της διαλεκτικής. Σε αυτά αντιστοιχούν οι τέσσερις ενέργειες της ψυχής: εικασία, πίστη, διάνοια, νόηση. 47 Κίνηση υπάρχει πίσω από έναν τοίχο, όχι ψηλό που παρομοιάζεται από τον Πλάτωνα με σκηνικό προκάλυμμα, σαν αυτά που τοποθετούσαν στις επιδείξεις λαϊκών θεαμάτων, για να κινούνται οι εκτελεστές πίσω από αυτά αθέατοι στο κοινό. 48 Μπορούμε να θεωρήσουμε τους χαρακτηρισμούς μύθος, αλληγορία και ακόμη και παραβολή ως επιστημονικά νομιμοποιημένους. Η σχέση εξάλλου μύθου-αλληγορίας είναι σχέση γένους προς είδος. Ο ίδιος ο Frutiger θεωρεί τις αλληγορίες υποείδος του μύθου και μιλάει μάλιστα για «αλληγορικούς μύθους», ενώ επίσης παραλληλίζει την αλληγορία και με την παραβολή. Ο Πλάτων μιλάει πάντως για εικόνα. Όπως κι αν έχει αυτές οι απεικονίσεις αποτελούν έξοχο χαρακτηριστικό γραφής του ποιητή/ φιλοσόφου Πλάτωνα. 49 Πολλοί κοινωνιολόγοι έχουν χαρακτηρίσει τον σύγχρονο άνθρωπο δεσμώτη των Μ.Μ.Ε. , ιδιαίτερα της τηλεόρασης. Καθηλωμένος μπροστά στη μικρή οθόνη, ο άνθρωπος του σύγχρονου ηλεκτρονικού πολιτισμού βλέπει να προβάλλονται σ΄ αυτήν από διαφημίσεις που εξιδανικεύουν προϊόντα και υπηρεσίες, έως και κάθε λογής τηλεοπτικές σειρές που παραποιούν την πραγματικότητα. Η


7. «Η εικόνα του σπηλαίου δεν είναι για τον Πλάτωνα μια απλή μεταφορική εξεικόνιση αναφερόμενη στην ανθρώπινη γνώση, αλλά συνδέεται με τις γεωγραφικές του φιλοσόφου αντιλήψεις. Ο Πλάτων φρονεί ότι το μέρος της γης, επάνω στο οποίο ο άνθρωπος κατοικεί, δεν είναι η αληθινή της επιφάνεια» Κ. Γεωργούλης, Πλάτωνος Πολιτεία, σχόλια, σελ. 472). Πολλοί μελετητές δέχονται ότι η εικόνα του σπηλαίου ανάγεται στους προσωκρατικούς φιλοσόφους και στους Ορφικούς ύμνους. Στους Καθαρμούς του Εμπεδοκλή βρίσκουμε την παράσταση της γήινης περιοχής η οποία μοιάζει με σπήλαιο. Στους Ορφικούς ύμνους απαντά η φράση (αυτά τα δημιούργησε ο πατέρας μέσα σε σκοτεινή σπηλιά). Σχολιάστε τα. 8. Ο Πλάτων συσχετίζει εδώ την ελευθερία του ανθρώπου με την έξοδό του από το σκοτάδι. Η ελευθερία δεν είναι μόνο απελευθέρωση από τα δεσμά των αισθήσεων, αλλά και ελευθερία για την κατανόηση των όντων. Οι αναβαθμοί από το σκοτάδι του σπηλαίου προς το φως είναι κατά τον Πλάτωνα οι εξής: οι δεσμώτες ατενίζοντας τις σκιές, τα είδωλα βρίσκονται στον κόσμο της δόξας (=γνώμης) ή της εικασίας. Ο ελευθερωμένος δεσμώτης αντικρίζει τα ίδια τα αισθητά πράγματα, έχει δηλαδή μια πρώτη αβέβαιη προεπιστημονική γνώση, την πίστη. Από τη βαθμίδα αυτή ανέρχεται στο χώρο της επιστημονικής γνώσης, την οποία ο Πλάτων ονομάζει διάνοια. Τέλος, κάποιοι φιλόσοφοι- διαλεκτικοί κατορθώνουν να κοιτάξουν κατάματα τον ίδιο τον ήλιο, την πηγή του φωτός και του Αγαθού. Τότε, κατά τον Πλάτωνα, θα έχουν κατακτήσει το μέγιστον μάθημα, γιατί αυτό αποτελεί τον υψηλότερο αναβαθμό. 9. Τα δύο ποιήματα του Καβάφη «Τα παράθυρα» και «Τείχη» είναι συμβολικά και συνιστούν ό,τι ονόμασαν οι κριτικοί της λογοτεχνίας «Σχήμα Πολιορκίας» (Γ. Θέμελη, Η διδασκαλία των Νέων Ελληνικών, τόμ. Β΄, σελ. 239). Η πολιορκία νοείται σ’ αυτά ως εγκλεισμός, στέρηση της ελευθερίας και αποκλεισμός. Ιδιαίτερη σημασία έχει ότι ο ποιητής διατηρεί την αξιοπρέπεια του με σιωπηλή εγκαρτέρηση μπροστά στο αδιέξοδο. Συσχετίστε τον με το δεσμώτη. 10. Στη χριστιανική Γραμματεία γίνεται λόγος για σπέρματα χριστιανικής αλήθειας στη φιλοσοφία του Πλάτωνα- Σωκράτη. Μπορείτε να βρείτε τέτοια στοιχεία στην αλληγορία του σπηλαίου; 11. Επιχειρήστε ερμηνεία των συμβόλων: σπήλαιον50, δεσμώτης51, πυρ52, ανδριάντες53. 12. Ως παράλληλο κείμενο μπορείτε να εξετάσετε την Ιερά Οδό του Α. Σικελιανού. Η οδός προς τα άνω στην αλληγορία και η Ιερά Οδός προς την Ελευσίνα έχουν τον ίδιο στόχο. 13. Η αλληγορία μπορεί να χωριστεί σε πέντε βαθμίδες από τις οποίες οι τέσσερις πρώτες είναι παράλληλες με τα ανοδικά γνωστικά επίπεδα της ψυχής. Περιγράψτε τα και αντιστοιχήστε τα στην εικασία, πίστη, διάνοια και νόηση.

διαστρέβλωση της αλήθειας, η διασπορά ψευδών ειδήσεων, η μεροληψία για πρόσωπα και γεγονότα καθιστούν τα ΜΜΕ δυνάστη της ανθρώπινης σκέψης, που εθίζεται να αποδέχεται τις πλαστές σκηνές βίας ως φαινόμενα φυσιολογικά στη ζωή. 50 Ο Πορφύριος την ονομάζει σύμβολο του σύμπαντος. Είναι τόπος συνάντησης του θείου και του ανθρώπου, τόπος μύησης και δεύτερης γέννησης. Οι τελετουργίες μύησης πολύ συχνά γίνονταν μέσα σε σπηλιές. Ως τόπος μύησης είναι τόπος ιερός. Η είσοδος και η έξοδος στη σπηλιά σημαίνει αλλαγή επιπέδου, αλλαγή κατάστασης. 51 Ο άνθρωπος που βρίσκεται σε πνευματική νάρκη, που ζει στο κατώτερο γνωστικό, συνειδησιακό επίπεδο 52σημαίνει τη μεταμόρφωση, τον εξαγνισμό. Είναι η αόρατη ενέργεια στην ύπαρξη. Το πυρ ως φλόγα συμβολίζει πνευματική ισχύ, υπέρβαση και φώτιση και είναι μια εκδήλωση της θερμότητας της ψυχής. Εδώ έχουμε το φως πυρός σε αντίθεση με το φως ηλίου, που είναι το αληθινό, ενώ το άλλο είναι η σκιά του. 53 Το άγαλμα συμβολίζει την απουσία ζωής, το απατηλό και ψεύτικο.

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

14. Διακυμάνσεις γνωρίζει η ανθρώπινη ψυχή στην ανοδική της πορεία στο φως της αλήθειας, γιατί η τελείωσή της δεν είναι ουρανόσταλτο δώρο, αλλά κατόρθωμα προσωπικό, ύστερα από μακρύ και επίπονο αγώνα. Πώς κρίνετε την άποψη αυτή του Πλάτωνα, κάτι τέτοιο ισχύει και σήμερα; 12η Ενότητα 1. Η πολιτεία, όπως ο Πλάτων τη σχεδιάζει είναι ένα πραγματικό κράτος παιδείας. Όλοι οι θεσμοί και οι λειτουργίες του ρυθμίζονται με βάση την παιδεία. Αυτό είναι το κριτήριο με το οποίο αναδεικνύονται τελικά και οι «επιτροπεύοντες την πόλιν» οι πολιτικοί ταγοί, που είναι ταυτόχρονα και πνευματικοί ηγέτες. Δεν εξουσιάζουν, επιτροπεύουν. Οι «απαίδευτοι» δεν είναι δυνατόν να ανταποκριθούν σ΄ αυτό το καθήκον. Σύμφωνα με το πλατωνικό λεκτικό ιδίωμα ποιοι είναι οι απαίδευτοι54; 2. εν παιδεία…δια τέλους. Ποια σχέση έχει η φράση αυτή με τη «δια βίου παιδεία» που αποτελεί αίτημα της εποχής μας, γιατί χρησιμοποιείται αρνητικά55 από τον Πλάτωνα, που είναι μια κατεξοχήν θεωρητική διάνοια; Ο Πλάτων καταδικάζει τον φιλοσοφικό αναχωρητισμό ως άρνηση και παραίτηση από τη δράση και τον αγώνα; 3. Η λέξη οικιστής αρχικά σημαίνει τον αρχηγό μιας αποστολής πολιτών που «εκπέμπονται» από την πόλη τους για να ιδρύσουν μια αποικία. Ο Σωκράτης και οι συνερευνητές του στο διάλογο- δηλαδή ο ίδιος ο Πλάτων με τον κύκλο των συνεργατών του- αυτοχαρακτηρίζονται «οικισταί» -θεμελιωτές δηλαδή της ιδεώδους πολιτείας,- με την έννοια ότι επιτυχημένη ίδρυση αρχίζει με σωστό σχεδιασμό. Τι είδους σχεδιασμός είναι αυτός; 4. ιδείν το αγαθόν: Η ιδέα του αγαθού είναι το ίδιο το αγαθό. Και το ιδείν έχει εδώ τη σημασία της άμεσης εποπτείας του αγαθού, της εμπειρίας της προσωπικής «θέας». Ποια σχέση έχει με τη φράση αναβήναι εκείνην την ανάβασιν56. 5. Αναφέρατε μια σειρά από λόγους για τους οποίους άνθρωποι ανώτερης μόρφωσης δεν επιθυμούν την «κάθοδο» τους στην πολιτική57, σε αντίθεση με τον Πλάτωνα που έδωσε έμπρακτο παράδειγμα με τη στάση του, για το πώς μπορεί να συνδυαστεί δημιουργικά η πνευματική παραγωγή εξαιρετικά υψηλής στάθμης με την προσωπική συμμετοχή στους πολιτικούς κινδύνους, που του επιφύλαξαν τα ταξίδια του στη Σικελία προκειμένου να υλοποιήσει τα πολιτικά του οράματα. Ποια είναι η γνώμη σας: πρέπει οι πνευματικοί άνθρωποι να αναλαμβάνουν την ευθύνη του ηθικού και κοινωνικού τους χρέους;

54 Οι απόκληροι του πνεύματος και της αυθεντικής ζωής. 55 Όλοι οι απόκοσμοι και μοναχικοί στοχαστές που κρατιούνται μακριά από την τύρβη της πολιτικής και κοινωνικής καθημερινότητας 56 Πρόκειται για μια ανύψωση από τα ορατά ή αισθητά στα νοητά, για πνευματική άσκηση και αναζήτηση που είναι αναγκαία στο θεωρητικό στοχασμό. 57 Υπεροψία, έλλειψη αλληλεγγύης για τους συμπολίτες τους, οξυδέρκεια με την οποία διέκριναν ότι η εξουσία διαφθείρει συνειδήσεις και χαρακτήρες ή σεβασμός και προσήλωση στο πνευματικό τους έργο, την επιτέλεση του οποίου θεωρούν ανώτερο χρέος τους., η επειδή γνωρίζουν ποιες είναι οι τεράστιες ευθύνες και οι δυσκολίες να ανταποκριθούν στο έπακρον στον ορθό τρόπο διοίκησης δείχνουν απροθυμία. Είναι μάλιστα χαρακτηριστική η περίπτωση φιλοσόφων και σοφιστών που εξέτασαν πολιτικά θέματα ή συνέγραψαν νόμους, χωρίς να αναμειχθούν με την πολιτική (π.χ. Σόλων, Ηράκλειτος, Αναξαγόρας, Πρωταγόρας, Αντιφών, Ιππίας, Ισοκράτης, Αριστοτέλης κ.ά). Υπήρξαν όμως και σοφοί όπως ο Περίανδρος ο Κορίνθιος και ο Πιττακός ο Μυτιληναίος, οι οποίοι κατήλθαν στην πολιτική και εφάρμοσαν τις πολιτικές θεωρίες τους. Ο Σόλων ο Αθηναίος και ο Σπαρτιάτης Λυκούργος έγραψαν τους περίφημους νόμους και έφυγαν από την πατρίδα τους. Στη Ρώμη ο Κιγκινάτος αφού έσωσε την πατρίδα του, επέστρεψε στις αγροτικές ασχολίες.


6. σκοπόν εν τω βίω ουκ έχουσιν: Αναφερθείτε στη σημασία του σκοπού κατά τον Πλάτωνα58 και στη σημερινή έννοιά του. 7. τας βελτίστας φύσεις αναγκάσαι: φύσις είναι αυτό που ο άνθρωπος δεν διαμορφώνει, αλλά το βρίσκει να προϋπάρχει. Για τον Πλάτωνα, η φύση παίζει καθοριστικό ρόλο στην εκλογή του αρίστου βίου. Βέλτισται Φύσεις είναι οι άνθρωποι οι προικισμένοι με εξαιρετικό νου και ικανότητες, που απελευθερωμένοι από τις άλογες διαθέσεις της ψυχής, ως φιλόσοφοι φτάνουν στην ενόραση του αγαθού και υπακούοντας στο καθήκον και στη συνείδηση της ανώτερης αποστολής γίνονται άρχοντες της πολιτείας. Σχολιάστε την παραπάνω θέση. 8. το αγαθόν: ο Πλάτων δεν δίνει σαφή ερμηνεία του όρου αγαθόν, αλλά αρκείται σε ορισμένους υπαινιγμούς, όπως: α. το είναι και ό,τι διατηρεί το είναι. β. η τάξη, ο κόσμος και η ενότητα που διαπερνά και συνέχει την πολλαπλότητα γ. ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη (Πολιτεία, 508e-509a), δ. η υψίστη αρχή και η πηγή του όντος και της γνώσης, όπως λέει στην Πολιτεία: Εν τω γνωστώ τελευταία η του αγαθού ιδέα και μόγις οράσθαι (517b-c- πρβλ. και 509a). Πώς συσχετίζεται το αγαθόν με την ηγεσία της πολιτείας; 9. Γιατί στην αλληγορία του σπηλαίου ο Πλάτων άλλοτε κάνει λόγο για τους φιλοσόφους και άλλοτε για τους φύλακες σχεδόν με την ίδια έννοια; 13η Ενότητα 1. Ο χαρακτήρας της σχεδιαζόμενης ιδανικής πολιτείας σύμφωνα με το Σωκράτη θα είναι κοινωνικός, αφού μέλημα του νόμου δε θα είναι το ιδιαίτερο συμφέρον μιας κοινωνικής τάξης αλλά το κοινό συμφέρον της ολότητας, η ευδαιμονία του συνόλου των πολιτών, η εξυπηρέτηση του κοινού συμφέροντος.. Πώς κρίνετε αυτή την άποψη; 2. Η δημοκρατική επικοινωνία βασίζεται στην ικανότητα να πείθουμε με τον ελεύθερο διάλογο. Όμως ακόμη και στις δημοκρατίες εισάγεται και η ανελεύθερη αρχή του καταναγκασμού, που εξαλείφει την πειθώ. Πρόκειται βέβαια για καταναγκασμό που ορίζεται με νόμο και δεν επιβάλλεται τυραννικά, από προσωπική αυθαιρεσία. Κάθε καταναγκασμός είναι ασφαλώς ανεπιθύμητος και εμπεριέχει ένα στοιχείο βίας59. Είναι αναπόφευκτος, θα ήταν αυταπάτη να πιστέψουμε ότι μπορεί να υπάρξει μορφή πολιτικής εξουσίας που να μη στηρίζεται στην εμφανή ή μεθοδευμένη υπόρρητα κρατική επιβολή και βία; 3. μεταδιδόναι αλλήλοις: Αλληλένδετο με τον κοινωνικό χαρακτήρα της πολιτείας είναι το πνεύμα αμοιβαίας προσφοράς των πολιτών: αυτό συνδέεται με τον αρχικό ορισμό της δικαιοσύνης που διατυπώθηκε σε προηγούμενο σημείο του διαλόγου, ότι δηλαδή «καθένας ρυθμίζει υπεύθυνα…ό,τι είναι δικό του», φράση που περιγράφει την

58 Στον Πλάτωνα σκοπός σημαίνει συνειδητή επιδίωξη ενός αποτελέσματος που πραγματοποιείται όχι τυχαία αλλά με ενσυνείδητη και συστηματική ενέργεια. Είναι ο φάρος που σηματοδοτεί την πορεία, νοηματοδοτεί τη δράση αρκεί να είναι σταθερός και υψηλός. 59 Στην πλατωνική πολιτική αντίληψη η βία (=ανάγκη) είναι κακό μόνον όταν ασκείται από ιδιώτη, όχι όμως και όταν ασκείται από τον φιλόσοφο-άρχοντα της πολιτείας. Παρότι χρήση βίας δεν επιτρέπεται να ασκείται σε ελεύθερο πολίτη, οι φιλόσοφοι- άρχοντες μπορούν να επιβάλλουν μέτρα βίας στον πληθυσμό ( π.χ. να υποχρεώνουν όλους τους κατοίκους να πάνε στους αγρούς, να ανατρέφουν τα παιδιά τους σύμφωνα με τις νέες αντιλήψεις (Πολιτεία, 540e) κτλ. Ακόμη και στην ερωτική συνεύρεση των φυλάκων με ποιου είδους γυναίκες ασκούν επιβολή οι άρχοντες (Πολιτεία, 459e). Ωστόσο στους Νόμους αργότερα ο Πλάτων είναι ηπιότερος και τονίζει ότι ο άριστος νομοθέτης συνδυάζει την πειθώ και τη βία (Νόμοι, 722b). Ο Πλάτων την ανάγκη δεν την εννοεί ως καθαρή βία που επιβάλλεται τυραννικά αλλά ως αντικαθρέφτισμα –σκιά της κοσμικής ανάγκης που κινεί το σύμπαν και εξασφαλίζει τη συμπαντική αρμονία. Πρόκειται για μια αδήριτη ανάγκη, έναν ύψιστο συμπαντικό νόμο, όπως και απέναντι στο νόμο-κοινωνικό συμβόλαιο.

