1

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ 6ΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΚΕΡΚΥΡΑΣ

ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ ΜΑΘΗΤΕΣ

Ανεμογιάννης Γιώργος

Μπάκολης Αλέξανδρος

Σπάτουλα Σίλια

Σουέρφ Τζώρτζια

Σούκερα Κατερίνα

Χατζηγεωργίου Δημήτρης

ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ

Βαρότση Κωσταντίνα

Μακροζωνάρη Ελένη

ΚΕΡΚΥΡΑ 2018

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΜΕΡΟΣ Α΄

1. ΣΠΙΝΑΛΟΓΚΑ - ΤΟ ΝΗΣΙ 4 ΤΟ ΟΝΟΜΑ 4 Η ΙΣΤΟΡΙΑ 5 ΑΡΧΑΙΑ ΧΡΟΝΙΑ 5 ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ 5 ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ 6 Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 8 ΤΟ ΝΗΣΙ 8 ΤΟ ΦΡΟΥΡΙΟ 9 Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ 10

2. ΕΝΕΤΙΚΕΣ ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ 13 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 13 ΠΑΡΑΚΤΙΑ ΟΧΥΡΩΣΗ 13 ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΟΧΥΡΩΣΗΣ ΜΕ ΠΡΟΜΑΧΩΝΕΣ (16 ος - 18 ος αι.) 14 ΟΙ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ 15 1.Ημισέληνος 15 2.Τεχνητά Νησιά 16 3.Ζώνες Οχύρωσης 16

3. ΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΗΣ ΚΕΚΡΥΡΑΣ 17 ΤΟ ΟΝΟΜΑ 17 Η ΙΣΤΟΡΙΑ 17 ΑΡΧΑΙΑ ΧΡΟΝΙΑ 17 ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ 17 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 19 ΕΙΣΟΔΟΣ ΚΑΙ CONTRA FOSSA 19 ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΟΧΥΡΩΣΗ 20 ΜΑΝΔΡΑΚΙ ΚΑΙ ΚΑΠΟΣΙΔΕΡΟ 21 ΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ 22 ΤΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΟΥ SCHULENBURG 25

4. ΤΟ ΛΕΠΡΟΚΟΜΕΙΟ 24

ΜΕΡΟΣ Β΄Η ΕΚΔΡΟΜΗ στη Σπιναλόγκα1.Στον Πύργο Ελέγχου-Αερολιμένας Ελευθέριος Βενιζέλος2.Το Μουσείο Θαλάσσης 3.Στο Νησί4.Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου5.Στην Κνωσσό

3

1.ΣΠΙΝΑΛΟΓΚΑ - ΤΟ ΝΗΣΙ

Τη Σπιναλόγκα οι περισσότεροι από μας την έχουμε συνδέσει με τη νόσο του Χάνσεν, αφού εκεί εξορίζανε τους λεπρούς , κάνοντας το νησί έναν τόπο σημαδεμένο, γεμάτο πόνο, ξεχασμένο από τον πολιτισμό και μνημειακά οριοθετημένο . Κάπως έτσι ξεκινήσαμε και εμείς το μακρινό ταξίδι, θέλοντας να γνωρίσουμε από κοντά έναν τόπο που έχει στιγματίσει την ιστορία της Σπιναλόγκα.

Και όμως: Η Σπιναλόγκα είναι κάτι παραπάνω. Είναι ένας τόπος που από τα Αρχαία ακόμα χρόνια είχε ιδιαίτερη στρατηγική σημασία για τη γύρω περιοχή, αφού ήταν συγχρόνως είσοδος αλλά και ανάχωμα για την ανατολική Κρήτη.

ΤΟ ΟΝΟΜΑ

Με το όνομα Σπιναλόγκα είναι γνωστό στην Ιστορία των τελευταίων αιώνων ένα νησάκι-βράχος στη ΒΔ είσοδο του κόλπου της Ελούντας. Το 1954 μετονομάστηκε με διάταγμα Καλυδών.

Σε παλιότερα βενετσιάνικα έγγραφα αναφέρεται Stinelonda που είναι η ελληνική φράση στην Ελούντα. Επειδή όμως δεν καταλάβαιναν τη λέξη την προσάρμοσαν στη γλώσσα τους, παρερμηνεύοντας την έννοιά της από την παρακείμενη μακρόστενη χερσόνησο, και την έκαναν Spina (αγκάθι) Longa (μακρύ). Μακράκανθα την αναφέρουν και νεότεροι συγγραφείς. Η λέξη Spinalonga ήταν γνωστή στους Βενετσιάνους, γιατί κοντά στη Βενετία υπάρχει νησίδα που λεγόταν Spinalonga, η σημερινή Giudecca.

4

Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Πάνω στο νησάκι της Σπιναλόγκας ήταν χτισμένο και στην αρχαιότητα φρούριο για να προστατεύει το λιμάνι της αρχαίας Ολούντος. Αναφέρεται ότι στα ερείπια αυτά κατέφυγαν για να σωθούν πολλοί Χριστιανοί από τα γύρω χωριά, την εποχή που οι Σαρακηνοί κατέλαβαν την Κρήτη. Υπολείμματα του αρχαίου εκείνου φρουρίου των Ολουντίων είδε το 1574 ένας Βενετός που επισκέφτηκε το νησί για να οικοδομήσουν το νέο φρούριο. Σε μουσείο της Βενετίας σώζεται σήμερα μια μακέτα από ξύλο της Σπιναλόγκας, πριν να οικοδομηθεί το Βενετσιάνικο φρούριο. Οι Βενετσιάνοι έχτισαν εδώ το 1579, ύστερα από σύσταση του Proveditor Generale Jacobo Foscarini ενα ισχυρότατο φρούριο για την ασφάλεια του λιμανιού της Ελούντας φράζοντας την είσοδό του σε κάθε εχθρικό πλοίο.

ΑΡΧΑΙΑ ΧΡΟΝΙΑ

Όπως προαναφέραμε, ήδη από την αρχαιότητα (μινωική εποχή), η Σπιναλόγκα προστάτευε το λιμάνι της αρχαίας πόλης-κράτους Ολούς που ήταν μια από τις εκατό που αναφέρει ο Όμηρος στην Κρήτη. Το μεγαλύτερο μέρος της πόλης έχει βυθιστεί και καμιά φορά, όταν η θάλασσα είναι καθαρή και γαλήνια, τα ερείπια διακρίνονται στο βυθό της. Η πόλη αναδείχτηκε σε σημαντικότατη πόλη της βορειοανατολικής Κρήτης με οργανωμένο ιερό, σπουδαίο λιμάνι και δικό της νόμισμα. Στην Ολούντα λατρεύονταν ο Δίας Ταλλαίος, ο Άρης και η Άρτεμις Βριτομάρτις. Σαν ανεξάρτητη και αυτόνομη πόλη είχε κόψει πολλά νομίσματα. Ο Σβορώνος αναφέρει 11 διαφορετικούς τύπους. Στα περισσότερα παριστάνεται από το ένα μέρος η Άρτεμις και από το άλλο ο Ζεύς αετοφόρος ή δελφίνι ή άστρο με 8 ακτίνες.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ

Η λαμπρή ιστορία της αρχαίας Ολούντος σ την οποία ανήκε η Σπιναλόγκα διακόπτεται απότομα από έναν ισχυρό σεισμό το 780 π.Χ. Επιπλέον εκείνη την περίοδο η Κρήτη δέχεται επιθέσεις από Άραβες πειρατές οι οποίοι από τα χρόνια του Λέοντα Γ΄(717-741)είχαν αρχίσει να κατακτούν περιοχές του νησιού. Η αρχαία Ολούς ζούσε σε παρακμή μέχρι το 13ο αιώνα όταν

5

το 1211 η Κρήτη πέρασε στα χέρια των Ενετών. Ξεκινά έτσι μια περίοδος φωτός για την Κρήτη. Μια νέα εποχή, έπειτα από τόσα χρόνια αραβοκρατίας, αρχίζει και για την Ολούντα.

Σε ενετικό έγγραφο του 1376 η αρχαία πόλη της Ολούντος αναφέρεται ως Elonda.

ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ

Οι Ενετοί ως εξαιρετικοί έμποροι αναγνώρισαν την αξία του φυσικού λιμανιού της Ελούντας και δεν το άφησαν ανεκμετάλλευτο. Στα αβαθή και πλούσια σε αλάτι νερά του κόλπου κατασκεύασαν αλυκές , μια επιχείρηση σχετικά προσοδοφόρα ενώ δεν σταμάτησαν να διακινούν τα υπόλοιπα αγροτικά προϊόντα της περιοχής.

Το 1574, όταν οι Τούρκοι είχαν καταλάβει την Κύπρο, οι Ενετοί καταλάβαιναν ότι σε λίγο θα ερχόταν και η σειρά της Κρήτης και άρχισαν να οχυρώνουν τη Σπιναλόγκα. Οι οχυρώσεις ολοκληρώθηκαν το 1579 υπο την εποπτεία του γενικού Προβλεπτή Κρήτης Τζιάκομο Φοσκαρίνι και ενσωμάτωσαν ερείπια από τα τείχη της αρχαίας πόλης.

Μετά την κατάληψη της Κρήτης το 1649 από τους Τούρκους η Σπιναλόγκα έμεινε ακόμη στα χέρια των Ενετών άλλα 65 χρόνια μέχρι το 1715, οπότε περιήλθε εκ νέου στους Οθωμανούς. Αυτό οφείλεται στην άρτια οχύρωση της. Όπως πληροφόρησε τον Βενετό Δόγη ο Γενικός Προνοητής Δόλφιν στις 26 Νοέμβριου του έτους αυτού, τόσο οι Προνοητές της Σούδας Αλβιζε Μανιο και Παολο Πασκουαλι όσο και ο Προνοητής της Σπιναλόγκας Φραγκίσκος Γιουστινιαν έκαναν το καθήκον τους, αλλά δεν μπόρεσαν να προβάλλουν ισχυρή αντίσταση. Μετά την παράδοση της Σπιναλόγκας στους Τούρκους εκατοντάδες από τους αιχμαλώτους χριστιανούς μεταφερθήκαν στην Κρήτη και πουλήθηκαν ως δούλοι. Από αυτούς 139 – οι πιο γεροί – στάλθηκαν στην Κωνσταντινούπολη για να δουλέψουν ως κωπηλάτες και από αυτούς 19 πέθαναν στην διαδρομή, 466 πουλήθηκαν στην τοπική αγορά για περίπου 34,000 γρόσια ενώ 11 δόθηκαν στον πασά των Χανίων.

Στη Σπιναλόγκα έβρισκαν καταφύγιο οι «Χαϊνηδες» , οι επαναστάτες Κρητικοί που μην αντέχοντας τους σκοτωμούς, τις δολοφονίες, τους απαγχονισμούς , τις λεηλασίες, τους εξανδραποδισμούς που από την πρώτη μέρα εφάρμοσαν οι νέοι κατακτητές Τούρκοι στο νησί, ανέβηκαν στο βουνό και άρχισε αμέσως το αντάρτικο με τις συνεχείς επαναστάσεις μέχρι το 1898 που έφυγε και ο τελευταίος Τούρκος από την Κρήτη.

6

Το 1903 η Κρητική Πολιτεία θέσπισε την απομόνωση των λεπρών και αποφάσισε τη δημιουργία λεπροκομείου στη Σπιναλόγκα προκειμένου να υπάρχει συντονισμένη βοήθεια στους πάσχοντες από τη νόσο του Χάνσεν. Η δύσκολη ζωή των αρρώστων που διέμεναν στο νησί έως το 1957, σηματοδότησε το χώρο και τον φόρτισε συναισθηματικά καθιστώντας το τόπο μαρτυρίου και ιστορικής μνήμης.

Κατά τη διάρκεια του Β΄ παγκοσμίου πολέμου, οι Γερμανοί συνέχισαν να συντηρούν και να ανεφοδιάζουν τους αρρώστους αλλά δεν τολμούσαν να εγκαταστήσουν φρουρά στο νησί. Αυτό έδωσε λίγο παραπάνω ελευθερία στους ασθενείς να ακούνε παράνομα τους ραδιοφωνικούς σταθμούς από το Κάιρο και το Λονδίνο.

7

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

ΤΟ ΝΗΣΙ

Σήμερα Σπιναλόγκα ονομάζουμε το μικρό νησί, αλλά οι Ενετοί με το όνομα αυτό αποκαλούσαν και τη μεγάλη χερσόνησο Νησί ή Κολοκύθα που ενώνεται με την Ελούντα με ένα στενό ισθμό. Αναφέρεται ότι η Κολοκύθα ήταν ενωμένη με τη Σπιναλόγκα, αλλά το 1526 οι Ενετοί άνοιξαν διώρυγα με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί το μικρό αυτό νησί.

Η πληροφορία αυτή προέρχεται από τον Ενετό χαρτογράφο Vincenzo Coronelli και την αναφέρουμε με κάθε επιφύλαξη για την ακρίβειά της. Πάντως το νησί απέχει από την Κολοκύθα μόνο 170 μέτρα και τα νερά είναι αβαθή, οπότε είναι πιθανό οι Ενετοί πράγματι να προχώρησαν στο έργο αυτό προκειμένου να δημιουργήσουν ένα απόρθητο νησί-φρούριο. Το νησί βρίσκεται στη βόρεια είσοδο του κόλπου της Ελούντας , έχει έκταση 85 στρέμματα και 53 μ. υψόμετρο.

8

ΤΟ ΦΡΟΥΡΙΟ

Το νησί οχυρώθηκε κατά την αρχαιότητα το πιθανότερο κατά την Ελληνιστική περίοδο, με μεγάλο οχυρωματικό περίβολο. Πάνω στα ερείπια του αρχαίου κάστρου οι Ενετοί οικοδόμησαν ένα νέο ισχυρό φρούριο που σχεδιάστηκε σύμφωνα με την οχυρωματική πρακτική του προμαχωνικού συστήματος από τον Genese Bressani και τον Latino Orsini, αφού η διάδοση της πυρίτιδας έκανε τις παλιές οχυρώσεις ανεπαρκείς. Η πρώτη φάση οικοδόμησης του φρουρίου διήρκεσε από το 1579 και μέχρι το 1586. Επισκευές και μετατροπές στο φρούριο έγιναν πριν και κατά τη διάρκεια του Κρητικού πολέμου(1645-1669).

Η οχύρωση της νησίδας αποτελείται από δυο ζώνες.

