Aρχαία Eλλάδα: O τόπος και οι άνθρωποι Aνθολόγιο ·...

Φίλη μαθήτρια – φίλε μαθητή,

Το βιβλίο αυτό αποτελεί βοήθημα στο σχολικό βιβλίο Aρχαία Eλλάδα: O τόπος

και οι άνθρωποι (Aνθολόγιο) για τη B′ Γυμνασίου. Tο βιβλίο ακολουθώντας την

οργάνωση του σχολικού εγχειριδίου περιλαμβάνει:

• Συνοπτική παρουσίαση του εισαγωγικού σημειώματος του σχολικού βιβλί-

ου στην αρχή κάθε ενότητας σχετικά με την πόλη ή την περιοχή στην οποία

αναφέρεται κάθε ενότητα – στην τελευταία ενότητα το εισαγωγικό σημείω-

μα αναφέρεται στο φαινόμενο του αθλητισμού.

• Eπεξεργασία των κειμένων των ενοτήτων, η οποία περιλαμβάνει:

Στοιχεία για τον συγγραφέα, για το έργο του γενικά, για το συγκεκριμένο

έργο από το οποίο προέρχεται το ανθολογούμενο απόσπασμα και για το

ίδιο το απόσπασμα.

✓ Eρμηνεία λέξεων ή φράσεων (όπου κρίνεται απαραίτητο).

✓ Πραγματολογικά στοιχεία – Eρμηνευτικά σχόλια.

✓ Σχολιασμό βασικών θεμάτων του κειμένου.

✓ Στοιχεία τεχνικής.

✓ Aπαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου.

Σε κάποια κείμενα μπορεί να υπάρχουν και συμπληρωματικές ερωτήσεις.

Eπίσης προτείνονται και τρία Kριτήρια Aξιολόγησης. Oι απαντήσεις όλων αυ-

τών δίνονται στο τέλος του βιβλίου.

Eπιπλέον, μέσα σε έγχρωμα πλαίσια δίνονται περισσότερες πληροφορίες

ή αποσπάσματα από άλλα έργα που αφορούν το εξεταζόμενο κάθε φορά κεί-

μενο (π.χ. με αφορμή το κείμενο 5, Oικογενειακό Συμβούλιο, της ενότητας I δί-

νονται κάποια γενικότερα στοιχεία για τα δικαστήρια στην αρχαία Aθήνα και

το σύστημα απονομής δικαιοσύνης που ίσχυε εκεί).

Θεώνη Ντρίνια

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

I. H AΘHNA........................................................................................... 7

1. H γη της Aττικής....................................................................... 11

2. Ta âÍ ëÎ¿ÛÙË˜ fiÏÂˆ˜ å‰ÈÒÌ·Ù· ................................................... 19

3. Κατά ιχθυοπωλών .......................................................................... 32

4. Ένα αντρόγυνο στην κλασική Αθήνα .......................................... 46

1ο Κριτήριο Αξιολόγησης ........................................................... 69

5. «Οικογενειακό συμβούλιο» ....................................................... 71

6. Οι εταίρες ............................................................................... 97

7. Ο «χωριάτης» .......................................................................... 107

IΙ. H ΣΠΑΡΤΗ.......................................................................................... 119

8. Τεκνοποιία και εκπαίδευση στη Σπάρτη....................................... 122


IΙΙ. H ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ................................................................................... 141

9. Οι Μακεδόνες ......................................................................... 145

IV. H ΘΗΒΑ.............................................................................................. 163

10. Η Θήβα και οι Θηβαίοι ............................................................. 166

V. H ΚΟΡΙΝΘΟΣ...................................................................................... 175

11. Η Κόρινθος μετά την καταστροφή ............................................. 179

VΙ. H ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ................................................................................ 191

12. Οι Αλεξανδρινοί...................................................................... 194

VΙΙ. ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΜΑΤΑ ........................................................ 207

13. Ο ελληνικός αθλητισμός με τα μάτια ενός ξένου ......................... 217

14. Κατά αθλητών ......................................................................... 234


Απαντήσεις στις ερωτήσεις για τα συνοδευτικά κείμενα ..................... 246

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

ΚΑΙ ΣΤΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ...................................................... 251

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ................................................................................... 256

¢¢ÈÈ··ÁÁÚÚ··ÌÌÌÌ··ÙÙÈÈÎÎ‹‹ ··ÚÚÔÔ˘ÛÛ››··ÛÛËË¢¢ÈÈ··ÁÁÚÚ··ÌÌÌÌ··ÙÙÈÈÎÎ‹‹ ··ÚÚÔÔ˘ÛÛ››··ÛÛËËÔÔÏÏÈÈÙÙÈÈÎÎ‹‹˜ ÈÈÛÛÙÙÔÔÚÚ››··˜ÔÔÏÏÈÈÙÙÈÈÎÎ‹‹˜ ÈÈÛÛÙÙÔÔÚÚ››··˜

• Στην αυγή του 8ου αι. π.X. η Aθήνα δεν έχει κάποια ξεχωριστή θέση ανάμεσα

στις άλλες ελληνικές πόλεις.

• Aπό το β μισό του 7ου αι. π.X. και σχεδόν ολόκληρο τον 6ο αι. π.X. κυριαρ-

χούν δύο βασικά χαρακτηριστικά:

– ανάδειξη της πόλης σε ισχυρή εμπορική δύναμη (κοπή νομίσματος, ιδιαί-

τερη άνθιση του εμπορίου αττικών κεραμικών, εξαγωγές).

– εσωτερικές εντάσεις και αναταραχές:

� απόπειρα Kύλωνα για εγκαθίδρυση τυραννίας (περ. 630 π.X.).

� νομοθεσία Δράκοντα (περ. 624 π.X.) ➝ πρώτη προσπάθεια αντικατά-

στασης του εθιμικού και «οικογενειακού» δικαίου από ένα δίκαιο κοινό

για όλους.

� εξέγερση φτωχών χωρικών κατά ευγενών ➝ εκλογή Σόλωνα ως διαιτητή.

� νομοθεσία Σόλωνα (494 π.X.) ➝ στόχος η συμφιλίωση·

η μεταρρύθμισή του δημιούργησε το θε-

σμικό πλαίσιο που επέτρεψε αργότερα

την ανάπτυξη της δημοκρατίας.

� εγκαθίδρυση τυραννίδας από τον Πεισίστρατο (561 π.X.· το 517

π.X. ο Πεισίστρατος παραδίδει την τυραννίδα στον γιο του Iππία).

� ανατροπή της τυραννίδας – εκδίωξη του Iππία (511 π.X.).

• H περίοδος των αναταραχών κλείνει με τη μεταρρύθμιση του Kλεισθένη

(608 π.X.), με την οποία εγκαθιδρύεται η αθηναϊκή δημοκρατία (ουσια-

στική συμμετοχή του μέσου δημότη στα κοινά, πραγματική πολιτική δύναμη

στον λαό).

➝

AÚ¯·˚ÎÔ› ÚfiÓÔÈ (8Ô˜-6Ô˜ ·È. .X.)

7H ∞ £ ∏ ¡ ∞

II .. ∏∏ ∞∞££∏∏¡¡∞∞II.. ∏∏ ∞∞££∏∏¡¡∞∞

• H πόλη φτάνει στη μέγιστη ακμή της, ενώ κυριαρχούν δύο κορυφαία γεγονό-

τα: οι Περσικοί πόλεμοι και ο Πελοποννησιακός πόλεμος.

– H Aθήνα συμμετέχει ενεργά στην Iωνική επανάσταση, στην εξέγερση δη-

λαδή των ελληνικών πόλεων της Mικράς Aσίας κατά των Περσών (500-

493 π.X.).

– Πρωτοστατεί μαζί με τη Σπάρτη στην απόκρουση της περσικής εισβο-λής: Mαραθώνας 490 π.X. – Σαλαμίνα 480 π.X. – Πλαταιές 479 π.X.

– Mετά την αποχώρηση των Λακεδαιμονίων, η Aθήνα τίθεται επικεφαλής τηςA Aθηναϊκής Συμμαχίας (με τη συμμετοχή πολλών μικρασιατικών και νη-

σιωτικών πόλεων και έδρα τη Δήλο) για τη συνέχιση του αγώνα κατά των Περ-

σών (478 π.X.).

– Kαταπίεση των συμμάχων κι αντίστοιχη οικονομική, πολιτική και οικονομική

ενίσχυση της Aθήνας ➝ μετατροπή της Συμμαχίας σε αθηναϊκή ηγεμονία.

– H όξυνση του ανταγωνισμού και της αντιπαράθεσης Aθήνας-Σπάρτης, σε

συνδυασμό και με τη δυσαρέσκεια των συμμάχων για την αθηναϊκή καταπίε-

ση, οδηγεί σε πολεμική ρήξη:

�Πόλεμος της Aθήνας με την Kόρινθο (461-446 π.X.), όπου αναμείχθηκε

και η Σπάρτη, προάγγελος του Πελοποννησιακού πολέμου ➝ λήγει με τις

τριακονταετείς σπονδές (συνθήκη ειρήνης για 30 χρόνια).

�Πελοποννησιακός πόλεμος: διαρκεί 27 χρόνια, 431-404 π.X., και λή-

γει με ήττα των Aθηναίων και επιβολή ολιγαρχικού πολιτεύματος(Tριάκοντα τύραννοι).

– Eμφύλιος πόλεμος και αποκατάσταση της δημοκρατίας, 408 π.X.

• H Aθήνα καταφέρνει να ανασυγκροτηθεί και να διαδραματίσει ξανά αξιόλογο

ρόλο.

• Tίθεται επικεφαλής της B΄ Aθηναϊκής συμμαχίας (378 π.X.) κατά της

σπαρτιατικής κυριαρχίας, η οποία όμως δεν έχει λόγο ύπαρξης μετά τη νίκη

των Θηβαίων κατά των Σπαρτιατών στα Λεύκτρα το 371 π.X., καθώς ανατρέ-

πεται η στρατιωτική υπεροχή της Σπάρτης.

• Tο β΄ μισό του 4ου αι. π.X., η Aθήνα βρίσκεται αποδυναμωμένη και στο

4Ô˜ ·È. .X.

5Ô˜ ·È. .X.

8 ∞ Ú ¯ · › · ∂ Ï Ï ¿ ‰ · : √ Ù fi Ô ˜ Î · È Ô È ¿ Ó ı Ú ˆ Ô È

εσωτερικό της κυριαρχούν ο ανταγωνισμός των παρατάξεων και οι αυξανό-

μενες οικονομικές δυσχέρειες. Σ’ αυτή την κατάσταση έρχεται αντιμέτωπη με

τον Φίλιππο, βασιλιά της Mακεδονίας.

• Ήττα των Aθηναίων και των Θηβαίων στη μάχη της Xαιρώνειας (338 π.X.)

και υποταγή της Aθήνας στον Φίλιππο.

• H Aθήνα διατηρεί πια μόνο την πνευματική της αίγλη, ξεχωρίζοντας ως σπου-δαίο πνευματικό κέντρο.

HH AAıı‹‹ÓÓ·· ÙÙÔÔ˘ ««XXÚÚ˘ÛÛÔÔ‡‡ AAÈÈÒÒÓÓ··»»HH AAıı‹‹ÓÓ·· ÙÙÔÔ˘ ««XXÚÚ˘ÛÛÔÔ‡‡ AAÈÈÒÒÓÓ··»»((ÎÎ˘ÚÚ››ˆ˜ ‚‚±± ÌÌÈÈÛÛfifi ÙÙÔÔ˘ 55ÔÔ˘ ··ÈÈ .. ..XX..))((ÎÎ˘ÚÚ››ˆ˜ ‚‚±± ÌÌÈÈÛÛfifi ÙÙÔÔ˘ 55ÔÔ˘ ··ÈÈ .. ..XX..))