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

αρχή της αλληλεγγύης και της υπευθυνότητας καθενός για το ιδιαίτερο έργο του60. Όσο κι αν επεκτάθηκε η συζήτηση, ο Πλάτων καθόλου δεν απομακρύνθηκε από το θέμα, επαναφέρει στο λόγο με κάθε αφορμή το θέμα του δικαίου, κεντρικό πρόβλημα του διαλόγου. Ακόμη και οι εντολές της πολιτείας προς τους ίδιους τους πολιτικούς ηγέτες οφείλουν να είναι σύμφωνοι με τους κανόνες του δικαίου. Υπάρχει συνάφεια ανάμεσα στην υπευθυνότητα και την αμοιβαία προσφορά των πολιτών και στην Κοινωνική Δικαιοσύνη σε μια ευνομούμενη Πολιτεία; 4. Τα λόγια του Περικλή στον Επιτάφιο του Θουκυδίδη (ΙΙ, 60) ότι «η καταστροφή της πατρίδας επιφέρει καταστροφή και στους πολίτες και πως η ατομική ευτυχία βρίσκεται μέσα στη συλλογική» εκφράζουν το κοινωνικό και πολιτειακό ιδεώδες61. Το ίδιο πνεύμα εκφράζει και ο Τυρταίος, ο οποίος πρώτος ανάμεσα στους λυρικούς ποιητές διατύπωσε την ιδέα πως το άτομο-πολίτης πρέπει να θυσιάζεται για το σύνολο και την πατρίδα και πως αυτό αποτελεί την πλήρη καταξίωσή του. Ο ποιητής αυτός εξέφραζε το ομαδικό πνεύμα των Δωριέων που έφταναν μέχρι την κατάργηση της προσωπικότητάς τους στην προσπάθειά τους να υπηρετήσουν την πατρίδα. Και ο Κρέοντας υπογραμμίζει πως η σωτηρία της πατρίδας είναι υπέρτατος νόμος και πως αν αυτή είναι ασφαλής και οι πολίτες είναι ασφαλείς. (Σοφοκλής Αντιγόνη, στ. 189-190. Και ενώ όλοι θεωρητικά ασπάζονται αυτές τις απόψεις, πόσοι τις κάνουν πράξη στη ζωή τους; 5. Διατυπώστε κάποιες τελικές σκέψεις για το τι σημαίνει η εικόνα του σπηλαίου, μέσω των διαδοχικών καταστάσεων των δεσμωτών του σπηλαίου που αντιστοιχούν σε διαδοχικές καταστάσεις των ανθρώπων στη γη. 6. Διατυπώστε κάποιες τελικές σκέψεις για το δίκαιο και τη Δικαιοσύνη. 7. νόμω: η μεγάλη σημασία που απέδιδε ο Πλάτων στο νόμο τονίζεται και στον άλλο του διάλογο Κρίτων, όπου ο νόμος προσωποποιείται και διαλέγεται με τον φυλακισμένο Σωκράτη. Ο μύθος αυτός του προσωποποιημένου νόμου εκφράζει τη θεμελιακή αλήθεια του «Κοινωνικού συμβολαίου». Διατυπώνεται δηλαδή η αντίληψη ότι ο πολίτης συμμερίζεται την μοίρα της πολιτείας του και έχει δεσμευτεί να μην παραβεί τους νόμους για χάρη του προσωπικού του συμφέροντος. Ο άδικος θάνατος του Σωκράτη αποτελεί μαρτυρία του απόλυτου σεβασμού του στους θεσπισμένους νόμους. Μάλιστα ο Πλάτων δέχεται τη θεϊκή φύση όλων των νόμων του κράτους, υποστηρίζοντας ότι ο νόμος είναι που βοηθάει στον σύνδεσμο της πόλης με τους

60 Ο υπέρτατος σκοπός είναι το κοινό όφελος που επιτυγχάνεται εκτελώντας ο καθένας μια εργασία που συνδυάζεται άριστα με τις εργασίες των άλλων. Η αρχή αυτή ισχύει για όλες τις μορφές του συντροφικού βίου που αναπτύσσονται μέσα στην πόλη (πρβλ. Πολιτεία, 374b-412c). Μάλιστα με το δυνατοί ώσιν ωφελείν ο Πλάτων δίνει μια δεοντολογική χροιά στην προσπάθεια που καταβάλλει κάθε πολίτης ακολουθώντας την κατεύθυνση εκείνη που, με δεδομένα τα φυσικά τους χαρίσματα και τις επίκτητες ειδικές τους ικανότητες θα τους δώσει τη δυνατότητα να συμβάλλουν στη μέγιστη δυνατή ευτυχία ολόκληρης της πόλης (πρβλ. Πολιτεία 374b9-c2, 412d9-e2). Αυτό ιδιαίτερα σημαίνει και δικαιοσύνη. Αυτή η κατανομή της εργασίας, ώστε κάθε πολίτης υλοποιώντας την ιδέα της δικαιοσύνης, να πράττει τα «εαυτού» είναι έργο του νόμου, ή καλύτερα του Συντάγματος που καθορίζει το περιεχόμενο της Πολιτείας. 61 Ο Αριστοτέλης με ακλόνητη επιχειρηματολογία αποδεικνύει τη θέση αυτή. Επειδή, λέει, αξιολογικά και οντολογικά το όλον (η πόλις, το σύνολο των πολιτών) προηγείται του μέρους (κάθε πολίτη ή ορισμένων μόνο πολιτών), πιθανή καταστροφή του όλου αναγκαστικά επιφέρει και την καταστροφή του μέρους. Κατ’ αναλογία, λοιπόν, και η ευδαιμονία του συνόλου φτάνει και στο άτομο ή την ομάδα. Και τούτο συμβαίνει, γιατί μόνο το όλον, η πόλις έχει αυτάρκεια. Και η αυτάρκεια αποτελεί την προϋπόθεση για την ευδαιμονία. Η αντίληψη αυτή, την οποία βρίσκουμε σε πάρα πολλά κείμενα, ήταν ευρύτατα διαδεδομένη στην αρχαιότητα. Ιδιαίτερα μάλιστα για τους Αθηναίους ήταν αδιανόητη η ευδαιμονία του πολίτη εκτός της πόλεως. Έτσι ο πολίτης εργάζεται για την ευδαιμονία όλων των πολιτών και η πόλη με την αυτάρκεια και την ασφάλεια που διαθέτει, τον προστατεύει και του χαρίζει όλα τα αγαθά του πολιτισμού.


θεούς (νόμος ο βοηθών έστω τω της πόλεως Συνδέσμω μετά θεών). Γι αυτό και πολλοί μελετητές κάνουν λόγο για θεολογία των Νόμων.(T. A. Sinclair, Ιστορία της Ελληνικής Πολτικής σκέψεως, σελ. 275). Σχολιάστε τα πιο πάνω. 8. συναρμόττων: Συχνά κάνει λόγο ο Πλάτων για την αρμονία, αρχίζοντας από τις δυνάμεις της ψυχής (επιθυμητικόν, θυμοειδές, λογιστικόν), που με την αρμονική τους λειτουργία αποκλείουν την πλεονεξία. Με τη χρήση της αναλογίας ψυχής-πόλεως υποστηρίζει την αρμονία στις σχέσεις μεταξύ των πολιτών μεταξύ τους. Ας θυμηθούμε και τη γενικότερη διατύπωση στον Πρωταγόρα, όταν αναφέρεται στην παιδευτική αξία της μουσικής με την ευρύτερη σημασία της: “Και τους ρυθμούς τε και τας αρμονίας ανάγκη οικειούσθαι ταις ψυχαίς, πας γαρ βίος του ανθρώπου ευρυθμίας τε και ευαρμοστίας δείται»(326b). Αξιοσημείωτο όμως είναι ότι ο Πλάτων αυτή την αρμονία, τόσο στη μουσική όσο και στην ιδανική πολιτεία, τη δέχεται ως αποτέλεσμα της υποταγής του αξιολογικά κατώτερου στον ανώτερο: του επιθυμητικού και θυμοειδούς στο λογιστικό, των πολιτών στους άρχοντες. Ποια είναι η γνώμη σας σχετικά με το κατά πόσο η αρμονία επιτυγχάνεται με την υ π ο τα γ ή; 9. Από τα παραπάνω συνάγεται έμμεσα ότι η Πολιτεία επεμβαίνει νομοθετικά σε όλο το φάσμα των δραστηριοτήτων του πολίτη, δηλαδή και στην επαγγελματική του δραστηριότητα και στον ιδιωτικό του βίο. Έτσι όμως το αρμονικό σύνολο που οραματίζεται ο Πλάτων δεν διαμορφώνεται ελεύθερα. Η αρμονία στην πλατωνική πολιτεία επιτυγχάνεται με δύο ακόμη θεσμικές μεταρρυθμίσεις, όπως προκύπτουν από την ενότητα: η πρώτη αναφέρεται στην υποχρέωση των πολιτών της τάξης των δημιουργών να δραστηριοποιούνται υπό την επίβλεψη και την προστασία των φιλοσόφων και των φυλάκων και η δεύτερη στην οριοθέτηση απόλυτα αυστηρού βίου για τους πολίτες των δύο ανωτέρων τάξεων, υποτάσσοντας την ύλη στο πνεύμα. Με τον τρόπο αυτό πραγματοποιείται η πλατωνική δικαιοσύνη, η οποία στηρίζεται στον αυστηρό καταμερισμό των κοινωνικών ρόλων και απαιτεί από κάθε πολίτη πράττειν τα εαυτού. Ποια είναι η γνώμη σας για τη σχέση υποχρεώσεων-δικαιωμάτων στην πλατωνική πολιτεία; 10. Η επέμβαση του νόμου κατά τον Πλάτωνα διασφαλίζει κοινωνική αλληλεγγύη, που φέρνει κοινωνική ισορροπία, που οδηγεί σε κοινωνική σταθερότητα, που εξασφαλίζει κοινωνική γαλήνη, κύριο χαρακτηριστικό της οποίας είναι η κοινωνική αρμονία, κατάσταση που αποτελεί συνθήκη ύπαρξης για την ιδανική πολιτεία. Σχολιάστε τα παραπάνω. 11. Ο Σωκράτης δεν θεωρεί την «κάθοδο»των φιλοσόφων αδικία αλλά δίκαιη αξίωση, γιατί η πόλη δίνοντάς τους όλα τα εφόδια τους ανέδειξε για το έργο αυτό: «Γιατί θα τους πούμε πως στις άλλες πολιτείες όσοι γίνονται φιλόσοφοι πολύ φυσικά δεν παίρνουν μέρος στους κόπους της κυβέρνησης, γιατί εεί φυτρώνουν σαν από μόνοι τους χωρίς και να το θελήσει η κάθε πολιτεία και δίκιο είναι ένα πράγμα που γίνεται μόνο του και που σε κανένα δε χρωστά τη γέννηση και την ανατροφή του, να μην έχει την υποχρέωση να πληρώνει τρφεία σε κανένα, εσάς όμως σας γεννήσαμε εμείς και για το δικό σας και για της άλλης πολιτείας το συμφέρον, σαν βασιλείς και ηγεμόνες μέσα στο σμάρι των μελισσών, καλύτερα και τελειότερα μορφωμένους από τους άλλους, με τη σειρά του να κατεβαίνει στο κοινό των άλλων συνοικισμό και μαζί τους να συνηθίσει να βλέπει τα σκοτεινά» (Πολιτεία 520b-c). Πώς κρίνετε αυτήν την άποψη του Πλάτωνα;

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

12.Να σχολιάσετε το χωρίο του Πλάτωνα (Πολιτεία 347d) σε συσχετισμό με την άποψη που διατυπώνει ο John Stuart Mill62. Ηθικά Νικομάχεια 1η Ενότητα 1. Το «ακρότατον πάντων των πρακτών αγαθών», δηλαδή το κορυφαίο από τα αγαθά που πετυχαίνουν οι άνθρωποι με τις πράξεις τους, ο Αριστοτέλης το ονόμασε ευδαιμονία, τον τελικό ορισμό της οποίας ο φιλόσοφος διατύπωσε στο τελευταίο κεφάλαιο του πρώτου βιβλίου των Ηθικών Νικομαχείων. Για να φτάσει όμως στον ορισμό αυτό ο Αριστοτέλης υποχρεώθηκε να αναζητήσει με μεγάλη επιμονή τον ορισμό της αρετής, καθώς πίστευε ότι ήταν το μοναδικό μέσο για την επίτευξη της ευδαιμονίας. Αναλύστε την πιο πάνω θέση. 2. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η αρετή έχει δύο φύσεις, την διανοητική και την ηθική. Και τα δύο αυτά είδη αποτελούν την τάση της βούλησης προς το καλό. Έξοχους ορισμούς δίνει ο Αριστοτέλης: «σοφία των δεινών και των μη δεινών» (=γνώση των φοβερών και μη φοβερών), «δύναμις ευεργετική πολλών και μεγάλων και πάντων περί πάντα» (=δύναμις δημιουργική των καλών και μεγάλων). Αναλύστε τις δύο φύσεις της αρετής. 3. Επηρεασμένος από το δάσκαλό του Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης αποφαίνεται ότι, εφόσον η ψυχή λαμβάνεται ως τριμερής, του μεν λογιστικού (Νους) αρετή είναι η φρόνηση, του θυμοειδούς (συναίσθημα) αρετή είναι η πραότητα και η ανδρεία, του δε επιθυμητικού (βούληση) αρετή είναι η δικαιοσύνη, η ελευθερία και η μεγαλοψυχία. Κλασική πάντως θα παραμείνει η γνώμη του Δημοσθένη: « Έστιν απάσης αρετής μεν σύνεσις, πέρας δ’ ανδρεία, και τη μεν δοκιμάζεται τι πρακτέον έστι, τη δε σώζεται» (=αρχή κάθε αρετής είναι η σύνεση και τέρμα η ανδρεία, και με την σύνεση ελέγχεται τι πρέπει να κάνει κανείς, και με την ανδρεία σώζεται το επίτευγμα της αρετής. Απαραίτητο στοιχείο για να προσεγγίσουμε ευκολότερα την έννοια της αρετής είναι να γνωρίσουμε τις σκέψεις του Αριστοτέλη για την ψυχή. Από ποια μέρη αποτελείται, αποδώστε τα σχηματικά. 4. Που χρωστούν τη γένεση και την αύξησή τους οι διανοητικές αφενός και οι ηθικές αρετές αφετέρου; 5. Σε ποιο είδος αρετών το βάρος απόκτησής τους πέφτει στον διδάσκοντα και σε ποιο είδος πέφτει στον διδασκόμενο; Αυτό σημαίνει ότι καμιά αρετή δεν είναι έμφυτη63; 6. Με τις εμπειρικές του θέσεις ο Αριστοτέλης απορρίπτει την παλιά αριστοκρατική αντίληψη ότι η αρετή (οι εξαιρετικές ιδιότητες και ικανότητες του ανθρώπου) είναι δώρο της φύσης (των θεών), το οποίο τελεσίδικα δίνεται ή δεν δίνεται στον άνθρωπο με τη γέννησή του και φυσικά είναι προνόμιο των «αρίστων» (ευγενών), που

62 Ζούμε σε μια εποχή που η αρχοθηρία, η αρχομανία και αρχολιπαρία (το κυνήγι της εξουσίας με πλάγιο τρόπο, με κολακείες και παρακάλια) είναι φαινόμενα που έχουν πάρει μορφή επιδημίας. Για αυτό οι παραπάνω απόψεις είναι πολύ επίκαιρες. Η άρνηση ανάληψης εξουσίας προέρχεται από τον υψηλό βαθμό ευθύνης που μπορεί να έχει το κάθε άτομο. Το υπεύθυνο άτομο έχει αναλογιστεί όλα τα προβλήματα, τις δοκιμασίες και τις θυσίες που απαιτούνται. Έχει επίγνωση της αποστολής και του ρόλου του, ότι δηλαδή η ζωή του πρέπει να είναι μια συνεχής και ατέλειωτη προσφορά προς το κοινωνικό σύνολο. Γνωρίζει ότι αυτό κυρίως είναι μια επίμονη άσκηση της ψυχής. Γι αυτό το λόγο αυτός που αρνείται είναι ο πιο κατάλληλος να αναλάβει το ιερό έργο του άρχειν. 63 Μολονότι ο Αριστοτέλης θεωρεί πως οι ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο, πιστεύει πως ο άνθρωπος είναι προικισμένος από τη φύση με την ικανότητα να τις δέχεται, μόνο που η έμφυτη αυτή ικανότητα είναι απαραίτητο να συνδυάζεται με την άσκηση.


κληροδοτείται μάλιστα και στους απογόνους τους, ενώ δε δίνεται στους «πολλούς» (στο λαό). Η παραπάνω αρχαϊκή αντίληψη παραδίδεται από πολλούς ποιητές (από τον Όμηρο, τον Τυρταίο, τον Θέογνη, τον Πίνδαρο κ.ά), ενώ είναι χαρακτηριστικά τα λόγια που απευθύνει η Αντιγόνη στη δισταχτική αδελφή της Ισμήνη: δείξεις τάχα είτε ευγενής πέφυκας, ειτ’ εσθλών κακή (Αντιγόνη του Σοφοκλή, στ. 37-38). Την ίδια αριστοκρατική αντίληψη εκφράζει και ο κατοπινός τους Ξενοφώντας (Αγησίλαος, Ι, 1-3), καθώς αποδίδει την αρετή του Αγησιλάου στην ευγενική του καταγωγή. Πώς κρίνετε τις παραπάνω απόψεις; 7. Αναλύστε την ετυμολογική συγγένεια που υπάρχει ανάμεσα στις λέξεις ηθική και έθος 64. 8. Ποιες είναι οι προκείμενες κρίσεις και ποιο το συμπέρασμα στο καταλήγει ο Αριστοτέλης, πώς τεκμηριώνει την πρώτη προκείμενη65 και πώς τη δεύτερη; 9. Στην ενότητα αυτή εντοπίζουμε πολλές λέξεις που εκφράζουν όρους της αριστοτελικής φιλοσοφίας. Αυτοί είναι οι ακόλουθοι: γένεσις, αύξησις, έθος, φύσις, φύσει, διανοητική αρετή, ηθική αρετή. Αναλύστε τις. 10. Περιγράψτε το ύφος του αριστοτελικού λόγου.66 Ενότητα 2η 1.Η αντίθεση ανάμεσα στις ηθικές αρετές και στα φυσικά γνωρίσματα του ανθρώπου πιστοποιεί κατά τον Αριστοτέλη για μια ακόμη φορά ότι οι ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτες. Με ποιο επιχείρημα το αποδεικνύει αυτό; 2. Η συχνά αντιθετική διάκριση των εννοιών «δύναμις» και «ενέργεια» αποτελεί σημαντικό κεφάλαιο στη σκέψη του Αριστοτέλη. Αναλύστε τις. 3. Είναι χαρακτηριστικά τα παραδείγματα που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης επιβεβαιώνοντας τον εμπειρικό χαρακτήρα της φιλοσοφικής του σκέψης. Αναλύστε τα. 4. Τα δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα: Η διαπίστωση αυτή του Αριστοτέλη ότι γινόμαστε δίκαιοι κάνοντας δίκαιες πράξεις εμπεριέχει ένα παράδοξο («το παράδοξο του W. Ross») Πώς είναι δυνατόν να κάνουμε δίκαιες πράξεις αφού δεν είμαστε ακόμη δίκαιοι; Ο φιλόσοφος αναιρεί ωστόσο αυτό το παράδοξο σε άλλο σημείο του έργου (1105-17 κ. εξ.) διευκρινίζοντας ότι υπάρχει διαφορά ανάμεσα στις πράξεις που δημιουργούν την αρετή και σε αυτές που απορρέουν από αυτήν. Στη δεύτερη περίπτωση, εκείνος που πράττει δίκαιες πράξεις: α. έχει α συνείδηση του τι πράττει, β. έχει επιλέξει ενσυνείδητα τις πράξεις αυτές και έχοντας δηλώσει καθαρά την προτίμησή του γι’ αυτού του είδους τις πράξεις και γ. έχει κάνει τις πράξεις αυτές μόνιμο, σταθερό και αμετάβλητο τρόπο συμπεριφοράς του. Πώς κρίνετε τις παραπάνω θέσεις;

64 Η λέξη ήθος είναι εκτεταμένος τύπος της λέξης έθος (η>εε). Με αφετηρία την ετυμολογική συγγένεια ο Αριστοτέλης αποδίδει στις λέξεις και εννοιολογική συγγένεια. Ιδιαίτερα για τον Αριστοτέλη είναι γνωστόν ότι επιδίωκε να ανακαλύψει την πραγματική σημασία των λέξεων, γιατί πίστευε πως «τα πράγματα είναι έτσι ακριβώς όπως τα δηλώνουν οι λέξεις». Είναι φανερό πως μια τέτοια αντίληψη δεν οδηγούσε πάντοτε σε σωστούς συλλογισμούς και σε ορθά συμπεράσματα. 65 Σύμφωνα με τον Δ. Λυπουρλή δεν θα ήταν υπερβολή να λέγαμε ότι κανένας άλλος φιλόσοφος δεν έκανε τα απλά δεδομένα της εμπειρίας από την καθημερινή ζωή αφετηρία για τη σκέψη του στο βαθμό που το έκανε ο Αριστοτέλης. Είναι βέβαια πολύ πιθανό τη «μέθοδο» αυτή ο φιλόσοφος να την είχε κερδίσει από την ιατρική πράξη της παλιότερης αλλά και της δικής του εποχής. 66 Τα χαρακτηριστικά του λόγου του Αριστοτέλη είναι: στοχαστικότητα, λιτότητα, σαφήνεια, ακρίβεια και κυριολεξία, που απορρέουν από τη διαύγεια της σκέψης του. Δεν υπάρχει πρόθεση για προσέλκυση του αναγνώστη ή για εντυπωσιασμό αλλά για εξαντλητικό κατατοπισμό, γι’ αυτό τα σχήματα λόγου δεν είναι συχνά. Ακόμη και τα επίθετα είναι πολύ λίγα (όπου υπάρχουν έχουν καίρια σημασία), ενώ κυριαρχούν τα ρήματα και τα ουσιαστικά. Εξάλλου το επιτηδευμένο ύφος δεν αρμόζει στην επιστημονική επιχειρηματολογία. (Αυτές οι παρατηρήσεις ισχύουν και για τις ενότητες που ακολουθούν).