9

Η πρώτη ακολουθεί το περίγραμμα των ακτών ενώ η δεύτερη είναι θεμελιωμένη πάνω στους βράχους της κορυφογραμμής. Δυο εγκάρσια τμήματα τείχους το ένα στα ΝΔ και το άλλο στα ΒΑ της νησίδας, συνδέουν τις παραπάνω ζώνες. Σε στρατηγικά σημεία της οχύρωσης βρίσκονται η ημισέληνος Michel και Moceniga ή Barbariga που αποτελούν σπουδαία έργα οχυρωματικής αρχιτεκτονικής. Ο οπλισμός του οχυρού το 1630 αποτελούνταν από 35 κανόνια διαφόρων διαμετρημάτων.

Η κύρια είσοδος του φρουρίου από το μέρος του κόλπου είναι απλή και επιβλητική και πάνω από το ανώφλιο φέρει την επιγραφή LUKAS MIC(HAEL) PRO(VISOR) GE(NERALIS) R(EGNI) CR(ETAE) II AN(NO) προς τιμή του Λουκά Μικαέλ που θεμελίωσε το φρούριο στις 15 Ιουνίου 1579

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ

Από την περίοδο της Ενετοκρατίας σώζονται οι θολωτές δεξαμενές, το κτήριο της φρουράς, το τρίδυμο κτήριο και η πυριτιδαποθήκη δίπλα στο ναό του αγίου Νικολάου, που προϋπήρχε του φρουρίου. Την περίοδο του κρητικού πολέμου (1645-1669) οι οχυρώσεις ανακαινίστηκαν και συμπληρώθηκαν. Τότε κατασκευάστηκαν οι ναοί του Αγίου Παντελεήμονα και του Αγίου Γεωργίου

Από το 1715 η Σπιναλόγκα εξελίσσεται σε αμιγές οθωμανικό οικιστικό κέντρο που αναπτύσσεται λόγω της ασφάλειας των οχυρώσεων. Στον οικισμό που οικοδομήθηκε πάνω στα θεμέλια των ενετικών κτισμάτων , το 1834 κατοικούσαν 80 οικογένειες και το 1881, 227. Έως σήμερα σώζονται αρκετά κτίσματα από την περίοδο αυτή, στην πλειονότητά τους διώροφες οικίες περιτειχισμένες από ψηλούς μαντρότοιχους και εμπορικά καταστήματα με μεγάλες μαγαζόπορτες και τζαμωτά ανοίγματα.

10

Το 1903 επί Κρητικής πολιτείας στη Σπιναλόγκα ιδρύεται το Λεπροκομείο, που λειτούργησε έως το 1957. Οι άρρωστοι κατοίκησαν στα κτήρια του τουρκικού οικισμού και σε σύγχρονα κτίρια που κατασκευάσθηκαν κατά τη δεκαετία του ΄30. Η οικοδομική δραστηριότητα του λεπροκομείου επέφερε δραματικές επεμβάσεις στα κτήρια του οικισμού και στις οχυρώσεις του φρουρίου. Το οθωμανικό τέμενος μετατράπηκε σε νοσοκομείο, ο προμαχώνας Donato σε νεκροταφείο ενώ το 1939 για να ανοιχθεί ο περιμετρικός δρόμος που υπάρχει σήμερα στη νησίδα, καταστράφηκαν με δυναμίτιδα μεγάλα τμήματα του τείχους.

Το 1970 η νησίδα ανακηρύσσεται προστατευόμενη αρχαιολογική περιοχή. Αρχίζουν οι ανασκαφές , γκρεμίζονται τα κτήρια του λεπροκομείου και ξεκινούν έργα συντήρησης στα τείχη. Το 2005 η συγγραφέας Βικτόρια Χίσλοπ έγραψε ένα συγκλονιστικό μυθιστόρημα για τη Σπιναλόγκα με τίτλο «Το Νησί» που μεταφράστηκε σε περισσότερες από 15 γλώσσες και έκανε τη Σπιναλόγκα και την ιστορία της πασίγνωστη σε όλο τον κόσμο. Με το έργο της αυτό η Αγγλίδα συγγραφέας επιχείρησε με επιτυχία να γκρεμίσει την κοινωνική προκατάληψη αναβιώνοντας μια εποχή που κανένας δεν ήθελε να θυμάται.

11

Έτσι σήμερα το νησί κατατάσσεται μέσα στους 5 πρώτους βυζαντινούς-μεταβυζαντινούς αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας. Τα τελευταία χρόνια γίνεται προσπάθεια να ενταχθεί η Σπιναλόγκα στα μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO.

12

2. ΕΝΕΤΙΚΕΣ ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ

Παρατηρώντας το φρούριο της Σπιναλόγκα και έχοντας υπόψη την κατοχή του νησιού από τους Ενετούς, δεν θα μπορούσαμε να μην εντοπίσουμε κοινά αρχιτεκτονικά – οχυρωματικά χαρακτηριστικά με το Παλαιό Φρούριο της Κέρκυρας με κυριότερα από αυτά το προμαχωνικό σύστημα και την ημισέληνο. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε την μακρόχρονη παραμονή των Ενετών στην Κέρκυρα αλλά και στα υπόλοιπα Ιόνια Νησιά.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

Κεντρικός εμπνευστής των ενετικών τειχών και οχυρώσεων ήταν ο Βερονέζος αρχιτέκτονας Mastro Michele Sanmicheli (1484-1559), ο οποίος είχε αναλάβει τα καθήκοντα του γενικού επιθεωρητή των οχυρώσεων ολόκληρης της ενετικής επικράτειας.

Ο βερονέζος αρχιτέκτονας υπήρξε ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του ανανεωτικού πνεύματος, που επιβλήθηκε στην κατασκευή των νέων οχυρώσεων, που δημιουργήθηκαν αρχικά σε ιταλικό έδαφος και στη συνέχεια χάρη στη βενετσιάνικη κυριαρχία εξαπλώθηκαν στην Αδριατική και στις άλλες περιοχές, όπου η Βενετία διατηρούσε κτήσεις. Σε γενικές γραμμές ο Michele Sanmicheli σύμφωνα με τα οχυρωματικά πρότυπα της εποχής χρησιμοποιεί το εξής σχέδιο με τα εξής στοιχεία που το χαρακτήριζαν.

1.Μικροί πενταγωνικοί προμαχώνες και piattaforme, που είχαν τις κάθετες πλευρές πάνω στα ευθύγραμμα τμήματα. Η λίθινη επένδυση των προμαχώνων και των piattaforme, είχε, προς το εσωτερικό του φρουρίου , αντηρίδες , ώστε να συνεργάζεται κατασκευαστικά με τις επιχωματώσεις.

2.Ευθύγραμμα τμήματα με μεγάλο μήκος με την εξωτερική πλευρά να έχει έντονη κλίση προς τη βάση της (scarpa).

3.Γενικό ύψος και πλάτος της κατασκευής όχι ιδιαίτερα μεγάλο.

4.Τάφρος με περιορισμένο πλάτος και βάθος.

ΠΑΡΑΚΤΙΑ ΟΧΥΡΩΣΗ

Η παράκτια οχύρωση των Ενετών δεν είχε ούτε την ισχύ ούτε την πληρότητα της χερσαίας, επειδή οι Ενετοί πίστευαν ότι ο ισχυρός στόλος τους εξασφάλιζε την πλήρη προστασία των πόλεων από την πλευρά της θάλασσας.

Βασικά το παράκτιο τμήμα το συνέθεταν μια σειρά από ευθύγραμμα τμήματα (cortine) τα οποία, ακολουθώντας σε γενικές γραμμές τη διαμόρφωση του φυσικού εδάφους , δημιουργούσαν το παραθαλάσσιο κυρίως πολυγωνικό τμήμα του φρουρίου. Όπως και στη χερσαία , έτσι και στην παράκτια οχύρωση των Ενετών οι cortine σχηματίζονται από επιχωματώσεις , οι οποίες εξωτερικά επενδύονται με ισχυρή λίθινη επένδυση. Συνήθως οι επιχωματώσεις δεν είχαν το ίδιο πλάτος σε όλο το παραθαλάσσιο ανάπτυγμα. Η διάσταση αυτή κυμαίνεται ανάλογα με το φυσικό έδαφος που υπήρχε στα διάφορα σημεία της παραλίας , εμπρός ή επάνω στο οποίο κατασκευάζεται το παράκτιο τείχος. Κατά κανόνα οι Ενετοί

13

κατασκεύαζαν κτιστές κανονιοθυρίδες κατά διαστήματα του τείχους όπως επίσης σκοπιές (sentinelle) με κάτοψη σε σχήμα κύκλου.

Πληροφορίες για τις οχυρώσεις και το προμαχωνικό σύστημα διαβάσαμε σε πλαίσιο μέσα σε χώρο της Σπιναλόγκα. Γράφει:

ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΟΧΥΡΩΣΗΣ ΜΕ ΠΡΟΜΑΧΩΝΕΣ (16ος- 18ος αι.) Από την αρχαιότητα μέχρι τον 15ο αιώνα οι οχυρώσεις και οι τεχνικές του πολέμου δεν διαφοροποιήθηκαν πολύ. Το βασικό όπλο για την εξ αποστάσεως άμυνα και επίθεση ήταν το τόξο. Στις οχυρώσεις επικρατεί το σύστημα «τείχος- πύργος» με αποστάσεις ανάμεσα στους πύργους τέτοιες, ώστε αυτοί και τα ενδιάμεσα τείχη (μεταπύργια) να καλύπτονται από το βεληνεκές του τόξου.

Η μεγάλη αλλαγή: πυρίτιδα και πυροβολικό

Τον 15ο αιώνα η διάδοση της πυρίτιδας έφερε τη μεγάλη επανάσταση: από την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης (1453) και μετά η εξέλιξη του πυροβολικού είναι θεαματική. Έτσι, από τα τέλη του 15ου αι., οι οχυρώσεις τροποποιούνται για να αντιμετωπίσουν την πολλαπλάσια, σε

14

σχέση με τις παραδοσιακές πολιορκητικές μηχανές, ισχύ του νέου όπλου. Τα τείχη ενισχύονται και οι πανύψηλοι πύργοι αντικαθίστανται με χαμηλότερους, με κεκλιμένες βάσεις και κανονιοθυρίδες. Είναι τα λεγόμενα «μεταβατικά οχυρά», που κατασκευάζονται σε χώρες- θέατρα πολεμικών συγκρούσεων (Ιταλία, Γαλλία, Ισπανία) αλλά και στον ελλαδικό χώρο για ένα διάστημα μισού αιώνα περίπου αιώνα.

Η αμυντική διάταξη του προμαχωνικού συστήματος

Στις αρχές του 16ου αι. ως απάντηση στην υπεροχή του πυροβολικού επινοείται το «προμαχωνικό μέτωπο», δηλαδή το σύστημα προμαχώνας- επιχωματωμένο τείχος.

Ο πύργος πυροβολικού εξελίσσεται σε προμαχώνα, πενταγωνικό οχύρωμα σε πλήρη προεξοχή από τον περίβολο. Πυροβολαρχίες από τα πλευρά που ελέγχουν τα εκατέρωθεν τείχη, ενώ από τα μέτωπά του εξαπολύονται πυρά προς τα έξω. Προμαχώνες και τείχη ενισχύονται με επιχωματώσεις πίσω από κτιστούς μανδύες με κλίση (σκόρπια) .

Η ανάγκη για αυστηρή, μελετημένη χάραξη επέβαλε την τοποθέτηση των φρουρίων σε ανοικτές πεδιάδες όπου μπορούσαν να έχουν συμμετρικά περιγράμματα και βαθιές τάφρους. Έτσι το ύψος έπαψε να αποτελεί αμυντικό πλεονέκτημα . Η πολιορκία των προμαχωνικών φρουρίων γινόταν με πυροβολικό από μακριά, με στόχο τη δημιουργία ρηγμάτων στα τείχη και όχι στην παραβίαση των πυλών. Οι ισχυρές πυροβολαρχίες στα «πλευρά» των προμαχώνων απέτρεπαν ακριβώς τις εχθρικές εφόδους στα ρήγματα, καλύπτοντας την περίμετρο του περιβόλου με διασταυρούμενα πυρά. Συχνά τα φρούρια αυτά μόνο με την πείνα εξαναγκάζονταν σε παράδοση.

Εφαρμογή του προμαχωνικού συστήματος σε παράκτια οχυρά

Στα παράκτια οχυρά με προμαχώνες τα πυρά των οποίων στρέφονται κυρίως εναντίον πλοίων, είναι απαραίτητη η ύπαρξη ισχυρών πυροβολαρχιών κοντά στην επιφάνεια του νερού. Γι αυτό εφοδιάζονται με καμπυλόγραμμους ή πολυγωνικούς προμαχώνες με πολλές χαμηλές κανονιοθυρίδες, ώστε να μπορούν να ελέγχουν με μέτωπο χαμηλών πυρών μια εκτεταμένη περιοχή (είσοδο λιμανιού , θαλάσσιο πέρασμα).

ΟΙ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ

1.Ημισέληνος

Σε στρατηγικό σημείο της οχύρωσης (στο κέντρο του φρουρίου) βρίσκεται η Ημισέληνος –mezzaluna (rivelin για την Κέρκυρα), που αποτελεί βασικό χαρακτηριστικότης Βενετσιάνικης αρχιτεκτονικής.

15

ΚΕΡΚΥΡΑ ΣΠΙΝΑΛΌΓΚΑ

2.Τεχνητά Νησιά

Για λόγους ασφαλείας οι Ενετοί συνηθίζουν να δημιουργούν τεχνητά νησιά. Έτσι:

ΚΕΡΚΥΡΑ ΣΠΙΝΑΛΟΓΚΑ

Σύμφωνα με πληροφορία του Ενετού χαρτογράφου Vincenzo Coronelli η Σπιναλόγκα δεν ήταν πάντα νησί, αλλά ήταν φυσικά ενωμένη με τη γειτονική χερσόνησο Κολοκύθα.Οι Ενετοί κατέστρεψαν μέρος της χερσονήσου και δημιούργησαν το νησί προκειμένου να προστατευθεί η είσοδος στο λιμάνι. Αντίστοιχα:

Μέσα στα πρώτα οχυρωματικά έργα των Ενετών στο φρούριο της Κέρκυρας ήταν η διάνοιξη της τάφρου Contra Fossa μήκους 60 μ. που μετέβαλε τη χερσόνησο σε τεχνητό νησί.