�B·ÛÈÎ¿ ·Ú·ÎÙËÚÈÛÙÈÎ¿

• Aυταρέσκεια και περηφάνια για το δημοκρατικό πολίτευμα.

• Έδινε την εντύπωση πως είναι το κέντρο του κόσμου και των εξελίξεων.

• Mεγάλη πνευματική και καλλιτεχνική άνθιση, πνευματικό κέντρο της Eλλάδας

(^EÏÏ¿‰Ô˜ ·›‰Â˘ÛÈ˜, Ú˘Ù·ÓÂÖÔÓ ÙÉ˜ ÛÔÊ›·˜):

– Eντυπωσιακά, λαμπερά δημόσια οικοδομήματα και σπουδαία έργα τέχνης.

– Άνθιση του θεάτρου και του δράματος.

– Eμφάνιση κι ανάπτυξη της ρητορείας.

– Aνάπτυξη ιστοριογραφίας – φιλοσοφίας.

– Άνθρωποι του πνεύματος και της τέχνης συνέρρεαν στην Aθήνα· εδώ δίδα-

σκαν οι περίφημοι σοφιστές και δημιουργούσαν κορυφαίοι αρχιτέκτονες,

ζωγράφοι και πρωτοπόροι μουσικοί.

OOÈÈ ÎÎ¿¿ÙÙÔÔÈÈÎÎÔÔÈÈ OOÈÈ ÎÎ¿¿ÙÙÔÔÈÈÎÎÔÔÈÈ ____ ÔÔÈÈ ··ÛÛ¯ÔÔÏÏ››ÂÂ˜ ÙÙÔÔ˘˜ÔÔÈÈ ··ÛÛ¯ÔÔÏÏ››ÂÂ˜ ÙÙÔÔ˘˜

• Έλληνες και βάρβαροι:

– Oι Έλληνες ήταν κυρίως είτε Aθηναίοι πολίτες είτε μέτοικοι (ελεύθεροι πολί-

τες από άλλες πόλεις, που είχαν εγκατασταθεί στην Aθήνα κι ασχολούνταν

συνήθως με το εμπόριο, τη βιομηχανία και τη ναυσιπλοΐα).

3Ô˜ ·È. .X.

9H ∞ £ ∏ ¡ ∞

– Oι βάρβαροι ήταν κυρίως δούλοι (εκτελούσαν αστυνομικά καθήκοντα ή ερ-

γάζονταν στο σπίτι, στα κτήματα, στην αγορά, στα μεταλλεία ή οπουδήποτε).

• Oι γυναίκες:

– Oι γυναίκες των ανώτερων τάξεων σπάνια έβγαιναν από το σπίτι και ασχολού-

νταν με τη διαχείριση του ÔúÎÔ˘. Συμμετείχαν ωστόσο σε θρησκευτικές εκδη-

λώσεις και τους επιτρεπόταν να παρακολουθούν θεατρικές παραστάσεις.

– Σε δημόσιους χώρους συναντούσε κανείς συνήθως: δούλες, γυναίκες ελευ-

θέρων ηθών, εταίρες ή γυναίκες κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων, που

αναγκάζονταν να εργάζονται εκτός σπιτιού.

• Oι άνδρες:

– Eργάζονταν.

– Aπουσίαζαν συχνά σε πολεμικές επιχειρήσεις.

– Έπαιρναν μέρος σε συνεδριάσεις της Eκκλησίας του Δήμου, της Bουλής ή κά-

ποιου δικαστηρίου (οι Aθηναίοι φημίζονταν για τη δικομανία τους).

– Συμμετείχαν σε συμπόσια ή σε γιορτές.

– Σύχναζαν και συζητούσαν στην αγορά, στην παλαίστρα, σε κάποια στοά, σε

κουρεία ή αλλού.


O Ξενοφώντας (περ. 430-περ. 355 π.X.) ήταν Aθηναίος, από

τον δήμο της Eρχιάς και καταγόταν από εύπορους γονείς. Nέος

ακολούθησε τη διδασκαλία του Σωκράτη. Έλαβε μέρος στην εκστρατεία του Kύρου

του Nεότερου κατά του αδελφού του Aρταξέρξη του B , που είχε τον περσικό θρό-

νο, η οποία έληξε με τον θάνατο του Kύρου. Tο ελληνικό στράτευμα, αν και βρέθηκε

σε πολύ δύσκολη θέση, κατάφερε να επιστρέψει έπειτα από μια περιπετειώδη και

επικίνδυνη πορεία μέσα από την εχθρική χώρα (Kάθοδος των Mυρίων). Γνωστά ήταν

τα φιλοσπαρτιατικά αισθήματα του Ξενοφώντα, που είδωλό του είχε τον Σπαρτιάτη

βασιλιά Aγησίλαο. Mάλιστα έλαβε μέρος στο πλευρό του Aγησίλαου στη μάχη της

Kορώνειας (394 π.X.) κατά του συνασπισμού που είχε συγκροτηθεί εναντίον της

Σπάρτης και στον οποίο συμμετείχαν οι Aθηναίοι. Για τον λόγο αυτό εξορίστηκε

από την Aθήνα. Oι Σπαρτιάτες από την άλλη τον τίμησαν παραχωρώντας του κτήμα

στον Σκιλλούντα, κοντά στην Oλυμπία. Όταν οι Hλείοι πήραν τον Σκιλλούντα (371

π.X.), ο Ξενοφώντας έφυγε για την Kόρινθο. Tην εποχή εκείνη υπήρξε μια προσέγ-

γιση Aθήνας-Σπάρτης και μέσ’ σ’ αυτό το πολιτικό κλίμα ανακλήθηκε η εξορία του.

Eίναι άγνωστο όμως αν ο Ξενοφώντας ξαναγύρισε στην Aθήνα.

Kύρου Aνάβασις (αναφέρεται στην εκστρατεία του Kύρου του Nε-

ότερου κατά του αδελφού του Aρταξέρξη B , βασιλιά των Περ-

σών, στην υποχώρηση του ελληνικού στρατεύματος προς τη

Mαύρη Θάλασσα και την τύχη του), Eλληνικά (το κατεξοχήν ιστορικό έργο· η ελληνική

ιστορία από το 411 π.X. [όπου σταματά η ιστορία του Θουκυδίδη] μέχρι το 362 π.X.),

Aγησίλαος (εγκώμιο του Σπαρτιάτη βασιλιά), Λακεδαιμονίων Πολιτεία (αναφέρεται στο

11∏ ° ∏ Δ ∏ ™ ∞ Δ Δ π ∫ ∏ ™

O Ξενοφώντας

Έργα του

Ξενοφώντα

Ξενοφών, Πόροι 1, 2-8

H γη τH γη της Aττικήςης Aττικής1

πολίτευμα της Σπάρτης), Πόροι (ασχολείται με τις οικονομικές συνθήκες της Aθήνας),

Kύρου Παιδεία (ιστορία των νεανικών χρόνων και της ανάρρησης στον βασιλικό θρό-

νο του Kύρου, του ιδρυτή του περσικού κράτους), Iππαρχικός (οδηγίες για τον αρχηγό

των ιππέων), Περί ιππικής (οδηγίες για κάθε ιππέα και την περιποίηση του αλόγου

του), Kυνηγετικός (αναφέρεται στο κυνήγι ως εξαίρετο παιδευτικό μέσο), Oικονομικός

(ο Σωκράτης διηγείται τη συζήτησή του με τον Iσχόμαχο, εύπορο κτηματία, που περι-

γράφει πώς περνάει τη μέρα του και πώς κατανέμει και οργανώνει τη δουλειά των αν-

θρώπων του), Aπομνημονεύματα Σωκράτους (σωκρατικές συζητήσεις και επεισόδια),

Aπολογία Σωκράτους (οι λόγοι του Σωκράτη πριν και ύστερα από την καταδίκη του,

διηγήσεις για τη στάση του πριν και έπειτα από τη δίκη του), Συμπόσιον (περιγραφή

ενός συμποσίου που πρόσφερε ο πλούσιος Kαλλίας).

Oι Πόροι, απ’ όπου προέρχεται το απόσπασμα του σχολικού βιβλίου,

γράφτηκαν το 355/4 π.X. και είναι το τελευταίο έργο του Ξενοφώντα.

Στο έργο αυτό ο Ξενοφώντας προσπαθεί να αποδείξει, υποδεικνύο-

ντας συγκεκριμένους τρόπους, πως η Aθήνα μπορεί να εξασφαλίσει τα απαραίτητα

για τους πολίτες της και να αυξήσει τα έσοδά της στηριγμένη στις δικές της πλουτο-

παραγωγικές πηγές, χωρίς να χρειάζεται να εκμεταλλεύεται τους συμμάχους της.

Πρώτα λοιπόν αναφέρει τους φυσικούς πόρους: τη γη, τη θάλασσα, το υπέδα-

φος (ορυκτός πλούτος). Έπειτα εξετάζει τις πηγές πλούτου που προσφέρει στην πό-

λη η γεωγραφική της θέση (σταυροδρόμι για το εμπόριο του Aιγαίου), προτείνο-

ντας την προσέλκυση ξένων εμπόρων, και, τέλος, αναφέρεται στη συστηματική εκ-

μετάλλευση των μεταλλείων αργύρου του Λαυρίου, καταθέτοντας μάλιστα την πρό-

τασή του για την όσο το δυνατό πιο αποδοτική για το κράτος εκμετάλλευσή τους.

H ανάλυσή του κλείνει με την επισήμανση πως απαραίτητη προϋπόθεση για την

εφαρμογή του οικονομικού του προγράμματος είναι η διατήρηση της ειρήνης.

Tο απόσπασμα που παραθέτει το σχολικό βιβλίο προέρχε-

ται από το εισαγωγικό πρώτο κεφάλαιο του έργου. Σ’ αυτό

ο συγγραφέας μιλάει για τη φύση της Aττικής και ειδικότε-

ρα για το ήπιο κλίμα που ευνοεί τη γεωργική παραγωγή, τον ορυκτό πλούτο και τη

γεωγραφική θέση της πόλης. Tο συγκεκριμένο απόσπασμα επίσης μας δίνει και μια

ιδέα για το πώς έβλεπαν οι ίδιοι οι Aθηναίοι την Aττική.


Tο έργο

Πόροι

Tο απόσπασμα του

σχολικού βιβλίου

1η ενότητα (§ 2-3) ➝ Tο ήπιο κλίμα και η επίδρασή του στη γεωργική παραγωγή.

2η ενότητα (§ 4-5) ➝ O ορυκτός πλούτος.

3η ενότητα (§ 6-7) ➝ H γεωγραφική θέση της πόλης ευνοεί τις εμπορικές δραστη-

ριότητες και τη διατήρηση της ειρήνης.

O συγγραφέας, θέλοντας να αποδείξει τον ισχυρισμό του ότι η Aθήνα μπορεί να

εξασφαλίζει τα έσοδά της στηριγμένη στους δικούς της πόρους, αναφέρεται αρχικά

στους φυσικούς πόρους της Aττικής, τη γεωργική παραγωγή που ευνοείται από το

ήπιο κλίμα, την πλούσια σε αλιεύματα θάλασσα και τον ορυκτό πλούτο της, κάνο-

ντας λόγο συγκεκριμένα για το μάρμαρο και τα κοιτάσματα αργύρου. Στη συνέχεια

αναφέρεται στη γεωγραφική θέση της Aθήνας, την οποία θεωρεί κέντρο της Eλλά-

δας και της οικουμένης. H θέση αυτή ευνοεί ιδιαίτερα την ανάπτυξη των εμπορικών

δραστηριοτήτων, ενώ η απουσία γειτνίασης με βαρβαρικούς λαούς ευνοεί τη διατή-

ρηση της ειρήνης, που αποτελεί προϋπόθεση για την ανάπτυξη του εμπορίου.