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

5. Η εναλλαγή α’ και γ΄ προσώπου, που διαπιστώνει κανείς στις ενότητες 2-5 αποτελεί ένα ακόμη στοιχείο του προφορικού λόγου του Αριστοτέλη. Οι εκφραστικοί αυτοί τρόποι αποδίδουν με επιτυχία όλη την αμεσότητα με την οποία ο αυθόρμητος λόγος βιάζεται να παρακολουθήσει τη σκέψη. Επισημάνετε τις εναλλαγές των προσώπων67 και στις άλλες ενότητες και αιτιολογήστε τις. 6. Αναλύστε τις μεθόδους της αντίθεσης68, της αναλογίας69 και του παραδείγματος ως εκφραστικούς τρόπους ενισχυτικούς της επιχειρηματολογίας του Αριστοτέλη. 3η Ενότητα 1. Η άποψη που καταθέτει ο Αριστοτέλης για τη διαφορά που υπάρχει από πολίτευμα σε πολίτευμα συνδέεται με την αναφορά που προηγήθηκε σχετικά με την ευθύνη που έχουν οι νομοθέτες για το αν οι πολίτες θα ασκηθούν επιτυχημένα ή όχι τόσο επιτυχημένα στην αρετή. Υποστήριξε δηλαδή ότι, πέρα από οποιουσδήποτε άλλους παράγοντες που μπορεί να επηρεάζουν τη συμπεριφορά των πολιτών, σε σημαντικό βαθμό η ευθύνη βρίσκεται στους ίδιους τους νομοθέτες, οι οποίοι δεν έχουν πάντα την κατάλληλη γνώση (παρά τις αγαθές προθέσεις τους) για να βοηθήσουν τους πολίτες να ασκηθούν στην αρετή. Κριτήριο να χαρακτηρίσουμε ένα πολίτευμα ανώτερο ή κατώτερο είναι το αν βοήθησαν λιγότερο ή περισσότερο οι νομοθέτες τον πολίτη να κατακτήσει με τη δική τους καθοδήγηση την αρετή, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη. Πώς κρίνετε αυτή την άποψη; 2. Αφού αναλύσετε σημασιολογικά το επίθετο φαύλος, να αναφέρετε το κριτήριο σύμφωνα με το οποίο διακρίνεται η πολιτεία σε φαύλη και αγαθή. 3. Η «γένεση» και η «φθορά» είναι δύο έννοιες που αποτελούν θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος από τότε που άρχισε να διατυπώνεται η φιλοσοφική σκέψη. Και τα δύο μέλη της αντίθεσης έχουν στην ενότητα αυτή άμεση σχέση τόσο με τον εθισμό όσο και με την ηθική πράξη. Αναλύστε τα. 4. Το συμπέρασμα το οποίο συνάγει ο Αριστοτέλης σ΄ αυτή την ενότητα διατυπώνεται με έναν αρνητικό υποθετικό λόγο, για να τονιστεί η αντίθετη περίπτωση πιστοποιώντας με αυτόν τον τρόπο την άποψη του ότι η απόκτηση της ηθικής αρετής είναι συνυφασμένη με την παιδεία που θα αποκτήσει από τη νεανική του ηλικία ο άνθρωπος. Εδώ έγκειται και ο ρόλος του δασκάλου (ή και του νομοθέτη όπως είπε πρωτύτερα) να οδηγήσει δηλαδή τους νέους, ιδιαίτερα, στην ηθική αρετή μέσω της σωστής άσκησης και του εθισμού. Αυτό συνδυάζεται βέβαια και με την άποψη του ότι καμιά αρετή δεν παρουσιάζεται στον άνθρωπο εκ φύσεως, γιατί, αν ήταν έτσι, τότε δε θα είχε ανάγκη τον δάσκαλο. Ποια γνώμη έχετε για αυτή την θέση, ανασυγκροτήστε την επιχειρηματολογία του Αριστοτέλη. 67 Πρέπει να δεχτούμε ότι με τη χρήση του α’ πληθυντικού ο Αριστοτέλης θέλει να δείξει πως εντάσσει και τον «λέγοντα», τον εαυτό του, στο καθολικό σχήμα που ισχύει για το ανθρώπινο γενικά είδος, με τη χρήση γ΄ προσώπου, δείχνει πως καμιά από αυτές τις τέχνες που μνημονεύονται ως παράδειγμα δεν αποτελεί τέχνη με την οποία ασχολείται ή πρόκειται να ασχοληθεί. 68 Στην αρχή της επιχειρηματολογίας του παρουσιάζει την αντίθεση η οποία υπάρχει ως προς τη χρονική προτεραιότητα των «δυνάμεων» και των «ενεργειών». Την αντίθεση αυτή τη δηλώνει με ποικίλους εκφραστικούς τρόπους και κυρίως με τη χρήση λέξεων με αντίθετη σημασία (πρότερον-ύστερον, κομιζόμεθα-αποδίδομεν) και με την εναλλαγή καταφατικής και αποφατικής σύνταξης (ου γαρ εκ του πολλού ιδείν…αλλά ανάπαλιν έχοντες…ου χρησάμενοι έσχομεν) 69 Στο δεύτερο μισό της ενότητας ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τα στοιχεία της επιχειρηματολογίας του αναλογικά: Ο τρόπος απόκτησης των αρετών είναι όμοιος με την απόκτηση μιας ικανότητας στις τέχνες. Δηλαδή και οι αρετές και οι τέχνες ανήκουν σ’ αυτά που πρέπει πρώτα να τα μάθουμε και μετά να τα κάνουμε, και γι’ αυτό τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα. Η αναλογία ανάμεσα στις αρετές και στις τέχνες, που δηλώνεται με τις παραβολικές εκφράσεις (ώσπερ…οίον…ούτω…)τονίζεται με ιδιαίτερη έμφαση: όπως ακριβώς γίνονται οι ..έτσι..


4η Ενότητα 1.Στην ενότητα αυτή κυριαρχούν τα αντιθετικά ζεύγη. Το ζεύγος των συνδέσμων μεν-δε το βρίσκουμε στο κείμενο τέσσερις φορές και με τα δύο ουτωσί, που αναφέρονται το πρώτο στο ζεύγος σώφρονες και πράοι και με το δεύτερο στο ακόλαστοι και οργίλοι. Ιδιαίτερη έμφαση στα αντιθετικά ζεύγη προσδίδει και το χιαστό σχήμα, όπου αντιστοιχίζονται τα δύο απαρέμφατα (φοβείσθαι-θαρρείν). Ποια είναι αυτά τα αντιθετικά ζεύγη των αρετών και των κακιών και τι σημαίνει το γεγονός ότι δίνοντας μια συγκεκριμένη ποιότητα στη συμπεριφορά μας, επιλέγοντας ή όχι την ηθική αρετή εγείρεται το μεγάλο θέμα της ηθικής ευθύνης του ίδιου του ατόμου για τις πράξεις του; 2. Στα Ηθικά Νικομάχεια (Β2, 78) αναφέρεται το εξής: «συνηθίζοντας να αψηφούμε τους κινδύνους και να τους αντιμετωπίζουμε, αποκτούμε την αρετή της ανδρείας, και αφού την αποκτήσουμε, θα μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμη πιο καλά εκείνα που προξενούν φόβο». Παρατηρούμε λοιπόν ότι στη διαδικασία της κατάκτησης της αρετής ξεκινάμε από την πράξη, φτάνουμε στην αρετή, επανερχόμαστε στην πράξη και έτσι δημιουργείται ένας κύκλος. Έχει διαχρονική ισχύ αυτή η παιδαγωγική αρχή; 3. Στην ενότητα αυτή επισημαίνεται η μεγάλη σημασία της ηθικής πράξης στις διαπροσωπικές σχέσεις. Η καθημερινή συνάφεια είναι βέβαια η ζωή μέσα στην κοινωνία και μάλιστα στην πολιτικά οργανωμένη κοινωνία. Είναι επομένως σαφής η κοινωνική διάσταση της ηθικής αρετής, πέρα από την πολιτική που έθιξε ο Αριστοτέλης στην προηγούμενη ενότητα. Πόσο σημαντικές είναι αυτές οι διαστάσεις και γιατί; 4. Αφού δώσετε έναν πλήρη ορισμό της έξεως, να αναφερθείτε στις έξεις ως αίτιο και ως αιτιατό=αποτέλεσμα της ηθικής αρετής. 5. Να επισημάνετε και να εξηγήσετε την αρκετά συχνή χρήση των ρηματικών τύπων στη χρονική βαθμίδα του ενεστώτα, δηλώνοντας επανάληψη. Η χρήση των ρημάτων αυτών στηρίζει τις φιλοσοφικές ιδέες του Αριστοτέλη, ο οποίος υποστηρίζει ότι η συχνή επανάληψη μιας πράξης οδηγεί στον εθισμό που επιτρέπει στον άνθρωπο να αποκτήσει βαθμιαία τις ηθικές αρετές. 6. Να αναφερθείτε στην ετυμολογία και τη σημασία της λέξης: έξις. 7. Να επισημάνετε την κλιμακωτή αύξηση που είναι φανερή τόσο στο επίπεδο του λόγου όσο και στο επίπεδο του νοήματος. Με την κλιμάκωση αυτή και τη συσσώρευση των εκφραστικών μέσων (σχήμα άρσης και θέσης, λιτότητας, υπερβολής, κλιμάκωσης) ο Αριστοτέλης τονίζει τον καίριο ρόλο της αγωγής για τη νεαρή ηλικία. Αναλύστε τα παραπάνω και αξιολογήστε τη συμβολή τους στην έμφαση που δίνει ο Αριστοτέλης στη σπουδαιότητα της παιδείας για τον άνθρωπο. 8. Σύγκριση της θέσης του Αριστοτέλη «ευθύς εκ νέων εθίζεσθαι» και της άποψης του Περικλή στον Επιτάφιο για το παιδαγωγικό σύστημα της Σπάρτης. Ο Περικλής διατυπώνει στον Επιτάφιο την άποψη ότι οι Σπαρτιάτες «επιπόνω ασκήσει ευθύς νέοι όντες το ανδρείον μετέρχονται». Ο Αθηναίος ηγέτης αντιμετωπίζει επικριτικά και υποτιμητικά τον τρόπο αγωγής των αντιπάλων του, γιατί επιθυμεί να τονίσει ότι και οι Αθηναίοι αν και ζουν άνετα χωρίς να θυσιάζουν την καλοπέρασή τους, προχωρούν στις πολεμικές επιχειρήσεις με καθόλου κατώτερο φρόνημα. Ο συλλογισμός του Περικλή δεν αποκλείει κατά βάθος το σημαντικό ρόλο της αγωγής «από την παιδική ακόμη ηλικία», αφού ουσιαστικά αναγνωρίζει τη γενναιότητα των

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

Σπαρτιατών, αλλά δε τη θεωρεί ποιοτικά συγκρίσιμη με την ανδρεία των Αθηναίων, που καταφέρνουν ό,τι και οι Σπαρτιάτες αλλά χωρίς κόπο70. 5η Ενότητα 1.Αναλύστε την άποψη του Αριστοτέλη που τη διατυπώνει σε άλλο σημείο του έργου του «αι κατ’ αρετήν πράξεις εισίν ηδείαι». 2.Με ποια έννοια χρησιμοποιείται η λέξη σώφρων και ακόλαστος στην ενότητα και αν αντιστοιχεί στη σημερινή έννοια; 3. περί ηδονάς γαρ και λύπας εστίν η ηθική αρετή: Η άποψη αυτή αποτελεί ένα από τα πρώτα βήματα της ψυχολογίας και συνδέει στενά την ηθική με συναισθήματα και επιθυμίες. Διακρίνετε τις «καλές και κακές ηδονές και λύπες» κατά τον Αριστοτέλη. 4. Σε άλλο σημείο των Ηθικών Νικομαχείων, ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος πρέπει να εξετάζει προς τα πού κλίνουν οι φυσικές του ροπές, κάτι που θα καταλάβει από την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις του. Συστήνει μάλιστα ο άνθρωπος να είναι προσεκτικός απέναντι στην ηδονή, ώστε να αποκτήσει την ικανότητα να κάνει λιγότερες ευτελείς πράξεις. Αξιολογήστε το σύγχρονο χαρακτήρα των παραπάνω θέσεων. 5. Ο Αριστοτέλης επικαλείται την άποψη και το κύρος του Πλάτωνα, ο οποίος υποστηρίζει ότι είναι ανάγκη να έχει πάρει ο άνθρωπος από μικρή ακόμη ηλικία εκείνη την αγωγή η οποία θα τον κάνει να ευχαριστείται με όσα πρέπει να ευχαριστείται και να δυσαρεστείται για όσα πρέπει να δυσαρεστείται. Παρά το γεγονός ότι οι πλατωνικές απόψεις έχουν το στοιχείο της δογματικής μονομέρειας και αποπνέουν το πνεύμα της κλασικής εποχής, μπορούν να θεωρηθούν και σήμερα 71θετικές κυρίως ως προς την αξία που δίνουν στη διαπαιδαγώγηση από την πολύ μικρή ηλικία; 6. η γαρ ορθή παιδεία αύτη εστίν: Τα κριτήρια του Αριστοτέλη για μια ορθή παιδεία συμπίπτουν, όπως εξάλλου το λέει και ο ίδιος, με τα κριτήρια του Πλάτωνα: άρα κριτήρια μιας σωστής παιδείας είναι τα συναισθήματα που νιώθουμε για μια καλή ή

70 Είναι προφανές ότι οι απόψεις του Αριστοτέλη προσεγγίζουν περισσότερο τη φιλοσοφία των Σπαρτιατών για την αγωγή των νέων: α. διότι πιστεύει και αυτός ότι η αγωγή πρέπει να αρχίζει «ευθύς εκ νέων» και β. διότι και αυτός δέχεται την άσκηση και τον εθισμό ως αναγκαίους παράγοντες που διαμορφώνουν την προσωπικότητα. Φυσικά κάτι τέτοιο δεν σημαίνει ότι οι Αθηναίοι δεν έδιναν ιδιαίτερη βαρύτητα στην αγωγή των νέων από την παιδική ηλικία «…αμέσως μόλις ένα παιδί καταλαβαίνει τι του λένε..» Πλάτων, Πρωταγόρας, ενότητα 7). 71 Ο πλατωνικός ορισμός είναι αποδεκτός και για τη σύγχρονη παιδαγωγική ως προς το ότι πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για τη διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου από πολύ μικρή ηλικία. Όμως θα μπορούσαμε να διατυπώσουμε τις ακόλουθες επιφυλάξεις σε συσχετισμό με τη σύγχρονη παιδαγωγική: α. Η πλατωνική αγωγή εμπεριέχει το στοιχείο του αυταρχισμού, αφού αυτοί που ασκούν το έργο της επιβάλλουν τις δικές τους επιλογές στο παιδί, το οποίο ποδηγετείται και είναι παθητικός δέκτης του περιεχόμενου της αγωγής. Αυτά αντιβαίνουν στη σύγχρονη παιδαγωγική, η οποία θέλει την ελεύθερη και ενεργητική συμμετοχή του παιδιού στη διαδικασία της αγωγής β. ο χαρακτήρας της πλατωνικής αγωγής είναι φρονηματιστικός, αφού αυτή έχει στόχο να εμφυσήσει και να επιβάλει την ηθική αρετή και να διαπλάσει ηθικούς χαρακτήρες (πάντα στο πλαίσιο του ηθικού βίου). Όμως η σημερινή αγωγή θέτει ως στόχο την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας αφήνοντας στο ίδιο το παιδί τις προσωπικές του επιλογές, με την παράλληλη καλλιέργεια της ευθύνης γι’ αυτές, δέχεται μάλιστα ότι το παιδί πρέπει να μάθει ακόμη και από τα λάθη του, φτάνει βέβαια να προστατευτεί από τραγικές παρεκκλίσεις. Δεν μπορούμε βέβαια να παραβλέψουμε και ένα άλλο θετικό στοιχείο της πλατωνικής αγωγής, δηλαδή τη χαρά που απορρέει από την ηθική πράξη. Η ηθική επιβράβευση και η αντίστοιχη χαρά δεν αποκλείεται από τη σύγχρονη αγωγή, απεναντίας αποτελεί σημαντικό στοιχείο της.


κακή πράξη αντίστοιχα. Επομένως ποιο είναι το χρέος όλων των παραγόντων της αγωγής72; 6η Ενότητα: 1.Επιχειρώντας ο Αριστοτέλης να δώσει τον ορισμό της αρετής73 βρήκε ένα από τα δύο βασικά στοιχεία, το προσεχές γένος της (που είναι η έννοια «έξις»), μέσα στην οποία θα εντάξει την αρετή. Στην ενότητα αυτή επιχειρεί να προσδιορίσει και το δεύτερο βασικό στοιχείο του ορισμού, την ειδοποιό διαφορά της αρετής, το ιδιαίτερο δηλαδή γνώρισμα με το οποίο η οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της έννοιες. Αναλύστε την 2. αποτελεί: το β συνθετικό της λέξης «αποτελεί» (το «τελώ») προέρχεται από τη λέξη «τέλος», μια λέξη που είναι ιδιαίτερα σημαντική για την αριστοτελική φιλοσοφία. «Τέλος» σημαίνει τον τελικό στόχο, το σημείο όπου ένα φυσικό ον θα φτάσει σε μια τελειότητα. Κατά τον Αριστοτέλη, κάθε φυσικό ον από τη στιγμή που γεννιέται ανεξάρτητα από τη θέλησή του, αυξάνεται, «κινείται», γιατί έχει να επιτελέσει ένα ορισμένο έργο από τη φύση, και οδηγείται στο «τέλος’, στον τελικό στόχο του, στην τελειότερη μορφή του, ενώ αντίθετα τα έργα των ανθρώπων, τα έργα τέχνης μένουν συνήθως αμετάβλητα, δεν αυξάνονται, δεν τείνουν πουθενά. Όπως κάθε ον έχει το σημείο της τελειότητας του, το «τέλος» του, έτσι και η ψυχή του ανθρώπου έχει το «τέλος» της και αυτό είναι το αγαθόν, η αρετή. Συνδέστε το τέλος με το έργον, όπως αναλύεται στην 3. 3. Μία από τις θεμελιώδεις έννοιες του Αριστοτέλη είναι και το «έργον¨. Πιστεύει ότι η φύσις ουδέν μάτην ποιείν, δηλαδή έχει αναθέσει σε κάθε όν ένα έργο, μια προκαθορισμένη πορεία προς το συγκεκριμένο προορισμό. Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο, το όν φτάνει στο τέλος του, δηλαδή στην τελείωσή του, στην ολοκλήρωσή του. Έτσι για παράδειγμα η αρετή του οφθαλμού και τον οφθαλμό κάνει «σπουδαίο» και το έργο του, γιατί με την αρετή του οφθαλμού βλέπουμε καλά. Χαρακτηρίστε τους συλλογισμούς του Αριστοτέλη και αναλύστε πώς η καθημερινή εμπειρία εδραιώνει την πίστη μέσα του ότι στη φύση επικρατεί νομοτέλεια74. 4. «ει δη…είη αν η έξις» Τα λόγια του Αριστοτέλη χαρακτηρίζονται από μετριοπαθή τόνο και αντιδογματισμό, που σημαίνει ότι οι θέσεις αυτές μπορούν να διερευνηθούν περισσότερο και να συμπληρωθούν. Πώς επιτυγχάνεται αυτό;75 7η Ενότητα

72 Να οδηγήσουν τους νέους στην εξοικείωση τους με την ηθική αρετή, ώστε να νιώθουν ευχαρίστηση, όταν ενεργούν με βάση τους κανόνες της ηθικής και δυσαρέσκεια όταν ενεργούν αντίθετα μ’ αυτούς. Αυτή η εξοικείωση με τις ηθικές αρετές, που θα επιτευχθεί με την επιδοκιμασία, τον έπαινο και την επιβράβευση ή την αποδοκιμασία και την ποινή, θα οδηγήσει τον νέο στον «εθισμό» και στη διαμόρφωση «έξεων», που θα ανοίξουν το δρόμο προς την ηθική αρετή και μετά την ενηλικίωση. 73 Ήδη από τον Όμηρο η λέξη χρησιμοποιείται και σε σχέση με τα άψυχα πράγματα. Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τη λέξη αυτή για να δηλώσει την αξία που έχει ένα πράγμα (έμψυχο ή άψυχο, άνθρωπος ή ζώο) κατά τη στιγμή που έχει την πιο ολοκληρωμένη, την πιο τέλεια μορφή του και δηλώνει ότι η αξία ενός πράγματος συνδέεται άμεσα με την τέλεια εκτέλεση του έργου του, το οποίο βέβαια του έχει ανατεθεί από τη φύση. 74 Κατά τον Αριστοτέλη κάθε δημιούργημα της φύσεως έχει μέσα στον ίδιο τον εαυτό του αυτό που ο ίδιος ονομάζει αρχήν κινήσεως, δηλαδή αρχή αύξησής του. Αυτό σημαίνει ότι από τη στιγμή που θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία που αν δεν εμποδιστεί από εξωγενείς παράγοντες θα ακολουθήσει μια από πριν καθορισμένη πορεία, που θα το οδηγήσει, στο τέλος του, στην τελείωσή του. 75 Με την υποθετική πρόταση και τη δυνητική ευκτική, που δηλώνει κάτι ενδεχόμενο ή δυνατό να συμβεί.

