64916971 ΕΛΠ31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

23

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3o Η ΤΡΑΓΩ∆ΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΣΑΤΥΡΙΚΟ ∆ΡΑΜΑ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ∆ΟΥ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩ∆ΙΑΣ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ∆ΟΥ ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ∆ΙΑ Πρόλογος: Είναι το ποσοτικό µέρος του έργου (ο µονόλογος ή ο διάλογος) που εισάγει το θεατή στην υπόθεση της τραγωδίας. Πάροδος: Είναι το ποσοτικό µέρος του έργου (πρώτο τραγούδι του χορού µετά από τον πρόλογο) που άδεται την ώρα που ο χορός µπαίνει στην ορχήστρα. Επεισόδια: Πρόκειται για τα κατεξοχήν δραµατικά µέρη της τραγωδίας όπου προωθούσαν τη δράση. Τα επεισόδια άρχιζαν µετά από τη πάροδο του χορού. Στάσιµο: Ήταν τα ποσοτικά µέρη του έργου που εκπροσωπούσαν το λυρικό στοιχείο. Το στάσιµο χωρίζονταν σε στροφές, αντιστροφές και επωδούς. Κάθε οµάδα στίχων είχε δική της µελωδία, ρυθµό και µέτρο. Το τραγούδι και η όρχηση γίνονταν µε τη συνοδεία αυλού. Έξοδος: ήταν το τελευταίο ποσοτικό µέρος του δράµατος, ακολουθούσε το τελευταίο χορικό και ενίοτε έκλεινε µε το εξόδιο άσµα του χορού. Στιχοµυθία: Ονοµάζεται ο διάλογος µεταξύ δύο προσώπων. Με τον τρόπο αυτό ο ποιητής πετυχαίνει τόσο τη γρήγορη εξέλιξη του µύθου όσο και τη παρουσίαση κάποιων χαρακτηριστικών του κάθε χαρακτήρα. Άγγελος/Εξάγγελος: Άγγελος ήταν ο αγγελιοφόρος που διηγούνταν περιστατικά που έγιναν µακριά π.χ. στους Πέρσες του Αισχύλου. Μ’ αυτό τον τρόπο οι ποιητές είτε προωθούσαν ή σταµατούσαν την εξέλιξη του µύθου είτε ανέτρεπαν την πορεία του έργου. Ο Εξάγγελος είναι αυτός που αναγγέλλει στους θεατές αυτά που συµβαίνουν µε την κορύφωση του δράµατος ή κάποια γεγονότα που διαδραµατίστηκαν στο εσωτερικό του σπιτιού. Κοµµός: Μέσα στα επεισόδια υπήρχαν και κάποια λυρικά κοµµάτια που ονοµάζονταν «κοµµοί». Πρόκειται για θρηνητικά κοµµάτια που τραγουδούσε ο χορός µαζί µε τον εκάστοτε υποκριτή. Ποια ήταν τα κατά ποιόν και ποια τα κατά ποσόν µέρη της τραγωδίας; Τα κατά ποιόν µέρη της τραγωδίας κατά τον Αριστοτέλη είναι: 1. Μύθος: το µυθολογικό υλικό, ο φορέας της υπόθεσης γύρω από τον οποίο κάθε φορά πλέκεται η όλη τραγωδία. 2. Ήθος: Τα «ήθη» των προσώπων του δράµατος δηλ. ο χαρακτήρας, οι διαθέσεις και οι συνήθειες των ηρώων. 3. ∆ιάνοια: Οι σκέψεις των προσώπων της τραγωδίας. 4. Λέξη: είναι η έκφραση, το λεκτικό όχηµα του έργου. 5. Μέλος: η µουσική του έργου. 6. Όψις: Η σκηνογραφία του έργου, η σκευή των ηθοποιών και τα προσωπεία.




24

Τα κατά ποσόν µέρη της τραγωδίας κατά τον Αριστοτέλη είναι: 1. Το διαλογικό ή επικό µέρος: Αποτελείται από τον Πρόλογο, τα Επεισόδια και την Έξοδο. 2. Το λυρικό ή χορικό µέρος: Αποτελείται από την Πάροδο και τα Στάσιµα.