αυτό που σκέφτηκα (§ 2): εννοεί εδώ ο συγγραφέας την άποψη που διατύπωσε

στην προηγούμενη (πρώτη) παράγραφο του κεφαλαίου ότι οι Aθηναίοι θα μπο-

ρούσαν να ζουν από αυτά που παράγει η Aττική, χωρίς να δίνουν λαβές στους

άλλους Έλληνες να τους κατηγορούν ότι εκμεταλλεύονται τους συμμάχους τους.

στη φύση της Aττικής (§ 2): συγκεκριμένα αναφέρεται στη συνέχεια στο ήπιο κλί-

μα και στη γεωλογική σύσταση του εδάφους.

Kατ’ αρχάς ότι οι εποχές ... τελειώνουν πολύ αργά (§ 2-3): στο συγκεκριμένο χω-

ρίο το ήπιο κλίμα παρουσιάζεται να επιδρά ευεργετικά στη γεωργική παραγωγή

(ευδοκιμούν είδη που αλλού δεν φυτρώνουν καν και η περίοδος καρποφορίας

διαρκεί περισσότερο), αλλά και στην ύπαρξη θαλάσσιων αλιευμάτων (έχει παρα-

τηρηθεί ότι σε θερμές θάλασσες παρουσιάζεται μεγαλύτερη ποικιλία αλιευμάτων).

13∏ ° ∏ Δ ∏ ™ ∞ Δ Δ π ∫ ∏ ™

¢¢ÈÈ¿¿ÚÚııÚÚˆÛÛËË ÛÛÂÂ ııÂÂÌÌ··ÙÙÈÈÎÎ¤¤˜ ÂÂÓÓfifiÙÙËËÙÙÂÂ˜

¶¶ÂÂÚÚÈÈÏÏËËÙÙÈÈÎÎ‹‹ ··fifi‰‰ÔÔÛÛËË

¶¶ÚÚ··ÁÁÌÌ··ÙÙÔÔÏÏÔÔÁÁÈÈÎÎ¿¿ ÛÛÙÙÔÔÈÈ¯ÂÂ››·· __ ∂∂ÚÚÌÌËËÓÓÂÂ˘ÙÙÈÈÎÎ¿¿ ÛÛ¯fifiÏÏÈÈ··

Eίναι αναμφισβήτητο ότι το ήπιο κλίμα ευνοεί τη γεωργική παραγωγή· ωστόσο ο

Ξενοφώντας υπερβάλλει αναφερόμενος στην ευφορία της αττικής γης, η οποία σε

γενικές γραμμές θα μπορούσε να θεωρηθεί μάλλον φτωχή. Tα κύρια γεωργικά

προϊόντα ήταν το κρασί και το λάδι (καλλιέργεια ελιάς, αμπελιών). Στις πεδιάδες

επίσης της Mεσογαίας, του Kηφισού και της Eλευσίνας καλλιεργούνταν λαχανικά

και δημητριακά (κριθάρι, σιτάρι), η παραγωγή των οποίων όμως δεν επαρκούσε

για τις ανάγκες του πληθυσμού, με αποτέλεσμα την εισαγωγή σιτηρών από τη Σικε-

λία, την Aίγυπτο, τη Θράκη ή τον Eύξεινο Πόντο. Aρκετά είδη χόρτων επίσης εισή-

γαγαν οι Aθηναίοι από τις πεδιάδες της Bοιωτίας και των Mεγάρων. Aπό τα οπω-

ροφόρα δέντρα επίσης φαίνεται πως το πιο διαδεδομένο ήταν η συκιά (ήταν φημι-

σμένα τα ξερά σύκα της Aθήνας). Πιθανότατα μάλιστα η αναφορά σε είδη που

στην Aττική δίνουν καρπό, ενώ αλλού ούτε καν φυτρώνουν, να αφορά την ελιά

που δεν ευδοκιμούσε στις βόρειες περιοχές.

Στη φράση τα αγαθά που χαρίζουν οι θεοί με τις εποχές είναι φανερή η θρησκευτι-

κότητα του Ξενοφώντα αλλά και η γενικότερη αντίληψη για τη θεϊκή επενέργεια

στα ανθρώπινα πράγματα.

αλλά έχει και παντοτινά αγαθά (§ 4): ο Ξενοφώντας σύμφωνα με τις γνώσεις της

εποχής του θεωρεί πως ο ορυκτός πλούτος είναι ανεξάντλητος. Σήμερα όμως

γνωρίζουμε πως κάτι τέτοιο δεν ισχύει.

υπάρχει άφθονο μάρμαρο (§ 4): περίφημο από την αρχαιότητα ήταν το πεντελικό

μάρμαρο, που διακρινόταν για το χιονόλευκο χρώμα του. H εξόρυξή του είχε

ξεκινήσει από το 6ο αι. π.X., αλλά η συστηματική του εκμετάλλευση άρχισε από

τις αρχές του 5ου αι. π.X. Tα περισσότερα αρχαία μνημεία της Aθήνας και το οι-

κοδομικό συγκρότημα της Aκρόπολης ήταν κατασκευασμένα από πεντελικό μάρ-

μαρο. Aπό αυτό οικοδομήθηκε και ο ναός του Aσκληπιού στην Eπίδαυρο την

εποχή του Ξενοφώντα. Tα αρχαία λατομεία βρίσκονταν στη βόρεια πλευρά της

Πεντέλης, στην περιοχή του σημερινού Διόνυσου, όπου και σήμερα εξορύσσο-

νται χιονόλευκα μάρμαρα, γνωστά ως μάρμαρα Διόνυσου. Λατομεία υπήρχαν και

στις νότιες πλευρές· εκεί όμως εξορρυσσόταν κυανόλευκο μάρμαρο. Tα λατο-

μεία αυτά σήμερα έχουν σταματήσει τη λειτουργία τους λόγω των σημαντικών

ανεπανόρθωτων περιβαλλοντικών καταστροφών που προκαλούσαν.

Yπάρχουν επίσης εκτάσεις ... όταν όμως ανασκάπτονται τρέφουν ... σιτάρι (§ 5): ο

Ξενοφώντας αναφέρεται εδώ στα μεταλλεία αργύρου στο Λαύριο, τα οποία θεω-

ρούσε πολύ σημαντική πλουτοπαραγωγική πηγή για την Aθήνα. Στο συγκεκριμένο


έργο μάλιστα προτείνει τρόπο για τη συστηματική κι όσο το δυνατό πιο αποδοτική

για το κράτος εκμετάλλευσή τους. Iδιαίτερο βάρος στην εκμετάλλευση των αργυ-

ροφόρων μεταλλείων του Λαυρίου έδωσε αρχικά ο τύραννος Πεισίστρατος, ο

οποίος χρησιμοποίησε τα έσοδα απ’ αυτά για την κατασκευή σημαντικών δημό-

σιων έργων. Mε την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας τα μεταλλεία έγιναν κρατικά

και μέρος των εσόδων από αυτά διανεμόταν στους πολίτες. Kαθοριστική υπήρξε

η συμβολή τους για την ανάπτυξη της αθηναϊκής δημοκρατίας. Oι λαυρεωτικές

γλαύκες, τα αθηναϊκά τετράδραχμα με την κεφαλή της Aθηνάς στη μια πλευρά τους

και μια γλαύκα (κουκουβάγια) στην άλλη, χάρη στην καθαρότητα του λαυρεωτι-

κού αργύρου είχαν σταθερή αγοραστική αξία και ήταν στην αρχαιότητα ένα από

τα πιο ισχυρά διεθνή νομίσματα. Eπιπλέον με τα έσοδα από τα μεταλλεία (με πρό-

ταση του Θεμιστοκλή) ναυπηγήθηκε ο αθηναϊκός στόλος με τις 200 τριήρεις, ο

οποίος κατέστησε την Aθήνα την πρώτη ναυτική δύναμη στην Eλλάδα (μέχρι τότε

ήταν η Aίγινα) και του οποίου η συμβολή στους Περσικούς πολέμους υπήρξε κα-

θοριστική. Tην εποχή του Περικλή τα έσοδα των μεταλλείων χρησιμοποιήθηκαν

για την ανοικοδόμηση σημαντικών δημόσιων κτιρίων. Aπό τα μέσα του Πελοπον-

νησιακού πολέμου μέχρι τα ρωμαϊκά χρόνια τα μεταλλεία του Λαυρίου λειτούργη-

σαν με διακυμάνσεις στην παραγωγή. Mετά την πρώιμη βυζαντινή εποχή εγκατα-

λείφθηκαν για αιώνες και ξαναγνώρισαν μια δεύτερη μεγάλη ακμή τον 19ο αι.

Σήμερα η μεταλλευτική δραστηριότητα έχει σταματήσει οριστικά. Στις μεταλλουρ-

γικές εγκαταστάσεις που υπάρχουν όμως μεταφέρονται για επεξεργασία μεταλ-

λεύματα από άλλες περιοχές.

Kαι δεν χωρεί αμφιβολία ότι με θεία βούληση αυτά τα εδάφη έχουν άργυρο ... μι-

κρή έστω φλέβα αργύρου (§ 5): φανερή εδώ η αντίληψη των Aθηναίων για την

ευλογημένη από τους θεούς αττική γη, αντίληψη που έχει τις ρίζες της στη μυθική

διαμάχη Aθηνάς-Ποσειδώνα για την προστασία της, στην ύπαρξη της προστάτι-

δας θεάς Aθηνάς, η οποία έδωσε στην πόλη το όνομά της, καθώς και στο ότι εί-

ναι η γη στην οποία για πρώτη φορά φύτρωσε η ευλογημένη ελιά, δώρο της θεάς.

Έτσι, η ύπαρξη κοιτασμάτων αργύρου αποδίδεται στη θεϊκή βούληση· κι ως από-

δειξη γι’ αυτό ο Ξενοφώντας θεωρεί το γεγονός πως σε καμιά από τις γύρω από

την Aττική περιοχές δεν υπάρχει ούτε μια μικρή έστω φλέβα αργύρου.

Eξάλλου ... είτε οδικώς (§ 6): ο Ξενοφώντας θεωρεί πως η Aθήνα βρίσκεται στο

κέντρο της Eλλάδας και της οικουμένης (του τότε δηλαδή γνωστού κατοικημένου

κόσμου)· υπόκειται εδώ η γνωστή αντίληψη ότι η γη μοιάζει μ’ έναν κυκλικό δίσκο,

15∏ ° ∏ Δ ∏ ™ ∞ Δ Δ π ∫ ∏ ™

που στο κέντρο του βρίσκεται η Mεσόγειος: η Eλλάδα είναι το κέντρο της οικουμέ-

νης και η Aθήνα το κέντρο της Eλλάδας. Tον ισχυρισμό του αυτό τον στηρίζει ο

συγγραφέας στο ήπιο κλίμα της Aττικής· γι’ αυτό, όσο πιο πολύ απομακρύνεται

κάποιος από αυτή, τόσο πιο έντονα είναι η ζέστη ή το κρύο. Άλλο ένα στοιχείο που

επιβεβαιώνει τον ισχυρισμό του είναι ότι όσοι ταξιδεύουν από το ένα άκρο της

Eλλάδας στο άλλο, είτε οδικώς είτε διά θαλάσσης, περνούν οπωσδήποτε από την

Aθήνα. Eίναι αλήθεια βέβαια ότι η καλή γεωγραφική θέση της Aθήνας ευνοούσε

την επικοινωνία με τις άλλες πόλεις και την αλληλεπίδραση μ’ αυτές σε διάφορα

επίπεδα.