3.Ζώνες Οχύρωσης

ΚΕΡΚΥΡΑ ΣΠΙΝΑΛΟΓΚΑ

16

Το φρούριο διαθέτει δυο ζώνες οχύρωσης.Στην πρώτη, ισχυρή λίθινη κατασκευή ακολουθεί το περίγραμμα των ακτών (cortine), ενω η δεύτερη είναι θεμελιωμένη πάνω στους βράχους της κορυφογραμμής. Εγκάρσια τμήματα τείχους συνδέουν τις παραπάνω ζώνες.

3. ΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΗΣ ΚΕΡΚΥΡΑΣ

ΤΟ ΟΝΟΜΑ

Το σύγχρονο όνομα της πόλης με λατινική μορφή Corfu προέρχεται από τη Βυζαντινή λέξη ΄Κορυφώ΄ (Korypho, Corypho) που σημαίνει «πόλη των Κορυφών» το οποίο αναφέρεται στις δύο κορυφές του φρουρίου.

Η ΙΣΤΟΡΙΑ

ΑΡΧΑΙΑ ΧΡΟΝΙΑ

Η Κέρκυρα κατοικήθηκε από την Παλαιολιθική εποχή αλλά η κύρια ανάπτυξή της εμφανίζεται κατά την αρχαϊκή περίοδο ως Κορινθιακή αποικία. Η γνώση μας γι’ αυτήν στηρίζεται σε τυχαία ανασκαφικά ευρήματα και στις αναφορές του Θουκυδίδη( βιβλ. ΙΙΙ) κατά την περιγραφή των δραματικών επεισοδίων του εμφυλίου πολέμου (427-425 π. Χ. )Ο Θουκυδίδης αναφέρει την αγορά τα λιμάνια και τρείς ναούς: της Ήρας, των Διοσκούρων και του Διονύσου). Η περιοχή που κάλυπτε η αρχαία πόλη, που ιδρύθηκε τον 8ο π. Χ. αι. βρίσκεται νοτιότερα από την σημερινή πόλη. Το κέντρο της ήταν στην περιοχή που αργότερα ονομάστηκε Παλαιόπολις, στην περιοχή που σήμερα είναι το Μόν Ρεπό.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ

Κατά τη διάρκεια των βυζαντινών χρόνων το νησί, λόγω της στρατηγικής του θέσης, υπέστη πολλές επιδρομές από τους Βανδάλους και τους Ούννους. Φοβερότερη όμως ήταν εκείνη των Γότθων που κατέστρεψαν, λεηλάτησαν και αποδεκάτισαν τον πληθυσμό του νησιού. Το γεγονός αυτό σύμφωνα με τον ιστορικό Α. Μουστοξύδη ανάγκασε τους Κερκυραίους να εγκαταλείψουν την αρχαία πόλη ( Παλαιόπολη) που βρισκόταν στην περιοχή Κανόνι και να χτίσουν μια καινούργια( χρησιμοποιώντας τα ερείπια της παλιάς) που θα ήταν περισσότερο ασφαλής .

17

Η επιλογή ήταν η βραχώδης χερσόνησος ανατολικά της Κέρκυρας εκεί όπου βρίσκεται σήμερα το Παλαιό Φρούριο με τους δυο χαρακτηριστικούς λόφους. Η Ακρόπολη, η λεγόμενη Citadella, ανεγέρθηκε ανάμεσα από τις κορυφές των δυο βράχων και από αυτές πήρε το όνομα Κορυφώ. Ο ανατολικός βράχος του Καποσίδερο οχυρώθηκε πρώιμα από τους Βυζαντινούς και ονομάστηκε «Παλιός Πύργος ή Πύργος της Θάλασσας». Ο δυτικός βράχος οχυρώθηκε από τους Ανδηγαυούς και ονομάστηκε «Νέος Πύργος ή Πύργος Ξηράς» και οι οχυρώσεις εκείνες βελτιώθηκαν αργότερα από τους Ενετούς και συμπληρώθηκαν από τους Άγγλους. Μετά την 4η Σταυροφορία (1202-1204) και τη διανομή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μεταξύ των νικητών η Κέρκυρα περιήλθε στους Ενετούς οι οποίοι είχαν ενισχύσει στρατιωτικά τους Σταυροφόρους. Τα οχυρωματικά έργα που αποτύπωσαν την οριστική σημερινή μορφή του Φρουρίου είναι εκείνα που πραγματοποίησαν οι Βενετοί κατά τον 15ο και 16ο αι. για τα οποία θα μιλήσουμε παρακάτω.

18

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Οι οχυρώσεις κατασκευάστηκαν σε ένα διάστημα περίπου 15 αιώνων και ξεχωρίζουν τρείς ιδιαίτερες ιστορικές φάσεις: Η Βυζαντινή περίοδος, κατά την οποία οχυρώθηκε ο ανατολικός λόφος (Castel Vecchio), η Πρώιμη Ενετική περίοδος όταν η χερσόνησος μετατράπηκε σε νησί και οχυρώθηκε ο δυτικός λόφος (Castel Nuovo) και η ΄Υστερη Ενετική όταν συμπληρώθηκαν τα οχυρωματικά έργα και έλαβαν την τωρινή τους μορφή προκειμένου να αντιμετωπίσουν τη νέα σύγχρονη απειλή της εποχής, τα κανόνια.

ΕΙΣΟΔΟΣ ΚΑΙ CONTRA FOSSA

Η οχύρωση του Παλαιού Φρουρίου χρονολογείται από την εποχή των Βυζαντινών, γύρω στο 550 μ. Χ. όταν πρώτοι αυτοί οχύρωσαν την ανατολική κορυφή της ακρόπολης, που ονομάστηκε πύργος της θάλασσας. Τις αρχικές εργασίες των Βυζαντινών, τα τείχη των οποίων δε διασώζονται σήμερα, ενίσχυσαν οι Ενετοί τον 16ο αιώνα. Τα κυρίως οχυρωματικά έργα άρχισαν το 1402 και συνεχίστηκαν μέχρι την πτώση της Ενετοκρατίας, ανοίγοντας μεταξύ άλλων περισσότερες τάφρους σε μια προσπάθεια να αυξήσουν την αμυντική του ικανότητα ενώ, για περισσότερη ασφάλεια, λείαναν τα τείχη, προκειμένου να αποτρέψουν οποιαδήποτε μελλοντική απόπειρα επιδρομέων να αναρριχηθούν. αυτήν, το ξώπολι ή Borgo, ήταν ανοχύρωτος. Μέσα στα πρώτα έργα ήταν η διάνοιξη της τάφρου της Contra Fossa μήκους 60 μ., που μετέβαλε τη χερσόνησο σε τεχνητό νησί και αποτελεί και το σημαντικότερο έργο του Φρουρίου. H συγκεκριμένη τοποθεσία αποτελεί ιδανική επιλογή καθώς επιτρέπει την εύκολη πρόσβαση στο θαλάσσιο δίκτυο και τον πλήρη έλεγχο των γειτονικών ακτών, ενώ τα ψηλά οχυρώματα σε συνδυασμό με την τεχνητή τάφρο καθιστούν αδύνατη την πρόσβαση οποιουδήποτε επιδρομέα. Πριν φτάσουμε στην Κόντρα Φόσσα δεξιά και αριστερά υψώνονται δυο οβελίσκοι, που αποτελούν και την εξωτερική πύλη του Φρουρίου.

19

Στα πόδια τους δύο βενετσιάνικες μπομπάρδες φέρουν χρονολογία 1684, ενώ στο επάνω μέρος των οβελίσκων υπάρχει ανάγλυφο στο μάρμαρο το οικόσημο του Roberto Papafava, Προνοητή και Καπιτάνου στην Κέρκυρα από το 1076 έως το1709. Δεξιά και πίσω τους, ξεκινάει πέτρινη σκάλα που με τα 61 σκαλοπάτια της οδηγεί στην ένυδρη τάφρο (Contra Fossa) που σημαίνει κανάλι ανάμεσα σε δυο απέναντι τείχη. Από το ίδιο μέρος ξεκινάει και η γέφυρα που οδηγεί στην κεντρική πύλη. Η γέφυρα αυτή χτίστηκε από τους Άγγλους το 1819 και στηρίζεται σε έξι λιθόκτιστα βάθρα, τα οποία διατηρούνται σε άριστη κατάσταση. Παλαιότερα επί Ενετοκρατίας ήταν ξύλινη και στο τελευταίο τμήμα της «περιαιρετή». Ένα μηχάνημα δηλαδή σήκωνε το κινητό μέρος της και το ακουμπούσε όρθιο μπροστά στην κλειστή πύλη, διακόπτοντας έτσι την επικοινωνία.

ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΟΧΥΡΩΣΗ

Απέναντι από την Contra Fossa προβάλλει επιβλητικό το αμυντικό μέτωπο με τους δυο όμοιους πενταγωνικούς προμαχώνες Martinego (αριστερά) και Savorgnan (δεξιά) και η μεγαλοπρεπής κύρια είσοδος του φρουρίου στο κέντρο του συνδετικού τείχους (cortina).

Η πύλη έκλεινε με μια τεράστια ξύλινη πόρτα, που διατηρείται σε άριστη κατάσταση, από ξύλο πάχους είκοσι εκατοστών με μεγάλα σιδερένια κεφαλωτά καρφιά και σχισμές που περνούσαν τις αλυσίδες για την ανάρτηση της κινητής γέφυρας. Η πύλη άνοιγε σε εξαιρετικές περιπτώσεις , ενώ η καθημερινή επικοινωνία γινόταν από ένα άνοιγμα της πόρτας το λεγόμενο “Portelino “. Την πύλη του φρουρίου προστάτευαν δυο ισχυρά πυροβολεία, με κανόνια που ήταν τοποθετημένα σε διαφορετικά επίπεδα. Τα πυροβολεία αυτά συνέδεαν το Φρούριο με τους προμαχώνες και ήταν εντελώς αθέατα από την ξηρά.

Στο εξωτερικό επίπεδο των προμαχώνων υπάρχουν σήμερα διάφορα κτίσματα, όπως φυλάκια και πυριτιδαποθήκες, κατασκευασμένα την περίοδο της Αγγλικής Προστασίας. Εσωτερικά οι προμαχώνες είναι κούφιοι και διαμορφωμένοι σε τρείς ορόφους. Περιλαμβάνουν τεράστιες θολωτές αίθουσες που επικοινωνούν μεταξύ τους με πέτρινα σκαλοπάτια και κατηφορικές διαβάσεις , για την κίνηση των τροχοφόρων κανονιών. Οι θυρίδες των πυροβόλων του πρώτου επιπέδου βρίσκονται στο ύψος της επιφάνειας της θάλασσας, για να προσβάλλουν τα εχθρικά

20

πλοία στην ίσαλη γραμμή τους, ενώ οι κανονιοθυρίδες του τελευταίου ορόφου βρίσκονται 15 μέτρα ψηλότερα, κι ακόμα σήμερα αν και κτισμένες, διακρίνεται το περίγραμμά τους.

Παράλληλα με την εξωτερική θαλάσσια τάφρο, υπάρχει στη συνέχεια ξηρά τάφρος πλάτους 22 μ., η οποία γεφυρώνεται με λίθινη τοξωτή γέφυρα (1603 μ. Χ.) , από όπου ξεκινάει το τοίχωμα του κυρίως Φρουρίου. Στη θέση αυτή σήμερα βρίσκεται ένα επίμηκες επιβλητικό κτίσμα με ορατή πλινθοδομή (Αγγλικοί Στρατώνες ) της Αγγλικής περιόδου και η πρόσβαση στους υπόλοιπους χώρους μέσω τριών θολωτών διαδρόμων που διαμορφώνονται στη βάση του κτίσματος. Κάθετα στο πέρασμα υπάρχει ο τοίχος αντιστήριξης του ψηλότερου επιπέδου, όπου στις διαμορφωμένες επάλληλες θολωτές κόγχες του, συγκεντρώνονται οικόσημα επιφανών ανδρών της Βενετικής Πολιτείας.Δύο συμμετρικές ως προς το πέρασμα λίθινες σκάλες, οδηγούν στο ψηλότερο επίπεδο, ενώ δεξιά διαμορφώνεται ο ανοικτός χώρος της Βερσιάδας, με τον δωρικού ρυθμού ναό του Αγίου Γεωργίου στο βάθος, κτήριο της Αγγλοκρατίας.

ΜΑΝΔΡΑΚΙ ΚΑΙ ΚΑΠΟΣΙΔΕΡΟ

Στην αριστερή πλευρά, διαμέσου κεκλιμένης στοάς φτάνει κανείς στην ξηρά τάφρο, ενώ μετά από συνεχόμενα πλατώματα και μικρά κεκλιμένα επίπεδα και θολωτή στοά, ο επισκέπτης οδηγείται σε μικρή πύλη περιμετρικών τειχών προς το λιμάνι του Μανδρακίου.

Το Μανδράκι (Mantachie) είναι ένα τεχνητό λιμάνι στο βόρειο τμήμα του Φρουρίου, όπου σε καιρό πολέμου, ναυλοχούσε ο Βενετσιάνικος στόλος. Χωρούσε περίπου 10 γαλέρες και άλλα μικρότερα σκάφη και η δυτική του είσοδος έκλεινε με χονδρές αλυσίδες για την ασφάλεια των πλοίων. Στη μέση του τείχους του Μαντρακιού, της λεγόμενης Dritta (δηλ. της ευθείας ), υπήρχε άλλοτε η κεντρική πύλη του κάστρου, που ονομαζόταν Porta Soranza, ονομασία που οφείλεται στο όνομα του Βάιλου Bernantus Soranzo, επι των ημερών του οποίου κατασκευάστηκε. Άλλη ονομασία της πύλης ήταν και Porta Versante, δηλ. «Πύλη της Βερσιάδας», που σημαίνει πύλη στη βάση του λόφου. Ως κεντρική πύλη παρέμεινε μέχρι το 1558, όταν κατασκευάστηκε η σημερινή δυτική πύλη και έκτοτε παρέμεινε να εξυπηρετεί τις ανάγκες του στόλου, με το όνομα «Παραπόρτι», στη θέση «Κατώκαστρο». Αργότερα κλείστηκε

21

και οι ψαράδες την έκαναν εικονοστάσι, ενώ στην προμετωπίδα της πύλης σώζεται μέχρι σήμερα η επιγραφή « BERNANDUS SUPERANTIUS».