Ο ΑΙΣΧΥΛΟΣ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩ∆ΙΑΣ ΑΠΌ ΤΗΝ ΑΡΧΑΪΚΗ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΑΣΗ ΤΗΣ

ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ∆ΙΑ Ύβρις: Πρόκειται για το ξεπέρασµα των ορίων, το οποίο αποτελεί προσβολή και ασέβεια προς το θείο. Άτη: Είναι το πεπρωµένο, η πνευµατική τύφλωση που οδηγεί τον ήρωα στο δρόµο της καταστροφής. Νέµεσις: Η θεϊκή δικαιοσύνη που αποκαθιστά την τάξη και τιµωρεί την αλαζονεία και την υπεροψία των ανθρώπων. Τίσις: Η τιµωρία. Ποια στοιχεία συγκροτούν το ιστορικό πρόσωπο του Αισχύλου; Περιγράψτε την ιστορική συγκυρία και το πνευµατικό πλαίσιο στο οποίο διαµορφώνεται η ποιητική του προσωπικότητα.

Ο Αισχύλος γεννήθηκε στην Ελευσίνα στα 525/524 π.Χ. και ήταν γιος του

Ευφορίωνα, ευγενή γαιοκτήµονα. Ο ποιητής πήρε µέρος στη µάχη του Μαραθώνα, όπου σκοτώθηκε ο αδελφός του Κυναίγειρος και στη ναυµαχία της Σαλαµίνας. Κάποιοι διηγούνται ότι έλαβε µέρος και σε άλλες µάχες. Ο Αισχύλος έζησε την κατάλυση της τυραννίδας, τις µεταρρυθµίσεις του Κλεισθένη και την άνοδο της Αθηναϊκής δηµοκρατίας. Ο ποιητής ταξίδεψε στη Σικελία, στην Αυλή του Ιέρωνα όπου και δίδαξε τραγωδίες του.

Ο Αισχύλος υπήρξε ένας βαθιά θρησκευόµενος ποιητής. Ο Αισχύλος µέσα από τα έργα του φανερώνει τον προβληµατισµό του για την αδυναµία του ανθρώπου µπροστά στην ανεξέλεγκτη δύναµη του θεού. Τι γνωρίζετε για τα δράµατα του Αισχύλου που µας έχουν σωθεί;

Από τα δράµατα του Αισχύλου µας σώζονται επτά τραγωδίες. Υπάρχουν πληροφορίες από χειρόγραφα ότι ο αριθµός των δραµάτων του ανέρχονταν σε εβδοµήντα εννέα ενώ η Σούδα µας αναφέρει ενενήντα δράµατα. Έργα του ήταν: οι «Πέρσες», οι «Επτά επί Θήβας», οι «Ικέτιδες», ο «Προµηθέας ∆εσµώτης», ο «Αγαµέµνων», οι «Χοηφόροι», οι «Ευµενίδες» (οι τρεις τελευταίες αποτελούν την τριλογία Ορέστεια) κ.α.




25

Ποιες ήταν οι δραµατουργικές καινοτοµίες του Αισχύλου; 1. Προσθήκη δεύτερου υποκριτή 2. Μείωση των χορικών 3. Ιδιαίτερη έµφαση στο λόγο 4. ∆ηµιουργία «τριλογίας» µε ενιαίο περιεχόµενο π.χ. η Ορέστεια