Kαι παρά το γεγονός ... γιατί είναι μέρος της ηπειρωτικής χώρας (§ 7-8): η καλή

γεωγραφική θέση της πόλης (κέντρο της Eλλάδας, ανήκει στην ηπειρωτική χώρα,

αλλά συγχρόνως βρέχεται από θάλασσα από δύο πλευρές) ευνοεί την ανάπτυξη

εμπορικών δραστηριοτήτων (εισαγωγές, εξαγωγές). Tο εμπόριο, κατά τον Ξενο-

φώντα, ήταν μια ακόμα σημαντική πηγή πλούτου για την Aθήνα. Γι’ αυτό και στους

Πόρους προτείνει τη λήψη μέτρων για την προσέλκυση ξένων εμπόρων.

στις πιο πολλές από τις άλλες πόλεις ... από τους βαρβάρους (§ 8): ο Ξενοφώντας

εδώ δεν εννοεί όλες τις άλλες ελληνικές πόλεις, αλλά εκείνες που ήταν σημαντικοί

εμπορικοί σταθμοί, πιθανόν ανταγωνιστικοί προς την Aθήνα (π.χ. το Bυζάντιο).

Tο γεγονός λοιπόν πως η Aθήνα δεν γειτονεύει με βαρβαρικούς λαούς (που μπο-

ρεί να αποτελούσαν μόνιμη απειλή ή να επιδίδονταν σε ληστρικές επιδρομές

κ.λπ.) ευνοεί τη διατήρηση της ειρήνης, που με τη σειρά της ευνοεί την ανάπτυξη

ειρηνικών δραστηριοτήτων, μεταξύ αυτών βέβαια και των εμπορικών.

Γενικά, βέβαια, στους Πόρους ο Ξενοφώντας σημειώνει ότι βασική προϋπόθεση

για την εφαρμογή του οικονομικού προγράμματος που προτείνει είναι η διατήρη-

ση της ειρήνης.

AA¶¶∞∞¡¡ΔΔ∏∏™™∂∂ππ™™ ™™ΔΔππ™™ ∂∂ƒƒøøΔΔ∏∏™™∂∂ππ™™AA¶¶∞∞¡¡ΔΔ∏∏™™∂∂ππ™™ ™™ΔΔππ™™ ∂∂ƒƒøøΔΔ∏∏™™∂∂ππ™™

ΔΔ√√ÀÀ ™™ÃÃ√√§§ππ∫∫√√ÀÀ μμππμμ§§ππ√√ÀÀΔΔ√√ÀÀ ™™ÃÃ√√§§ππ∫∫√√ÀÀ μμππμμ§§ππ√√ÀÀ

11.. Σε ποια σημεία συνοψίζει την υπεροχή της Aττικής ο Ξενοφών;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Kατά τον Ξενοφώντα η Aττική υπερέχει στα ακόλουθα σημεία:


17∏ ° ∏ Δ ∏ ™ ∞ Δ Δ π ∫ ∏ ™

– Έχει ήπιο κλίμα, το οποίο ευνοεί τη γεωργική παραγωγή και την ύπαρξη πλούσιων

αλιευμάτων στη γύρω θάλασσα (§ 2-3).

– Διαθέτει ορυκτό πλούτο: μάρμαρο, άργυρο (§ 4-5).

– Έχει πολύ καλή γεωγραφική θέση: στο κέντρο της Eλλάδας και της οικουμένης, βρέ-

χεται από δύο πλευρές από θάλασσα και είναι κομμάτι της ηπειρωτικής χώρας, γεγο-

νός που ευνοεί την ανάπτυξη των εμπορικών δραστηριοτήτων (§ 6-8).

– Δεν γειτονεύει με βαρβαρικούς λαούς, γεγονός που ευνοεί τη διατήρηση της ειρή-

νης και συνακόλουθα την ανάπτυξη ειρηνικών δραστηριοτήτων, μεταξύ αυτών

και των εμπορικών (§ 8).

22.. α. Ποια από τα αναφερόμενα πλεονεκτήματα δεν υφίστανται σήμερα και για

ποιους λόγους;

β. Mε βάση τις γνώσεις που έχουμε σήμερα ποιες από τις απόψεις που διατυ-

πώνονται στο κείμενο είναι προφανώς εσφαλμένες;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

α. – Tο περίφημο αττικό κλίμα έχει αλλοιωθεί σε μεγάλο βαθμό λόγω της ατμο-

σφαιρικής ρύπανσης.

– H αττική γη δεν είναι ιδιαίτερα εύφορη (αυτό ίσχυε και στην αρχαιότητα) κι

επιπλέον πολλές καλλιεργήσιμες εκτάσεις οικοπεδοποιήθηκαν και χτίστηκαν

(ως απόρροια και της μεγάλης συγκέντρωσης πληθυσμού).

– H ποσότητα των αλιευμάτων στη γύρω από την Aττική θάλασσα έχει μειωθεί και

λόγω της θαλάσσιας ρύπανσης και λόγω των παράνομων τρόπων αλίευσης.

– H εξόρυξη του πεντελικού μαρμάρου έχει σε μεγάλο βαθμό σταματήσει λόγω

των σοβαρών αρνητικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων που επέφερε· παρόμοια

και τα μεταλλεία Λαυρίου έχουν σταματήσει τη λειτουργία τους. Aπλώς χρησιμο-

ποιούνται οι εγκαταστάσεις τους για την επεξεργασία μεταλλευμάτων από άλλες

περιοχές.

– H γεωγραφική θέση της Aθήνας είναι καλή, αλλά η ίδια δεν αποτελεί βέβαια το

κέντρο της οικουμένης.

β. – Tο εύφορο έδαφος της Aττικής.

– O ορυκτός πλούτος είναι ανεξάντλητος.

– H Aθήνα έχει την εύνοια των θεών.

– H Aθήνα είναι το κέντρο της οικουμένης.

33.. Πώς «αποδεικνύεται» ότι είναι θέλημα των θεών που το έδαφος της Aττικής

έχει άργυρο;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

O Ξενοφώντας ως «αποδεικτικό στοιχείο» της άποψης ότι με θεία βούληση το έδα-

φος της Aττικής έχει άργυρο αναφέρει το γεγονός πως καμιά από τις κοντινές πό-

λεις δεν έχει ούτε μια μικρή έστω φλέβα αργύρου.

44.. Για ποιο λόγο νομίζετε ότι γίνεται η αναφορά στην απουσία των βαρβάρων

στην παράγραφο 8;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

H αναφορά στην απουσία γειτνίασης με βαρβαρικούς λαούς γίνεται, γιατί το γεγο-

νός αυτό αποτελεί στοιχείο που ευνοεί την ύπαρξη ειρήνης, η οποία με τη σειρά της

αποτελεί προϋπόθεση για την ανάπτυξη του εμπορίου, το οποίο ο Ξενοφώντας,

όπως φαίνεται, θεωρεί σημαντική πηγή πλούτου για την Aθήνα.


O Έρμιππος ήταν κω-

μικός ποιητής, τυπι-

κός εκπρόσωπος της Aρχαίας Kωμω-

δίας (η κωμωδία του 5ου αι. π.X.). H

συγγραφική του περίοδος εκτείνεται

περίπου από το 440 π.X. μέχρι το 410

π.X. Έγραψε σαράντα κωμωδίες, από

τις οποίες σώζονται 10 τίτλοι και 94

αποσπάσματα. Aναφέρεται ότι κέρδισε

μία τουλάχιστον νίκη στα Mεγάλα Διο-

νύσια και τέσσερις στα Λήναια.1 Tα θέ-

ματά του, όπως συμβαίνει με όλους

τους εκπροσώπους της Aρχαίας Kω-

μωδίας, προέρχονταν από την αθηναϊ-

κή πολιτική επικαιρότητα, ενώ συχνές

ήταν και οι προσωπικές επιθέσεις ενα-

ντίον κορυφαίων πολιτικών. Ήταν ιδιαίτερα καυστικός και υπήρξε σφοδρός πολέμιος

του Περικλή (σε απόσπασμά του από την κωμωδία Mοίρες απευθυνόταν στον Aθη-

19Δ ∞ ∂ • ∂ ∫ ∞ ™ Δ ∏ ™ ¶ √ § ∂ ø ™ π ¢ π ø ª ∞ Δ ∞

H κωμωδία είναι ένα από τα τρία είδη του αρχαίου

δράματος· τα άλλα δύο είναι η τραγωδία και το

σατυρικό δράμα (η ονομασία του προέρχεται από

τα μέλη του χορού, τους σατύρους, που ήταν ζωό-

μορφοι ακόλουθοι του θεού Διονύσου). Tις τρα-

γωδίες και τα σατυρικά δράματα τις έγραφαν οι

τραγικοί ποιητές, ενώ τις κωμωδίες οι κωμικοί

ποιητές ή κωμωδοποιοί. H κωμωδία διακρίνεται

σε τρεις εξελικτικές περιόδους: την Aρχαία Kω-

μωδία (5ος αι. π.X.), τη Mέση Kωμωδία (περ.

400-325 π.X.) και τη Nέα Kωμωδία (325 π.X. και

έπειτα). Aκέραια έργα μάς έχουν σωθεί μόνο από

την Aρχαία και τη Nέα Kωμωδία. Mερικά βασικά

χαρακτηριστικά της Aρχαίας Kωμωδίας ήταν ο

πολιτικός χαρακτήρας της (τα θέματά της πηγά-

ζουν από την αθηναϊκή πολιτική επικαιρότητα), οι

δηκτικές προσωπικές επιθέσεις, η αθυροστομία.

1. Tα Mεγάλα Διονύσια και τα Λήναια ήταν οι σημαντικότερες διονυσιακές γιορτές στην αρχαία Aθήνα,στη διάρκεια των οποίων διεξάγονταν δραματικοί αγώνες. Tα Mεγάλα Διονύσια ήταν η κορυφαίαεορταστική εκδήλωση (τέλη Mαρτίου) με πανελλήνια ακτινοβολία, ενώ τα Λήναια (τέλη Iανουαρίου)ήταν γιορτή πιο πολύ αθηναϊκού ενδιαφέροντος. Δραματικοί αγώνες για την κωμωδία καθιερώθηκανστα Mεγάλα Διονύσια το 486 π.X. και στα Λήναια γύρω στο 440-450 π.X.

O Έρμιππος

Έρμιππος, Φορμοφόροι (απόσπ. 63)

Ta âÍ ëÎ¿ÛÙË˜ fiÏÂˆ˜ å‰ÈÒÌ·Ù·Ta âÍ ëÎ¿ÛÙË˜ fiÏÂˆ˜ å‰ÈÒÌ·Ù·2

ναίο πολιτικό με την αποστροφή B·ÛÈÏÂÜ Û·Ù‡ÚˆÓ, συκοφαντώντας τον ουσιαστικά

για δειλία (οι σάτυροι θεωρούνταν όντα φιλήδονα και δειλά). Στα έργα του υπήρχαν

και αρκετές παρωδίες, όπως συμβαίνει και με το ανθολογούμενο απόσπασμα από την

κωμωδία Φορμοφόροι, που αποτελεί παρωδία του έπους.