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

1.Για να γίνει κατανοητή η έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί εκφράσεις όπως ή κατ’ αυτό το πράγμα, του μεν πράγματος, κατά το πράγμα ή προς ημάς: Ο όρος υποκειμενικός και αντικειμενικός δεν υπήρχαν στην αρχαία ελληνική γλώσσα. Είναι φανερή η προσπάθεια του Αριστοτέλη να καθιερώσει έναν όρο που να αποδίδει την έννοια της αντικειμενικότητας. Η μεσότητα λοιπόν μπορεί να οριστεί με δύο τρόπους: αντικειμενικά και υποκειμενικά. Το μέσο, που βρίσκεται σε ίση απόσταση από δύο άκρα είναι κάτι που προκύπτει από επιστημονικές παρατηρήσεις και μετρήσεις, επομένως δεν επιδέχεται αμφισβήτηση. Στην περίπτωση που ο εαυτός μας είναι αυτός που ορίζει το μέσο ως κάτι που δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πάρα πολύ λίγο, είναι κάτι που δεν ισχύει για όλους. Συνεπώς όταν το άτομο βρει το μέσο με τη δική του λογική, τότε επιλέγει, «προαιρείται». Για τον Αριστοτέλη, «η ηθική αρετή είναι προσωπική υπόθεση του καθενός», αφού δέχτηκε ότι υπάρχει η υποκειμενική, η ξεχωριστή για κάθε άτομο μεσότητα. Ο καθένας «αναζητά για το εαυτό του το δικό του μέσον και ορίζει ο ίδιος στον εαυτό του τον τρόπο με τον οποίο θα το πετύχει». Ποια είναι η άποψή σας, αναφέρατε σύγχρονα παραδείγματα μεσότητας. 2. Με ποια σημασία νοείται εδώ ο επιστήμων; Ποιο είναι το γενικό συμπέρασμα που προκύπτει από αυτή την ενότητα; Ειδοποιός διαφορά στον ορισμό της αρετής είναι «το μέσον το προς ημάς» και η «προαίρεσις», δηλαδή η προσωπική επιλογή; 8η Ενότητα 1.Πώς νοούνται οι όροι «επιστήμη» και «τέχνη»; Στην Ποιητική του ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι ένα έργο τέχνης δεν πρέπει να είναι ούτε «παμμέγεθες» ούτε «πάμμικρον». Παρομοίως και ο Πλάτων στο έργο του «Φίληβος» διατείνεται ότι το μέτρο και η συμμετρία μεταβάλλονται σε αρετή και ομορφιά. Πόση σημαντική είναι η ισορροπία ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη και στην τέχνη; 2. Αναλύστε τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στην επιστήμη (τέχνη), την αρετή και τη φύση, αφού και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν κάποια μορφή: η τέχνη μορφοποιεί το υλικό της, η φύση δημιουργεί επίσης μορφές, η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου. Από τη σύγκριση μεταξύ των τριών εννοιών που κάνει ο Αριστοτέλης προκύπτει ότι: η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη, γιατί μορφοποιεί στην ουσία του τον άνθρωπο, η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη, και γι΄ αυτό η τέχνη μιμείται τη φύση. Σε ποιο συμπέρασμα καταλήγει ο Αριστοτέλης με όλους αυτούς τους συλλογισμούς; 3. Πολλοί υποστηρίζουν πως η διδασκαλία του Αριστοτέλη ότι η αρετή είναι μεσότητα έχει την αρχή της στην προσωκρατική διδασκαλία, κυρίως του κύκλου του Πυθαγόρα και των Πυθαγορείων, που δίδασκαν ότι «αυτό που γεννάει και συντηρεί την υγεία στον άνθρωπο είναι η τήρηση του μέτρου και της αρμονίας, η ισορροπία των αντιθέτων δυνάμεων, των αντιθέσεων δηλαδή που βρίσκονται στη βάση του κόσμου, οι οποίες όμως δένονται «τελικά» σε μια «αρμονική τάξη». Είναι πολύ πιθανόν ο Αριστοτέλης ως γιος γιατρού να μετέφερε τις προϋποθέσεις της σωματικής υγείας στην ηθική υγεία με την αναγωγή της έννοιας της μεσότητας σε γενική ηθική αρχή». Η έννοια του μέσου προϋπάρχει στον Πλάτωνα, ο οποίος κάνει λόγο για το «μέτριον» και τη «συμμετρία» με παρόμοια σημασία. Ο Αριστοτέλης όμως είναι εκείνος που την αξιοποίησε συστηματικά και της έδωσε κεντρική θέση στη φιλοσοφία του. Η έννοια του μέτρου είναι στην πραγματικότητα επαναδιατύπωση μιας παλιάς και μακρόχρονης παράδοσης για το «μέτρο» στην αρχαία ελληνική σκέψη. Ακόμη και ο Ιπποκράτης γράφει για την επίδραση του μέσου κλίματος στην ευφορία της γης και στο χαρακτήρα των κατοίκων. Αναφέρατε αρχαία γνωμικά αλλά και σύγχρονα που εξυμνούν την έννοια του μέτρου.


4. Στην περίπτωση των διανοητικών αρετών δεν ισχύει η ίδια διαβάθμιση. «Ο Αριστοτέλης κάνει φανερό ότι η διανοητική αρετή δεν είναι μεσότητα, γιατί δεν πρέπει να γνωρίζει κανείς με μεσότητα και όχι υπερβολικά, αλλά θα ήταν άριστο να έχει όσο το δυνατόν περισσότερες γνώσεις» (Ασπάσιος). Συμφωνείτε, αιτιολογήστε τη δική σας άποψη. 5. αν είη στοχαστική: Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί όχι την οριστική έγκλιση η οποία δηλώνει κάτι το πραγματικό, ή αυτό που το υποκείμενο θεωρεί πραγματικό, αλλά τη δυνητική ευκτική76, πράγμα που δείχνει ότι θέλει να δηλώσει πως δε θεωρεί τη σκέψη του μοναδική και μη επιδεχόμενη καμιά αμφισβήτηση ούτε τις άλλες σκέψεις και απόψεις περιττές ή εξαρχής λανθασμένες. Κατά πόσο αυτό αποτελεί βάσιμη ένδειξη πως ο φιλόσοφος σέβεται την προσωπικότητα και τις απόψεις των άλλων, είναι συγκαταβατικός και του λείπει ο εγωισμός; 6. Αναλύστε την έννοια της εντελέχειας: «Η κατάσταση της τελειότητας, όπου το ον θα είχε ολοκληρωτικά πραγματώσει τη μορφή του, όπου θα είχε συντελεστεί όλη η τροχιά της κίνησής του προς τη μορφή του, ονομάζεται εντελέχεια, γιατί τότε πια το ον έχει το ίδιο το τέλος εντός του, συμπίπτει με τη μορφή του. Στην έννοια της εντελέχειας ολοκληρώνεται η έννοια της γένεσης που εκεί σταματά, γιατί εκεί γίνεται ό,τι είναι να γίνει. «Το δε δυνάμει εις εντελέχειαν βαδίζει» (Φυσικά 257 α7)» Κ. Τσάτσος. 9η Ενότητα 1. Ακόμη και τα «πάθη» πρέπει να ρυθμίζονται από τις συνθήκες που πρέπει α) σε σχέση με αυτούς τους ανθρώπους που είναι σωστό β) για το σκοπό που πρέπει και γ) όπως πρέπει. Αναφέρατε σχετικά παραδείγματα. 2. Όπου υπάρχει η μεσότητα, εκεί υπάρχει και αρετή. Επομένως η συμπεριφορά ενός ανθρώπου είναι μεσότητα, αρετή, σε συνάρτηση με πέντε παράγοντες, που ανήκουν στις αριστοτελικές κατηγορίες: Για παράδειγμα, το αίσθημα του φόβου είναι αρετή, αν ο άνθρωπος φοβήθηκε: α) όταν έπρεπε (χρόνος πάθους), β) κάτω από τις συνθήκες που έπρεπε (συνθήκες του πάθους), γ) με εκείνους τους ανθρώπους που πρέπει (πρόσωπα), δ) για το λόγο που πρέπει (σκοπός) και ε) με τον τρόπο που πρέπει (τρόπος πάθους). Αναφέρατε παραδείγματα παθών, εκτός από το φόβο, όπως οργή, επιθυμία, θάρρος, χαρά, φιλία, γενικά όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια, στα οποία μπορούμε να εφαρμόσουμε τον κανόνα της μεσότητας. 3. Είναι φανερό πως η θετική ή όχι αποδοχή των παθών, ο κοινωνικός έπαινος ή ψόγος είναι από τα κριτήρια για το αν εκπληρώνεται ο κανόνας της μεσότητας. Στο κείμενο εκφράζεται αυτό κυρίως με τα ρήματα «δει», «ψέγεται» και «επαινείται» τα οποία υποδηλώνουν και την κοινωνική διάσταση που έχει η αρετή, αφού βασικό της στοιχείο είναι το «δέον», που ορίζει η κοινωνία, δηλαδή ο έπαινος ή ο ψόγος του κοινωνικού συνόλου. Αν όμως η προσωπική αρετή είναι περισσότερο ή λιγότερο συμβατή με την κοινωνική αρετή, τι γίνεται σ΄ αυτήν την περίπτωση; Ισχύ και κύρος έχει μόνο η εκάστοτε κοινωνική αρετή77; 76 Η δυνητική ευκτική δηλώνει το δυνατόν να γίνει στο παρόν ή μέλλον, το πιθανόν ή ενδεχόμενο. 77 Από τα αρχαία κείμενα μπορεί να εξαχθεί το συμπέρασμα ότι κριτήρια ορθότητας των πράξεων είναι α. το πνεύμα της κοινότητας, δηλαδή οι άγραφοι παραδοσιακοί κανόνες και β. η παλιότερη αλλά και πιο πρόσφατη παράδοση του τόπου, που δημιουργεί τα πρότυπα και υποδείγματα συμπεριφορά. Πάνω σε αυτά οργανώνει τη σκέψη και το λόγο του ο Αριστοτέλης. Γενικότερα τα κριτήρια με τα οποία καθορίζεται το δέον και ποια πάθη πρέπει να επαινούνται ή να ψέγονται ορίζονται από την πόλη-κράτος, που είναι το βασικό πολιτικό σχήμα μέσα στο οποίο κινείται ο αρχαίος Έλληνας. Η πόλη-κράτος όμως δεν είναι απλώς ένα πολιτικό σχήμα, λειτουργεί και ως συνισταμένη του πνεύματος με το οποίο διασφαλίζεται η συνέχεια και η παράδοση, το πνεύμα της κοινότητας και οι κανόνες της

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

4. Ο συλλογισμός του Αριστοτέλη είναι ο εξής: α) όταν στις πράξεις και στα πάθη έχουμε μεσότητα, τότε λέμε ότι πετυχαίνουμε το ορθό και αυτό επαινείται, β) η επιτυχία του ορθού και ο έπαινος του είναι ιδιότητα της αρετής, είναι αρετή. Συμπέρασμα: Άρα η αρετή είναι μεσότητα. Τί καταδεικνύει για άλλη μια φορά αυτός ο συλλογισμός του Αριστοτέλη78; 10η Ενότητα 1. Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ενισχύει την άποψή του περί της αρετής ως μεσότητας προσθέτοντας κάποια στοιχεία (αυτό δηλώνεται με το έτι), στηριζόμενος στις δέκα αρχές των Πυθαγορείων79. Με ποια έννοια το κακό συνδέεται με το άπειρο και το αγαθόν με το πεπερασμένο; Και γιατί η επίτευξη του καλού είναι μια επίπονη και δύσκολη διαδικασία κατά τον Αριστοτέλη; 2. Το β΄μέρος της 10ης ενότητας είναι το πιο κεντρικό σημείο της ηθικής φιλοσοφίας στον ορισμό της αρετής, ο οποίος περιλαμβάνει όρους όπως έξις80, μεσότης, το προς ημάς, αλλά και έννοιες που εισάγονται εδώ για πρώτη φορά, όπως προαιρετική81, λόγω, φρόνιμος. Ορίστε επιγραμματικά τις πρώτες και αναλύστε τις δεύτερες. 3.Η προαίρεση συνδέεται με το νου και τη φρόνηση. Ο άνθρωπος είναι η αιτία των πράξεων του. Συνεπώς η προαίρεση είναι, κατά τον Αριστοτέλη, η προϋπόθεση της ηθικής πράξεως. Σκεφτείτε πάνω σ’ αυτό: υπάρχει ακούσια ηθική πράξη; 4. Στον ορισμό που διατυπώνει σ’ αυτήν την ενότητα διευκρινίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα σε σχέση με μας, «προς ημάς», με κριτήριο εμάς, υποκειμενική μεσότητα, όχι αντικειμενική, «κατ’ αυτό το πράγμα». Ποιος θα ορίσει την υποκειμενική

κοινωνικής συμβίωσης, σύμφωνα με τους οποίους πρέπει να ενεργεί και να ελέγχει τον εαυτό του αν ενεργεί σωστά το άτομο. Σε αυτό το πλαίσιο ενάρετος πολίτης είναι αυτός που είναι καλός συμπολίτης ο οποίος επιτελεί το καθήκον του απέναντι στην πόλη-κράτος. Δηλαδή η αρετή του αρχαίου Έλληνα είναι «πολιτική», έχει σχέση με τον άνθρωπο ως πολιτικό ον, δεν είναι προσωπική ατομική αρετή. Μόνον αν η πράξη του πολίτη είναι σύμφωνη με τους κανόνες της κοινωνικής συμβίωσης τότε είναι ενάρετη. 78 Ο συλλογισμός αυτός καταδεικνύει την αυστηρή οργάνωση της σκέψης και τη μεθοδικότητα του Αριστοτέλη, ο οποίος σε αυτήν την ενότητα εξετάζει αναλυτικά και υποβάλλει σε λογικό έλεγχο την υπόθεση που διατύπωσε στην προηγούμενη, για να καταλήξει με την οριστική πλέον έγκλιση («μεσότης τις…έστιν η αρετή») σε συμπέρασμα βέβαιο. 79 Ο Αριστοτέλης παρουσιάζοντας την αντίθεση ανάμεσα στο λάθος («αμαρτάνειν») και το σωστό («κατορθούν») επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων για τις αντίθετες μεταξύ τους δυνάμεις που κυβερνούν τον κόσμο. Ο Αριστοτέλης στο έργο του «Μετά τα Φυσικά» αφιερώνει έναν ιδιαίτερα τιμητικό λόγο στους Πυθαγόρειους θυμίζοντας ότι γι΄ αυτούς αρχές των όντων ήταν τα ενάντια. Οι δέκα αρχές στις οποίες κάνει αναφορά ο Αριστοτέλης είναι οι εξής: πέρας- άπειρον, περιττόν- άρτιον, έν-πλήθος, δεξιόν-αριστερόν, άρρεν-θήλυ, ηρεμούν-κινούμενον, ευθύ-καμπύλον, φως-σκότος, αγαθόν-κακόν, τετράγωνον-ετερόμηκες. 80 Το να βρίσκεται ένα υποκείμενο ύστερα από άσκηση σε μια διαρκή κατάσταση τέτοια, ώστε να ενεργεί με ένα μόνιμο και σταθερό τρόπο, είναι επομένως μια κατάσταση θέλησης. 81 Η αρετή πρέπει να χαρακτηρίζεται από προαίρεσιν, δηλαδή προΥποθέτει ελεύθερη εκλογή. Η προαίρεση δεν είναι απλώς μια εκούσια πράξη (γιατί και τα παιδιά και τα ζώα ενεργούν εκούσια, αλλά όχι ύστερα από ώριμη σκέψη) , ούτε επιθυμία ή «θυμός» ( γιατί και τα άλογα έχουν θυμό, όχι όμως προαίρεση) ούτε βούληση (γιατί η βούληση μπορεί να στρέφεται και σε πράγματα που είναι αδύνατα, όπως π.χ. η αθανασία μας, και επιπλέον γιατί η βούληση αποβλέπει περισσότερο στο σκοπό και όχι στα μέσα, όπως η προαίρεση. Η σημασία της προαίρεσης για την ύπαρξη της αρετής επανειλημμένα τονίζεται από τον Αριστοτέλη. Σε άλλο χωρίο του ίδιου έργου του πσραθέτει τους αναγκαίους όρους για να χαρακτηρίσει μια πράξη ενάρετη: ο άνθρωπος πρέπει να έχει α. συνείδηση της πράξης του (ειδώς), β. την ανάλογη προαίρεση (προαιρούμενος) και γ. τη βεβαιότητα και σταθερότητα για την πραγματοποίησή της (βεβαίως και αμετακινήτως).


μεσότητα, ώστε να μην είναι αποτέλεσμα της αυθαίρετης κρίσης ενός ατόμου, που ορίζεται από το προσωπικό συμφέρον και τις εκάστοτε περιστάσεις;82 5. Το ότι η αρετή βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες, την υπερβολή και την έλλειψη, δεν σημαίνει ότι είναι μετριοπάθεια, συμβιβασμός, μέσος όρος ανάμεσα σε δύο κακίες. Η αρετή είναι μεσότητα όταν την κρίνουμε ως προς την ουσία και τον ορισμό της, αν όμως την εξετάσουμε από την άποψη του σωστού , τότε είναι ακρότητα, είναι αντίθεση προς το κακό και συνεχής νίκη εναντίον του. Επομένως η αρετή είναι μεσότητα μόνο από οντολογική άποψη, ενώ από αξιολογική είναι μια «ακρότητα». Ποια είναι η άποψή σας; 6. Κριτήριο για το ποια πράξη είναι ενάρετη κατά τον Πλάτωνα είναι η ιδέα της αρετής, που ενσαρκώνεται στον αγαθό άνθρωπο. Για τον Αριστοτέλη όμως κριτήριο είναι ο συγκεκριμένος φρόνιμος άνθρωπος που έζησε ή ζει ανάμεσά μας και κατόρθωσε να πραγματώσει την αρετή. Επομένως η αρετή του Αριστοτέλη είναι «υποκειμενική», στηρίζεται σε συγκεκριμένα περιστατικά, είναι ανθρώπινη. Επιχειρηματολογήστε υπέρ ή κατά των απόψεων των δύο φιλοσόφων περί ενάρετης πράξης. Πολιτικά Αριστοτέλους 11η Ενότητα 1. Η μέθοδος που χρησιμοποιεί εδώ ο Αριστοτέλης είναι παραγωγική. Διερευνήστε την και διευκρινήστε την. 2. Ορίστε την αρχαιοελληνική σημασία της πόλης και συγκρίνετέ την με τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα και τις λειτουργίες του σύγχρονου κράτους. 3. Με τη χρήση του ρήματος «ορώμεν» από τον Αριστοτέλη επιβεβαιώνεται αυτό που έχει ήδη διαπιστωθεί ότι πρόκειται για φιλόσοφο «εμπειρικό»; 4. Να επισημανθεί η ετυμολογική προέλευση της λέξης «κοινωνία» και η σχέση της με τη συνεργασία και τη συμμετοχή σε έναν γενικότερο κοινό σκοπό. 5. αγαθού τινος: Η χρήση της αόριστης αντωνυμίας τινος στην πρόταση αυτή ερμηνεύεται από το ότι ο Αριστοτέλης αναγνώριζε την ύπαρξη διαφορετικών απόψεων για την ουσία του «αγαθού». Σημασία για τον Αριστοτέλη έχει ότι κάθε οργανωμένη κοινωνία «στοχάζεται αγαθού τινός». Θυμηθείτε την άποψη του Πλάτωνος περί αγαθού και συγκρίνατέ την με του Αριστοτέλη. 6. Το ανώτατο αγαθό στο οποίο στοχεύει κάθε πόλις είναι η ευδαιμονία83, ο στόχος και ο προορισμός κάθε πόλεως. Είναι επομένως φανερό ότι ο Αριστοτέλης ταυτίζει το υπέρτατο αγαθό κάθε πολίτη με το υπέρτατο αγαθό της πόλεως. Άρα η ηθική φιλοσοφία είναι μέρος της πολιτικής και με ποια έννοια; 7. Η πόλη-κράτος είναι, κατά τον Αριστοτέλη, μια κοινότητα ανώτερη από όλες τις άλλες, καθώς είναι το τελικό στάδιο της ολοκλήρωσης των κοινωνιών, είναι το

82 Ο Αριστοτέλης στο σημείο αυτό εισάγει ένα κοινό κριτήριο προσδιορισμού της μεσότητας, τον ορθό λόγο (ωρισμένη λόγω), ο οποίος διασφαλίζει την αντικειμενικότητα. Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που μπορεί να ορ΄σιει τον ορθό λόγο, καθώς έχει την ικανότητα να διακρίνει το καλό τη χρονική στιγμή που πρέπει και ανάλογα με τις περιστάσεις. Ο λόγος είναι το δεύτερο στάδιο της πορείας προς την αρετή: το πρώτο είναι ο νόμος, που εθίζει το υποκείμενο στις ηθικές πράξεις και ακολουθεί η λογική με την οποία το υποκείμενο ξεχωρίζει το καλό από το κακό. 83 Πριν από τον Αριστοτέλη ασχολήθηκαν και άλλοι φιλόσοφοι (Ηράκλειτος και Δημόκριτος) με το περιεχόμενο του όρου ευδαιμονία διατυπώνοντας την άποψη ότι ευδαιμονία δεν προέρχεται από το θείο, αλλά την έχει ο άνθρωπος μέσα του και μόνο από τις δικές του πράξεις θα την κατακτήσει ή όχι. Ο Αριστοτέλης με τη σειρά του ορίζει την ευδαιμονία του ανθρώπου όχι ως κατάσταση αλλά ως ενέργεια της ψυχής με τους κανόνες της τέλειας αρετής.