Ποια είναι τα σηµαντικότερα σηµεία του αισχύλειου έργου; 1. ∆ραµατική αντίθεση (π.χ. αισιοδοξία – ανησυχία, αγριότητα και πόνος - συµφιλίωση κ.α) 2. Ύβρις – Άτις – Νέµεσις : Ο Αισχύλος θέτει τα όρια των ανθρωπίνων πράξεων. Κάθε υπέρβασή τους συνεπάγεται τιµωρία. 3. Οι άνθρωποι στις τραγωδίες του Αισχύλου βρίσκονται υπό την κυρίαρχη επίδραση των θεϊκών δυνάµεων αλλά ταυτόχρονα προβληµατίζονται έντονα για τις αποφάσεις τους και κλονίζονται όταν αντικρίζουν την πραγµατικότητα. Οι ήρωες του Αισχύλου δεν ενεργούν µε «ελεύθερη βούληση», τα όρια µεταξύ της πιεστικής Μοίρας και της προσωπικής απόφασης δεν είναι ευδιάκριτα (π.χ. Αγαµέµνων). Στηριζόµενοι στα παραπάνω καταλήγουµε ότι η βούληση των ηρώων του Αισχύλου είναι δεσµευµένη και η ελευθερία που έχουν είναι υπό όρους. Σηµαντικό στοιχείο της αισχύλειας τραγωδίας είναι η αδυναµία του ανθρώπου να αποφύγει την καταστροφή (π.χ. Πέρσες, Προµηθέας, Αγαµέµων). 4. Ο Θεός στα αισχύλεια δράµατα είναι άλλοτε δίκαιος, άλλοτε σκληρός και άλλοτε ακατανόητος για τους ανθρώπους. Κατά τον Αισχύλο ο δρόµος του ανθρώπου είναι δύσκολος αφού πρέπει να περάσει ανάµεσα από βάσανα, ενοχές και τιµωρίες για να κατακτήσει τη γνώση (π.χ. Ξέρξης, Προµηθέας, Αγαµέµνονας) πρόκειται για την αδυναµία του ήρωα µπροστά στην ανεξέλεγκτη δύναµη του θεού. Ο θεός µπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην ένοχη πράξη ή ακόµα να την επισπεύσει δηµιουργώντας τις κατάλληλες συνθήκες. Ο άνθρωπος ενεργώντας σε κατάσταση τύφλωσης (Άτη) βαδίζει προς την καταστροφή του (π.χ. Πέρσες). 5. Ένωση του δραµατικού χώρου και χρόνου µε το σκηνικό χρόνο και το χώρο (π.χ. ο Αισχύλος βάζει τον αγγελιοφόρο στους «Πέρσες» να αφηγείται τα γεγονότα που διαδραµατίστηκαν στη Σαλαµίνα (δραµατικός χώρος και χρόνος) στο χώρο της Περσικής πρωτεύουσας και στον παρόντα σκηνικό χρόνο. 6. Ο Αισχύλος στους «Πέρσες» δεν υποτιµά την Περσική Αυτοκρατορία ή γενικότερα την περσική πλευρά. Αντίθετα στόχος του είναι να τονίσει την αντίθεση µέτρου και άµετρου, να διερευνήσει την ανθρώπινη αλαζονεία στην ιστορική της προοπτική και να προειδοποιήσει τους συµπολίτες του για τις συνέπειες µιας άλογης χρήσης της αθηναϊκής ισχύος. 7. Η «Ανάγκη» (=µοιραία απόφαση) π.χ. ο Αγαµέµνονας παρόλο που πήρε την απόφαση να θυσιάσει την Ιφιγένεια σπρωγµένος από την ανάγκη επιθυµεί και εκτελεί την πράξη σαν να προέρχεται από δική του βούληση (βλ. επίσης την απόφαση του Ετεοκλή στην τραγωδία «Επτά επί Θήβας»). 8. Μοτίβο ανησυχίας. Ο Αισχύλος στα έργα του χρησιµοποιεί ένα µοτίβο αδιόρατης αλλά βάσιµης και ολοένα κλιµακούµενης ανησυχίας: π.χ. ο φύλακας και ο χορός των Περσών, ο χορός του Αγαµέµνονα κλπ Χαρακτηριστικό της δοµής των δραµάτων του Αισχύλου είναι ότι στα εισαγωγικά µέρη αναπτύσσεται η ψυχική διάθεση των προσώπων ενώ στα τελευταία µέρη κυριαρχεί δραµατική κίνηση η οποία θα επισπεύσει την έκβαση του δράµατος.