Tο ανθολογούμενο απόσπασμα προέρχεται από την κωμωδία Φορ-

μοφόροι (= αυτοί που κουβαλούν φορμούς [= καλάθια]· δηλαδή

κάτι σαν αχθοφόροι). Oι σωζόμενοι στίχοι και ο τίτλος όμως δεν

μας επιτρέπουν να βγάλουμε κάποιο συμπέρασμα για την υπόθεση του έργου.

Tο απόσπασμα του σχολικού βιβλίου αποτελεί έναν κατά-

λογο, στο πρότυπο των επικών καταλόγων, όπου αναφέ-

ρονται τα χαρακτηριστικά για κάθε πόλη ή περιοχή προϊό-

ντα που εισάγονται διά θαλάσσης στην Aθήνα (πρβλ. και κάποια σημερινά «ιδιώμα-

τα»: πεπόνια Άργους, ελιές Kαλαμάτας κ.ά.). Mε τον κατάλογο αυτό ο ποιητής πα-

ρωδεί το έπος και συγχρόνως βρίσκει την ευκαιρία να κάνει κάποια επίκαιρα κωμι-

κά σχόλια για εχθρούς των Aθηναίων.

Iστορήστε μου τώρα, ω Mούσες (στ. 1): ο Έρμιππος πριν αρχίσει τον κατάλογό

του επικαλείται τις Mούσες να τον βοηθήσουν στο δύσκολο έργο, όπως και ο

Όμηρος στη B ραψωδία της Iλιάδας όταν αρχίζει τον «κατάλογο των πλοίων»

που συμμετείχαν στην Tρωική εκστρατεία. Oι Mούσες ήταν εννέα (η Θάλεια, η

Kαλλιόπη, η Mελπομένη, η Eρατώ, η Eυτέρπη, η Πολύμνια, η Kλειώ, η Tερψιχόρη

και η Oυρανία)· ήταν θεότητες που έφερναν την παρηγοριά και την ομορφιά μέ-


Το έργο

Φορμοφόροι

ΛEΞIΛOΓIKA ΣTΛEΞIΛOΓIKA ΣTOIXEIAOIXEIA

οινοπόρφυρο (αρχ. ÔúÓÔ· fiÓÙÔ˘): αυτός που έχει το χρώμα οίνου.

απαξάπαντα: όλα. ηδυόνειρα: αυτά που φέρνουν γλυκά όνειρα. σιγα-

λόηχα: αυτά που έχουν σιγανό ήχο, που δεν κάνουν θόρυβο.

Tο απόσπασμα του

σχολικού βιβλίου

¶¶ÚÚ··ÁÁÌÌ··ÙÙÔÔÏÏÔÔÁÁÈÈÎÎ¿¿ ÛÛÙÙÔÔÈÈ¯ÂÂ››·· __ ∂∂ÚÚÌÌËËÓÓÂÂ˘ÙÙÈÈÎÎ¿¿ ÛÛ¯fifiÏÏÈÈ··

σα από τις τέχνες και την ηθική. Tα επικά ποιήματα ξεκινούσαν πάντα με την επί-

κληση στην Kαλλιόπη, τη Mούσα της επικής ποίησης, από την οποία θεωρούνταν

πως προερχόταν η έμπνευση του επικού ποιητή.

ο Διόνυσος με το μαύρο καράβι ... απάνω το πέλαγος (στ. 2-3): δεν γνωρίζουμε

ποιον ρόλο μπορεί να είχε στη συγκεκριμένη κωμωδία ο θεός Διόνυσος. Ωστόσο

δεν είναι παράδοξο να ταξιδεύει στο πέλαγος, όπως δείχνει και η εικόνα στη σελ.

17 του σχολ. βιβλίου. Yπάρχει μάλιστα παράδοση που αναφέρει πως κάποια μέ-

ρα ο νεαρός Διόνυσος, ενώ καθόταν σε ακρογιαλιά, έπεσε θύμα Tυρρηνών πει-

ρατών, που τον απήγαγαν, με σκοπό να ζητήσουν έπειτα λύτρα από την οικογένειά

του. O θεός δεν έφερε καμιά αντίσταση. O μόνος από το πλήρωμα που κατάλαβε

πως ο νεαρός που απήγαγαν ήταν θεός ήταν ο τιμονιέρης, ο οποίος προειδοποίη-

σε τους υπόλοιπους να τον αφήσουν ελεύθερο, αλλά εκείνοι αψήφησαν τις προει-

δοποιήσεις του. Eνώ το καράβι έπλεε στο πέλαγος, όμως, πλημμύρισε κρασί, στο

πανί απλώθηκε ένα κλίμα φορτωμένο σταφύλια, γύρω γύρω από το κατάρτι φύ-

τρωσε κισσός και οι σκαρμοί των κουπιών στεφανώθηκαν με λουλούδια. Tρο-

μαγμένοι οι πειρατές φώναξαν στον τιμονιέρη να επιστρέψει στη στεριά. Ήταν

όμως αργά. O Διόνυσος μεταμορφώθηκε σε λιοντάρι κι όρμησε επάνω τους.

Kομμάτιασε τον αρχηγό των πειρατών, ενώ οι άλλοι, για να σωθούν, πήδηξαν

στη θάλασσα και μεταμορφώθηκαν σε δελφίνια. Έπειτα ο Διόνυσος ξαναπήρε

την κανονική του μορφή και αποκάλυψε στον τιμονιέρη την ταυτότητά του. Ίσως η

αγγειογραφία της εικόνας του σχολ. βιβλίου να αναφέρεται σ’ αυτή τη μυθική πα-

ράδοση. H έκφραση ÓËd ÌÂÏ·›ÓFË (= με το μαύρο καράβι) μάς παραπέμπει ευθέως

στον Όμηρο, όπου το μέλαινα αποτελεί τυπικό επίθετο για το καράβι.

Σίλφιο από την Kυρήνη και δέρματα βόεια (στ. 4): η Kυρήνη ήταν ελληνική αποικία

στη βόρεια Aφρική (στην περιοχή της Λιβύης, απέναντι από τη νοτιοδυτική Πελο-

πόννησο). Iδρύθηκε από αποίκους που έφυγαν από τη Θήρα το 631 π.X., έπειτα

από συμβουλή του μαντείου των Δελφών. Kυρήνη όμως ονομαζόταν και η ευρύ-

τερη περιοχή. Kύριο εξαγωγικό προϊόν ήταν το σίλφιο, κάτι σαν έμβλημά της. Tα

βλαστάρια του τα έτρωγαν και το χρησιμοποιούσαν ως μπαχαρικό, ενώ ο χυμός

του αποτελούσε σπουδαίο γιατρικό. H καλλιέργειά του ήταν δυνατή μόνο στην

Kυρηναϊκή, η οποία αποκόμιζε μεγάλα κέρδη από το μονοπώλιό του. Άριστης ποι-

ότητας θεωρούνταν επίσης και τα δέρματα από την περιοχή της Kυρήνης.

σκουμπρί από τον Eλλήσποντο και τα παστά απαξάπαντα (στ. 5): Tο σκουμπρί (πα-

21Δ ∞ ∂ • ∂ ∫ ∞ ™ Δ ∏ ™ ¶ √ § ∂ ø ™ π ¢ π ø ª ∞ Δ ∞

στό ή καπνιστό) ήταν φαγητό ιδιαίτερα δημοφιλές και φθηνό. Tα παστά ψάρια

που έφταναν στην Aθήνα προέρχονταν κυρίως από τον Πόντο. Γενικά οι περισ-

σότεροι Aθηναίοι έτρωγαν πολύ συχνότερα ψάρι παρά κρέας. Iδιαίτερα για τους

φτωχούς το ψάρι ήταν από τα πιο συνηθισμένα και πιο καλά φαγητά τους.

απ’ τη Θεσσαλία πλιγούρι και τα παΐδια τα βόεια (στ. 6): το πλιγούρι (αρχ. χόν-

δρος) ήταν χοντροαλεσμένο σιτάρι (ή άλλα δημητριακά) που το έριχναν μέσα σε

νερό ή γάλα και το πρόσφεραν μετά το δείπνο. Tο καλύτερο πλιγούρι ήταν το

θεσσαλικό και δεύτερο ακολουθούσε το μεγαρικό. Eξάλλου η Θεσσαλία με τις

μεγάλες πεδιάδες είχε μεγάλη παραγωγή δημητριακών, σε σημείο να κάνει και

εξαγωγές. Eπίσης μια από τις μεγαλύτερες πηγές πλούτου για την περιοχή αποτε-

λούσε η εκτροφή βοδιών κι αλόγων.

από τον Σιτάλκη ψώρα ειδικά για τους Λακεδαιμόνιους (στ. 7): ο Σιτάλκης ήταν βα-

σιλιάς των Oδρυσσών, ενός θρακικού φύλου (βασίλεψε λίγο μετά το 440 π.X. μέ-

χρι το 424 π.X.). O Σιτάλκης είχε καταφέρει να επεκτείνει το κράτος του (το οποίο

περιλάμβανε το κράτος που είχε παραλάβει στη Δυτική Θράκη, την Aνατολική

Θράκη ως τον Eύξεινο Πόντο, τμήμα της ανατολικής Mακεδονίας και τη σημερινή

Bουλγαρία) και να το καταστήσει ισχυρό. Tο 431 π.X. είχε συνάψει συμμαχία με

τους Aθηναίους κατά του βασιλιά της Mακεδονίας Περδίκκα B . Eπίσης εξασφάλι-

ζε στους Aθηναίους την προμήθεια μεγάλης ποσότητας δημητριακών κατά τα πρώ-

τα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου. Tο 430 π.X. πρέσβεις των Λακεδαιμο-

νίων, που μετέβαιναν μέσω Θράκης στον Πέρση βασιλιά για να ζητήσουν συμμα-

χία και οικονομική βοήθεια, προσπάθησαν ανεπιτυχώς να τον πείσουν να εγκατα-

λείψει τη συμμαχία με τους Aθηναίους. Oι ίδιοι μάλιστα, με παρότρυνση του γιου

του Σιτάλκη, συνελήφθησαν και παραδόθηκαν στους Aθηναίους, οι οποίοι τους

σκότωσαν. O συγκεκριμένος στίχος είναι φανερό πως δεν αφορά κάποιο πραγ-

ματικό προϊόν, αλλά αποτελεί κωμικό σχόλιο που σχετίζεται με την εξωτερική πολι-

τική των Aθηναίων και τους μεγάλους εχθρούς τους, τους Λακεδαιμόνιους (το έρ-

γο γράφτηκε την εποχή του Πελοποννησιακού πολέμου).

κι απ’ τον Περδίκκα ψεύδη πάνω σε πάμπολλα πλοία (στ. 8): ο Περδίκκας B βασί-

λεψε στη Mακεδονία από το 452 π.X. μέχρι το 413 π.X., που στις μέρες του έγινε

ισχυρή δύναμη και παράγοντας στην ελληνική πολιτική. Στα χρόνια του Πελοπον-

νησιακού πολέμου ακολούθησε καιροσκοπική πολιτική, συμμαχώντας άλλοτε με

τους Aθηναίους κι άλλοτε με τους Σπαρτιάτες, γι’ αυτό και γενικά θεωρούνταν


αναξιόπιστος σύμμαχος (για παράδειγμα, βοήθησε την εξεγερμένη κατά των

Aθηναίων Ποτείδαια, αλλά το 431 π.X. έκανε ειρήνη με τους Aθηναίους – πήγε

έπειτα με το μέρος του Σπαρτιάτη Bρασίδα το 424 π.X., αλλά το 423-422 π.X.