Η περιτείχιση του Φρουρίου πρωτάρχισε στην περιοχή του Καποσίδερο ύστερα από ψήφισμα της Ενετικής Γερουσίας τον Απρίλιο του 1559. Η περιοχή αυτή του Αγίου Ισιδώρου αποτελεί και την πλέον δύσβατη και τραχιά περιοχή του Φρουρίου και οφείλει την ονομασία της σε ομώνυμο παρεκκλήσι που υπήρχε εκεί και κατ’ άλλους στο τοπωνύμιο της περιοχής «Σιδήριον Ακρωτήριον» , λόγω της τραχύτητας του βραχώδους τοπίου. Σ’ αυτό το άγριο περιβάλλον πλανάται και ο γοητευτικός θρύλος σύμφωνα με τον οποίο η πανώλη, το φοβερό θανατικό που αποδεκάτισε τον πληθυσμό της Κέρκυρας, πήρε τη μορφή γριάς μάγισσας και με τα νύχια της έγδαρε το βράχο στην προσπάθειά της να κρατηθεί, όταν καταδιωγμένη από τον Άγιο Σπυρίδωνα πνίγηκε στη θάλασσα.

ΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ

Αξιόλογα είναι τα κτίρια που έκτισαν οι Ενετοί στο εσωτερικό του φρουρίου και που χρησίμευσαν για την στέγαση των στρατιωτικών και πολιτικών αρχών και για κατοικίες ευγενών. Από τα κτίρια αυτά σπουδαιότερο ήταν το παλάτι του Γενικού Προνοητή Θαλάσσης . Το παλάτι εκείνο, χτισμένο κάτω από τον Ενετικό Λέοντα του Σταυρού, μετά την κατάλυση της Ενετικής κυριαρχίας το 1797, στέγασε τον Άγγλο Αρμοστή. Αργότερα χρησιμοποιήθηκε για τη στέγαση της Ιονίου Ακαδημίας. Σήμερα σώζεται μόνο το εξωτερικό κλιμακοστάσιο με 16 τεράστια σκαλοπάτια και η ιδιωτική στέρνα του παλατιού που την ονομάζουν «Στέρνα του Προνοητή». Στο κέντρο της ακρόπολης σώζονται οι δυο πύργοι «της ξηράς» και της «θάλασσας». Κοντά στον πρώτο υπάρχει ένα κτίριο φυλακών της εποχής κατασκευασμένο το 1786, ενώ ανάμεσά τους στέκονται στρατώνες που έχτισαν οι Άγγλοι .Άλλοτε υπήρχε εκεί ένα διώροφο κτίριο κτισμένο από το στρατηγό Γραδενίγο, τα σχέδια του οποίου σώζονται στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας. Ήταν οπλοστάσιο και χωρούσε περισσότερα από 10.000 ντουφέκια και πολλά πυρομαχικά. Την πρόσοψη κοσμούσε διώροφη στοά και ένα μεγάλο ρολόι .Στη Βερσιάδα υπάρχει η μεγαλύτερη Βενετσιάνικη στέρνα του κάστρου που χωρούσε 17000 κυβικά πόδια νερό .

22

Η Ακρόπολη ή Citadella, εκτεινόταν από το κάστρο της Ξηράς μέχρι το κάστρο της Θάλασσας . Ήταν μια μικρή πολιτεία με πολλές αποθήκες όπλων και πυρομαχικών, δεξαμενές νερού και ευρύχωρα υπόγεια. Κάτω από το κάστρο της Ξηράς μια σήραγγα μας φέρνει σε μια προεξοχή του βράχου την Ημισέληνο (Mezza-Luna) . Πρόκειται για ένα ακτινωτό πυροβολείο, κάτω από το « Σταυρό» του Φρουρίου, με τέσσερις καμάρες και ισάριθμα πυροβόλα και είχε αναμορφωθεί από τους Άγγλους. Η ημισέληνος μαζί με τους προμαχώνες άλλωστε είναι και τα κύρια χαρακτηριστικά των Ενετικών οχυρώσεων που συναντήσαμε και στο φρούριο της Σπιναλόγκα.

Το 1499 υπήρχαν μέσα στο φρούριο 355 σπίτια. Σήμερα δεν σώζεται κανένα από αυτά. Τα περισσότερα από όσα υπάρχουν χρονολογούνται από την εποχή της Αγγλικής Κατοχής.

Τέλος αξίζει να αναφερθεί η Εκκλησία Madonna del carmine, λατινικό παρεκκλήσι άλλοτε και σήμερα εκθεσιακός χώρος. Εδώ μετέφεραν τους μελλοθάνατους αλυσοδεμένους, 24 ώρες πριν από την εκτέλεσή τους.

23

Για το σχεδιασμό των οχυρωματικών έργων, όπως και εκείνων για την περιτείχιση της πόλης αργότερα, μετακλήθηκαν από τη Βενετία οι διαπρεπέστεροι αρχιτέκτονες της εποχής, όπως ο Michele Sammicheli, ο οποίος μαζί με τον Σανσοβίνο και τον Παλλάδιο (Palladio), αποτελούν την τριάδα των μεγάλων ιταλών αρχιτεκτόνων του 16ου αιώνα, που συνέχισαν την κλασσική παράδοση του Μπραμάντε και εκπροσωπούν την κλασσική ροπή της Αναγέννησης.

24

ΤΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΟΥ SCHULENBURG

Στην εξωτερική πύλη του Φρουρίου και αριστερά υψώνεται ο μεγαλοπρεπής ανδριάντας του στρατάρχη Ιωάννη-Ματθία κόμη von der Schulenburg. Πρόκειται για τον πρωτεργάτη της νίκης των Ενετών κατά την πολιορκία της Κέρκυρας από τους Τούρκους το 1716. Το άγαλμα είναι κατασκευασμένο από μάρμαρο Καράρας και φιλοτεχνημένο από τον Ιταλό γλύπτη Antonio Corradini σε ρυθμό Rococo. Παρουσιάζει τον Σούλενμπουργκ με στολή Ρωμαίου στρατηγού (θώρακα και ποδήρη Ρωμαϊκή χλαμύδα).

Στέκει όρθιος, κρατώντας με το δεξί του χέρι τη ράβδο της εξουσίας ενώ με το άλλο στηρίζει τη χλαμύδα του. Στα πόδια του βρίσκονται όπλα, κανόνια κράνη και άλλα μέσα του πολέμου. Στη μέση του βάθρου διακρίνεται λατινική επιγραφή η οποία λέει: «Στο Ματθία κόμη Σούλεμπουργκ, ανώτατο στρατηγό του χερσαίου στρατού, ισχυρότατο πρόμαχο της Χριστιανικής Δημοκρατίας, αγωνιζομένης κατά την πολιορκία της

Κέρκυρας, ενώ ευρίσκεται ακόμη στη ζωή, η Γερουσία έτος 1716, 12 του μηνός Σεπτεμβρίου».

25

4.ΤΟ ΛΕΠΡΟΚΟΜΕΙΟ

Ο Φραγκίσκος της Ασίζης στο βιβλίο του Καζαντζάκη με τίτλο "Ο Φτωχούλης του Θεού" περιγράφει με τον συνήθη γλαφυρό του τρόπο μιλώντας στον Φράτε Λεόνε το μεγαλύτερο του φόβο.

"Να, λέει, δεν αντέχω τους λεπρούς, φοβάμαι να τους δω. Και μόνο να αφουγκραστώ από μακριά τα κουδουνάκια, που φορούν, για να τ' ακούν και ν' αλαργαίνουν οι διαβάτες, λιποθυμώ".

Η αίσθηση αυτή στους περισσότερους από μας δεν λέει απολύτως τίποτα. Δεν πρόλαβε να καταγραφεί στις μνήμες μας καθώς η λέπρα πάνε έξι περίπου δεκαετίες πια που δεν αποτελεί φόβητρο για την ανθρωπότητα.

Στην Κρήτη όμως οι ιστορίες των λεπρών και της Σπιναλόγκας πέρασαν με τη μορφή της αφήγησης και στη γενιά μας.

ΟΙ ΛΕΠΡΟΙ ΣΤΟ ΝΗΣΙ

Τους λέγανε Χανσενικούς, προς τιμήν του Γκέρχαρντ Αρμάουερ Χάνσεν, του γιατρού που πρώτος ανακάλυψε το βακτήριο της λέπρας. Και παρ’ όλο που μιλάμε θεωρητικά για μια εύκολα ιάσιμη αρρώστια, και δεν την λαμβάνουμε σχεδόν καθόλου υπ’ όψιν στον δυτικό κόσμο, υπάρχουν πολλοί που καθημερινά προσβάλλονται από την αυτή αρρώστια, σε διάφορα μέρη του πλανήτη.

26

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΛΕΠΡΑ Η ΝΟΣΟΣ ΤΟΥ ΧΑΝΣΕΝ

Η ΛΕΠΡΑ είναι μια μολυσματική αρρώστια, χαρακτηρίζεται ως δερματική νόσος, από τη στιγμή που τα συμπτώματά της αφορούν πληγές στο δέρμα, ενώ επεκτατικά, επηρεάζει και τα νεύρα. Κατά συνέπεια, ο ασθενής της λέπρας δεν νιώθει τίποτα στα σημεία όπου παρουσιάζεται αυτή. Μπορεί να μην μιλάμε για θανατηφόρα ασθένεια, αλλά την (κακή) δουλειά της την κάνει μια χαρά, και μπορεί η συνεχιζόμενη μόλυνση να οδηγήσει σε απώλεια άκρων ή και σε θάνατο.

27

1. Η νόσος Hansen είναι μια σπάνια νόσος και μεμονωμένες περιπτώσεις έχουν καταγραφεί σε κάποιες περιοχές της Κρήτης.2. Δεν υπάρχει κανένα απολύτως στοιχείο για αύξηση του αριθμού των κρουσμάτων τα τελευταία χρόνια.3. Η νόσος έχει περιορισμένη μεταδοτικότητα. Μεταδίδεται μόνο μετά από μακροχρόνια επαφή κυρίως στο στενό συγγενικό περιβάλλον του αρρώστου και η θεραπεία γίνεται στο σπίτι.4. Η νόσος είναι εξαιρετικά σπάνια στην Κρήτη και στη χώρα μας και δεν υπάρχει καμία ανησυχία για τη δημόσια υγεία”.

28

24χρονος Νορβηγός με έντονα τα σημάδια της λέπρας στο πρόσωπο. Η φωτογραφία είναι του 1886.

Η νόσος του Hansen δεν είναι ιδιαίτερα μεταδοτική νόσος. Ο βάκιλος προσβάλλει κυρίως το δέρμα, το πρόσωπο, τα νεύρα στα άκρα, τις βλεννώδεις μεμβράνες προκαλώντας σταδιακή σήψη των ιστών. Εάν τα βλέφαρα παραλύσουν και παρατηρηθεί ξηρότητα του οφθαλμού, ο άρρωστος μπορεί να χάσει την όρασή του.

Μεταδίδεται από τις ρινικές εκκρίσεις, το σάλιο, αλλά το 90% των ατόμων που είναι σε παρατεταμένη επαφή με το βάκιλο δεν εκδηλώνουν τη νόσο, σύμφωνα με τους ειδικούς.

Συμπτώματα

Διακρίνονται δυο βασικές μορφές λέπρας, η λεπρωματώδης και η νευρική, από τις οποίες η πιο βαριά και επικίνδυνη για το περιβάλλον είναι η λεπρωματώδης λέπρα που αναπτύσσεται στο δέρμα κυρίως στα άκρα και το πρόσωπο. Το κύριο σύμπτωμα της νόσου είναι η εμφάνιση μεμονωμένων κόκκινων κηλίδων στο δέρμα που μεγαλώνουν και εξαπλώνονται αργότερα σε όλο το σώμα. Ανάλογα με τον τύπο του δέρματος οι κηλίδες αυτές μπορεί να έχουν και άσπρο χρώμα. Η χροιά του δέρματος σε αυτά τα σημεία είναι διαφορετική παρουσιάζοντας διάφορες διηθήσεις. Τα μαλλιά σταδιακά γίνονται ξηρά και παρατηρείται πτώση των φρυδιών των βλεφαρίδων και απώλεια τριχών σε άλλα μέρη του σώματος. Εμφανίζονται παραμορφώσεις στα χέρια τα πόδια και το πρόσωπο. Μάλιστα στο πρόσωπο παρατηρείται πάχυνση των λοβίων που προκαλούν το φαινόμενο του "λεόντειου προσωπείου". Άλλα συμπτώματα είναι η αιμορραγία ή συνεχής συμφόρηση της μύτης και η καταστροφή του ρινικού διαφράγματος. Όταν προσβληθεί ο λάρυγγας παρουσιάζεται απώλεια της φωνής και δυσκολία στην αναπνοή. Συχνά παρατηρούνται βλάβες στα μάτια ή και απώλεια της όρασης λόγω προσβολής του οπτικού νεύρου. Είναι δυνατή και η προσβολή εσωτερικών οργάνων, όπως το ήπαρ, ο σπλήνας ή οι όρχεις, και τα νευρικά στελέχη. Η νευρική μορφή λέπρας χαρακτηρίζεται από προσβολή των νεύρων (νευρίτιδες, πολυνευρίτιδες), που προκαλούν μυικές ατροφίες, τροφικές εξελκώσεις και βλάβες του δέρματος ανάλογες με την προηγούμενη μορφή. Λόγω της απονέκρωσης των νεύρων ο ασθενής δε νιώθει πόνο, κρύο ή ζέστη σε αυτά τα σημεία. Η αναισθησία αυτή μπορεί να προκαλέσει τραυματισμούς τους οποίους δεν αντιλαμβάνεται το άτομο και μπορεί να οδηγήσουν σε μολύνσεις ή και ακρωτηριασμούς αν δεν αντιμετωπιστούν έγκαιρα. Η λέπρα, αυτή καθεαυτή, γενικά δε θεωρείται θανατηφόρος ασθένεια. Ο θάνατος μπορεί να επέλθει από τις συνέπειες της νόσου, όπως μολύνσεις ή φυματίωση.

ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΗΣ ΝΟΣΟΥ

Παλιά η λέπρα ήταν αθεράπευτη. Η ιστορία της θεραπείας της είναι μεγάλη και κρατά αιώνες μέχρι την μεταπολεμική περίοδο και την εφεύρεση των αντιμικροβιακών. Τις τελευταίες δεκαετίες όμως με την πρόοδο της επιστήμης η ασθένεια στα πρώτα της στάδια είναι δυνατόν να υποχωρήσει, και σε όλες τις περιπτώσεις να βελτιωθεί η κατάσταση του ασθενούς. Η επώαση της ασθένειας μπορεί να διαρκέσει από 2 έως και 30 χρόνια όπως έχει παρατηρηθεί. Τα φάρμακα που χρησιμοποιούνται είναι διάφορα αντιβιοτικά, που χορηγούνται σε δόσεις ανάλογα με το βάρος και την ηλικία του ασθενούς. Η λήψη των αντιμικροβιακών γίνεται για αρκετούς μήνες, σύμφωνα με τα εκάστοτε θεραπευτικά πρωτόκολλα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας.

29

Τα φάρμακα συνήθως κυκλοφορούν σε συσκευασίες έτοιμες για χορήγηση δωρεάν στους ασθενείς του Τρίτου Κόσμου και χρηματοδοτούνται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας. Παράγονται από την εταιρία Novartis. Για την αποφυγή δημιουργίας ανθεκτικών στελεχών του μικροβίου, η θεραπεία σήμερα γίνεται με συνδυασμό τριών (3) φαρμάκων. Θεωρητικά εκτιμάται ότι η νόσος σήμερα θεραπεύεται πλήρως, αν και αναφέρονται υποτροπές σε ασθενείς. Εμβόλιο για τη λέπρα δεν είναι διαθέσιμο. Τα παιδιά θα πρέπει να εμβολιάζονται με το εμβόλιο B.C.G. της φυματίωσης διότι οι βάκιλοι του Κοχ και του Χάνσεν που προκαλούν τις δυο ασθένειες θεωρούνται συγγενικοί. Το πρωτόκολλο θεραπείας της λέπρας της Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας WHO για το έτος 2010 δίνει τις εξής οδηγίες θεραπείας:

Λέπρα οφειλόμενη σε ένα στέλεχος (1-5 δερματικές βλάβες): Rifampicin + Dapsone γιά 6 μήνες

Λέπρα οφειλόμενη σε πολλά στελέχη μικροβίων(>5 βλάβες δέρματος): Rifampicin + Clofazimine + Dapsone γιά 12 μήνες.

Οι συσκευασίες θεραπείας είναι μηνιαίες, και διαφορετικές για ενηλίκους και παιδιά. Καθοδηγούν εύκολα τον ασθενή να πάρει τα φάρμακα, άλλα που είναι για μια φορά το μήνα, και άλλα σε καθημερινή χορήγηση.

Το φυτό Centella asiatica και τα εκχυλίσματα του (ενδομυϊκά, τοπικά ή μέσω κατάποσης) έχουν χρησιμοποιηθεί για να αντιμετωπιστούν οι δερματικές εκδηλώσεις της πάθησης.

Στατιστικά

Η λέπρα συνεχίζει να πλήττει 2.000 ανθρώπους κάθε μέρα, εκ των οποίων το 10% είναι παιδιά μικρότερα των 15 ετών, επισημαίνει η ανθρωπιστική οργάνωση Oeuvres Hospitalieres de l’ Ordre de Malte, υπενθυμίζοντας ότι η εκρίζωση της νόσου για την οποία είχε δεσμευτεί η ΠΟΥ για το 2000, μετατέθηκε για το 2005.

Στα τέλη του 2003, η νόσος συνιστούσε ακόμη πρόβλημα δημόσιας υγείας, σύμφωνα με την ΠΟΥ, σε περίπου 15 χώρες της Αφρικής, της Ασίας και Λατινικής Αμερικής όπου καταγράφεται τουλάχιστον ένα κρούσμα ανά 10.000 κατοίκους. Ωστόσο, η ασθένεια ενδημεί σε 60 άλλες χώρες και η μετάδοσή της μπορεί να πλήξει, εξαιτίας των συγκρούσεων, ορισμένες ζώνες της Ακτής Ελεφαντοστού και του Τσαντ, όπου πρόσφατα κατέφθασαν 200.000 σουδανοί πρόσφυγες από το Νταρφούρ.

Παρ’ όλο που τα πρώτα βήματα προς την δημιουργία ενός χώρου στον οποίο οι λεπροί θα αντιμετωπίζονταν με την δέουσα προσοχή και την ιατρική φροντίδα είχαν γίνει πριν την είσοδο του 20ου αιώνα, επί Τουρκικής κατοχής στο νησί, το 1904 άρχισε να λειτουργεί ο χώρος στο νησί της Σπιναλόγκα, αν και μία κύρια επιλογή στην αρχή ήταν οι Διονυσάδες.

ΛΕΠΡΟΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Η λέπρα στην Κρήτη είναι μια υπόθεση που χάνεται στα βάθη των χρόνων του αρχαίου κόσμου. Δεν αποκλείεται η πρώτη μόλυνση να μεταφέρθηκε στο νησί από τις επαφές των εμπόρων με τους Αιγυπτίους και τους Φοίνικες. Μέχρι και τα μέσα του 20ου αιώνα, όταν και πλέον αποδείχτηκε ότι η ασθένεια ήταν ιάσιμη και δεν θεωρείτο μεταδοτική, αποτελούσε ένα μεγάλο και διαχρονικό

30

πρόβλημα για την Κρήτη. Οι ξένοι περιηγητές που επισκέπτονταν το νησί από τα τέλη του 17ου αιώνα, μετά δηλαδή την κατάκτηση του από τους Τούρκους, στα 1669, ανέφεραν όλοι την ύπαρξη λεπρών. Σε μερικές περιπτώσεις έκαναν λόγο για μεγάλο πληθυσμό, διάσπαρτο στις πόλεις και σε χωριά, απομονωμένο όμως από τους υπόλοιπους κατοίκους.

Η ΚΡΗΤΗ ΤΟ ΝΗΣΙ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΤΩΝ ΛΕΠΡΩΝ

H Σπιναλόγκα, λοιπόν, αποτέλεσε τον προθάλαμο του νεκροταφείου των «κολασμένων ψυχών» που οδηγούνταν εκεί με τη βάρκα, θαρρείς και περνούσαν τον Aχέροντα. Oι πρώτοι που πάτησαν το πόδι τους ήταν 250 Kρητικοί από διάφορα μέρη του νησιού, οι οποίοι «σταβλίστηκαν» με προορισμό απλώς να πεθάνουν, δίχως να ενοχλούν τους απέναντι που συνέχιζαν να ζουν κανονικά. Eνα νησί με υγιείς κι ένα νησάκι με μελλοθάνατους!

Στην πόλη του Χάνδακα ο συνοικισμός των λεπρών, η Μεσκινιά, η σημερινή δηλαδή Χρυσοπηγή, θα πρέπει να διαμορφώθηκε μετά το 1717. Τότε, γράφει ο Στέφανος Ξανθουδίδης στο έργο του «Χάνδαξ, ιστορικά σημειώματα», που εκδόθηκε το 1927, ο Τούρκος Γενικός Διοικητής του νησιού έδωσε εντολή στον καδή και στον αγά των γενίτσαρων να αναζητήσουν και να συγκεντρώσουν τους λεπρούς της πόλης και να βρουν κατάλληλο χώρο εκτός της πόλης για να τους εγκαταστήσουν, όπως γράφει στο εμπεριστατωμένο ρεπορτάζ του το cretalive.

Ίσως τότε εντοπίστηκε η Μεσκινιά, που βεβαίως ήταν έξω από τον Χάνδακα την εποχή εκείνη. Αυτός ήταν ο συνοικισμός των λεπρών της περιοχής, που ονομάστηκαν έτσι μεσκίνηδες. Αυτός δεν ήταν ο μοναδικός οικισμός των λεπρών στην Κρήτη. Ανάλογες θέσεις διαμορφώθηκαν στις πόλεις των Χανίων και του Ρεθύμνου, αλλά και στο «Πετροκεφάλι», έξω από την Ιεράπετρα.

31

Παράλληλα μικρότεροι οικισμοί ασθενών υπήρχαν και σε περιοχές της υπαίθρου. Οι λεπροί, φτωχοί και απόλυτα περιθωριοποιημένοι, σχεδόν καταδιωγμένοι άνθρωποι, αναγκάζονταν να γίνονται επαίτες για να μπορέσουν να εξασφαλίσουν ένα κομμάτι ψωμί. Αυτό προκαλούσε νέα προβλήματα, καθώς το κυνηγητό συνεχιζόταν αφού οι υγιείς Κρήτες πίστευαν ότι και μόνο που θα ανέπνεαν τον ίδιο αέρα με τους ασθενείς συμπατριώτες τους θα αρρώσταιναν κι οι ίδιοι. Έτσι το 1884, την εποχή ακόμη της Τουρκοκρατίας, η Γενική Συνέλευση των Κρητών αποφάσισε να δώσει λύση στο πρόβλημα εισηγούμενη στον Τούρκο Γενικό Διοικητή Ιωάννη Φωτιάδη πασά, τον πρώτο που χριστιανό που τοποθετήθηκε στη θέση αυτή σε εφαρμογή της Σύμβασης της Χαλέπας, τη δημιουργία ενός οικισμού αποκλειστικά για τους λεπρούς.

Δημιουργία οικισμού μόνο για λεπρούς

Ο πασάς ανέθεσε το χειρισμό του προβλήματος σε τρεις γιατρούς, τον μετέπειτα πρώτο πρωθυπουργό της Κρήτης Ιωάννη Κ. Σφακιανάκη, πληρεξούσιο της συνέλευσης, ήδη, τον Ιωάννη Τσουδερό, γενικό αρχηγό του τμήματος Ρεθύμνης και τον Ι. Βωμ, οι οποίοι του παρουσίασαν εισήγηση για συνολική αντιμετώπιση του προβλήματος. Ανάμεσα στ' άλλα πρότειναν τη δημιουργία οικισμού μόνο για λεπρούς, με τη διαμόρφωση κατάλληλων υποδομών, και παράλληλα λεπροκομείου. Εισηγήθηκαν και άλλα μέτρα ώστε η ζωή των ασθενών να γίνει ανθρώπινη και να μην αντιμετωπίζονται ως κατώτερα πλάσματα.

Ήταν ίσως η πρώτη φορά που τέθηκε θέμα σωστής συμπεριφοράς απέναντι στους ανθρώπους αυτούς, αλλά και οργανωμένης προσέγγισης του προβλήματός τους από την τότε πολιτεία. Το ενδιαφέρον είναι ότι οι τρεις γιατροί εισηγήθηκαν τη δημιουργία του λεπροκομείου σ' ένα από τα ερημονήσια που βρίσκονται κοντά στη Σητεία: σε κάποιο από το σύμπλεγμα των Διονυσάδων ή το

32

Κουφονήσι. Η πρόταση έγινε δεκτή από τη Γενική Συνέλευση, που ψήφισε και πίστωση 300.000 γροσίων για την αντιμετώπιση του προβλήματος, αλλά ουδέποτε εφαρμόστηκε.

ΑΡΧΕΣ 20ού αιώνα ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΣΠΙΝΑΛΟΓΚΑ ΩΣ ΛΥΣΗ

Με την εγκαθίδρυση της Κρητικής Πολιτείας, σε μια από τις πρώτες συνεδριάσεις της πρώτης Κρητικής Βουλής του 1901 τέθηκε και πάλι το θέμα. Σε συνεδρίαση στα τέλη Μαΐου εκείνης της χρονιάς οι βουλευτές Ιωάννης Μυλωνογιαννάκης και Εμμανουήλ Αγγελάκης έθεσαν το θέμα της διαχείρισης του προβλήματος.

Πράγματι λίγες ημέρες αργότερα το θέμα συζητήθηκε και για πρώτη φορά τέθηκε το θέμα της δημιουργίας λεπροκομείου στη Σπιναλόγκα, την οποία μόλις είχαν εγκαταλείψει οι μουσουλμάνοι κάτοικοί της. Παράλληλα συζητήθηκε η πρόταση για της Διονυσάδες.

Τελικά τον Ιούλιο ψηφίστηκε από τη βουλή ο νόμος «Περί απομονώσεως των εν Κρήτη λεπρών», και το 1903 αυτός που προέβλεπε την εγκατάστασή τους στη Σπιναλόγκα, όπου το λεπροκομείο άρχισε να λειτουργεί το 1904.

33

Ο νομάρχης Λασιθίου, σε επιστολή του, στις 6 Αυγούστου 1925, προς τον Ελευθέριο Βενιζέλο είναι αρκετά δηκτικός για την καταλληλότητα της Σπιναλόγκας ως θεραπευτηρίου: «Και ως ειρκτή καταδίκων και ως τάφος ακόμη είναι ανεπαρκής. Επισκεφθείς αυτό απεκόμισα τα χειρίστας εντυπώσεις και ίσως μόνη η μεγάλη φαντασία ενός Δάντη θα ηδύνατο να περιγράψη. Υπέρ τα διακόσια ανθρώπινα άθλια πλάσματα, πάσης ηλικίας, κοινωνικής θέσεως και φύλου και σωματικής παραμορφώσεως, έχουν εκεί εγκαρθειχθή εν πλήρει απογνώσει, άνευ συναισθήσεως ηθικών ή και γραπτών νόμων…».

Κι ο διευθυντής του «Ινστιτούτου Παστέρ» στην Τύνιδα, Σαρλ Νικόλ, περιγράφει σε αναφορά του προς τα τέλη της δεκαετίας του 1930, την κατάσταση στη Σπιναλόγκα με μελανά χρώματα, ζητώντας από την ελληνική πολιτεία το κλείσιμο του λεπροκομείου, αναφέροντας μεταξύ άλλων: «Ως μόνη διασκέδαση και απασχόληση, ελλείψει εργασίας, κοιτάζουν την θάλασσα, παίζουν μερικά παιχνίδια και μερικά όργανα μουσικής. Τον περισσότερο όμως καιρό καταριούνται την τύχη τους, πίνουν, μεθούν, τσακώνονται και αγαπούν. Όταν επισκεφθήκαμε το νησί, δεν γίνονταν ούτε της λέπρας καν συστηματική νοσηλεία. Στον τραγικό αυτόν τόπο, ενώ περπατούμε, ακολουθούμενοι, περιστοιχιζόμενοι απ’ όλον τον απρόσβλητο πληθυσμό, δύο ερωτήματα προβάλλουν στην συνείδησή μας: Κι αν από απροσεξία υπάρχει μεταξύ των εγκάθειρκτων αυτών και κανένας υγιής; Ποια θα είναι η ζωή του και πόση η απελπισία του αν το ξέρει… Και μεταξύ των ελαφρότερα προσβεβλημένων (γιατί οι πρώτες εκδηλώσεις της λέπρας είναι ελαφριές) πόσοι δεν θεωρούν τους εαυτούς των αδίκως κλεισμένους στο νησί, καταδικασμένους να περάσουν όλη των την ζωή εκεί μέσα… Πολλοί έπεσαν στη θάλασσα και πνίγηκαν για να γλυτώσουν από την φριχτήν φυλακή, αλλά και μερικοί κατόρθωσαν κολυμπώντας να φύγουν…».