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

«τέλος» και γι’ αυτό εξασφαλίζει την αυτάρκεια και το «ευ ζην». Η πόλη κλείνει μέσα της όλες τις άλλες κοινωνίες, που αποτελούν τα «μόρια» της πολιτικής κοινωνία. Ποιες είναι αυτές και ποιο το επιμέρους συμφέρον τους; 8. Να συγκρίνετε τις απόψεις του Αριστοτέλη για τη συγκρότηση της πόλεως-κράτους με τις αντίστοιχες του Πλάτωνος και του Πρωταγόρα84 9 Αφού δώσετε τον ορισμό της πόλεως, να προσδιορίσετε το προσεχές γένος και την ειδοποιό διαφορά και το συλλογισμό που τον οδήγησε στον ορισμό. 10. Η σύσταση της πόλεως είναι τελεολογική: είναι φανερό ότι και στο συλλογισμό του Αριστοτέλη περί πόλεως είναι διάχυτη η αντίληψη του πως «η φύση τίποτε δεν κάνει μάταια» (η φύσις ουδέν ποιεί μάτην), πως σε κάθε πράγμα υπάρχει κι ένας σκοπός. Γι αυτό και το νόημα και ο χαρακτήρας κάθε πράγματος στον κόσμο πρέπει να αναζητηθεί στο σκοπό της ύπαρξής του. Αναφέρατε παραδείγματα τέτοιου είδους. 12η Ενότητα 1Οι τρεις μορφές πολιτικής οργάνωσης: «οικία» αποτελεί την πρώτη μορφή πολιτικής κοινότητας, που δημιουργείται από φυσική αναγκαιότητα. Σκοπός της είναι η γέννηση των παιδιών «της γενέσεως ένεκεν» και η εξασφάλιση των βασικών αναγκών για την επιβίωση των μελών της….Συνεχίστε ορίζοντας την κώμη, την πόλη-κράτος και τα χαρακτηριστικά τους. 2. Μια πόλη-κράτος έχει αυτάρκεια αν έχει τις ακόλουθες προϋποθέσεις: αν διαθέτει δύναμη, αν έχει σύστημα χρηστής διοίκησης και ευνομίας, αν διαθέτει εύφορα εδάφη, που εξασφαλίζουν πλούσια προϊόντα, αν βρίσκεται σε καλή γεωγραφική θέση, που εξασφαλίζει αποτελεσματική άμυνα και εύκολη διακίνηση προϊόντων. Αναλύστε τις. 3. Ο άπολις εκ φύσεως: εδώ το εκ φύσεως δεν δηλώνει τη χρονική προτεραιότητα, όπως στην περίπτωση των αισθήσεων, αλλά εννοείται ότι ο άνθρωπος όχι μόνο δεν μπορεί να ευτυχήσει μόνος του, αλλά ούτε καν να επιβιώσει. Ποια είναι η γνώμη σας και ποια η σχέση του με τον άπολι από τυχαία συγκυρία; 4. Ο πρώτος συλλογισμός του Αριστοτέλη με τον οποίο επιχειρεί να αποδείξει πως «πόλις φύσει εστίν» είναι ο εξής: Οι πρώτες κοινωνικές οντότητες (οικία, κώμη) είναι φυσικές υπάρξεις/Κάθε πόλη δημιουργείται από τις πρώτες κοινωνίες, αφού αυτή είναι η ολοκλήρωση εκείνων/Άρα, κάθε πόλη είναι φυσική ύπαρξη. Ο δεύτερος συλλογισμός είναι ο εξής: Η φύση ενός πράγματος είναι η ολοκλήρωσή του (η φύσις τέλος εστίν)/Η πόλις είναι ολοκλήρωση (των κοινωνικών οντοτήτων οίκου και κώμης)/Άρα, η πόλη είναι φυσική ύπαρξη. Τρίτος συλλογισμός: Κάθε ον έχει να υπηρετήσει με την ύπαρξη του ένα στόχο/Ο στόχος αυτός, επειδή ορίστηκε από τη φύση, είναι κάτι το εξαιρετικό, το άριστο/Ο στόχος της πόλης η αυτάρκεια είναι κάτι το άριστο, άρα κάτι φυσικό, αφού η φύση επιδιώκει –και πραγματοποιεί-πάντοτε το άριστο./Άρα: και η πόλη υπάρχει εκ φύσεως. Χρειάζονται οι συλλογισμοί που οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο άνθρωπος είναι ε φύσεως πολιτικόν ζώο; Ας τους παραθέσουμε: 1 συστατικό στοιχείο της πόλεως-κράτους είναι ο άνθρωπος/η πόλη-κράτος υπάρχει εκ φύσεως/ Αρα: ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως πολιτικό ζώο 2.

84 Κατά τον Αριστοτέλη, η ύπαρξη της πόλης είναι σύμφυτη με τη φύση του ανθρώπου (ο άνθρωπος είναι «φύσει πολιτικόν ζώον» και δεν οφείλεται σε «σύμβαση». Κατά τον Πλάτωνα, οι πόλεις συγκροτήθηκαν γιατί οι άνθρωποι δεν είχαν ως άτομα αυτάρκεια και επειδή ένιωθαν την ανάγκη για αλληλεγγύη (η οποία οδηγεί στον καταμερισμό της εργασίας και την εξειδίκευση, στην οποία στηρίζεται η ανάπτυξη της πόλης). Κατά τον Πρωταγόρα, η πόλη δημιουργήθηκε από την ανάγκη των ανθρώπων να προστατευθούν από τα θηρία και να εξασφαλίσουν γενικότερα την ύπαρξή τους. Δεν είναι επομένως έμφυτη η τάση για κοινωνική συμβίωση. Η ύπαρξη της πόλης εξασφαλίστηκε χάρη στην παρέμβαση του Δία που έστειλε στους ανθρώπους με τον Ερμή την αιδώ και τη δίκη.


Όποιος ζει σε οργανωμένη πολιτειακά κοινωνία είναι ή θηρίο ή θεός/Ο άνθρωπος δεν είναι ούτε θηρίο ούτε θεός.Άρα: Ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως πολιτικό ζώο. 5. Να συγκρίνετε τις απόψεις του Αριστοτέλη85-Πλάτωνα86-Πρωταγόρα87- Ρουσό88 για τη συγκρότηση της πολιτικής κοινότητας: Αναλύστε τους σκοπούς που εξυπηρετεί η πολιτική κοινότητα για τον καθένα, π.χ. το ζην, την «αυτάρκεια», την ευδαιμονία στον Αριστοτέλη, τον καταμερισμό της εργασίας στον Πλάτωνα. 13η Ενότητα 1.Αναλύστε το επιχείρημα του Αριστοτέλη ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του προορισμένος να ζει σε οργανωμένες κοινωνίες. Ειδικότερα: Η φύση δεν κάνει τίποτε χωρίς λόγο. Δημιουργώντας ένα ον το εφοδιάζει με όλα τα απαραίτητα στοιχεία για να φτάσει στην τελική του μορφή/Στα άλλα ζώα η φύση έδωσε τη φωνή, που εκφράζει μόνο τη λύπη και τη χαρά./Στον άνθρωπο η φύση έδωσε την ικανότητα του λόγου, προορισμός του οποίου είναι να κάνει φανερό τι είναι ωφέλιμο και τι βλαβερό89/Η συμμετοχή στο ωφέλιμο και στο δίκαιο δημιουργεί την πολιτική κοινωνία/Η φύση εφοδίασε τον άνθρωπο με το στοιχείο που του επιτρέπει να αντιλαμβάνεται και να συμμετέχει στο δίκαιο και το ωφέλιμο. Άρα: Ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως πολιτικό ζώο. 2. Σ΄ αυτήν την ενότητα προβάλλει μια άλλη σημαντική ιδέα, ότι δηλαδή «στην τάξη της φύσης η πόλη (δηλαδή το όλον) προηγείται από την οικογένεια και από τον 85 Πιστεύει ότι η πολιτική κοινότητα «γεννήθηκε εκ φύσεως» (φύσει εστίν)δηλαδή ούτε από εξωτερική ανάγκη δημιουργήθηκε ούτε με συμφωνία μεταξύ των μελών της. Για τον Αριστοτέλη η κοινωνία προϋυπάρχει των μελών της. Η τάση λοιπόν για συμμετοχή στην πολιτική κοινότηταδεν είναι αποτέλεσμα εξωτερικών συνθηκών αλλά εσωτερική προδιάθεση. 86 Υποστηρίζει ότι το κράτος δεν είναι αποτέλεσμα σύμβασης, αλλά βασίζεται στη φύση του ανθρώπου, ο οποίος επειδή δεν είναι αυτάρκης, οργανώνεται σε πόλεις με σκοπό να καλύψει τις ανάγκες του. Η αλληλεγγύη μεταξύ των μελών είναι οι δεσμοί που ενώνουν το κοινωνικό σύνολο, ενώ απαραίτητο στοιχείο είναι ο καταμερισμός της εργασίας. 87 Βλέπε μύθο που αναπτύσσει ο Πρωταγόρας στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο. Εκεί ο Πρωταγόρας πιστεύει ότι η πολιτική κοινότητα είναι προϊόν των δύσκολων συνθηκών που είχαν να αντιμετωπίσουν οι άνθρωποι, και της αδυναμίας τους απέναντι στα θηρία. Η συνάθροιση των ανθρώπων σε πόλεις επιβάλλει τον αλληλοσεβασμό και τη δικαιοσύνη. Επομένως ο Πρωταγόρας δέχεται πως για να δημιουργηθεί η πολιτική κοινότητα υπάρχει κάποια συμφωνία μεταξύ των ανθρώπων που την αποτελούν. Κύριος σκοπός είναι η ασφάλεια και η άμυνα. 88 Η πολιτική κοινωνία κατά τον Ρουσ(σ)ό δεν δημιουργήθηκε φύσει, όπως υποστηρίζει ο Αριστοτέλης, αλλά νόμω, θέσει, ως σύμβαση, ύστερα από συμφωνία μεταξύ αρχόντων και αρχομένων, ύστερα από ένα κοινωνικό συμβόλαιο. Αναφορικά με το σκοπό της πολιτικής κοινότητας, ο Ρουσό θεωρεί πως σκοπός του κράτους είναι η ισότητα και η ελευθερία των πολιτών –σε αυτό το σημείο διαφοροποιείται από τους υπόλοιπους. Ακόμα, επειδή η κοινότητα ενσαρκώνει τη γενική βούληση έχει μια ηθική προτεραιότητα απέναντι στη θέληση του καθένα πολίτη ξεχωριστά. Σ’ αυτό το σημείο συμφωνεί με τον Αριστοτέλη που λέει: «πρότερον τη φύσει πόλις ή οικία και έκαστος ημών εστίν» (εκ φύσεως η πόλη είναι ανώτερη από την οικογένεια και τον καθένα μας) 89 Στις έννοιες βλαβερό-ωφέλιμο, δίκαιο- άδικο, όμορφο-άσχημο, κλπ. που αναφέρει ο Αριστοτέλης συμπυκνώνονται όλα τα δημιουργήματα του πολιτισμού του ανθρώπου, και μπορούμε να διατυπώσουμε το επιχείρημα ως εξής: αφού όλα τα πολιτισμικά στοιχεία, αυτά δηλαδή που υπάρχουν μόνο στον οργανωμένο πολιτειακό βίο του ανθρώπου, έγιναν με τον λόγο με τη διττή σημασία του όρου, σ’ αυτόν στηρίζεται η δημιουργία των πόλεων. Επομένως εξηγώντας ο Αριστοτέλης πως ο λόγος συνέβαλε στη δημιουργία πόλεων, προκύπτει ο παρακάτω συλλογισμός: Ο λόγος βοηθά τον άνθρωπο να αντιληφθεί το ωφέλιμο και το βλαβερό ή το δίκαιο και το άδικο/ Η συμμετοχή σ’ αυτά δημιουργεί πόλεις/Άρα: Αν δεν υπήρχε ο λόγος, ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε να αντιληφθεί τις παραπάνω έννοιες και δεν θα υπήρχε συμμετοχή σε αυτές.

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

καθένα μας ως άτομο (δηλαδή τα μέρη)90. Η αφετηρία της στηρίζεται και πάλι στην εμπειρική παρατήρηση ότι «αν πάψει να υπάρχει το σώμα ως σύνολο, δεν θα υπάρχει πια ούτε πόδι ούτε χέρι». Γενικεύοντας αυτό το συμπέρασμα φτάνει στη διατύπωση: «Το όλον προηγείται του μέρους». Έτσι καταλήγουμε στον ακόλουθο συλλογισμό: Το όλον προηγείται του μέρους/Στην τάξη της φύσεως προηγείται η πόλη από την οικογένεια και από το κάθε άτομο χωριστά/Άρα: Η φύση δημιούργησε την πόλη ως προϋπόθεση για τη φυσική ύπαρξη και των άλλων μορφών διαβίωσης. Αναλύστε την ιδέα. 3. Να συγκρίνετε τις απόψεις του Αριστοτέλη με αυτές των σοφιστών91 στο θέμα του εκ φύσεως ή μη προορισμού του ανθρώπου να ζει σε πολιτικές κοινωνίες. 14η Ενότητα 1.Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι «ακόμη και αν δε χρειάζονται ο ένας τη βοήθεια του άλλου, δεν λιγοστεύει με κανένα τρόπο η επιθυμία τους για συμβίωση» Στα Ηθικά Ευδήμεια πιστεύει ότι αυτού του είδους η συνύπαρξη μεταξύ των ανθρώπων είναι κοινωνία φίλων, κάτι βέβαια που προϋποθέτει την ισότητα των μελών μιας κοινωνίας. Πώς μπορεί να συμβεί αυτό; ανάμεσα μόνο σε ελεύθερους και ανάμεσα σε δούλους και όχι αναμεταξύ τους; 2. Σκεφτείτε πάνω στην αντίφαση: Πώς κάποιος δημιούργησε πρώτος μια πόλη, αφού η προέλευσή της είναι εκ φύσεως; Μήπως άλλο είναι η φυσική τάση του ανθρώπου για πολιτική συμβίωση και άλλο η συγκρότησή της; 3. Τη θέση όταν ο άνθρωπος που στερείται τη φρόνηση και την αρετή, είναι το αγριότερο ζώο. Μάλιστα την ίδια θέση διατυπώνει και ο Πλάτωνας στους Νόμους, όπου υποστηρίζει ότι «ο άνθρωπος γίνεται το πιο άγριο από ατ ζώα της πλάσης, αν δεν πάρει τη σωστή αγωγή», ή όπως λέει ο Thomas Hobbs «Homo homini lupus” . Ποια είναι η γνώμη σας; 4. Όποιος έχει λογικό μπορεί να επινοήσει πιο αποτελεσματικούς και πιο πολλούς τρόπους για να κάνει αδικίες, άρα δεν υπάρχει πιο ανυπόφορο και πιο ολέθριο πράγμα για την αδικία που διαθέτει όπλα (είναι οι ικανότητες με τις οποίες έχει εφοδιάσει η φύση τον άνθρωπο). Ποια είναι η γνώμη σας; 5. Να δώσετε το σημασιολογικό εύρος της λέξης δικαιοσύνη και να την αναλύσετε ως συστατικό στοιχείο της πόλης. Αφού λάβετε υπόψη σας ότι: Χάρη στη δικαιοσύνη, που είναι συνυφασμένη με την έννοια της πόλεως, το άτομο βρίσκεται σε απόλυτη συμφωνία προς την κοινωνική ηθική, καθώς αφομοιώνει και εσωτερικεύει τους κοινωνικούς κανόνες και προσαρμόζεται σ’ αυτούς, εξασφαλίζονται έτσι την κοινωνική αρμονία και συνοχή. Και όπου δικαιοσύνη δεν μπορεί παρά να υπάρχουν και όλες οι άλλες αρετές.

90Ο συλλογισμός με τον οποίο καταλήγει στο συμπέρασμα: «η πόλη προηγείται από το κάθε επιμέρους άτομο» έχει ως εξής: Κάθε άνθρωπος μεμονωμένος δεν είναι αυτάρκης/Αν ένας άνθρωπος μεμονωμένος δεν είναι αυτάρκης, δεν θα ήταν άνθρωπος, αλλά ζώο ή θεός. Άρ: Η πόλη-κράτος αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την ύπαρξη κάθε ατόμου και προηγείται από το κάθε επιμέρους άτομο. 91 Ανάλογες προς τον Πρωταγόρα θέσεις (ότι ο άνθρωπος δεν είναι φύσει πολιτικόν ζώον) είχαν διατυπώσει και άλλοι σοφιστές όπως ο Καλλικλής, ο Λυκόφρονας και κυρίως ο Θρασύμαχος σύμφωνα με τον οποίο οι άνθρωποι οργάνωσαν πολιτική κοινωνία με νόμους, για να προστατευθούν από την απόλυτη αδικία που επικρατεί στη φύση (επομένως η οργάνωση κοινωνίας είναι αντίθετη προς τη φύση)


15η Ενότητα 1.Ο όρος πολιτεία στον Αριστοτέλη δηλώνει το σύστημα διακυβέρνησης μιας πόλης. Δεν ταυτίζεται με το σύγχρονο όρο σύνταγμα, δηλαδή με τους θεσμούς και τα αξιώματα, αλλά αφορά κυρίως και αντικατοπτρίζει τον τρόπο ζωής της πόλης εκφράζοντας την κοινωνική δομή της. Στη διχογνωμία: αν την ευθύνη των πολιτικών πράξεων την έχει το απρόσωπο κράτος ή τα πρόσωπα –φορείς, οι κυβερνήσεις 92(ιδιαίτερα όταν πρόκειται για φορείς της εξουσίας που δεν εκπροσωπούν όλο το λαό ή την πλειοψηφία του, τι απαντάτε και γιατί; 2. Αναλύστε την άποψη σύμφωνα με την οποία οποιαδήποτε έρευνα για την έννοια της πόλης προϋποθέτει την έρευαν της έννοιας πολίτης (δήλον ότι πρότερον ο πολίτης ζητητέος) και την αναζήτηση των χαρακτηριστικών του (ώστε τίνα χρη καλείν πολίτην και τις ο πολίτης εστί σκεπτέον). 3. Αναλύστε γιατί ο ρόλος του πολίτη στην πολιτική τάξη είναι καθοριστικός, διευκρινίζοντας την έννοιά του. 4. Αναφέρατε παραδείγματα των μεθόδων έρευνας του Αριστοτέλη: της γενετικής93 (στις ενότητες 11-14) και αναλυτικής94 (στην ενότητα 15). 16η ενότητα 1.Προσπαθώντας ο Αριστοτέλης να καθορίσει το περιεχόμενο της έννοιας πολίτης προσδιορίζει πρώτα τα κριτήρια με τα οποία δεν στοιχειοθετείται η έννοια της λέξης. Ποια είναι αυτά; Ποιοι δεν θεωρούνται πολίτες95 κατά τον Αριστοτέλη; Σχολιάστε τις απόψεις του. 2. Να αναλύσετε τα κριτήρια με τα οποία μπορούσε κάποιος να αποκαλείται κάποιος πολίτης, κατά τον Αριστοτέλη, όπως είναι η δικαστική96 και η βουλευτική αρχή.