συνομολόγησε συνθήκη ειρήνης με τους Aθηναίους – το 418 π.X. σύναψε συμμα-

χία με το Άργος και τη Σπάρτη κηρύσσοντας τον πόλεμο κατά των Aθηναίων, αλ-

λά το 414 π.X. υποστήριξε την αθηναϊκή αποικία Aμφίπολη κ.λπ.). Kαυτηριάζο-

ντας την αναξιοπιστία του ο Έρμιππος αναφέρει στον κατάλογό του πως από τον

Περδίκκα έρχονται στην Aθήνα πάρα πολλά πλοία φορτωμένα, αντί με ξύλα για τη

ζωτικής σημασίας ναυπήγηση ή επισκευή πλοίων, «ψεύδη». O στίχος λοιπόν αυτός

αποτελεί κωμική αιχμή για τον αναξιόπιστο σύμμαχο των Aθηναίων Περδίκκα.

Tα χοιρινά οι Συρακούσες και το τυρί τους προσφέροντας (στ. 9): και τα χοιρινά

και το τυρί της Σικελίας ήταν φημισμένα. Bέβαια η εκτροφή χοίρων ήταν πολύ

διαδεδομένη και στην Aττική.

Kι άμποτες ο Ποσειδώνας τους Kερκυραίους ... σκέψη διχόγνωμη (στ. 10-11): η

Kέρκυρα ήταν κορινθιακή αποικία. Iδρύθηκε από ομάδα πολιτικών φυγάδων της

Kορίνθου και πολύ γρήγορα απέκτησε δικό της ναυτικό και ανέπτυξε σημαντική

εμπορική και αποικιακή δραστηριότητα, σε σημείο να ανταγωνίζεται τη μητρόπολη

Kόρινθο (παραμονή της ναυμαχίας της Σαλαμίνας η Kέρκυρα είχε στόλο 60 πλοί-

ων, ενώ την εποχή του Πελοποννησιακού πολέμου ήταν μία από τις μεγάλες ναυτι-

κές δυνάμεις – Aθήνα, Kόρινθος, Kέρκυρα). O ανταγωνισμός αυτός δημιούργησε

επανειλημμένα προστριβές και συγκρούσεις μεταξύ των δύο πόλεων. O τύραννος

της Kορίνθου Περίανδρος κατόρθωσε (τέλη 7ου αι. π.X.) να επιβάλει τελικά την

κορινθιακή κυριαρχία, αλλά μετά τον θάνατό του η Kέρκυρα απέκτησε ξανά την

ανεξαρτησία της. Tο 433 π.X. μία ακόμα σύγκρουση μεταξύ Kερκυραίων και Kο-

ρινθίων έδωσε την αφορμή για την κήρυξη του Πελοποννησιακού πολέμου (431

π.X.), καθώς η ανάμειξη των Aθηναίων υπέρ των Kερκυραίων θεωρήθηκε από

τους συμμάχους των Λακεδαιμονίων παραβίαση των τριακοντούτων σπονδών

(συνθήκη ειρήνης για τριάντα χρόνια) μεταξύ Aθήνας-Σπάρτης. H ανάμειξη επίσης

των Aθηναίων στα κερκυραϊκά πράγματα είχε επακόλουθο την ενίσχυση του δη-

μοκρατικού κόμματος, γεγονός που προκάλεσε την αντίδραση των ολιγαρχικών.

Aποτέλεσμα ήταν να ξεσπάσει εμφύλιος μεταξύ των δύο αντίπαλων πολιτικών πα-

ρατάξεων, γνωστός για τις αγριότητες που διαπράχθησαν, τις οποίες περιγράφει

στην ιστορία του ο Θουκυδίδης. Tο σκέψη διχόγνωμη αναφέρεται σ’ αυτή την εμφύ-

λια διαμάχη. H ευχή επίσης ο Ποσειδώνας να ξέκανε τους Kερκυραίους μάς φέρνει

23Δ ∞ ∂ • ∂ ∫ ∞ ™ Δ ∏ ™ ¶ √ § ∂ ø ™ π ¢ π ø ª ∞ Δ ∞

στον νου την αρχαία παράδοση πως η Kέρκυρα ήταν η μυθική Σχερία, η χώρα των

Φαιάκων, στην Oδύσσεια. Kι όπως γνωρίζουμε από το ομηρικό έπος, ο Ποσειδώ-

νας, θέλοντας να εκδικηθεί τους Φαίακες που βοήθησαν τον Oδυσσέα να επιστρέ-

ψει στην πατρίδα του, πέτρωσε το καράβι και το πλήρωμά του, που είχε μεταφέρει

τον ήρωα στην Iθάκη κατά την επιστροφή του στη Σχερία.

τον πάπυρο (στ. 13): ο πάπυρος ήταν φυτό στην Aίγυπτο, από το οποίο οι Aιγύπτιοι

κατασκεύαζαν την ομώνυμη γραφική ύλη. H χρήση του όμως δεν περιοριζόταν

μόνο σ’ αυτό: από πάπυρο κατασκεύαζαν και πανιά, υποδήματα, χοντρά, λεπτά

σχοινιά, ελαφρές βάρκες κ.λπ. Eδώ βέβαια ο Έρμιππος αναφέρεται στην εισαγω-

γή του ως γραφική ύλη. Aρχικά οι Έλληνες δεν εισήγαν τον πάπυρο απευθείας

από την Aίγυπτο αλλά από τη Φοινίκη και συγκεκριμένα από την πόλη Bύβλο, ση-

μαντικό κέντρο εμπορίας παπύρου. Aπό εδώ προέρχεται και η άλλη ονομασία του

παπύρου βύβλος/βίβλος.

από δε τη Συρία λιβάνι (στ. 13): το λιβάνι προερχόταν από την Aραβία. Eίναι ρε-

τσίνι που βγαίνει από τον κορμό του ομώνυμου δέντρου και χρησιμοποιούνταν

ως θυμίαμα στις θρησκευτικές τελετές. Eδώ ο Έρμιππος το συνδέει με τη Συρία

πιθανώς επειδή οι Έλληνες το προμηθεύονταν από Φοίνικες εμπόρους, που κα-

τοικούσαν στη Συρία.

η όμορφη Kρήτη για τους θεούς κυπαρίσσι (στ. 14): η Kρήτη αναφέρεται ως πατρί-

δα του κυπαρισσιού. Tο ξύλο του ήταν ιδιαίτερα σκληρό κι ανθεκτικό κι από αυτό

συνήθιζαν να κατασκευάζουν ξόανα (ξύλινα ομοιώματα) θεών και πόρτες ναών.

η Λιβύη ... ελεφαντόδοντο (στ. 15): Λιβύη στην αρχαιότητα ονομαζόταν η βόρεια

ή βορειοδυτική Aφρική ή, μερικές φορές, ολόκληρη η Aφρική. Tο ελεφαντόδο-

ντο εισαγόταν από την Aφρική και την Iνδία. Eπειδή ήταν πολύ ακριβό υλικό,

χρησιμοποιήθηκε κυρίως σε έργα μικροτεχνίας στο πλαίσιο της λατρείας. Γενικά

οι Έλληνες το χρησιμοποίησαν σε έπιπλα και κοσμήματα και σε μεγάλα αγάλματα

που κατασκευάζονταν με ξύλινο σκελετό και επένδυση από ελεφαντόδοντο και

χρυσό (χρυσελεφάντινα αγάλματα)· τέτοια αγάλματα ήταν το λατρευτικό άγαλμα

της Aθηνάς Παρθένου στον Παρθενώνα και του Δία στην Oλυμπία (ένα από τα

επτά θαύματα του κόσμου), τα οποία φιλοτέχνησε ο Φειδίας.

η Pόδος ... σύκα ξερά ηδυόνειρα (στ. 16): η Aττική φημιζόταν για τα εξαιρετικής

ποιότητας ξερά σύκα της. Φαίνεται όμως πως η παραγωγή δεν επαρκούσε κι

έκαναν εισαγωγές από τη Pόδο, που επίσης φημιζόταν για τα ξερά σύκα της.


Aπ’ την Eύβοια έρχονται ... σκληρόσαρκα μήλα (στ. 17): ο Έρμιππος εδώ έχει εν-

σωματώσει την ομηρική κατακλείδα στίχου úÊÈ· ÌÉÏ·, που σημαίνει γερά πρόβα-

τα, δίνοντάς της άλλο περιεχόμενο: τα μήλα εδώ είναι με τη σημασία του φρού-

του (δηλ. γερά μήλα).

σκλάβοι από τη Φρυγία (στ. 18): πάρα πολλοί δούλοι προέρχονταν από τη Φρυ-

γία, σε σημείο που το εθνικό Φρύγας κατέληξε να σημαίνει δούλος.

μισθοφόροι απ’ την Aρκαδία (στ. 18): âÈÛÙ¿ÌÂÓÔÈ ÔÏÂÌ›˙ÂÈÓ, έτσι χαρακτηρί-

ζει ο Όμηρος τους Aρκάδες. H Aρκαδία από τον 5ο αι. π.X. αποτελούσε σταθε-

ρή πηγή μισθοφόρων. Oι μισοί από τους «μυρίους» που έλαβαν μέρος στην εκ-

στρατεία του Kύρου κατά του αδελφού του ήταν Aρκάδες, πολλοί από τους

οποίους αναδείχθηκαν για τον ηρωισμό και τις ικανότητές τους, όπως μαρτυρεί

ο Ξενοφώντας. O ίδιος στα Eλληνικά του αναφέρει πως απευθυνόμενος ένας

Aρκάδας σε άλλους Aρκάδες, θέλοντας να αποδείξει πόσο γενναίους τούς θεω-

ρούν οι άλλοι, επικαλείται το γεγονός πως όποτε χρειάζονται μισθοφόρους επι-

λέγουν Aρκάδες.

οι Παγασές πέμπουν δούλους (στ. 19): σημαντικό εμπορικό και ναυτικό λιμάνι

στον Παγασητικό κόλπο (στον οποίο έδωσε και το όνομά του). Eκεί ναυπηγήθη-

κε η μυθική «Aργώ» και από εκεί ξεκίνησε ο Iάσων την Aργοναυτική εκστρατεία.

Φαίνεται πως η Θεσσαλία αποτελούσε σημαντικό σταθμό δουλεμπορίου, όπως

μαρτυρεί κι ο Aριστοφάνης στην κωμωδία του Πλούτος, όπου σε κάποιο σημείο

αναφέρει πως εκεί υπήρχαν πολλοί δουλέμποροι (ÏÂÖÛÙÔÈ àÓ‰Ú·Ô‰ÈÛÙ·›).

με το στίγμα (στ. 19): στους δραπέτες δούλους, όταν τους συλλάμβαναν, τους

έκαναν ένα ανεξίτηλο σημάδι στο μέτωπο με καυτηριασμό (στίγμα). Aυτό λει-

τουργούσε αποτρεπτικά για νέα απόδραση, καθώς φανέρωνε πως ο συγκεκρι-

μένος άνθρωπος είναι δούλος.

τα αμύγδαλα τα σιγαλόηχα (στ. 20): στο πρωτότυπο υπάρχει η ομηρίζουσα έκ-

φραση àÌ‡Á‰·Ï· ÛÈÁ·ÏfiÂÓÙ·. Eδώ ο Έρμιππος χρησιμοποιεί το ομηρικό επίθε-

το σιγαλόεντα που σημαίνει στίλβοντα, λαμπερά, δίνοντάς του όμως διαφορετική

σημασία: σιγαλόηχα, δηλαδή αυτά που δεν κάνουν θόρυβο, αυτά που σπάζουν

λοιπόν εύκολα.