Η ζωή, όμως, στο νησί δεν ήταν εύκολη.

34

Οι ασθενείς ζούσαν στα πρόθυρα της εξαθλίωσης, αφού το μικρό μηνιαίο επίδομα που δικαιούνταν δεν μπορούσε να καλύψει τα φάρμακα και τα τρόφιμα που χρειαζόταν ο καθένας.

Τα πράγματα άλλαξαν όταν στη Σπιναλόγκα έφτασε ο Επαμεινώνδας Ρεμουνδάκης, ένας τριτοετής φοιτητής της νομικής, που στα εικοσιένα του χρόνια διαγνώσθηκε με την ασθένεια.

35

ΠΟΙΟΣ ΗΤΑΝ

Ο ΕΠΑΜΕΙΝΩΝΔΑΣ ΡΕΜΟΥΝΔΑΚΗΣ

Οντας ένας από τους λίγους μορφωμένους ανθρώπους της μικρής κοινότητας, αποφάσισε να κάνει καλύτερη τη ζωή των ασθενών στο νησί και να μην τους αφήσει να ζουν σαν ζωντανοί νεκροί. Εκείνος ήταν που έφερε ασβέστη στη Σπιναλόγκα, για να απολυμανθούν τα σπίτια και να χαθεί η άσχημη μυρωδιά που είχαν. Εκείνος ήταν που πίεσε για να αποκτήσει το νησί ηλεκτρικό ρεύμα, πριν ακόμα αυτό φτάσει στη γειτονική Πλάκα.

Εκείνος ήταν που διοργάνωσε υπηρεσία καθαριότητας των εξωτερικών και κοινόχρηστων χώρων και εξαιτίας του φτιάχτηκε ο κινηματογράφος, το κουρείο, το θέατρο και το καφενείο. Εκείνος ήταν που ζωντάνεψε τη Σπιναλόγκα και βοήθησε τους κατοίκους της στο να μην τα παρατήσουν.

«Περπατώντας στον δρόμο της Σπιναλόγκας, σταμάτησε και κράτησε την αναπνοή σου. Από κάποιο χαμόσπιτο τριγύρω σου θα ακούσεις τον απόηχο από κάποιο μοιρολόγι μιας μάνας, μιας αδελφής ή τον αναστεναγμό ενός άνδρα. Άφησε δύο δάκρυα από τα μάτια σου και θα δεις να λαμπυρίζουν εκατομμύρια δάκρυα που πότισαν αυτόν τον δρόμο». Επ. Ρεμουνδάκης

Ο Επαμεινώνδας Ρεμουνδάκης… ήταν εικοσιενός ετών, τριτοετής φοιτητής της Νομικής, όταν το 1936 πληροφορήθηκε ότι πάσχει από την Νόσο του Χάνσεν. Λίγον καιρό πριν, η αδελφή του είχε οδηγηθεί στην Σπιναλόγκα χτυπημένη από την ίδια ασθένεια. Ο ίδιος εξαιτίας της ασθένειάς του, χρόνια αργότερα θα τυφλωθεί και θα χάσει το χέρι του. Όπως γράφει και σχολιάζει ο Ρεμουνδάκης στην ανέκδοτη αυτοβιογραφία του «Αητός χωρίς φτερά», όταν έφτασε στην Σπιναλόγκα, η αδελφή του τον υποδέχθηκε λέγοντάς του «”Καλώς τον” κι όχι “καλώς όρισες”.

36

Αυτόν τον χαιρετισμό χρησιμοποιούσαν οι άρρωστοι στο νησί…». Η αδελφή του θα πεθάνει λίγα χρόνια αργότερα…

Ο Ρεμουνδάκης, ένας απ’ τους λίγους μορφωμένους ανθρώπους που υπήρχαν στο νησί, δεν ήταν διατεθειμένος να περιμένει μοιρολατρικά το τέλος της ζωής του, ζώντας ως «ζωντανός νεκρός». Αγωνίστηκε για να καλυτερεύσει την ζωή των λεπρών και απαίτησε από την πολιτεία καλύτερες συνθήκες διαβίωσης και νοσηλείας. Μια από τις πρώτες του κινήσεις ήταν να ιδρύσει την «Αδελφότητα Ασθενών Σπιναλόγκας». Έφερε ασβέστη για να απολυμανθούν τα σπίτια και να

φύγει η δυσοσμία που «τρυπούσε» τις μύτες και φύτεψαν δένδρα.Αποκτήθηκε ηλεκτρογεννήτρια και η Σπιναλόγκα απέκτησε ρεύμα, πριν ακόμη κι από την Πλάκα που βρισκόταν απέναντι και στον «έξω κόσμο». Διοργάνωσε υπηρεσία καθαριότητας των εξωτερικών και κοινόχρηστων χώρων και χάρις σ’ αυτόν, το νησί απέκτησε θέατρο, κινηματογράφο, καφενεία και κουρείο, ενώ τοποθετήθηκαν και μεγάφωνα στους δρόμους που έπαιζαν κλασική μουσική. Άρχισαν να ασκούνται επαγγέλματα, να λειτουργεί υποτυπώδες εμπόριο, δημιουργήθηκε σχολείο με δάσκαλο έναν λεπρό, ενώ είναι χαρακτηριστικό μάλιστα, ότι άρχισε να εκδίδεται και σατιρικό έντυπο.

Το πιο σημαντικό ίσως που πέτυχε ο Ρεμουνδάκης, ήταν η τόνωση του αισθήματος της αλληλεγγύης και της αλληλοβοήθειας.

Σύντομα, η εξορία μετατράπηκε σε μια οργανωμένη κοινωνία και δεν άργησαν να ταξιδέψουν μέχρι εκεί και χανσενικοί από άλλες χώρες. Τότε ήταν που το “μακρύ αγκάθι” χαρακτηρίστηκε ως Διεθνές Λεπροκομείο. Το 1948, όμως, ο αριθμός των ασθενών άρχισε να μειώνεται πολύ, όταν δηλαδή ανακαλύφθηκε το φάρμακο που μπορούσε να γιατρέψει τη λέπρα.

37

Μέχρι τότε πολλοί είχαν θεραπευτεί και επιστρέψει σπίτια τους, ενώ οι είκοσι τελευταίοι ασθενείς της Σπιναλόγκας μεταφέρθηκαν στο λεπροκομείο της Αθήνας το 1957 και το νησάκι έκλεισε τις πόρτες του για πάντα

Ο ΙΕΡΕΑΣ ΤΩΝ ΛΕΠΡΩΝ

Ένα από τα ιστορικά στοιχεία που πληροφορούμαστε είναι ότι οι χανσενικοί που κατοικούσαν στη

Σπιναλόγκα ήταν οργισμένοι με τον Θεό, για το λόγο ότι η ασθένειά τους ήταν μια μεγάλη και

38

αφόρητη δοκιμασία. Ένας Γεραπετρίτης παπάς τόλμησε να τους επισκεφθεί κάποτε και να

λειτουργήσει στον Άγιο Παντελεήμονα, που υπήρχε και ρήμαζε στο νησί, συντροφιά με τους νέους

του κατοίκους. Λένε πως στην πρώτη Λειτουργία δεν πάτησε ψυχή.

Οι λεπροί άκουγαν πεισμωμένοι από τα κελιά τους την ψαλμωδία, κι άλλοτε την σκέπαζαν με τα

βογκητά τους κι άλλοτε με τις κατάρες τους. Ο ιερέας όμως ξαναπήγε. Στην δεύτερη τούτη

επίσκεψη ένας από τους ασθενείς πρόβαλε θαρρετά στο κατώφλι του ναού.

- Παπά, θα κάτσω στην Λειτουργία σου μ' έναν όρο όμως. Στο τέλος θα με κοινωνήσεις. Κι αν ο Θεός σου είναι τόσο παντοδύναμος, εσύ μετά θα κάμεις την κατάλυση και δεν θα φοβηθείς τη λέπρα μου.

Ο ιερέας έγνευσε συγκαταβατικά. Στα κοντινά κελιά ακούστηκε η κουβέντα κι άρχισαν να

μαζεύονται διάφοροι στο πλάι του ναού, εκεί που ήταν ένα μικρό χάλασμα, με λιγοστή θέα στο

ιερό. Παραμόνευσαν οι χανσενικοί στο τέλος της Λειτουργίας κι είδαν τον παπά δακρυσμένο και

γονατιστό στην Ιερή Πρόθεση να κάνει την κατάλυση.

Πέρασε μήνας. Οι χανσενικοί τον περίμεναν. Πίστευαν πως θα ʼρθει τούτη τη φορά ως ασθενής κι όχι ως ιερέας. Όμως ο παπάς επέστρεψε υγιής και ροδαλός κι άρχισε με ηθικό αναπτερωμένο να χτυπά την καμπάνα του παλιού ναΐσκου.

Έκτοτε και για δέκα τουλάχιστον χρόνια η Σπιναλόγκα είχε τον ιερέα της. Οι χανσενικοί αναστύλωσαν μόνοι τους της εκκλησία και συνάμα αναστύλωσαν και την πίστη τους. Κοινωνούσαν τακτικά και πάντα κρυφοκοίταζαν τον παπά τους την ώρα της κατάλυσης, για να βεβαιωθούν πως

39

το "θαύμα της Σπιναλόγκας" συνέβαινε ξανά και ξανά.

To 1957, με την ανακάλυψη των αντιβιοτικών και την ίαση των λεπρών, το λεπροκομείο έκλεισε και το νησί ερημώθηκε. Μόνο ο ιερέας έμεινε στο νησί ως το 1962, για να μνημονεύει τους λεπρούς μέχρι 5 χρόνια μετά το θάνατό τους.

ΜΑΝΩΛΗΣ ΦΟΥΝΤΟΥΛΑΚΗΣ

«Ταφόπλακα δεν μπαίνει τελικά στην προκατάληψη. Είναι ικανός ακόμη κάποιος να με δείξει με το δάχτυλό του και να πει: Να, αυτός είναι ο λεπρός» λέει ο κ. Φουντουλάκης

Πρόκειται για έναν άνθρωπο που έζησε στη Σπιναλόγκα και θεραπεύτηκε από τη νόσο, αλλά δυστυχώς έχασε τη μάχη με τη ζωή τον Μάιο του 2011 σε ηλικία 87 χρόνων .

40

Αυτός που αφηγήθηκε τα κρυφά μονοπάτια της ψυχής των ανθρώπων που είχαν ζήσει εκεί. Ο ίδιος μεταφέρθηκε στο νησί στις 18 Φεβρουαρίου του 1949, σε ηλικία είκοσι έξι χρονών, όταν ήταν αστυφύλακας στον Πειραιά .

Το μεγαλείο της ψυχής του φαίνεται από τα εξής λόγια του . Είναι άξιος ακόμη κάποιος να με δείξει με το δάχτυλό του και να πει: “Να, αυτός είναι ο λεπρός”».

«Από μια στιγμή και μετά το νησί δεν ήταν το κολαστήριο. Ήταν ένα χωριό εγκλείστων, με τους καλούς, τους κακούς, τους τζαναμπέτηδες και τους ζαμανφουτίστες».

Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΦΑΡΜΑΚΟΥ

Το 1948, θα ανακαλυφθεί στην Αμερική το πρώτο φάρμακο για την αντιμετώπιση της λέπρας και σταδιακά η Σπιναλόγκα θα αδειάζει μέχρι και το 1957 που αποχώρησαν και οι τελευταίοι ασθενείς, οπότε και έκλεισε. Οι εναπομείναντες χανσενικοί που δεν είχαν θεραπευτεί ακόμη, μετακομίστηκαν στο λεπροκομείο της «Αγίας Βαρβάρας» στο Αιγάλεω (ή «λοιμωδών νόσων», όπως επικράτησε να λέγεται), μεταξύ αυτών κι ο Επαμεινώνδας Ρεμουνδάκης. Κάποιοι ασθενείς, έστω και θεραπευμένοι, αντιμετώπιζαν με μεγάλη επιφύλαξη -και όχι αβάσιμα- την επιστροφή τους στο περιβάλλον που ζούσαν πριν μπουν στην Σπιναλόγκα, λόγω του «στίγματος» που κουβαλούσαν, φοβούμενοι την κοινωνική απόρριψη. Ο μόνος που λέγεται ότι αρνήθηκε πεισματικά να εγκαταλείψει το νησί, ήταν ένας λυράρης από το Ρέθυμνο, ο Αντώνης Παπαδάκης ή «Καρεκλάς», ο οποίος παρ’ ότι δεν ήταν ασθενής είχε αποφασίσει να ζήσει στην Σπιναλόγκα μαζί με τους λεπρούς. Εξακολουθούσε να ζει στο νησί, τρώγοντας αγριόχορτα και σαύρες, και παίζοντας τη λύρα του, έως ότου οι αρχές τον έφεραν με την βία πίσω στον πολιτισμό, αν και ίδιος προτίμησε την απομόνωση από τον κόσμο και εκφραζόταν μόνο με την μουσική του (η περίπτωσή

41

του καταγράφηκε στην ταινία μικρού μήκους του 1968 «Letzte Worte» [«Τελευταία λέξη»] του Werner Herzog). Όπως λέγονταν, είχε τρελαθεί… (Σύμφωνα πάντως με άλλη εκδοχή, ο «Καρεκλάς» σ’ αυτήν την ταινία υποδύονταν κάποιον ασθενή που έπαιζε λύρα).