92 Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης φαίνεται ότι έχει υπόψη του το ιστορικό παράδειγμα των Θηβαίων. Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, οι Πλαταιείς σε μια διένεξη με τους Θηβαίους τους κατηγόρησαν για «μηδισμό», δηλαδή για προδοτική προσχώρηση της πόλης τους στους Πέρσες. Οι Θηβαίοι αποκρούοντας τη βαριά κατηγορία απάντησαν ότι αυτό δεν το έκανε ξύμπασα πόλις αλλά η δυναστεία ολίγων ανδρών, που ασκούσε τότε την εξουσία. Όταν οι πράξεις γίνονται από κυβερνήσεις ολιγαρχικές ή από τυράννους, μερικοί ισχυρίζονται ότι την ευθύνη την έχει το κράτος, αλλοι όμως φρονούν ότι την ευθύνη την έχουν τα πρόσωπα που ασκούσαν την εξουσία χωρίς τη συναίνεση του λαού και δεν την έχει ολόκληρος ο λαός, ερήμην του οποίου πάρθηκαν οι αποφάσεις. Έτσι, όταν αλλάξει το πολίτευμα ενδέχεται να αναθεωρηθούν κάποιες συμφωνίες ή ακυρωθούν κάποιες πράξεις. Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι στα σύγχρονα κράτη έχει καθιερωθεί η «αρχή του ενιαίου κράτους», σύμφωνα με την οποία όλες οι πράξεις του κράτους παραμένουν έγκυρες, όποιο και αν είναι κάθε φορά το πολίτευμα, και η συνέχεια του κράτους δεν διακόπτεται. 93 Ονομάζεται έτσι γιατί ουσιαστικό ερώτημα της έρευνας του Αριστοτέλη ήταν το ερώτημα πως γεννήθηκε η πόλη-κράτος. 94 Προσπαθεί να αναλύσει την έννοια πόλις και τα συστατικά της. Επειδή η έννοια είναι σύνθεση αυτών των στοιχείων, είναι δυνατό με τη διάκριση και την κατανόηση αυτών των στοιχείων να δοθεί και ο ορισμός της 95 Εκτός από τους μετοίκους και τους δούλους, δεν θεωρούνται πολίτες και οι ηλικιωμένοι ως «παρηκμακότες», τα παιδιά, οι εξόριστοι και οι «άτιμοι», όσοι δηλαδή στερήθηκαν τα πολιτικά τους δικαιώματα. 96 Βασικό χαρακτηριστικό κάθε δημοκρατικά οργανωμένης και ευνομούμενης κοινωνίας είναι το δικαίωμα κάθε πολίτη να προσφεύγει στα δικαστικά όργανα της πολιτείας είτε για να διεκδικήσει ως κατήγορος τα νομικά του δικαιώματα ή για να αποτρέψει την άδικη συμπεριφορά οποιουδήποτε σε βάρος του, είτε για να υπερασπίσει τον εαυτό του ως κατηγορούμενος από αυθαίρετες και άδικες κατηγορίες. Επίσης η προσφυγή στα δικαστήρια κατοχυρώνει τα δικαιώματα του πολίτη απέναντι στην αυθαιρεσία οποιουδήποτε συμπολίτη του που παραβιάζει τους κανόνες δικαίου. Παράλληλα περιορίζει την αυθαιρεσία της κάθε λογής εξουσίας και την υποχρεώνει να σέβεται τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα του πολίτη. Στο πλαίσιο μιας οργανωμένης κατά αυτόν τον τρόπο κοινωνίας,

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

3. Να αναφέρετε τον ορισμό της πόλης κατά τον Αριστοτέλη και να τον σχολιάσετε ως προς τη διαχρονική του ισχύ. 17η Ενότητα 1.Να αναλύσετε το πρώτο κριτήριο (αριθμό) με το οποίο ο Αριστοτέλης διακρίνει τα πολιτεύματα. Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης φαίνεται πως συμφωνεί με τον Σόλωνα, τον Ηρόδοτο και τον Πλάτωνα, αφού θεμελιώνει τη διάκριση αυτή στηριζόμενος στον ορισμό της πολιτείας που διατύπωσε πριν. Πρόκειται για ένα κριτήριο μορφής, και επομένως όχι για το σημαντικότερο. 2. Να αναλύσετε το δεύτερο και πιο βασικό κριτήριο (σκοπός) με το οποίο διαφοροποιούνται τα ορθά πολιτεύματα από τις παρεκκλίσεις τους. 3. Να αναλύσετε το τρίτο κριτήριο (ταξικό), όπου η αριθμητική διάκριση αντικαθίσταται με την οικονομική και βέβαια ταξική: αντί για τους λίγους αναφέρονται οι πλούσιοι και αντί για τους πολλούς οι άποροι, οι άρχοντες στην ολιγαρχία και στη «δημοκρατία» έχουν στόχο το συμφέρον της τάξης την οποία εκπροσωπούν και όχι το συμφέρον της πόλης. 4.Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση του Αριστοτέλη ότι για να ονομαστεί κάποιος πολίτης δεν αρκεί να έχει το δικαίωμα να συμμετέχει στην εξουσία, αλλά πρέπει και να εξετάζεται πού αποβλέπει η πολιτική του δραστηριότητα. Ποια είναι η γνώμη σας; 5.Να αναφέρετε τα τρία ορθά πολιτεύματα και τα τρία αντίστοιχα λανθασμένα όπως τα διακρίνει ο Πλάτωνας, ο οποίος χρησιμοποιεί ως κριτήριο το νόμο, που ακολουθούν ή όχι τα πολιτεύματα. 6.Να ορίσετε τους όρους βασιλεία, αριστοκρατία και πολιτεία97 και τις παρεκκλίσεις τους. 7. τυραννίδα: Η λέξη τύραννος αρχικά δήλωνε το βασιλιά, τον απόλυτο άρχοντα, και με αυτή τη σημασία χρησιμοποιείται από τον Αισχύλο (ο Δίας είναι των θεών τύραννος) και από το Σοφοκλή (Οιδίπους τύραννος). Σταδιακά ο όρος όμως αλλάζει σημασία και δηλώνει αυτό που πήρε και κρατάει την εξουσία με τη βία, και στη συνέχεια το σφετεριστή της εξουσίας, τον άδικο, σκληρό και βίαιο άρχοντα (ωστόσο αναφέρονται και τύραννοι που άσκησαν συνετά την εξουσία και άφησαν σημαντικό έργο όπως ο Περίανδρος, Πολυκράτης, Πεισίστρατος). Διατυπώστε τη γνώμη σας για την αλλαγή της πολιτικής σημασίας του όρου μέσα στο χρόνο

εξασφαλίζεται η ασφάλεια και το αίσθημα δικαίου σε κάθε πολίτη και δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για κοινωνική γαλήνη και πρόοδο, ατομική και κοινωνική. Τόσο ο Αριστοτέλης όσο και ο Πλάτων θεωρούν ουσιώδες στοιχείο για τον ορισμό του πολίτη τη συμμετοχή στη δικαστική εξουσία. Στους Νόμους, ο Πλάτων υποστηρίζει πως «μία πόλη χωρίς τακτικά δικαστήρια δεν είναι πόλη», επισημαίνοντας έτσι την αξία της συμμετοχής των πολιτών στη δικαστική εξουσία. Ο Αριστοτέλης προτείνει έναν εμπειρικό ορισμό: «πολίτης είναι εκείνος ο οποίος συμμετέχει στη δικαιοσύνη και τις δημόσιες-πολιτικές λειτουργίες». Αυτή η ταυτότητα απόψεων φανερώνει αφενός τη μεγάλη σημασία που απέδιδαν οι δύο φιλόσοφοι στην τήρηση των αρχών δικαίου και αφετέρου το υψηλό επίπεδο ευνομίας και ευταξίας που επιδίωκαν να κατοχυρώσουν οι κοινωνίες της εποχής τους. 97 Το είδος του πολιτεύματος που έχει αυτό το όνομα εξαίρεται ως το «κατεξοχήν» πολίτευμα (σχήμα κατεξοχήν), δηλαδή το πολίτευμα το οποίο κατά την κοινή αντίληψη είναι το καλύτερο από όλα τα άλλα (ό όρος χρησιμοποιείται με την ίδια σημασία και από τους ρήτορες Ισοκράτη και Δημοσθένη). Σύμφωνα με το σχολικό εγχειρίδιο, στις εκφράσεις καλείν ειώθαμεν (συνηθίζουμε να ονομάζουμε) και καλείται πολιτεία (πήρε το όνομα πολιτεία) διακρίνεται η στάση του Αριστοτέλη, ο οποίος με την τριτοπρόσωπη διατύπωση (καλείται) μοιάζει να μη συμμερίζεται την άποψη πως η πολιτεία είναι το καλύτερο πολίτευμα, ωστόσο το καλείν ειώθαμεν (διατύπωση σε α΄ πρόσωπο) αναφέρεται στα πολιτεύματα που θεωρεί ο Αριστοτέλης καλύτερα από την πολιτεία (στη βασιλεία και στην αριστοκρατία). Σύμφωνα πάλι με το σχολικό εγχειρίδιο ο όρος πολιτεία θα μπορούσε να αποδοθεί με τον όρο συνταγματική δημοκρατία.


8. δημοκρατία: Για τον Αριστοτέλη, η δημοκρατία είναι παρέκκλιση της πολιτείας, αφού είναι το πολίτευμα που δεν αποβλέπει στο κοινό αλλά στο συμφέρον των απόρων. Σήμερα τόσο πιο δημοκρατικό θεωρείται ένα πολίτευμα όσο πιο πολύ αποβλέπει στο συμφέρον των ασθενέστερων οικονομικά τάξεων (στις υψηλότερες αμοιβές τους, στους καλύτερους όρους διαβίωσής τους, στην καλύτερ κοινωνική τους διαβίωση κ.τ.λ.). Οπωσδήποτε όμως είναι λάθος να αποδοθεί ο αριστοτελικός όρος «δημοκρατία» με τη νεοελληνική λέξη «οχλοκρατία», τουλάχιστον γιατί αυτή είναι μια παροδική πολιτική κατάσταση και όχι πολίτευμα. Η δημοκρατία ως παρέκκλιση της πολιτείας έχει και κάποια άλλα γνωρίσματα, όπως αναφέρει αλλού ο Αριστοτέλης: οι άρχοντες της διακρίνονται για την ταπεινή τους καταγωγή, τη φτώχεια και τα κατώτερα επαγγέλματά τους. Ποια είναι η γνώμη σας για αυτές τις πολιτικές απόψεις του Αριστοτέλη; 18η Ενότητα 1.Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος επιδοκιμάζει τη συλλογική εξουσία, αν και σε πρώτο επίπεδο φαίνεται διστακτικός και επιφυλακτικός. Πώς το εξηγείτε98; 2.Αναλύστε τα επιχειρήματα του Αριστοτέλη τα σχετικά με την άσκηση της πολιτικής εξουσίας από το πλήθος των πολιτών. 3. Αναλύστε τα τρία παραδείγματα που επικαλείται ο Αριστοτέλης προκειμένου να γίνει περισσότερο εύληπτη η αξία των πολλών και μέσω των οποίων επιβεβαιώνει την κεντρική ιδέα της «αθροιστικής» θεωρίας του. 4. Να αναφέρετε τόσο τα θετικά όσο και τα αρνητικά στοιχεία στην περίπτωση που η άσκηση της πολιτικής εξουσίας γίνεται από τους λίγους και αρίστους, όπως και τα αναλογικά παραδείγματα που χρησιμοποιεί για αυτήν την περίπτωση εξουσίας προκειμένου να γίνει περισσότερο κατανοητός. 5. Να συγκρίνετε τις απόψεις του Αριστοτέλη99 με τις απόψεις του Σωκράτη100 και του Πλάτωνα 101για την κρίση των πολλών. 19η Ενότητα 1.Ο Αριστοτέλης με κριτήριο την απόκλιση από την ορθή δημοκρατία διακρίνει πέντε είδη δημοκρατίας. Ποια είναι αυτά; 2. Τι παρατηρείτε σχετικά με τη σειρά με την οποία ο Αριστοτέλης παρουσιάζει αυτά τα πέντε είδη; Ποια είναι τα κοινά στοιχεία και βασικά χαρακτηριστικά, ή μάλλον οι θεμελιώδεις αρχές της δημοκρατίας; Και ποιες οι ουσιώδεις διαφορές; (αλλού ο

98 Γεγονός μάλλον ευεξήγητο αν λάβουμε υπόψη μας ότι είναι στη διαδικασία διερεύνησης του θέματος και στόχος του είναι να μην αφήσει καμιά πτυχή του θέματος ανεξερεύνητη. Έτσι πρέπει να ερμηνευτεί η χρήση του μάλλον, της φράσης «νομίζω ότι μπορεί…», του ίσως και της φράσης του ακολουθεί «ενωμένοι όμως όλοι μαζί είναι ενδεχόμενο να είναι (αξιόλογοι)» 99 Διατυπώνει την άποψη πως οι πολλοί ασκούν την πολιτική εξουσία ωφελιμότερα από τους λίγους («οι πολλοί είναι σε θέση να κρίνουν καλύτερα») 100 Υποστήριζε ότι «η γνώμη μας για την αρετή δεν μπορεί τελικά να διαμορφώνεται με τον τρόπο με τον οποίο καταλήγουν στις αποφάσεις τους οι δικαστές, τέτοια θέματα, ισχυριζόταν ότι είναι θέματα των ειδικών και όχι του πλήθους» 101 Συμμεριζόμενος την επικριτική για το αδαές πλήθος άποψη του δασκάλου του μίλησε στους Νόμους για «αμούσους βοάς πλήθους» και παραπονέθηκε στο τέλος ότι «το κοινό του θεάτρου απέκτησε (δυστυχώς) φωνή, από άφωνο που ήταν πρώτα»

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

νόμος και αλλού ο λαός). Αυτές οι απόψεις είναι του Αριστοτέλη ή των υποστηρικτών της δημοκρατίας; 3. Το δικαίωμα όλοι οι πολίτες να θεωρούνται ίσοι μεταξύ τους αποτελεί την πεμπτουσία της δικαιοσύνης, η οποία σημαίνει τη θέληση των πολλών, αλλά αυτό δεν εμποδίζει να προτιμώνται οι ικανότεροι στα δημόσια «ουκ από μέρους το πλέον ή απ’ αρετής». Ποια είναι η γνώμη σας; 4. Η ελευθερία έχει δύο μορφές την πολιτική και την ατομική. Αναλύστε τις. 5. Γιατί στο τελευταίο είδος δημοκρατίας κάνουν την εμφάνισή τους οι δημαγωγοί; Αναλύστε την έννοια του λαϊκισμού σε σχέση με τις προσωπικές φιλοδοξίες, το προσωπικό συμφέρον και τις κολακείες του λαού από τους δημαγωγούς.102 20η Ενότητα 1.Η ενασχόληση του Αριστοτέλη με το ζήτημα της παιδείας σε ένα έργο κατεξοχήν πολιτικό αποδεικνύει τον πολιτικό χαρακτήρα της παιδείας. Αυτό σημαίνει ότι κινεί το ενδιαφέρον του πολιτικού και του νομοθέτη και ότι έχει πολύ μεγάλη σημασία για τη συνολική ζωή του κράτους, όσο και για τη ζωή του κάθε πολίτη ξεχωριστά. Ποια άλλα στοιχεία καταδεικνύουν τον πολιτικό χαρακτήρα της παιδείας;103 2.Ποιες είναι οι προϋποθέσεις που θέτει ο Αριστοτέλης σε αυτήν την ενότητα αναφορικά με την παιδεία; 3. Σε ποιες διαπιστώσεις προβαίνει ο Αριστοτέλης αναφορικά με την παιδεία; 4. Ποιοι είναι οι στόχοι της παρεχόμενης εκπαίδευσης κατά τον Αριστοτέλη; 5. Είναι άξιο λόγου το γεγονός ότι ο Αριστοτέλης κάνει λόγο για δημόσια εκπαίδευση αιώνες πριν το Γαλλικό Διαφωτισμό. Στην εποχή του εξάλλου η ιδιωτική παιδεία ήταν πολύ ανεπτυγμένη. Και ο ίδιος είχε τη δική του σχολή, το Λύκειον.

102 Όταν οι πολίτες παρασύρονται από τη βούληση καιροσκόπων δημαγωγών, σημαίνει και φανερώνει κάτι τέτοιο τον πολιτικό εκφυλισμό του κράτους. Εκεί όμως όπου οι νόμοι υπερτερούν δεν υπάρχει χώρος για ανεύθυνη στάση όπως αυτή των δημαγωγών. 103 Το γεγονός ότι, αν παραμεληθεί το θέμα της παιδείας των νέων βλάπτεται το πολίτευμα της πόλεως, πριν από όλα. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η φροντίδα για την παιδεία ανήκει στο δημόσιο και όχι στην ατομική πρωτοβουλία, επειδή οι πολίτες έχουν να επιτελέσουν ένα σκοπό. Εξάλλου όλοι οι πολίτες ανήκουν στην πόλη και όχι στον εαυτό τους και, επομένως κοινή πρέπει να είναι η άσκηση για την επίτευξη ενός κοινού σκοπού. Έτσι οδηγούνται οι πολίτες σε πράξεις αρετής, που προκύπτουν από τη συνεχή άσκηση που εξασφαλίζει η δημόσια παιδεία. Συνεπώς για τον Αριστοτέλη η φροντίδα για το άτομο πρέπει να γίνεται σε απόλυτο συνταίριασμα με τη φροντίδα για το σύνολο.


Μετάφραση 2η Ενότητα Πλάτωνα Πρωταγόρας

Ήταν λοιπόν κάποτε εποχή, που υπήρχαν βέβαια θεοί, δεν υπήρχαν όμως ζώα. Και όταν έφτασε και γι’ αυτά ο ορισμένος από τη μοίρα χρόνος για τη γέννησή (τους), οι θεοί πλάθουν αυτά στο εσωτερικό της γης, αφού έκαναν μείγμα από χώμα και φωτιά και από εκείνα που μπορούν να αναμειχθούν με τη φωτιά και το χώμα. Και όταν επρόκειτο να φέρουν αυτά στο φως διέταξαν τον Προμηθέα και τον Επιμηθέα (και) να (τα) στολίσουν και να μοιράσουν στο καθένα δυνάμεις όπως πρέπει (ταιριάζει). Ο Επιμηθέας όμως παρακαλεί τον Προμηθέα να κάνει μόνος του τη μοιρασιά «και όταν εγώ μοιράσω», είπε, «κάνε εσύ επιθεώρηση», κι έτσι, αφού τον έπεισε, κάνει τη μοιρασιά. Κάνοντας όμως τη διανομή, σε άλλα έδινε δύναμη χωρίς ταχύτητα, και τα πιο αδύνατα (τα) εφοδίαζε με ταχύτητα και άλλα εξόπλιζε, και σε άλλα, επειδή έδινε οργανισμό χωρίς όπλα, επινοούσε γι’ αυτά κάποια άλλη δύναμη (ικανότητα) για τη σωτηρία (τους). Όσα δηλαδή απ’ αυτά περιόριζε σε μικρό σώμα, τους μοίραζε φτερά για να φεύγουν (να πετούν) ή υπόγεια κατοικία, και όσα έκανε μεγαλόσωμα, με αυτό το ίδιο (με το μεγάλο σώμα) τα έσωζε, και τα άλλα μοίραζε κάνοντάς τα ισοδύναμα μ’ αυτό τον τρόπο. Και επινοούσε (σοφιζόταν) αυτά, επειδή έπαιρνε τα μέτρα του μήπως εξαφανιστεί κάποιο γένος, και αφού τα εφοδίασε με όλα τα μέσα (επαρκώς) για να αποφύγουν την αλληλοεξόντωση, επινοούσε ευκολίες (διάφορα μέσα) για τις ατμοσφαιρικές μεταβολές που προκαλούνται από το Δία ντύνοντας αυτά και με πυκνά τριχώματα και με σκληρά δέρματα, ικανά βέβαια ν’ αντιμετωπίσουν το κρύο (την κακοκαιρία), κατάλληλα όμως (ν’ αντιμετωπίσουν) και τις ζέστες και για να χρησιμεύουν στον καθένα αυτά τα ίδια σαν στρώματα και σκεπάσματα ταιριαστά και δοσμένα από τη φύση, όταν αυτά πηγαίνουν στη φωλιά τους και ποδένοντας άλλα με νύχια και άλλα με (τριχώματα και) στερεά και χωρίς αίμα δέρματα. Ύστερα απ’ αυτό (ακόμα) εξασφάλιζε τροφές διαφορετικές για τα διάφορα είδη, σε άλλα χορτάρι από τη γη, σε άλλα καρπούς δέντρων και σε άλλα ρίζες, σε μερικά όμως επέτρεψε (όρισε) να είναι ως τροφή (τους) το κρέας άλλων ζώων, και σ΄ αυτά τα τελευταία έδωσε τη δυνατότητα να γεννούν λίγα, ενώ σ’ εκείνα που τρώγονταν απ’ αυτά (έδωσε τη δυνατότητα) να γεννούν πολλά, προσπαθώντας να εξασφαλίσει σωτηρία για το είδος (τη διατήρηση του είδους).

3η Ενότητα

Επειδή λοιπόν πραγματικά ο Επιμηθέας ήταν τελείως ανόητος (όχι και πολύ σοφός) ξόδεψε χωρίς να το καταλάβει τις δυνάμεις (τα εφόδια) στα ζώα, του έμεινε λοιπόν ακόμη ατακτοποίητο το γένος των ανθρώπων και βρισκόταν σε αμηχανία τι να (το) κάνει. Και ενώ αυτός βρισκόταν σε αμηχανία, έρχεται ο Προμηθέας για να επιθεωρήσει τη διανομή και βλέπει βέβαια τα άλλα ζώα ότι ήταν (να είναι) εφοδιασμένα με όλα τα κατάλληλα μέσα, ενώ τον άνθρωπο γυμνό και ξυπόλυτο και χωρίς σκεπάσματα και χωρίς όπλα, όμως έφτανε πια και η καθορισμένη από τη μοίρα ημέρα, κατά την οποία έπρεπε να βγει και ο άνθρωπος από τη γη στο φως. Επειδή λοιπόν βρισκόταν σε δύσκολη θέση ο Προμηθέας ποια τέλος πάντων μέσα σωτηρίας να βρει για τον άνθρωπο, αποφασίζει να κλέψει τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς μαζί με τη φωτιά- γιατί ήταν αδύνατο να αποκτηθούν αυτές από κάποιον ή να χρησιμοποιηθούν χωρίς φωτιά- κι έτσι λοιπόν τα δωρίζει στον άνθρωπο. Τις τεχνικές λοιπόν γνώσεις του για τη ζωή (για να ζήσει) ο άνθρωπος απέκτησε έτσι (κατ’ αυτόν τον τρόπο) την πολιτική όμως τέχνη δεν την είχε, γιατί (αυτή) βρισκόταν

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

κοντά στο Δία (στα χέρια του Δία). Και στον Προμηθέα, στην ακρόπολη βέβαια, την κατοικία του Δία, δεν ήταν δυνατό πια να μπει (δεν είχε πια καιρό να μπει)- εκτός απ’ αυτό (εξάλλου) και οι φρουροί του Δία ήταν φοβεροί- μπαίνει λοιπόν κρυφά στο κοινό οίκημα (στο κοινό εργαστήρι) της Αθηνάς και του Ηφαίστου, μέσα στο οποίο ασκούσαν με αγάπη τις τέχνες, και, αφού έκλεψε την τέχνη με φωτιά του Ηφαίστου και την άλλη (τέχνη) της Αθηνάς, τις δίνει στον άνθρωπο, και από αυτό εξασφαλίζονται βέβαια για τον άνθρωπο πλούσια εφόδια για τη ζωή, ύστερα όμως, όπως λέγεται, δικάστηκε για κλοπή ο Προμηθέας εξαιτίας του Επιμηθέα.