οι Παφλαγόνες (στ. 21): η Παφλαγονία βρισκόταν στη βόρεια Mικρά Aσία και

ήταν γνωστή κυρίως για την παραγωγή ξύλου.

25Δ ∞ ∂ • ∂ ∫ ∞ ™ Δ ∏ ™ ¶ √ § ∂ ø ™ π ¢ π ø ª ∞ Δ ∞

γιατί αυτά είναι του δείπνου επιστέγασμα (στ. 21): το ημιστίχιο αυτό στο πρωτό-

τυπο προέρχεται αυτούσιο από τον Όμηρο. Tα κάστανα, τα αμύγδαλα, και γενικά

οι ξηροί καρποί, συνηθίζονταν ως επιδόρπιο.

η Φοινίκη (στ. 22): η Φοινίκη εκτεινόταν από τη Συρία έως τον νότιο Λίβανο. Oι

Φοίνικες ήταν φημισμένοι έμποροι και πειρατές.

τάπητες η Kαρχηδόνα και προσκέφαλα με χίλια χρώματα (στ. 23): η Kαρχηδόνα

ήταν αποικία των Φοινίκων στη BΔ. Aφρική και εξελίχθηκε σε μεγάλη εμπορική

δύναμη. Oι έμποροί της ασχολούνταν με την υφαντουργία και τη βαφή υφασμά-

των με πορφύρα.

Tο ανθολογούμενο απόσπασμα αποτελεί μέρος μιας κωμωδίας του 5ου αι. π.X. κι

επομένως δεν λείπουν από αυτήν κωμικά σχόλια για την πολιτική επικαιρότη-

τα. Tο συγκεκριμένο έργο πιθανότατα παίχτηκε το 423 ή 426 π.X., ενώ λοιπόν συ-

νεχιζόταν ο Πελοποννησιακός πόλεμος και ο Περικλής είχε πια πεθάνει (429 π.X.).

H αθηναϊκή κυριαρχία στη θάλασσα είχε ανοίξει τον δρόμο και για την αθηναϊκή

κυριαρχία στο εμπόριο. O Πειραιάς ήταν το μεγαλύτερο κι εμπορικότερο λιμάνι της

Eλλάδας, κέντρο μεγάλης εμπορικής δραστηριότητας. Όπως γίνεται φανερό από το

κείμενο, στον Πειραιά έφτανε μεγάλη ποικιλία προϊόντων από διάφορα μέρη, από

βορρά και νότο, ανατολή και δύση. Aυτό μαρτυρούν κι άλλα κείμενα της εποχής εκεί-

νης (βλ. το κείμενο μέσα στο πλαίσιο).

Παρατηρούμε βέβαια πως τα προϊόντα

που αναφέρονται είναι κυρίως φαγώσιμα ή

πρώτες ύλες. Aπό αυτά πάλι πάρα πολλά

αποτελούν «είδη πολυτελείας». Για παρά-

δειγμα, έχει παραλειφθεί η τόσο σημαντική

για την Aθήνα εισαγωγή σιτηρών, καθώς η

παραγωγή τους στην Aττική δεν επαρκούσε

για να καλύψει τις ανάγκες του πληθυσμού.

Πολύ περισσότερο μάλιστα στα χρόνια του

Πελοποννησιακού πολέμου, που η γεωργι-


™™‡‡ÓÓ‰‰ÂÂÛÛËË ÌÌÂÂ ÙÙËËÓÓ ··ııËËÓÓ··˚ÎÎ‹‹ ÂÂÈÈÎÎ··ÈÈÚÚfifiÙÙËËÙÙ··

Σε απόσπασμα της Aθηναίων πολιτείας (2, 7)

του ψευδο-Ξενοφώντα αναφέρεται πως χά-

ρη στην κυριαρχία στη θάλασσα, καθώς έρ-

χονταν σε επαφή με άλλους λαούς, οι Aθη-

ναίοι διδάχτηκαν τρόπους γαστρονομικών α-

πολαύσεων. Eπίσης, ό,τι καλό υπήρχε στη Σι-

κελία, στην Iταλία, στην Kύπρο, στην Aίγυπτο,

στη Λυδία, στον Πόντο, στην Πελοπόννησο ή

οπουδήποτε αλλού μπορούσες να το βρεις

συγκεκριμένα σ’ ένα σημείο (ενν. στην Aθή-

να). Kαι ο Περικλής όμως στον Eπιτάφιό του,

κή παραγωγή είχε εγκαταλειφθεί, αφού οι

κάτοικοι της υπαίθρου είχαν μεταφερθεί

μέσα στην πόλη και η ύπαιθρος είχε αφεθεί

στο έλεος των εχθρικών εισβολών κι επι-

δρομών. Eπίσης τόσο τα «είδη πολυτελεί-

ας» που αναφέρονται στον συγκεκριμένο

κατάλογο εισαγωγών όσο και η παρατήρη-

ση του Ξενοφώντα (βλ. παραπάνω το κεί-

μενο στο πλαίσιο) πως οι Aθηναίοι με την αλληλεπίδρασή τους με άλλους λαούς μέσω

του εμπορίου έμαθαν τρόπους γαστρονομικών απολαύσεων μας επιτρέπουν να υπο-

θέσουμε πως η πολυτέλεια και η χλιδή είχε γίνει τρόπος ζωής για κάποιους Aθηναίους

που βρίσκονταν στην κορυφή της κοινωνικής ιεραρχίας.

Mολονότι παρακινδυνευμένο, από τη στιγμή που δεν γνωρίζουμε τίποτε για την

υπόθεση της κωμωδίας Φορμοφόροι, μια πιθανή εικασία που θα μπορούσαμε να κά-

νουμε είναι πως ο κατάλογος αυτός με τα τόσα είδη πολυτελείας έχει έναν ειρωνικό

χαρακτήρα. Aυτό βέβαια, λαμβάνοντας υπόψη μας το γεγονός πως ο Έρμιππος ήταν

σφοδρός πολέμιος του Περικλή αλλά και την αντίθεση ή τη δυσαρέσκεια πολλών στο

«σχέδιο του Περικλή» για τον πόλεμο: εγκατάλειψη της αττικής υπαίθρου στις επι-

δρομές του εχθρού, συγκέντρωση του πληθυσμού εντός των τειχών και μεταφορά

του πολέμου στη θάλασσα, όπου η Aθήνα είχε την αδιαφιλονίκητη κυριαρχία. H ει-

ρωνεία λοιπόν θα μπορούσε να έγκειται στο ότι «εισάγουμε τόσο πολλά είδη, και μά-

λιστα είδη πολυτελείας, τη στιγμή που αφήσαμε τη γεωργική μας παραγωγή (πολύ πιο

αναγκαία από τους χουρμάδες της Φοινίκης και τους τάπητες της Kαρχηδόνας) να κα-

ταστραφεί» ή στο ότι «ενώ η πόλη βρίσκεται σε πόλεμο, με ό,τι αυτό συνεπάγεται, κά-

ποιοι ζουν στην πολυτέλεια και τη χλιδή». Ίσως πάλι, λαμβάνοντας υπόψη την παρα-

τήρηση κάποιου μελετητή πως ο συγκεκριμένος κατάλογος εισαγόμενων προϊόντων

αντανακλά την άνθιση του αθηναϊκού εμπορίου στη δεκαετία πριν από τον Πελοπον-

νησιακό πόλεμο (η κωμωδία όμως παίχτηκε στη διάρκεια του πολέμου), θα μπορού-

σαμε να υποθέσουμε πως ο κατάλογος αυτός μπορεί να εκφράζει την κούραση μιας

μεγάλης μερίδας Aθηναίων από τα δεινά του πολέμου, τη νοσταλγία και ίσως την

επιθυμία τους για ειρήνη. Tην ίδια εποχή εξάλλου (425 π.X.) παίχτηκε και η κωμωδία

του Aριστοφάνη Aχαρνείς, με κεντρικό ήρωα έναν Aθηναίο που, κουρασμένος πια

από τον πόλεμο, επιδιώκει να συνάψει προσωπική ανακωχή με τους εχθρούς.

Πέρα όμως από τις όποιες εικασίες, στο συγκεκριμένο απόσπασμα βρίσκουμε

27Δ ∞ ∂ • ∂ ∫ ∞ ™ Δ ∏ ™ ¶ √ § ∂ ø ™ π ¢ π ø ª ∞ Δ ∞

που εκφώνησε για τους νεκρούς του πρώτου

χρόνου του πολέμου, επισημαίνει (Θουκυδί-

δης, 2, 38.2) πως χάρη στη δύναμη της πό-

λης φτάνουν σ’ αυτήν τα πάντα από παντού.

Έτσι, οι Aθηναίοι μπορούν να απολαμβάνουν

τα αγαθά των άλλων όπως απολαμβάνουν

και τα δικά τους.

και κάποιες σαφείς επίκαιρες κωμικές αιχμές που αφορούν την εξωτερική πολι-

τική των Aθηναίων και εχθρούς τους. Aυτές είναι:

– η εισαγωγή ψώρας από τον Σιτάλκη (σταθερό σύμμαχο των Aθηναίων) για τους

Λακεδαιμόνιους (στ. 7)·

– η εισαγωγή ψευδών (αντί ξύλων πιθανότατα) από τον Περδίκκα (αναξιόπιστο

σύμμαχο, με καιροσκοπική πολιτική· στ. 8)·

– η ευχή προς τον Ποσειδώνα να ξεκάνει τους Kερκυραίους (η σύγκρουση Kέρκυ-

ρας-Kορίνθου και ο εμφύλιος μεταξύ ολιγαρχικών και δημοκρατικών Kερκυραί-

ων υπήρξαν η αφορμή για το ξέσπασμα του Πελοποννησιακού πολέμου· βλ. και

αντίστοιχα ερμηνευτικά σχόλια, σελ. 23-24).

Oι κατάλογοι ήταν συχνοί στο έπος. Πολύ

γνωστός, για παράδειγμα, είναι ο κατάλο-

γος των πλοίων στη ραψωδία B της Iλιά-

δας.

Στο συγκεκριμένο απόσπασμα ο Έρμιπ-

πος παρωδεί το έπος, συνδυάζοντας τη

μορφή ενός ομηρικού καταλόγου, το ομη-

ρικό ύφος και λεξιλόγιο με το ταπεινό πε-

ριεχόμενο του δικού του καταλόγου. Συ-

γκεκριμένα ο Έρμιππος:

– επικαλείται τις Mούσες να τον βοηθή-

σουν στο «δύσκολο» έργο του, όπως α-

κριβώς και ο Όμηρος στη B ραψωδία της

Iλιάδας αρχίζοντας τον «κατάλογο των

πλοίων» που συμμετείχαν στην εκστρα-

τεία κατά της Tροίας.

– χρησιμοποιεί το δακτυλικό εξάμετρο

(_υυ: αποτελείται από μια μακρόχρονη

και δυο βραχύχρονες συλλαβές), το μέ-

τρο της επικής ποίησης.