ΠΕΡΙΔΙΑΒΑΙΝΟΝΤΑΣ ΤΟ ΝΗΣΙ

Στα λιθόστρωτα σοκάκια αναζητώντας τα απομεινάρια του θαυμαστού πολιτισμού που είχαν αναπτύξει οι τότε κάτοικοί της μέσα από το τίποτα. Τα ερείπια των σπιτιών, του νοσοκομείου, του σχολείου…

Στην Σπιναλόγκα υπήρχαν και κάποιοι κάτοικοι, οι οποίοι δεν ήταν ασθενείς. Κάποιοι απ’ αυτούς βρέθηκαν εκεί, όπως λέγεται, ως θύματα προσωπικών ή και πολιτικών διαφορών, μετά από καταγγελία πως ήταν λεπροί και αντίστοιχη δωροδοκία γιατρών, που «διέγνωθαν» τη νόσο (αν και σ’ αυτή την περίπτωση, υπάρχει και η άποψη, πως έγκλειστοι που επικαλέστηκαν τέτοιους λόγους, το έκαναν για ν’ αποφύγουν το στίγμα του λεπρού, των ίδιων, αλλά και της οικογένειάς τους). Κάποιοι άλλοι στέλνονταν στην Σπιναλόγκα και μόνο με την υποψία ότι μπορεί να είχαν λέπρα, ιδίως αν στο οικογενειακό περιβάλλον υπήρχε ιστορικό της νόσου. Ήταν κυρίως όμως, άνθρωποι που δεν ήθελαν με κανέναν τρόπο να αποχωριστούν τα αγαπημένα τους πρόσωπα. Κατά την διάρκεια του αποχωρισμού από τα αγαπημένα τους πρόσωπα εξελίσσονταν δραματικές και τραγικές στιγμές.

42

Μαρτυρείται μάλιστα η περίπτωση μιας κοπέλας, που μην αντέχοντας μακριά από τον αγαπημένο της, έκανε ένεση στον εαυτό της, ισχυριζόμενη ότι ήταν αίμα του άνδρα της, για να μολυνθεί κι αυτή και να υποχρεωθούν οι υπεύθυνοι να την οδηγήσουν στην Σπιναλόγκα. Όπως κι έγινε… Η κοπέλα πάντως δεν ασθένησε, αν και ο άνδρας της πέθανε στα χέρια της. Όπως δεν ασθένησαν και τα περισσότερα από τα παιδιά που γεννήθηκαν στην Σπιναλόγκα, πολλά εκ των οποίων απομακρύνθηκαν από τις οικογένειές τους για να αποφευχθεί το ενδεχόμενο νόσησης (αν και οι γάμοι μεταξύ χανσενικών τυπικά απαγορεύονταν λόγω της ασθένειας, αυτό δεν εμπόδισε πολλούς απ’ αυτούς να δημιουργήσουν σχέσεις -«παράνομες» και μη- μεταξύ τους) και μεταφέρονταν σε ειδικό παιδικό σταθμό στην Αθήνα. Η σωματική επαφή ασθενών και υγιών (δηλαδή προσωπικό και επισκέπτες) απαγορευόταν αυστηρά, ενώ κατά τις μεταξύ τους οικονομικές συναλλαγές, τα χρήματα περνούσαν υποχρεωτικά από ειδικό κλίβανο για απολύμανση. Το εξιτήριο μπορούσε ν’ αποκτηθεί, μόνο αν έβγαιναν αρνητικές τρεις διαδοχικές απαιτούμενες εξετάσεις, σε χρονικό διάστημα ενός έτους.

Υποκλιθείτε στην δύναμη αυτών των ανθρώπων που παρά την αρρώστια τους και την κοινωνική περιθωριοποίηση συνέχιζαν να εργάζονται, να μορφώνονται και να ζουν με αξιοπρέπεια μέχρι το 1957. Όταν έφυγε και ο τελευταίος ασθενής, ακολούθησαν χρόνια εγκατάλειψης και ερήμωσης στο νησί, σε μια προσπάθεια να σβηστούν από τη συλλογική μνήμη όσα τραγικά συνέβησαν εκεί.

43

Παρά την αρρώστια και την ανέχειά τους, οι λεπροί προσπάθησαν να οργανώσουν το χωριό

τους, στο κέντρο του οποίου βρισκόταν η σπηλιά της Παναγίας, η εκκλησία τους, όπου σήμερα

βρίσκεται ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής. Καθημερινά κατευθύνονταν προς το Μεγάλο Κάστρο και

στριμώχνονταν στην Πύλη του Αγίου Γεωργίου (Λαζαρέτου) για να ζητήσουν ελεημοσύνη. Όσα

χρήματα τούς περίσσευαν τα διέθεταν για να φτιάξουν την εκκλησία τους, όπου μέχρι και

σήμερα υπάρχουν ασημένια δισκοπότηρα, ευαγγέλια και διάφορα αναθήματα της εποχής.

44

ΟΙ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΤΟΥ ΙΕΡΕΑ

ΤΗΣ ΕΝΟΡΙΑΣ ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ

Έχοντας ζήσει στην περιοχή για 38 χρόνια ως προϊστάμενος του Ιερού Ναού Ζωοδόχου Πηγής, ο

πρωτοπρεσβύτερος Ιωάννης Μακράκης συγκέντρωσε στοιχεία για τους λεπρούς της Μεσκινιάς

και συνέγραψε την ιστορική μελέτη «Η Μεσκινιά του Μεγάλου Κάστρου». Στον πρόλογο του

βιβλίου του κάνει λόγο για τους χανσενικούς της περιοχής, ανάμεσα στους οποίους ήταν και

δύο ιερείς και σε όλους αυτούς αφιερώνει το έργο του. Εκεί αναφέρει, μεταξύ άλλων, «στη

θύμησή μου έρχονται οι μαρτυρικές μορφές των προκατόχων μου ιερέων, παπα-Γιάννη από τη

Φουρνή Μιραμπέλλου και παπα-Γιωργάκη από την Αγία Βαρβάρα Μαλεβιζίου, καθώς και των

άλλων λεπρών χριστιανών αδελφών μου, οι οποίοι κατοικούσαν στην περιοχή της Μεσκινιάς,

της σημερινής Χρυσοπηγής». Ο πατήρ Ιωάννης γράφει ότι νιώθει δίπλα του τις τραγικές αυτές

ανθρώπινες υπάρξεις, με το δέρμα τους γεμάτο από άσπρες και κόκκινες βούλες που τους

δημιουργούσαν μια ανυπόφορη φαγούρα, με ξεφλουδισμένα και παραμορφωμένα τα χέρια, τα

πόδια, τα πρόσωπα και όλο τους το σώμα.

«Δεν υπάρχει φοβερότερο και τρομερότερο θέαμα από έναν λεπρό. Τα πολυώδυνα βάσανα και

οι αβάσταχτοι πόνοι του δεν παραβάλλονται με άλλους πόνους και δυστυχίες σε αυτό τον

κόσμο», σημειώνει ο πατήρ Ιωάννης.

Στην ενορία της Χρυσοπηγής τοποθετήθηκε το 1969, τη χρονιά που απομακρύνθηκαν από τις

σπηλιές, όπου άλλοτε κατοικούσαν οι λεπροί, διακόσιες οικογένειες τρωγλοδυτών, οι οποίες

μεταφέρθηκαν στις εργατικές κατοικίες των Δειλινών. Από τότε και μέχρι τη συνταξιοδότησή

45

του, έχοντας στο πλευρό του τους κατοίκους της Χρυσοπηγής, εργάστηκε για την επέκταση του

ναού και την αναβάθμιση της ενορίας.

Οι χριστιανοί λεπροί της Μεσκινιάς μετέτρεψαν μια από τις 165 σπηλιές της περιοχής σε

εκκλησία και την αφιέρωσαν στην Παναγία. «Τα χρήματα για τη διαρρύθμιση της σπηλιάς σε

εκκλησία, δηλαδή για ιερά σκεύη, καντήλια, άγιες εικόνες και λειτουργικά βιβλία, τα

πρόσφεραν οι λεπροί πλουσιοπάροχα από το υστέρημά τους», γράφει ο πατήρ Ιωάννης

Μακράκης, ενώ προσθέτει ότι μετά το 1850 ο αριθμός τους είχε αυξηθεί τόσο πολύ που

ανέλαβαν την πρωτοβουλία για επέκταση της εκκλησίας, προκειμένου να χωράνε όλοι.

Έτσι δημιουργήθηκε το νέο κλίτος που αφιερώθηκε στον Άγιο Νικόλαο και αργότερα

κατασκευάστηκε ένα ξυλόγλυπτο τέμπλο, το οποίο βρίσκεται μέχρι και σήμερα στον ιερό ναό

της Ζωοδόχου Πηγής.

Στην ιστορική μελέτη αναφέρεται ότι ο πρώτος ιερέας που εντοπίζεται στα τουρκικά έγγραφα

ήταν ο παπα-Γιάννης, ο οποίος ήταν λεπρός και πέθανε το 1861. Το ίδιο διάστημα μεταφέρθηκε

στο λεπροχώρι ο παπα-Γιωργάκης, λεπρός κι αυτός.

Εμπνευσμένος από το έργο των προκατόχων του, αλλά και από τον αγώνα των χανσενικών να

φτιάξουν την εκκλησία τους, ο πατήρ Ιωάννης Μακράκης άρχισε να συγκεντρώνει στοιχεία για

την ιστορική του μελέτη. Σε διάστημα πέντε περίπου ετών κατάφερε να συγκεντρώσει το υλικό

του.

Ακόμη σημειώνει ότι οι ασθενείς μπορούσαν να επισκεφθούν τα γύρω χωριά και να

πλησιάσουν το Μεγάλο Κάστρο μέχρι την είσοδο του Αγίου Γεωργίου (Λαζαρέτου) για να

ζητιανέψουν, αφού μέχρι και τα μέσα του 19ου αιώνα δεν έπαιρναν κανένα βοήθημα. Ωστόσο,

το 1852, όπως αναφέρεται στο βιβλίο, όταν διοικητής του Μεγάλου Κάστρου ήταν ο Βελιουδίν

πασάς, ξεκίνησε η διανομή μιας οκάς ψωμιού την ημέρα σε κάθε άρρωστο.

46

Οι συνθήκες διαβίωσής τους ήταν άθλιες. Κατοικούσαν μέσα στις σπηλιές και μετέφεραν νερό

από τα γύρω πηγάδια. Τις χρονιές όμως που υπήρχε ανομβρία, οι ιδιοκτήτες των πηγαδιών δεν

επέτρεπαν στους λεπρούς να πάρουν νερό. Μετά από τις επίμονες προσπάθειές τους το 1890

κατασκευάστηκε ένας χαζινές (τουρκόβρυση), που υπάρχει μέχρι και σήμερα στη Χρυσοπηγή.

Αρκετοί ήταν εξαθλιωμένοι και είχαν εγκαταλειφθεί τελείως. Στην ιστορική μελέτη «Η Μεσκινιά

του Μεγάλου Κάστρου» περιλαμβάνεται αναφορά του Αυστριακού γιατρού και βοτανολόγου

Σίμπερ, ο οποίος είχε επισκεφθεί την Κρήτη το 19ο αιώνα. Εκεί τονίζεται στο βιβλίο ότι «πήγαμε

στο προάστιο των λεπρών. Οι μισοί κατοικούν σε υπόγειες τρύπες και άλλοι σε κάτι άθλιες

καλύβες. Πολλών απ’ αυτούς έχει πάθει το μυαλό τους και φαίνονται σαν κοιμισμένοι, άλλοι

πάλι είναι μοχθηροί και άλλοι επίβουλοι και κακοήθεις, καθώς ζουν χωρίς καμία τάξη και

επιτήρηση και έχουν τελείως εγκαταλειφθεί, τους περιφρονεί όλος ο κόσμος και αυτοί ζουν μια

αδιάντροπη ζωή».

Μετά την επίσκεψή του στο νησί ο καθηγητής γεωλογίας και βοτανολογίας Βίκτωρ Ρολέν

έγραψε τα εξής: «Τους απαγορεύεται να κάνουν εμπόριο, ακόμη και να πωλούν τα αβγά των

πουλερικών τους από φόβο μη μεταδοθεί η ασθένεια. Είναι υποχρεωμένοι να ζουν απ’ ό,τι

παράγουν από τα κηπούλια τους και από ελεημοσύνες». Ο ίδιος σημείωνε ότι αν και το 1838 σε

όλη την Κρήτη ζούσαν περίπου 300-400 λεπροί, δύο δεκαετίες μετά είχαν αυξηθεί σημαντικά και

απέδιδε την εξάπλωση στο γεγονός ότι είχαν το δικαίωμα να παντρευτούν μεταξύ τους.

Μια τραγική ιστορία έρχεται στο φως από το σύγγραμμα του πλοιάρχου του Αγγλικού Ναυτικού

Σπρατ του 1865, την οποία συμπεριέλαβε στο βιβλίο του ο πατήρ Ιωάννης. Εκεί γίνεται λόγος για

τους λεπρούς στην Πύλη του Λαζαρέτου.

47

Ανάμεσά τους ήταν ένας πολύ άρρωστος άνδρας, ο οποίος ήταν ακόμη πιο δυστυχισμένος γιατί

λίγες ημέρες νωρίτερα έμαθε πως η 18χρονη κόρη του ασθένησε. Δίπλα του είχε την κοπέλα, η

οποία δεν έμοιαζε να έχει καμία αρρώστια και ήταν πολύ περιποιημένη. Κοντά τους ήταν κι ένα

ζευγάρι με ένα μωρό. Οι δύο νέοι άνθρωποι, όπως και πολλοί άλλοι χανσενικοί,

απομακρύνθηκαν από τα χωριά τους και μεταφέρθηκαν στη Μεσκινιά. Γνωρίστηκαν,

αγαπήθηκαν και παντρεύτηκαν. Μετά απέκτησαν και ένα παιδί, που χωρίς και αυτό να το

επιλέξει μεγάλωσε στον κόσμο των λεπρών, μέσα σε σκοτεινές και γεμάτες υγρασία σπηλιές,

που υπάρχουν σήμερα κάτω από τα θεμέλια σπιτιών. Άλλες έχουν μπαζωθεί και κάποιες άλλες

χάσκουν στην άκρη του δρόμου και φιλοξενούν κάθε είδους παράνομη δραστηριότητα. Κι όμως

αποτελούν κομμάτι της ιστορίας και κρύβουν μέσα τους τον πόνο των ανθρώπων που πέρασαν

εκεί τα χειρότερα χρόνια της ζωής τους.