4η Ενότητα

Επειδή λοιπόν ο άνθρωπος έγινε μέτοχος στη θεϊκή φύση, πρώτα βέβαια μόνος από τα ζώα εξαιτίας της συγγένειας με το θεό, πίστεψε σε θεούς κι επιχειρούσε (προσπαθούσε) να ιδρύσει και βωμούς και αγάλματα θεών, κατόπιν γρήγορα με την τέχνη συνδύασε φθόγγους και λέξεις και σχημάτισε τη γλώσσα και επινόησε κατοικίες και ρούχα και παπούτσια και σκεπάσματα και τις τροφές από τη γη. Έτσι λοιπόν εφοδιασμένοι οι άνθρωποι στην αρχή κατοικούσαν σκορπισμένοι, πόλεις όμως δεν υπήρχαν, κατασπαράσσονταν λοιπόν από τα θηρία, γιατί ήταν πιο αδύναμοι απ’ αυτά σε κάθε περίσταση, και οι τεχνικές γνώσεις όσον αφορά τη διατροφή πρόσφεραν σ΄ αυτούς σημαντική βοήθεια, όσον αφορά όμως τον πόλεμο με τα θηρία ήταν ανεπαρκείς (ελλιπείς)- γιατί δεν είχαν ακόμη την τέχνη για την οργάνωση της πολιτείας, μέρος της οποίας είναι η πολεμική- ένιωθαν λοιπόν την ανάγκη να συγκεντρώνονται και να σώζονται (να εξασφαλίζουν τη σωτηρία τους) χτίζοντας πόλεις, όποτε λοιπόν συγκεντρώνονταν (κάθε φορά που συγκεντρώνονταν), αδικούσε ο ένας τον άλλο, επειδή δεν είχαν την τέχνη για την οργάνωση μιας πολιτείας, ώστε πάλι διασκορπιζόμενοι καταστρέφονταν (κατασπαράσσονταν). Ο Δίας λοιπόν, επειδή φοβήθηκε για το γένος μας μήπως χαθεί (εξαφανιστεί) εντελώς, στέλνει (έστειλε) τον Ερμή για να φέρει στους ανθρώπους το σεβασμό (των άγραφων νόμων) και τη δικαιοσύνη, για να υπάρχει ευταξία (τάξη) στις πόλεις και σχέσεις που να (τις) συνδέουν με φιλία. Ρωτάει λοιπόν ο Ερμής το Δία με ποιο τέλος πάντων τρόπο να δώσει τη δικαιοσύνη και το σεβασμό (των άγραφων νόμων) στους ανθρώπους. «Ποιο από τα δύο, όπως έχουν μοιραστεί οι τέχνες, έτσι να μοιράσω και αυτές; Και (αυτές) έχουν μοιραστεί κατά τον εξής τρόπο: ένας που γνωρίζει (κατέχει) την ιατρική είναι αρκετός για πολλούς απλούς πολίτες και οι άλλοι τεχνίτες (το ίδιο), και με τον ίδιο τρόπο λοιπόν να εγκαταστήσω στους ανθρώπους τη δικαιοσύνη και το σεβασμό (των άγραφων νόμων) ή να (τις) μοιράσω σ’ όλους;». «Σε όλους», είπε ο Δίας, «και να μετέχουν όλοι, γιατί δε θα ήταν δυνατόν να υπάρχουν πόλεις αν λίγοι μετέχουν σ’ αυτές, όπως ακριβώς (μετέχουν) σε άλλες τέχνες, και μάλιστα θέσπισε ένα νόμο εκ μέρους μου, δηλαδή να θανατώνουν (οι άλλοι πολίτες) αυτόν που δεν μπορεί να μετέχει στο σεβασμό (των άγραφων νόμων) και τη δικαιοσύνη σαν αρρώστια της πόλης». Έτσι λοιπόν, Σωκράτη, και γι’ αυτούς τους λόγους και οι άλλοι και οι Αθηναίοι, όταν βέβαια γίνεται συζήτηση για ζήτημα σχετικό με την ικανότητα του αρχιτέκτονα ή για ζήτημα σχετικό με κάποια άλλη τεχνική ειδικότητα, νομίζουν ότι λίγοι έχουν το δικαίωμα συμβουλής (για να συμβουλεύουν), και αν κάποιος που είναι έξω από τους λίγους (που δεν ανήκει στους λίγους) προσπαθεί να συμβουλεύει, δεν (τον) ανέχονται (δεν τον δέχονται), όπως εσύ λες-εύλογα, όπως εγώ ισχυρίζομαι- όταν όμως πηγαίνουν σε σύσκεψη για την πολιτική αρετή, που πρέπει να διέπεται ολόκληρη από δικαιοσύνη και σωφροσύνη, σωστά δέχονται κάθε άνδρα, με τη σκέψη ότι αρμόζει στον καθένα να μετέχει σ’ αυτή βέβαια την αρετή, αλλιώς δεν είναι δυνατό να υπάρχουν πολιτείες, Σωκράτη, αυτή (είναι) η αιτία αυτού.


5η Ενότητα Και για να μη νομίζεις ότι εξαπατάσαι, πάρε πάλι το εξής ως απόδειξη, ότι

πραγματικά όλοι οι άνθρωποι νομίζουν πως κάθε άνδρας συμμετέχει και στη δικαιοσύνη και στην άλλη πολιτική αρετή. Δηλαδή στις άλλες αρετές, όπως ακριβώς εσύ λες, αν κάποιος υποστηρίζει (ισχυρίζεται) ότι είναι καλός (ικανός) αυλητής ή (καλός) σε άλλη οποιαδήποτε τέχνη, στην οποία (όμως) δεν είναι (καλός), τον κοροϊδεύουν ή εξοργίζονται εναντίον του, και οι συγγενείς πλησιάζοντάς τον, τον συμβουλεύουν σαν να είναι τρελός, στη δικαιοσύνη όμως και στην άλλη πολιτική αρετή, και αν ακόμη γνωρίζουν κάποιον ότι είναι άδικος, εάν αυτός ο ίδιος λέει την αλήθεια εναντίον του εαυτού του μπροστά σε πολλούς άλλους, πράγμα το οποίο στην πρώτη περίπτωση θεωρούσαν ότι είναι σωφροσύνη, το να λέει δηλαδή την αλήθεια, στη δεύτερη περίπτωση (το θεωρούν ότι είναι) τρέλα και ισχυρίζονται ότι πρέπει όλοι να λένε ότι είναι δίκαιοι, είτε είναι είτε όχι, ειδεμή (λένε) πως είναι τρελός αυτός που δεν προσποιείται (δικαιοσύνη) με τη σκέψη ότι είναι απαραίτητο ο καθένας χωρίς εξαίρεση να συμμετέχει σ΄ αυτή οπωσδήποτε διαφορετικά να μην υπάρχει ανάμεσα στους ανθρώπους. Ότι λοιπόν φυσικά (λογικά) δέχονται κάθε άντρα ως σύμβουλο γι’ αυτή την αρετή, γιατί νομίζουν πως κάθε άνθρωπος μετέχει σ’ αυτή, αυτά τα επιχειρήματα φέρνω, ότι όμως νομίζουν πως αυτή δεν είναι έμφυτη ούτε από τύχη, αλλά πως μπορεί και να διδαχτεί και πως γίνεται κτήμα ύστερα από φροντίδα, σ’ όποιον γίνεται κτήμα, αυτό θα προσπαθήσω να σου αποδείξω στη συνέχεια. Γιατί όσα κακά (ελαττώματα) πιστεύουν οι άνθρωποι ο ένας για τον άλλο πως τα έχουν από τη φύση ή τυχαία, κανένας δε θυμώνει ούτε συμβουλεύει ούτε διδάσκει ούτε τιμωρεί αυτούς που τα έχουν, για να μην είναι τέτοιοι, αλλά (τους) συμπονούν (τους λυπούνται) για παράδειγμα, ποιος είναι τόσο ανόητος, ώστε να προσπαθεί να κάνει κάτι απ’ αυτά στους άσχημους ή στους μικρόσωμους (κοντούς) ή στους ασθενικούς; Γιατί γνωρίζουν βέβαια, νομίζω, ότι αυτά συμβαίνουν στους ανθρώπους και από τη φύση και τυχαία, δηλαδή τα καλά (τα χαρίσματα) και τα αντίθετά τους, όσα όμως αγαθά (καλά) νομίζουν ότι συμβαίνουν στους ανθρώπους έπειτα από φροντίδα και άσκηση και διδασκαλία, αν κάποιος δεν τα έχει αυτά, αλλά (έχει) τα αντίθετά τους κακά (ελαττώματα) σ’ αυτές τις περιπτώσεις, αν δεν απατώμαι, γίνονται και οι θυμοί (οι επιπλήξεις) και οι τιμωρίες και οι συμβουλές. Από αυτά ένα είναι και η αδικία και η ασέβεια και γενικά καθετί που είναι αντίθετο στην πολιτική αρετή.

6η Ενότητα

Τότε λοιπόν (σ΄ αυτές τις περιπτώσεις) ο καθένας θυμώνει με τον καθένα και του δίνει συμβουλές, δηλαδή, επειδή κατά τη γνώμη του (η αρετή) μπορεί να αποκτηθεί με φροντίδα και μάθηση (διδασκαλία). Γιατί αν θέλεις, Σωκράτη, να καταλάβεις τι τέλος πάντων σημαίνει το να τιμωρεί κανείς αυτούς που αδικούν, αυτό το ίδιο θα σε διδάξει ότι οι άνθρωποι τουλάχιστο πιστεύουν (θεωρούν) ότι η αρετή είναι πράγμα που μπορεί να αποκτηθεί. Γιατί κανένας δεν τιμωρεί αυτούς που διαπράττουν αδικίες αποβλέποντας σ’ αυτό (έχοντας τη σκέψη του σ’ αυτό) και εξαιτίας αυτού, επειδή δηλαδή αδίκησε, εκτός αν κάποιος τιμωρεί απερίσκεπτα, όπως ακριβώς ένα θηρίο, αυτός όμως που επιχειρεί να τιμωρεί με βάση τη λογική δεν τιμωρεί για το αδίκημα που έχει περάσει- γιατί δεν μπορεί βέβαια να κάνει αυτό που έγινε να μην έχει γίνει- αλλά για το μέλλον, για να μην αδικήσει πάλι ούτε αυτός ο ίδιος ούτε άλλος που είδε ότι αυτός τιμωρήθηκε. Και έχοντας (επειδή έχει) τέτοια σκέψη πιστεύει πως η αρετή μπορεί να διδαχτεί, τιμωρεί οπωσδήποτε για να μην επαναληφθεί στο μέλλον. Αυτή λοιπόν τη γνώμη έχουν όλοι, όσοι βέβαια τιμωρούν και στην ιδιωτική και στη δημόσια ζωή. Τιμωρούν βέβαια για εκδίκηση και

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

σωφρονισμό και οι άλλοι άνθρωποι όσους νομίζουν ότι αδικούν, και προπάντων οι Αθηναίοι, οι συμπολίτες σου, επομένως, σύμφωνα μ’ αυτό το συλλογισμό, και οι Αθηναίοι είναι απ΄ αυτούς που πιστεύουν ότι η αρετή μπορεί να αποκτηθεί και να διδαχτεί. Το ότι λοιπόν φυσικά δέχονται οι συμπολίτες σου και το χαλκιά και τον υποδηματοποιό να συμβουλεύει για τα πολιτικά και το ότι νομίζουν πως η αρετή μπορεί να διδαχτεί και να αποκτηθεί σου έχει αποδειχτεί (σου το έχω αποδείξει), Σωκράτη, αρκετά (ικανοποιητικά), όπως τουλάχιστο μου φαίνεται.

Πλάτωνα Πολιτεία, Μετάφραση104

11η Ενότητα

Σωκρ. Ύστερα από αυτά λοιπόν, είπα, παρομοίασε την δική μας (ανθρώπινη)

φύση, σχετικά με την παιδεία και την απαιδευσία, με την ακόλουθη εικόνα που θα σου πω: φαντάσου δηλαδή, κάποιους ανθρώπους, όπως ακριβώς μέσα σε υπόγεια κατοικία όμοια (σαν μέσα σ’) ένα σπήλαιο κάτω από τη γη, που να έχει την είσοδό του ανοιγμένη προς το φως σ΄ όλο το μάκρος της, (ανθρώπους) που από παιδιά να βρίσκονται εκεί μέσα αλυσοδεμένοι από τα πόδια και τον τράχηλο, με τρόπο που, (ώστε) οι ίδιοι ακίνητοι να μένουν πάντα στην ίδια θέση και μόνο εμπρός τους να βλέπουν, χωρίς να μπορούν να στρέψουν γύρω (κυκλικά) το κεφάλι τους εξαιτίας των δεσμών τους, (φαντάσου) επίσης να φέγγει γι΄ αυτούς και από πίσω σε αρκετή απόσταση και πιο ψηλά να υπάρχει αναμμένη φωτιά, που το φως της να έρχεται ως αυτούς, και ανάμεσα στη φωτιά και τους δεσμώτες ένας δρόμος κει πάνω (στην επιφάνεια της γης), και πλάι στον δρόμο φαντάσου ακόμα παράλληλά του χτισμένο ένα μακρύ τοίχο σαν εκείνα τα διαφράγματα/παραπετάσματα που έχουν τοποθετήσει οι θαυματοποιοί εμπρός από τους ανθρώπους και τους δείχνουν πάνω από κει τις ταχυδακτυλουργίες τους. Γλαύκων. Τα φαντάζομαι όλ’ αυτά. Σωκρ. Φαντάσου τώρα ανθρώπους να περνούν κατά μήκος αυτού του τοίχου φορτωμένοι κάθε λογής αντικείμενα που να ξεπερνούν το ύψος του τοίχου, καθώς και αγάλματα ανθρώπων και ζώων κατασκευασμένα από ξύλο ή πέτρα ή ό,τι άλλο, κι από αυτούς που τα σηκώνουν, όπως είναι φυσικό, άλλοι να μιλούν καθώς περνούν μεταξύ τους κι άλλοι να σωπαίνουν. Γλαύκων. Παράξενη είναι η εικόνα και αλλόκοτοι οι δεσμώτες σου. Σωκράτης. (Και μολαταύτα) όμοιοι με μας, είπα εγώ. 12η Ενότητα Τι λοιπόν (λες); Αυτό εδώ δεν είναι λογικό, είπα εγώ, και αναγκαίο συμπέρασμα με βάση τα όσα έχουν ειπωθεί, ότι ούτε οι απαίδευτοι κι όσοι δεν έχουν γνωρίσει την αλήθεια θα μπορούσαν ποτέ να κυβερνήσουν με ικανοποιητικό τρόπο μια πόλη ούτε εκείνοι που αφήνονται ελεύθεροι να ασχολούνται ως το τέλος της ζωής τους με την παιδεία, οι πρώτοι, γιατί δεν έχουν στη ζωή τους ένα συγκεκριμένο σκοπό, στον οποίο σκοπεύοντας πρέπει να κάνουν ανεξαιρέτως όλα όσα τυχόν κάνουν και ιδιωτικά και

104 Η μετάφραση στηρίζεται στη μετάφραση της Πολιτείας του Ι. Γρυπάρη (εκδ. Ζαχαρόπουλος) με κάποιες αλλαγές γλωσσικής μορφής.


δημόσια, και οι δεύτεροι, επειδή δεν θα πάρουν μέρος στην πρακτική ζωή με τη θέλησή τους, γιατί νομίζουν πως είναι εγκατεστημένοι στα νησιά των μακάρων, ενώ ακόμη είναι ζωντανοί; Σωστά λες, είπε. Είναι λοιπόν έργο μας, είπα εγώ, εμείς, οι ιδρυτές της πολιτείας, να εξαναγκάσουμε τα πιο ξεχωριστά πνεύματα να επιδοθούν στο μάθημα που προηγουμένως παραδεχτήκαμε πως είναι το ανώτερο, να δουν δηλαδή το αγαθό και να επιχειρήσουν εκείνη την ανάβαση, και, αφού ανεβούν και χαρούν αρκετά (το θέαμα), να μην τους επιτρέπουμε (να κάνουν) αυτό που τώρα τους επιτρέπεται. Και ποιο (τους επιτρέπεται); (Επιτρέπεται σ’ αυτούς), είπα εγώ, το να μένουν συνεχώς στο ίδιο μέρος και (το) να μην θέλουν να κατεβαίνουν πάλι κοντά σ΄ εκείνους τους δεσμώτες ούτε να παίρνουν το μερίδιο τους από τους κόπους και τις τιμές που έχουν θεσπιστεί ανάμεσα σ’ εκείνους είτε έχουν μικρότερη αξία είτε μεγαλύτερη. 13η Ενότητα Έπειτα, είπε, θα αδικήσουμε αυτούς (τους φιλοσόφους) και θα τους κάνουμε να ζουν χειρότερα, ενώ είναι δυνατόν αυτοί να ζουν καλύτερα; Ξέχασες πάλι, φίλε μου, είπα εγώ, ότι τον νόμο δεν τον ενδιαφέρει τούτο, πως δηλαδή μέσα σε μια πόλη θα ευτυχήσει υπερβολικά μια οποιαδήποτε κοινωνική τάξη, αλλά ψάχνει να βρει τρόπο να γίνει αυτό (η ευτυχία) για όλη την πόλη ενώνοντας αρμονικά τους πολίτες με την πειθώ (πειστικότητα) και με την ανάγκη (τη βία), κάνοντάς τους (γινόμενος αίτιος) να μοιράζονται μεταξύ τους (να δίνει ο ένας στον άλλο) την ωφέλεια, όποια ο καθένας τους είναι σε θέση (έχει τη δυνατότητα) να παρέχει στο κοινό (να ωφελεί το κοινό) και ο ίδιος δημιουργώντας (διαπλάθοντας) τέτοιους άνδρες στην πόλη, όχι για να τους αφήνει να τρέπονται ( να βαδίζουν) όπου ο καθένας τους θέλει, αλλά για να τους χρησιμοποιεί (για να τους μεταχειρίζεται) ο ίδιος για να δένει μαζί σε μια ενότητα την πόλη. Αλήθεια, είπε, πράγματι το ξέχασα. Γλαύκων, σκέψου λοιπόν, είπα, ότι ούτε θα αδικήσουμε αυτούς που γίνονται φιλόσοφοι στην πόλη μας, αλλά θα προβάλλουμε δίκαιη δικαιολογία προς αυτούς, αν τους αναγκάζουμε (τους υποχρεώνουμε) να αναλαμβάνουν τη φροντίδα των άλλων και τη φύλαξη. Παράγωγα ενοτήτων: 11η ενότητα: δεικνύασιν: παράδειγμα, υπόδειγμα, ένδειξη, απόδειξη, αναπόδεικτος φέροντας: φόρος, δια(φορά), συμφορά, προσφορά, αμφορεύς, εύφορος, δορυφόρος, ανυπόφορος εχούση: σχολή, υπεροχή, πολιούχος, ακατάσχετος, συνεχής, έξις, εφεξής, ηνίοχος, εχέμυθος, ανεκτός μένειν: εμμονη, διαμονή, παραμονή περιάγειν: σγωγή, παραγωγή, συναγωγή, απαγωγή, αγώνας, ανάγωγος, χορηγός, στρατηγός, ξεναγός, λοχαγός, υδραγωγείο, αγέλη, ακτίς, άμαξα, άξων, άξιος 12η ενότητα: ηγούμενοι: ηγεμών, διήγημα, αφήγηση, ανεκδιήγητος, εισηγητής ζώντες: ζωή, ζώο, ζωτικός, ζώδιο, βίωμα, αυτοβιογραφία

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

αναβήναι: αναβαθμός, διαβάτης, βακτηρία, διάβημα εθέλειν: εθελοντής, θέλημα, θέληση, αθέλητος 13η ενότητα επελάθου: επιλήσμων, λήθη, λήθαργος, αλήστου (μνήμης) μέλει: μεταμέλεια, επιμελής, μελέτη, αμεταμέλητος συναρμόττων: ανάρμοστος, αρμονία, εφαρμογή, αρμοστής αφιη: άφεση, αφετηρία, αφέτης σκέψαι: σκοπός, απερίσκεπτος, σκέψις. σκοπιά φυλάττειν: φυλακή, αφύλακτη (διάβαση), φυλακείον ή φυλάκιο Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Ενότητα 1η: Διανοητική και ηθική αρετή Μετάφραση:

Η αρετή λοιπόν είναι δύο ειδών, η διανοητική και η ηθική. Η διανοητική χρωστάει και τη γένεση και την αύξηση της κατά κύριο λόγο στη διδασκαλία, και γι’ αυτό χρειάζεται πείρα και χρόνο, ενώ η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα συνήθειας (έθους), από όπου έχει πάρει και το όνομα, που παρουσιάζει μικρή μόνο διαφορά από τη λέξη έθος (συνήθεια). Απ΄ αυτό ακριβώς είναι φανερό ότι καμιά ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως. Πραγματικά, τίποτε από όσα υπάρχουν εκ φύσεως δεν μπορεί να αποκτήσει με εθισμό μιαν άλλη ιδιότητα, όπως για παράδειγμα η πέτρα: επειδή από τη φύση της κινείται προς τα κάτω, δεν είναι δυνατόν να συνηθίσει να κινείται προς τα πάνω, έστω κι αν χιλιάδες φορές προσπαθήσει κανείς να της το μάθει πετώντας την (και ξαναπετώντας την) προς τα πάνω, ούτε η φωτά (μπορεί να συνηθίσει να πηγαίνει) προς τα κάτω ούτε κανένα άλλο από αυτά που γεννιούνται από τη φύση με μιαν ορισμένη ιδιότητα θα μπορούσε να συνηθίσει να συμπεριφέρεται με άλλον τρόπο. Επομένως, οι αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως ούτε αντίθετα με αυτήν (τη φύση μας), αλλά (υπάρχουν) σ’ εμάς που έχουμε από τη φύση την ιδιότητα να τις δεχτούμε, τέλειοι όμως σ’ αυτό γινόμαστε με τη διαδικασία του έθους.