Παρωδία: Mε τον όρο παρωδία χαρακτηρίζου-

με ένα συγκεκριμένο είδος κειμένων, που

στην ουσία αποτελούν απομιμήσεις άλλων

έργων με στόχο τη διακωμώδηση ή τη γελοιο-

ποίησή τους (ενδεχομένως διακωμωδείται

και ο συγγραφέας ή η σχολή στην οποία ανή-

κει). Mια παρωδία πρέπει να κινείται συνεχώς

ανάμεσα στη στενή ομοιότητα με το κείμενο

που διακωμωδεί (ώστε αυτό να είναι ανα-

γνωρίσιμο) και στην επιτυχημένη διαστρέ-

βλωσή του, ώστε να προκαλεί το γέλιο. Στην

ουσία πρόκειται για μια πολύ έντεχνη παρα-

ποίηση του αρχικού έργου, και πιο συγκεκρι-

μένα των μορφολογικών του στοιχείων, των

λέξεων, στίχων ή φράσεων, του ύφους, των

τόνων του, των θεμάτων του και των ιδεών

του. H παρωδία καλλιεργήθηκε ήδη από την

αρχαιότητα. Πολύ γνωστή είναι η Bατραχο-

μυομαχία, που παρωδεί την Iλιάδα του Oμή-

ρου και ήρωές της. Πολύ γνωστός παρωδός

υπήρξε και ο Aριστοφάνης, που σε χωρία έρ-

¶¶··ÚÚˆ‰‰››·· ÙÙÔÔ˘ ¤¤ÔÔ˘˜

– χρησιμοποιεί γνωστές ομηρικές λέξεις

και φράσεις (π.χ. με το μαύρο καράβι [ÓËU

ÌÂÏ·›ÓFË], στ. 2 – στο οινοπόρφυρο απάνω

το πέλαγος [âd ÔúÓÔ· fiÓÙÔÓ], στ. 3 –

επειδή έχουν σκέψη διχόγνωμη [‰›¯· ı˘ÌeÓ

ö¯ÔÓÙÂ˜], στ. 11). Mάλιστα κάποιες από

αυτές τις λέξεις ή φράσεις τις χρησιμο-

ποιεί με διαφορετικό νόημα, γεγονός

που επιτείνει το κωμικό αποτέλεσμα (π.χ.

[Όμηρος] úÊÈ· ÌÉÏ· = γερά πρόβατα /

[ Έρμιππος] úÊÈ· ÌÉÏ· = σκληρόσαρκα

μήλα – [Όμηρος] ÛÈÁ·ÏfiÂÓÙ· = λαμπρά/

[ Έρμιππος] àÌ‡Á‰·Ï· ÛÈÁ·ÏfiÂÓÙ· =

αμύγδαλα που σπάνε εύκολα, χωρίς θό-

ρυβο· βλ. και αντίστοιχα ερμηνευτικά

σχόλια, σελ. 25).

Bέβαια, όλα αυτά είναι δυνατόν να τα

αντιληφθεί κάποιος μόνο αν καταφύγει

στο πρωτότυπο.

AA¶¶∞∞¡¡ΔΔ∏∏™™∂∂ππ™™ ™™ΔΔππ™™ ∂∂ƒƒøøΔΔ∏∏™™∂∂ππ™™AA¶¶∞∞¡¡ΔΔ∏∏™™∂∂ππ™™ ™™ΔΔππ™™ ∂∂ƒƒøøΔΔ∏∏™™∂∂ππ™™

ΔΔ√√ÀÀ ™™ÃÃ√√§§ππ∫∫√√ÀÀ μμππμμ§§ππ√√ÀÀΔΔ√√ÀÀ ™™ÃÃ√√§§ππ∫∫√√ÀÀ μμππμμ§§ππ√√ÀÀ

11.. Πάνω σε ένα χάρτη να σημειώσετε τους 17 αναφερόμενους τόπους προελεύ-

σεως των προϊόντων που εισάγονται δια θαλάσσης στην Aθήνα και να υποδεί-

ξετε την πιθανή πορεία των εμπορικών πλοίων προς το λιμάνι του Πειραιά.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Κυρήνη → Κρήτη → Πειραιάς.

Ελλήσποντος → Μυτιλήνη → Χίος → νότια της Εύβοιας → Πειραιάς.

Θεσσαλία → Παγασητικός κόλπος → παράλια Εύβοιας (Ευβοϊκός κόλπος) → Σα-

ρωνικός κόλπος → Πειραιάς.

γων του διακωμώδησε πολλές από τις τρα-

γωδίες του Eυριπίδη και των άλλων τραγικών

ποιητών.

Aπό το Λεξικό Λογοτεχνικών όρων, ΟΕΔΒ

Kατάλογοι: Eίναι συνηθισμένοι στην αρχαία

επική ποίηση. Πολύ γνωστός είναι ο «κατά-

λογος των πλοίων» στη B ραψωδία της Ιλιά-

δας που έλαβαν μέρος στην Tρωική εκστρα-

τεία. Tον κατάλογο αυτό ακολουθεί στην ίδια

ραψωδία κι ένας πιο σύντομος κατάλογος

των δυνάμεων των Tρώων και των συμμά-

χων τους. Kαι στην Oδύσσεια όμως στη λ ρα-

ψωδία βρίσκουμε έναν κατάλογο γυναικών

που είχαν παράξενες τύχες και έναν κατάλο-

γο σπουδαίων αντρών. Στους ποιητές της Mέ-

σης Kωμωδίας (περ. 400-325 π.X.), όπου το

δείπνο και η προετοιμασία του αποτελούσε

συχνά κεντρικό θέμα, ήταν ιδιαίτερα αγαπη-

τοί οι κατάλογοι φαγητών.

Δ ∞ ∂ • ∂ ∫ ∞ ™ Δ ∏ ™ ¶ √ § ∂ ø ™ π ¢ π ø ª ∞ Δ ∞ 29

Συρακούσες → Ιόνιο πέλαγος → Κορινθιακός κόλπος → Κόρινθος (μεταφορά

των πλοίων διά ξηράς μέσω της διόλκου στον Σαρωνικό κόλπο·

έτσι αποφευγόταν ο γύρος της Πελοποννήσου) → Πειραιάς.

Αίγυπτος → Κύπρος → Ρόδος → Πειραιάς.

Συρία → Κύπρος → Ρόδος → Πειραιάς.

Κρήτη → Πειραιάς.

Λιβύη → Κρήτη → Πειραιάς.

Ρόδος → Πειραιάς.

Εύβοια → Ευβοϊκός κόλπος → Σαρωνικός κόλπος → Πειραιάς.

Φρυγία → Ελλήσποντος → Μυτιλήνη → Χίος → νότια της Εύβοιας → Πειραιάς.

Αρκαδία → (διά ξηράς) Κόρινθος → Πειραιάς.

Παγασές (Παγασητικός κόλπος) → παράλια Εύβοιας (Ευβοϊκός κόλπος) → Σα-

ρωνικός κόλπος → Πειραιάς.

Παφλαγονία → Εύξεινος Πόντος → Ελλήσποντος → Μυτιλήνη → Χίος → νότια

της Εύβοιας → Πειραιάς.

Φοινίκη → Κύπρος → Ρόδος → Πειραιάς.

Καρχηδόνα → Συρακούσες → Ιόνιο πέλαγος → Κορινθιακός κόλπος → Κόριν-

θος (μεταφορά των πλοίων διά ξηράς μέσω της διόλκου στον Σα-

ρωνικό κόλπο) → Πειραιάς.

22.. Nα κατατάξετε σε κατηγορίες τα εισαγόμενα προϊόντα. Ποιες κυρίως ανάγκες

εξυπηρετούσαν;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Tα προϊόντα που αναφέρονται μπορούν να καταταχθούν στις ακόλουθες κατηγορίες:

Πρώτες ύλες: δέρματα βόεια, ιστία, λιβάνι, πάπυρος, κυπαρίσσι, ελεφαντόδοντο.

Eίδη διατροφής: σίλφιο, σκουμπρί, παστά, πλιγούρι, παΐδια βόεια, χοιρινά, τυρί,

σταφίδες, σύκα ξερά, αχλάδια, μήλα, γλυκοκάστανα, αμύγδαλα, χουρμάδες, σιμι-

γδάλι.

Kάποιες άλλες κατηγορίες είναι:

Aνθρώπινο δυναμικό: σκλάβοι, μισθοφόροι.

Προϊόντα υφαντουργίας: τάπητες, προσκέφαλα.

Tα προϊόντα αυτά κάλυπταν ανάγκες διατροφής (π.χ. το ψάρι ήταν βασικό στοιχείο

της διατροφής των Aθηναίων, η εκτροφή βοδιών δεν ευδοκιμούσε στην Aττική, κα-

θώς δεν υπήρχαν μεγάλες πεδιάδες, οι ξηροί καρποί αποτελούσαν επίσης μέρος της

διατροφής των Aθηναίων κ.λπ.), ανάγκες σε πρώτες ύλες (δέρμα, ξύλο, πάπυρο


κ.λπ.). Yπάρχουν όμως και πολλά προϊόντα που αποτελούσαν είδη πολυτελείας, όπως

το ελεφαντόδοντο (ήταν πολύ ακριβό και χρησιμοποιούνταν κυρίως στη μικροτε-

χνία), το σίλφιο, το τυρί της Σικελίας, οι χουρμάδες και το σιμιγδάλι της Φοινίκης, οι

τάπητες της Kαρχηδόνας και τα προσκέφαλα με τα χίλια χρώματα. Oι δούλοι χρησιμο-

ποιούνταν σε κάθε είδους εργασίες (στο σπίτι, στα χωράφια, στα ορυχεία, στην αγο-

ρά κ.λπ.), ενώ οι μισθοφόροι έπαιρναν μέρος σε διάφορες πολεμικές επιχειρήσεις.

33.. α) Για ποιο λόγο νομίζετε ότι δεν περιλαμβάνεται το σιτάρι σ’ αυτόν τον κατά-

λογο, ενώ είναι γνωστό ότι οι Aθηναίοι έκαναν σχετικές εισαγωγές;

β) Ποιο συμπέρασμα θα μπορούσαμε να βγάλουμε σχετικά με τη διατροφή των

Aθηναίων (ή κάποιων Aθηναίων), με βάση τα εισαγόμενα είδη διατροφής;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

α. Tο σιτάρι αποτελούσε είδος πρώτης ανάγκης και ήταν βασικό στοιχείο διατροφής.

Στον κατάλογο όμως του Έρμιππου κυριαρχούν τα είδη πολυτελείας. Γι’ αυτό ίσως

και το σιτάρι απουσιάζει από τον συγκεκριμένο κατάλογο εισαγόμενων προϊόντων.

β. Aπό τη μεγάλη ποικιλία των ειδών που εισάγονταν και από το γεγονός πως πολλά

από αυτά αποτελούσαν είδη πολυτελείας θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε πως

κάποιοι Aθηναίοι, κυρίως των ανώτερων τάξεων, είχαν εγκαταλείψει τον παραδο-

σιακό λιτό τρόπο διατροφής και ζωής και ζούσαν με χλιδή και πολυτέλεια. Γεγονός

που πιθανότατα ο Έρμιππος θέλησε να στηλιτεύσει με τον κατάλογο αυτό, δεδομέ-

νου ότι η Aθήνα τον καιρό εκείνο βρισκόταν για έκτο χρόνο περίπου σε πόλεμο, και

η γεωργική της παραγωγή είχε σχεδόν καταστραφεί, καθώς η ύπαιθρος είχε ερη-

μωθεί.

31Δ ∞ ∂ • ∂ ∫ ∞ ™ Δ ∏ ™ ¶ √ § ∂ ø ™ π ¢ π ø ª ∞ Δ ∞

Aρχαία Eλλάδα: O τόπος και οι άνθρωποι Aνθολόγιο ·...

Documents

Transcript of Aρχαία Eλλάδα: O τόπος και οι άνθρωποι Aνθολόγιο ·...