48

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΑΣΘΕΝΩΝ ΤΗΣ ΣΠΙΝΑΛΟΝΓΚΑ

Kαθημερινά έφτανε η βάρκα με τα έξι κουπιά και οι χωρικοί από απέναντι πωλούσαν τα χόρτα τους, τα κηπευτικά τους, γιατί οι λεπροί είχαν χρήματα να αγοράσουν. Oι συναλλαγές γίνονταν δίχως να έρθουν σε επαφή οι δύο πλευρές, ενώ τα χρήματα ξεπλένονταν σε απολυμαντήριο με φορμόλη που υπήρχε στη σκάλα του λιμανιού. Ό,τι εμπόρευμα έφτανε στη Σπιναλόγκα αν δεν πωλείτο το πετούσαν στη θάλασσα», μας λέει μελετητής εκείνης της εποχής Γεράσιμος Aκριβάκης.

Ο νοσοκόμος του λεπροκομείου θυμάταιΓιάννης Λυράκης ετών 87

Τον κυρ-Γιάννη Λυράκη, τον συναντήσαμε στο χωριό της Ελούντας. Υπήρξε νοσοκόμος στο λεπροκομείο. Τις γνώσεις τις είχε από τη θητεία του στο τότε Βασιλικό Ναυτικό. Με γυναίκα, παιδιά και εγγόνια αποφάσισε να εργαστεί στην Σπιναλόγκα.

«Στην αρχή όλοι ήταν σε άθλια κατάσταση. Από τα έλκη είχαν παραμορφωθεί. Δείλιαζες να τους κοιτάξεις. Αργότερα, όταν ανακαλύφθηκαν τα φάρμακα, η βελτίωση ήταν μεγάλη. Μόλις έμπαιναν εκεί, παντρεύονταν αμέσως και τεκνοποιούσαν. Εκεί μέσα υπήρχαν και υγιείς γυναίκες που είχαν ακολουθήσει τους άνδρες τους. Δούλευαν ως υπάλληλοι και βοηθούσαν. Έπαιρναν τα βρέφη και τα εξέταζαν. Αν το μωρό είχε το μικρόβιο του Χάνσεν, το επέστρεφαν στους γονείς. Αν ήταν υγιές, το κρατούσαν. Το μεγάλωναν, το μόρφωναν για να ακολουθήσει έπειτα το δρόμο του εκτός νήσου».

Θυμάται την εμβληματική μορφή του τριτοετή φοιτήτη της νομικής, Επαμεινώνδα Ρεμουνδάκη. Ήταν η «κεφαλή» της Σπιναλόγκας, ο άνθρωπος που αγωνίστηκε και πέτυχε να αλλάξει τις συνθήκες διαβίωσης των χανσενικών. Κατάφεραν να έχουν μία φυσιολογική ζωή. Ψάρευαν, είχαν φτιάξει συνεταιρισμούς, έπαιζαν χαρτιά, έκαναν γλέντια, πήγαιναν σχολείο».

Θυμάται επίσης ότι στην Σπιναλόγκα επικρατούσαν δύο παρατάξεις, «οι κρητικοί και οι παλαιοελλαδίτες». Μάλιστα για τα μάτια μιας καλλονής ήρθαν σε αντιπαράθεση, όμως εκείνη δεν έκανε τη χάρη σε κανένα και έφυγε μονάχη σαν ήρθε η ώρα του φευγιού από το νησί. «Και τώρα όλη η υδρόγειος μιλάει για την Σπιναλόγκα» λέει με συγκίνηση.

Μαρία ΜπεμπελάκηΕτών 90

“Δεν θα ξεχάσω τα γλέντια των λεπρών στη γιορτή του Αγίου Παντελεήμονα”

Μορφή της περιοχής είναι αναμφισβήτητα η κ. Μαρία Μπεμπελάκη. Παρά τα 90 της χρόνια, δεν έχει χάσει τη ζωντάνια της και το μυαλό της εξακολουθεί να είναι «κοφτερό».

Μεγάλωσε σε ένα σπίτι που βρίσκεται απέναντι από το νησί. Όπως λέει χαρακτηριστικά «όταν ανοίγω την πόρτα, πρώτα θωρώ των ήλιο και μετά την Σπιναλόγκα».

49

Η μάνα της υπήρξε επί 17 χρόνια νοσοκόμα στο λεπροκομείο. «Πήγαινα κάθε εβδομάδα στο νησί γιατί κρατούσα πράγματα στη μάνα μου. Σχετίστηκα με τους αρρώστους, όμως δεν φοβήθηκα ποτέ» λέει στην “Πατρίδα”.

Κορασίδα τότε, πολλές φορές είχε χρειαστεί να φιλοξενήσει στον μικρό τους καφενέ, στην Πλάκα, τους συγγενείς των λεπρών. «Εκεί κοίμιζα τον κόσμο. Τους παρηγορούσα, τους μαγείρευα, να περάσουν δύο μέρες και να φύγουν. Δεν μπορώ να σας περιγράψω όσα είδαν τα μάτια μου και όσα άκουσαν τα αυτιά μου γι’ αυτό το νησί».

Νοσταλγεί τα τρικούβερτα γλέντια που έστηναν ανήμερα του Αγίου Παντελεήμονα οι λεπροί.«Έβγαζαν δύο καΐκια και πήγαιναν στα Μάλια για να τα φορτώσουν καρπούζια. Την ημέρα της εορτής μας φίλευαν όλους από μία φέτα και κερνούσαν λουκούμια με αμύγδαλο μέσα σε τεράστια ξύλινα κιβώτια. Πηγαίναμε πολλοί από ‘δω και τα χωριά. Το γλέντι με τα όργανα στηνόταν στο μεγάλο θάλαμο. Χορεύαμε ανακατωμένοι λεπροί και γεροί, κορίτσια και αγόρια. Εκεί αναπτύχθηκαν μεγάλοι έρωτες γιατί αυτοί οι άνθρωποι ήταν ήταν αποφασισμένοι» λέει.

50

Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΧΙΣΛΟΠ

Η ιστορία της Σπιναλόγκας μέχρι το 2005 δεν ήταν ιδιαίτερα γνωστή, ούτε στο εξωτερικό ούτε και στην Ελλάδα, ειδικά στους νέους που δεν την πρόλαβαν. Όμως, ο “νεκρός” πλέον αυτός τόπος, που στο παρελθόν αποτελούσε μέρος εξορίας, μάγεψε την Βρετανίδα συγγραφέα Βικτόρια Χίσλοπ, όταν τον επισκέφθηκε κατά τη διάρκεια των διακοπών της στην Κρήτη.

Και τότε αποφάσισε να γράψει γι' αυτόν. Για να τον μάθει όλος ο κόσμος. Η αλήθεια είναι ότι η ιστορία της Σπιναλόγκας αποδόθηκε πολύ όμορφα στο βιβλίο της “Το Νησί”, που συγκίνησε πολλούς και συγκλόνησε άλλους που δεν την ήξεραν από πριν.

Μέσω της ζωής της οικογένειας Πετράκη, η Χίσλοπ κατάφερε να πληροφορήσει όλο τον κόσμο για το πώς ζούσαν οι χανσενικοί εκεί, όπου τους είχαν εξορίσει.

51

Ενώ παράλληλα, παρουσίαζε στοιχεία και για το πώς ξεκίνησε να λειτουργεί και το πώς έκλεισε αυτό το νησάκι, που αποτέλεσε το σπίτι για εκείνους τους λίγους άτυχους που δεν είχαν φυσική ανοσία στην νόσο.

Με πρωταγωνιστές την Κατερίνα Λέχου, τον Στέλιο Μάινα, τη Γιουλίκα Σκαφιδά, την Ευγενία Δημητροπούλου και άλλους πολλούς ηθοποιούς, η ίσως πιο ακριβή ελληνική παραγωγή κατάφερε να καθηλώσει το κοινό και να μας μάθει ένα όχι και όμορφο κομμάτι της ιστορίας μας.

52

Μισό και πλέον αιώνα από την απομάκρυνση και των τελευταίων χανσενικών από την Σπιναλόγκα, το νησί του πόνου και της οδύνης, επανέρχεται στο παγκόσμιο προσκήνιο χάριν σε μία Βρετανίδα συγγραφέα αλλά και μία τηλεοπτική υπερπαραγωγή που κάθε Δευτέρα βράδυ καθηλώνει τους Έλληνες μπροστά από τη μικρή οθόνη.

Η «ευλογημένη» πλέον για τους ντόπιους Βικτόρια Χίσλοπ συνέβαλε όσο κανείς άλλος ώστε η φήμη της Σπιναλόγκας και της Ελούντας να φθάσει μέχρι τα πέρατα της γης με τρόπο πρωτόγνωρο. Από τα βάθη των αιώνων η Σπιναλόγκα αποτελεί σύμβολο πολιτισμού. Ποιος όμως θα μπορούσε να φανταστεί ότι δεκαετίες αργότερα το νησί που έχει «εμποτιστεί» από πύρινα δάκρυα, θα άγγιζε τόσο πολύ τις ψυχές εκατομμυρίων ανά τον κόσμο.

53

54

55

56

Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ

Μπορεί η νόσος του Χάνσεν να μην ταλαιπωρεί όσο στο παρελθόν τους ανθρώπους και σε μερικές χώρες να έχει εξαφανιστεί, όμως το νησί της Σπιναλόγκας παραμένει εκεί και μαζί του όλο το παρελθόν του.

Όλες οι ψυχές των ανθρώπων που έζησαν εκεί. Που πόνεσαν επειδή άφησαν τους δικούς τους ανθρώπους πίσω. Που προσπάθησαν να συνεχίσουν τη ζωή τους, κάνοντας μια νέα αρχή. Που μοιρολογούσαν γιατί δεν ήταν ανάμεσα στους τυχερούς.

Που τελικά έμαθαν στην “εξορία”. Που πάνω στο νησί ερωτεύτηκαν ξανά. Παντρεύτηκαν και έφτιαξαν οικογένειες. Που μεγάλωσαν τα παιδιά τους, ακόμα και αν εκείνα δεν ήταν άρρωστα. Που έφτιαξαν ό,τι χρειάζονταν σαν μικρή κοινωνία. Από κουρείο μέχρι κινηματογράφο και από καφενείο μέχρι εκκλησία, που λειτουργούσε ένας εθελοντής παπάς, ο οποίος δέχθηκε παρόλο που δεν ήταν άρρωστος να μοιραστεί τη ζωή του με τους χανσενικούς.

Αν κάποιος έχει διαβάσει έστω και λίγα για αυτό το μικρό νησάκι απέναντι από την Πλάκα, δεν μπορεί πηγαίνοντας εκεί να μην ανατριχιάσει. Δεν μπορεί, βλέποντας πόσο κοντά είναι από την υπόλοιπη Κρήτη, να μην καταλάβει έστω και λίγο πώς θα ένιωθε μια μητέρα όταν άφηνε πίσω τα παιδιά της. Όταν μπορούσε σχεδόν να τα δει από τη Σπιναλόγκα, αλλά δεν μπορούσε να είναι δίπλα τους.

Δεν μπορεί να μην νιώσει συμπόνια για όσους άφησαν τα πάντα, επειδή τότε δεν είχε ανακαλυφθεί το φάρμακο και οι άνθρωποι δεν ήξεραν ότι περισσότεροι από το 95% του πληθυσμού είχαν φυσική ανοσία στην ασθένεια.

57

Πηγαίνοντας με το καραβάκι από την Πλάκα, την Ελούντα ή τον Άγιο Αντώνιο προς τη Σπιναλόγκα νιώθει κανείς την καρδιά του να σφίγγεται. Φτάνοντας η ερειπωμένη πόλη τον κάνει να πονά και να αναλογίζεται όλα όσα εκείνοι έζησαν ή ένιωσαν.

Στον δρόμο του γυρισμού η γεύση είναι πικρή, αλλά κάπου βαθιά μέσα υπάρχει το αίσθημα της ανακούφισης, αφού εμείς, σήμερα, μπορούμε να επιστρέψουμε στη ζωή μας. Η Σπιναλόγκα, όμως, μένει εκεί μαζί με τις ψυχές των ανθρώπων που έζησαν στον τόπο αυτό. Που πόνεσαν. Που έκλαψαν. Μένει εκεί σαν ένα μεγάλο κομμάτι της ιστορίας μας. Σαν μια λυπητερή ιστορία που αξίζει όλοι να μάθουν...

58

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΠΗΓΕΣ (για τα κάστρα και τις οχυρώσεις)

Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού: Σπιναλόγκα- Παλαιό Φρούριο Κέρκυρας

Wikipedia : Σπιναλόγκα- Παλαιό φρούριο Κέρκυρας

Explore Crete: Σπιναλόγκα

ΑΒΕΡΩΦ: Κάστρα της Κρήτης

Τζοπανάκη Χ. «Η πόλη και τα τείχη»

Σπανάκη : Κρήτη, Ιστορία- Αρχαιολογία

Ταξιδιωτικός οδηγός Κρήτης: Ταξιδιωτικός οδηγός Κρήτης

Παπαγιαννάκης Δημήτριος (εφημ. ΑΝΑΤΟΛΗ): Η Ελούντα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα

Αγιούς Αντωνίου: Τα Κερκυραϊκά(Ιστορικά ανάλεκτα), Οδοιπορικό στην παλιά Κέρκυρα

www . kastra . eu : Καστρολόγος

Kerkyrainfo.gr: Παλαιό φρούριο Κέρκυρας

Corfu-Kerkyra.eu

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ( για το Λεπροκομείο)

1. www.iefimerida.gr/.../βρέθηκαν-αυθεντικές-φωτογραφίες-λεπρών-από-τη-σπιναλόγκα- ...

2. news247.gr/eidiseis/.../oi-prwtes-fwtografies-leprwn-sth-spinalogka.2104265.html3. www.mixanitouxronou.gr/epaminondas-remountakis-o-anthropos-pou-echase-ti-foni-...

4. www.tlife.gr/news/77/spinaloga/0-7513 5. www.visitgreece.gr/el/greek_islands/crete/spinalonga 6. www.cnn.gr/.../minoikos-politismos-kai-spinalogka-ypopsifia-mnimeia-pagkosmias-p...

7. peripatrhs.blogspot.com/2014/03/blog-post_16.html

8. thewandernotes.com/spinalogka-gr9. Οι φωτογραφίες, τις οποίες δημοσιεύει το cretalive, δεν είχαν δημοσιευτεί τότε, αλλά

αφού πέρασαν αρκετά χρόνια. Τις παρουσίασε στα μέσα της δεκαετίας του 1930 το ιστορικό περιοδικό «Μύσων» που εξέδιδε ο Σητειακός γιατρός και πολιτικός Μιχαήλ Καταπότης.

59