Ενότητα 2η : Η ηθική αρετή καλλιεργείται με την ηθική πράξη. Μετάφραση

Και επιπλέον, για όσα υπάρχουν σ’ εμάς εκ φύσεως, πρώτα βρισκόμαστε εφοδιασμένοι με τη δυνατότητά τους (να ενεργήσουν) και ύστερα προχωρούμε στις (αντίστοιχες) ενέργειες (πράγμα το οποίο γίνεται φανερό στις αισθήσεις (της όρασης ή της ακοής) δεν τις αποκτήσαμε έχοντας δει ή έχοντας ακούσει πολλές φορές, αλλά αντίθετα, έχοντάς τις κάναμε χρήση τους, δεν τις αποκτήσαμε έχοντας κάνει και ξανακάνει χρήση τους, τις αρετές όμως τις αποκτούμε, αφού πρώτα τις εφαρμόσουμε στην πράξη, όπως ακριβώς (γίνεται) και στις άλλες τέχνες, αυτά δηλαδή που πρέπει να κάνουμε αφού πρώτα τα μάθουμε, αυτά τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα, για παράδειγμα οικοδόμοι γίνονται χτίζοντας σπίτια και κιθαριστές παίζοντας κιθάρα, με τον ίδιο τρόπο λοιπόν κάνοντας δίκαιες πράξεις γινόμαστε δίκαιοι, κάνοντας σώφρονες πράξεις (γινόμαστε) σώφρονες και κάνοντας ανδρείες πράξεις (γινόμαστε) ανδρείοι. Ενότητα 3η : Η πολιτική διάσταση της ηθικής αρετής Μετάφραση

Επιβεβαιώνει (τα παραπάνω) και αυτό που γίνεται στις πόλεις, οι νομοθέτες δηλαδή κάνουν καλούς τους πολίτες με τον εθισμό, και αυτή είναι η θέληση του κάθε νομοθέτη, όσοι όμως δεν τα καταφέρνουν σ΄ αυτό, δεν πετυχαίνουν σ΄ αυτό που


επιδιώκουν, γι’ αυτό άλλωστε, και διαφέρει (τελικά) το ένα πολίτευμα από το άλλο (πολίτευμα), το καλό από το λιγότερο καλό. Επιπλέον, η γένεση κάθε αρετής και η φθορά της γίνονται για τους ίδιους λόγους και με τα ίδια μέσα, έτσι ακριβώς γίνεται και στις τέχνες, γιατί παίζοντας κιθάρα γίνονται και οι καλοί και οι κακοί κιθαριστές. Με ανάλογο τρόπο (γίνονται) και οι οικοδόμοι και όλοι οι άλλοι (τεχνίτες), χτίζοντας δηλαδή με καλό τρόπο σπίτια, θα γίνουν καλοί οικοδόμοι, χτίζοντας τα όμως με κακό τρόπο, θα γίνουν κακοί. Γιατί αν δεν ήταν έτσι, καθόλου δεν θα χρειαζόταν ο άνθρωπος που θα διδάξει, και όλοι θα ήταν εκ γενετής καλοί ή κακοί. Ενότητα 4η: Η κοινωνική διάσταση της ηθικής αρετής. Μετάφραση

Το ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τις αρετές, κάνοντας δηλαδή όσα γίνονται κατά τις σχέσεις μας με τους ανθρώπους (κατά τις μεταξύ μας σχέσεις) άλλοι γινόμαστε δίκαιοι και άλλοι άδικοι, ενώ κάνοντας όσα έχουν μέσα τους το στοιχείο του φόβου και αποκτώντας (σιγά σιγά) τη συνήθεια να αισθανόμαστε φόβο ή θάρρος γινόμαστε άλλοι ανδρείοι και άλλοι δειλοί. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και σε σχέση με τις επιθυμίες και την οργή, άλλοι δηλαδή γίνονται σώφρονες και πράοι και άλλοι ακόλαστοι και οργίλοι, οι πρώτοι με το να συμπεριφέρονται με αυτόν το συγκεκριμένο τρόπο στις περιστάσεις αυτές και οι άλλοι με τον αντίθετο τρόπο. Και με δυο λόγια, τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας (οι έξεις) διαμορφώνονται από την επανάληψη όμοιων ενεργειών. Γι’ αυτό και πρέπει να προσδίδουμε μια ορισμένη ποιότητα στις ενέργειες μας, γιατί με τις διαφορές αυτών των ενεργειών είναι αντίστοιχα τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Δεν έχει λοιπόν μικρή σημασία να αποκτά κανείς από την πιο μικρή ηλικία αυτές ή εκείνες τις συνήθειες, αντίθετα, έχει πολύ μεγάλη ή μάλλον, σημαίνει το παν.

Ενότητα 5η: Η πραγμάτωση της ηθικής αρετής συνεπάγεται ευχαρίστηση για τον άνθρωπο. Μετάφραση

Αποδεικτικό σημάδι ότι έχουν πια διαμορφωθεί οι «έξεις» πρέπει να θεωρούμε την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις πράξεις μας. Γιατί αυτός που μένει μακριά από τις σωματικές ηδονές και γι’ αυτό εδώ νιώθει ευχαρίστηση είναι άνθρωπος σώφρων, ενώ αυτός που δυσανασχετεί (μ’ αυτό) είναι ακόλαστος επίσης, ο άνθρωπος που αντιμετωπίζει (όλα) τα επικίνδυνα πράγματα και (αυτό) του προκαλεί ευχαρίστηση ή έστω, δεν τον δυσαρεστεί, είναι ανδρείος, ενώ αυτός που δυσαρεστείται (μ’ αυτό) είναι δειλός. (Και όλα αυτά) επειδή η ηθική αρετή σχετίζεται με την ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια γιατί για την ευχαρίστηση κάνουμε τα τιποτένια πράγματα, ενώ εξαιτίας του δυσάρεστου συναισθήματος μένουμε μακριά από τα όμορφα πράγματα. Γι αυτό και πρέπει, όπως το λέει ο Πλάτων, να έχουμε πάρει ήδη από μικροί εκείνη την αγωγή που θα κάνει να ευχαριστιόμαστε και να δυσαρεστούμαστε με αυτά που πρέπει, γιατί αυτή είναι η σωστή παιδεία.

Ενότητα 6η: Η αρετή καθιστά τον άνθρωπο ικανό να εκτελέσει το προορισμένο γι’ αυτόν έργο Μετάφραση

Δεν πρέπει όμως να το πούμε μόνο έτσι, ότι η αρετή είναι «έξη», αλλά (πρέπει να πούμε) και τι είδους «έξη» είναι. Πρέπει λοιπόν να πούμε πως η κάθε αρετή, όποιου πράγματος είναι αρετή, και το ίδιο πράγμα το κάνει να φτάσει στην πιο τέλεια κατάστασή του και (επιπλέον) το βοηθάει να εκτελέσει με το σωστό τρόπο το έργο

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

του, όπως για παράδειγμα, η αρετή του ματιού και το ίδιο το μάτι το κάνει αξιόλογο αλλά και το έργο αυτού, γιατί με την αρετή του ματιού βλέπουμε καλά. Όμοια η αρετή του αλόγου κάνει το ίδιο το άλογο τέλειο και ικανό να τρέξει και να τραβήξει τον αναβάτη και να σταθεί αντιμέτωπο με ( ή να υπομείνει) τους εχθρούς. Αν λοιπόν (αυτό) το πράγμα έτσι έχει σε κάθε περίπτωση, τότε και του ανθρώπου η αρετή θα είναι η «έξη» με την οποία ο άνθρωπος γίνεται καλός και με την οποία θα (μπορέσει να) εκτελέσει καλά το έργο που ανήκει. Πώς θα γίνει αυτό (ήδη το έχουμε πει, αλλά επιπλέον και ) με τον ακόλουθο τρόπο θα γίνει φανερό, αν δηλαδή εξετάσουμε τι είδους είναι η (ιδιαίτερη) φύση αυτής. Ενότητα 7η: Η αρετή βρίσκεται στη μεσότητα. Προσδιορισμός της έννοιας «μεσότητα» Μετάφραση Σε καθετί λοιπόν που παρουσιάζει συνοχή και μπορεί να διαιρεθεί μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (από το άλλο) ένα κομμάτι μικρότερο ή ένα κομμάτι ίσο (με το άλλο), και όλα αυτά είτε σε σχέση με το ίδιο πράγμα είτε σε σχέση με εμάς…Και λέω «μέσον σε σχέση με το πράγμα» αυτό που απέχει εξίσου από καθένα από τα δύο άκρα, που είναι ένα και το ίδιο για όλους, και λέω «μέσον σε σχέση προς εμάς» αυτό που ούτε είναι πάρα πολύ ούτε είναι πολύ λίγο, και αυτό δεν είναι ούτε ένα ούτε το ίδιο για όλους. Για παράδειγμα, αν το δέκα είναι πολλά και τα δύο λίγα, μέσον σε σχέση με το πράγμα θεωρούν το έξι, γιατί αυτό υπερέχει και υπερέχεται κατά τον ίδιο αριθμό μονάδων. Και αυτό βέβαια, είναι το μέσον σύμφωνα με τις διδασκαλίες της αριθμητικής. Το μέσον όμως το σε σχέση προς εμάς δεν πρέπει να το ορίσουμε έτσι, γιατί, αν για κάποιον είναι πολλές δέκα «μερίδες» να τις φάει και λίγο το να φάει δύο, ο προπονητής δεν θα ορίσει έξι «μερίδες», γιατί και αυτή η ποσότητα ίσως είναι πολλή γι’ αυτόν που θα τη φάει ή λίγη, για ένα Μίλωνα δηλαδή είναι λίγη, πολλή όμως για έναν που αρχίζει τη γύμναση. Το ίδιο ισχύει και στο τρέξιμο ή στην πάλη. Έτσι λοιπόν κάθε ειδικός αποφεύγει την υπερβολή και την έλλειψη και ψάχνει να βρει το μέσον και αυτό προτιμά (τελικά), και το μέσον όχι το σε σχέση με το πράγμα, αλλά το σε σχέση προς εμάς. Ενότητα 8η: Όπως η τέχνη, έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον Μετάφραση Αν λοιπόν η κάθε τέχνη εκπληρώνει σωστά το έργο της με αυτόν τον τρόπο, έχοντας στραμμένο το βλέμμα της προς το μέσον και κατευθύνοντας προς αυτό (όλα) τα έργα της (γι’ αυτό και συνηθίζουν να λένε στο τέλος για όλα τα πετυχημένα έργα ότι τίποτε δεν είναι δυνατόν ούτε να προσθέσουν σ’ αυτά ούτε να αφαιρέσουν, γιατή η υπερβολή και η έλλειψη φθείρουν το σωστό, ενώ η μεσότητα το διασώζει, και οι καλοί τεχνίτες, όπως λέμε, εργάζονται έχοντας το βλέμμα τους προς αυτό), και αν η αρετή είναι, όπως και η φύση, ακριβέστερη και ανώτερη από κάθε τέχνη, τότε (λέω πως η αρετή) θα έχει ως στόχο της το μέσον. Φυσικά, μιλώ για την ηθική αρετή, γιατί αυτή είναι που αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις, και σ΄ αυτά υπάρχει υπερβολή, έλλειψη και το μέσον. Ενότητα 9η: Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας «μεσότης» Μετάφραση Για παράδειγμα μπορεί κανείς να φοβηθεί και, να δείξει θάρρος και να επιθυμήσει και να οργιστεί και να ευσπλαχνιστεί και, γενικά, να νιώσει ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια, και σε μεγαλύτερο και ε μικρότερο βαθμό, και ούτε το ένα ούτε το άλλο από τα δύο αυτά είναι καλό, το να τα αισθανθεί όμως κανείς όλα αυτά τη στιγμή που πρέπει, και σε σχέση με τα πράγματα που πρέπει, και σε σχέση με τους


ανθρώπους που πρέπει, και για το λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που πρέπει, αυτό είναι το «μέσον» και το «άριστον», το οποίον (άριστον) έχει βέβαια, σχέση με την αρετή. Όμοια και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον. Και η αρετή αναφέρεται στα «πάθη» και στις «πράξεις», στα οποία η υπερβολή αποτελεί λάθος και ψέγεται. (το ίδιο) και η έλλειψη, ενώ το μέσον επαινείται και είναι το σωστό, και τα δύο αυτά πάνε μαζί με την αρετή. Ένα είδος μεσότητας λοιπόν είναι η αρετή, καθώς έχει για στόχο της το μέσον. Ενότητα 10η: Ορισμός της αρετής Μετάφραση Επιπλέον, το λάθος γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί, όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι, ενώ το καλό- πάει μαζί- με το πεπερασμένο), το σωστό όμως (γίνεται) με ένα μόνο τρόπο (γι’ αυτό και το πρώτο είναι εύκολο, ενώ το άλλο είναι δύσκολο, είναι εύκολο, πράγματι, να αποτύχεις στο στόχο σου, είναι δύσκολο όμως να τον πετύχεις), γι΄ αυτό το λόγο λοιπόν η υπερβολή και η έλλειψη είναι χαρακτηριστικά της κακίας και η μεσότητα της αρετής. «Καλοί με ένα μόνο τρόπο, κακοί με πολλούς τρόπους» Η αρετή λοιπόν είναι μια έξη (στοιχείο του χαρακτήρα) που επιλέγεται ελεύθερα (από το άτομο) και βρίσκεται στο μέσον το «σε σχέση με εμάς», το οποίο καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος. Και είναι μεσότητα μεταξύ δύο κακιών, που η ια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής και η άλλη από την πλευρά της έλλειψης, και ακόμη με το νόημα ότι ορισμένες κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες πάλι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει, και στα «πάθη» και στις πράξεις, ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον. Αριστοτέλους Πολιτικά Ενότητα 11η: Η πόλη είναι η τελειότερη μορφή κοινωνίας Μετάφραση Επειδή βλέπουμε ότι κάθε πόλη είναι ένα είδος κοινότητας (κοινωνικής συνύπαρξης) και ότι κάθε κοινότητα έχει συσταθεί για την επίτευξη κάποιου αγαθού (πράγματι όλοι κάνουν τα πάντα για χάρη εκείνου που το θεωρούν καλό), είναι φανερό ότι όλες (οι κοινότητες) αποβλέπουν σε κάποιο αγαθό- και φυσικά στο ανώτερο απ’ όλα τα αγαθά (αποβλέπει) αυτή που είναι ανώτερη απ’ όλες (τις κοινωνίες) και κλείνει μέσα της όλες τις άλλες. Αυτή είναι η λεγόμενη πόλη ή κοινωνία πολιτική. Ενότητα 15η: Ο πολίτης είναι το συστατικό στοιχείο της πόλης Μετάφραση Για όποιον ασχολείται με το θέμα του τρόπου διακυβέρνησης μιας πόλης και (αναζητά να βρει) ποια είναι η ουσία και ποια τα χαρακτηριστικά του κάθε επιμέρους τρόπου διακυβέρνησης, το πρώτο σχεδόν που πρέπει να εξετάσει είναι να δει τι έιναι άραγε μια πόλη. Γιατί σήμερα υπάρχουν διαφορετικές γνώμες πάνω σ’ αυτό το θέμα, άλλοι λένε πως την τάδε συγκεκριμένη πράξη την έχει κάνει η πόλη, άλλοι όμως λένε ότι δεν την έκανε η πόλη, αλλά η τάδε συγκεκριμένη ολιγαρχική «κυβέρνηση» ή ο τάδε συγκεκριμένος τύραννος, έπειτα βλέπουμε ότι όλη η δραστηριότητα του πολιτικού και του νομοθέτη έχει να κάνει με την πόλη, ενώ το πολίτευμα είναι ένας τρόπος οργάνωσης αυτών που ζουν στη συγκεκριμένη πόλη. Επειδή όμως η πόλη

______________________________________________________ Χαρινέλα Τουρνά

ανήκει στην κατηγορία των σύνθετων πραγμάτων, όπως όλα εκείνα τα πράγματα που το καθένα τους είναι ένα «όλον», αποτελούμενο όμως από πολλά μέρη, είναι φανερό ότι πριν από οτιδήποτε άλλο πρέπει να ψάξουμε να βρούμε τι είναι ο «πολίτης», αφού η πόλη δεν είναι παρά ένα πλήθος πολιτών. Επομένως, πρέπει να εξετάσουμε ποιον πρέπει να ονομάσουμε πολίτη και τι είναι ο «πολίτης». Για το περιεχόμενο, πράγματι, της λέξης «πολίτης» διατυπώνονται πολλές φορές διαφορετικές μεταξύ τους γνώμες, δεν υπάρχει δηλαδή για γενική ομοφωνία για το περιεχόμενο της λέξης «πολίτης», αυτός που είναι πολίτης σ’ ένα δημοκρατικό πολίτευμα, συχνά δεν είναι πολίτης σ’ ένα ολιγαρχικό πολίτευμα. Ενότητα 16η: Ο πολίτης ορίζεται από τη συμμετοχή στην πολιτική και δικαστική εξουσία Μετάφραση Ο πολίτης δεν είναι πολίτης με κριτήριο μόνο το ότι είναι εγκαταστημένος σε ένα συγκεκριμένο τόπο (γιατί μέτοικοι και δούλοι μοιράζονται με τους πολίτες έναν κοινό τόπο), ούτε πάλι είναι πολίτες αυτοί που (από όλα τα πολιτικά δικαιώματα) έχουν μόνο το δικαίωμα να εμφανίζονται στα δικαστήρια και ως εναγόμενοι και ως ενάγοντες (γιατί το δικαίωμα αυτό υπάρχει και σ’ αυτούς που το έχουν χάρη σε ειδικές συμφωνίες). (…) Με το πιο αυστηρό νόημα της λέξης τίποτε άλλο δεν ορίζει τόσο τον πολίτη όσο η συμμετοχή στις δικαστικές λειτουργίες και στα αξιώματα (…). Τι είναι λοιπόν πολίτης γίνεται φανερό από όλα αυτά, αυτός δηλαδή που έχει τη δυνατότητα να μετέχει στην πολιτική και δικαστική εξουσία λέμε τώρα πλέον ότι είναι πολίτης της συγκεκριμένης πόλης, πόλη είναι τότε, για να το πούμε με τον πιο γενικό τρόπο, ένας αριθμός τέτοιων ατόμων, αρκετός ώστε να εξασφαλίζεται η αυτάρκεια στη ζωή τους. Ενότητα 20η: Οι στόχοι της παιδείας Μετάφραση

Έγινε λοιπόν φανερό ότι πρέπει να ορίσουμε τους νόμους που να ρυθμίζουν την παιδεία και ότι πρέπει να την κάνουμε να είναι ίδια για όλους. Ποιος όμως θα είναι ο χαρακτήρας αυτής της παιδείας και με ποιο τρόπο αυτή θα πρέπει να ασκείται, (τα δύο αυτά ερωτήματα) δεν πρέπει να διαφεύγουν την προσοχή μας. Γιατί τώρα υπάρχουν διαφορετικές αντιλήψεις ως προς το εκπαιδευτικό πρόγραμμα.

Δεν έχουν, πράγματι, όλοι τη γνώμη ότι πρέπει οι νέοι να μαθαίνουν τα ίδια είτε προς την κατεύθυνση της κατάκτησης της αρετής είτε προς την κατεύθυνση του καλύτερου δυνατού τρόπου ζωής, ούτε είναι φανερό αν η παιδεία πρέπει να έχει στόχο της περισσότερο το νου παρά τον ηθικό χαρακτήρα.

Αν ξεκινήσουμε από την εκπαίδευση που παρέχεται σήμερα, η έρευνά μαςθα βρεθεί αντιμέτωπη με μεγάλη σύγχυση και δεν είναι καθόλου φανερό αν η παιδεία πρέπει να προσφέρει αυτά που είναι χρήσιμα για τη ζωή ή αυτά που οδηγούν στην αρετή ή αυτά που απλώς προάγουν τη γνώση (γιατί όλες αυτές οι απόψεις έχουν βρει κάποιους υποστηρικτές). Και δεν υπάρχει καμιά απολύτως συμφωνία για το ποιες σπουδές οδηγούν στην αρετή (καταρχήν δεν έχουν όλοι την ίδια ιδέα για την αρετή που τιμούν είναι φυσικό, επομένως, να υποστηρίζουν διαφορετικές γνώμες και ως προς την άσκησή της).

Δεν υπάρχει αμφιβολία λοιπόν ότι από τα χρήσιμα πράγματα τα παιδιά πρέπει αν μαθαίνουν αυτά που είναι πρώτης πρακτικής ανάγκης, είναι βέβαια, φανερό πως όχι όλα, δεδομένου ότι οι ασχολίες διακρίνονται σ’ αυτές που ταιριάζουν και σ’ αυτές που δεν ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους και ότι από τα χρήσιμα πράγματα τα παιδιά πρέπει να μαθαίνουν όσα δεν κάνουν βάναυσο αυτόν που τα μαθαίνει. Και πρέπει να θεωρούμε τιποτένια αυτήν την ασχολία και αυτή την τέχνη και τη μάθηση


που κάνει το σώμα ή το μυαλό των ελεύθερων ανθρώπων άχρηστο για την άσκηση και τα έργα της αρετής.

A N A B P YTA Φιλοσοφικός...

Documents

Transcript of A N A B P YTA Φιλοσοφικός...