26

9. Με την «Ορέστεια» η σκηνοθεσία της τριλογίας απέκτησε µεγαλύτερη ελευθερία και πλούτο. Ο τρίτος υποκριτής χρησιµοποιείται αν και ακόµα δεν υπάρχουν πραγµατικές σκηνές τριών προσώπων. Το σκηνικό της «Ορέστειας» για πρώτη φορά παρουσιάζει την πρόσοψη της σκηνής διαµορφωµένη σε πρόσοψη παλατιού µε τρεις θύρες. 10. Το πλαίσιο της αισχύλειας θεολογίας και φιλοσοφικής θεώρησης τίθεται µε την ωδή στον ∆ία στην πάροδο του Αγαµέµνονα. 11. Ο χρόνος στον Αισχύλο δεν έχει ηµερολογιακή υπόσταση, το παρελθόν, το παρόν και το µέλλον συνδυάζονται αρµονικά για τη δηµιουργία της πλοκής του δράµατος. 12. ∆ραµατική σιωπή. Πρόκειται για ένα τέχνασµα του Αισχύλου (π.χ. σιωπή της Βίας και του Προµηθέα στον Προµηθέα ∆εσµώτη, η σιωπή της Κασσάνδρας στον Αγαµέµνονα) το οποίο έχει σκοπό να προκαλέσει δραµατική αντίθεση µε τον καταιγισµό των λόγων που θα ειπωθούν αµέσως µετά. 13. Στις Ευµενίδες ο Αισχύλος αποτυπώνει θεατρικά την εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας από το πρωτόγονο στάδιο (µητριαρχική- πατριαρχική κοινωνία) σε ένα δίκαιο θεσµικά και πολιτειακά κατοχυρωµένο (µε τη µεταρρύθµιση του Εφιάλτη η αριστοκρατική βουλή έχασε τα περισσότερα από τα δικαιώµατά της). Η αναφορά στον Άρειο Πάγο σκοπό δεν έχει προβάλλει την αθηναϊκή δηµοκρατία αλλά να υπογραµµίσει την ανάγκη για συνδυασµό και σύνθεση του προγονικού και του νεότερου δικαίου ώστε να δηµιουργηθούν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την περαιτέρω πολιτισµική ανάπτυξη της πόλης κράτους. Με τη σκηνή αυτή ο Αισχύλος υµνεί το κράτος ως το προπύργιο της δικαιοσύνης.




27

Ο ΣΟΦΟΚΛΗΣ & Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩ∆ΙΑΣ ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ∆ΙΑ Αµαρτία: Το έργο του Σοφοκλή επικεντρώνεται στην έννοια της ανθρώπινης «αµαρτίας» (υπέρβαση ορίων). Πλαστός λόγος: Πρόκειται για µια διπλή υπόκλιση δηλ. ο υποκριτής υποκρίνεται έναν ήρωα που υποκρίνεται κάτι που δεν ισχύει. Αναλυτικό δράµα: Ονοµάζεται το δράµα στο οποίο τα γεγονότα που καθορίζουν τη µοίρα του ήρωα προηγούνται του έργου. ∆ίπτυχο δράµα: Ονοµάζεται το δράµα που χωρίζεται σε δύο µέρη δηλ. στον Αίαντα. Στο πρώτο µέρος ο Αίαντας είναι ζωντανός και µέσα από διάφορα γεγονότα καταλήγει να αυτοκτονήσει και στο δεύτερο µέρος η τραγωδία επικεντρώνεται στην µεταθανάτια τύχη του νεκρού Αίαντα.

Ποια είναι τα κυριότερα στοιχεία που συγκροτούν την ιστορική φυσιογνωµία του Σοφοκλή και ποιο το ιστορικό και πνευµατικό περιβάλλον στο οποίο αναπτύχθηκε ποιητικά;

Ο Σοφοκλής γεννήθηκε στην Αθήνα περίπου εικοσιπέντε χρόνια µετά τον Αισχύλο. Η οικογένειά του υπήρξε από της επιφανέστερες της πόλης του. Ο νεαρός Σοφοκλής έλαβε φροντισµένη ανατροφή και εκπαίδευση. Ο Σοφοκλής, ως έφηβος, έλαβε µέρος στον εορτασµό της νίκης της Σαλαµίνας. Η αγάπη του ποιητή για την πόλη του τον έκανε να αρνηθεί προσκλήσεις σε βασιλικές αυλές. Ο Σοφοκλής σε αντίθεση µε τους δύο άλλους τραγικούς έδειξε το ενδιαφέρον του για την πόλη αναλαµβάνοντας υψηλά αξιώµατα. Ήταν βαθύτατα συνδεδεµένος µε την πατρίδα του στην προσωπική, στην ποιητική, στην πολιτική και στη θρησκευτική του ζωή.

Ο Σοφοκλής στην καλλιτεχνική του πορεία επηρεάστηκε από τον Αισχύλο αλλά απελευθερώθηκε από τον αρχαϊκό χαρακτήρα των έργων του προκατόχου του και δηµιούργησε την κλασική τραγωδία Το Πάριο Μάρµαρο τοποθετεί την πρώτη του θεατρική εµφάνιση που συνοδεύτηκε ταυτόχρονα µε την πρώτη του νίκη (468 π.Χ.) Ποια είναι τα κυριότερα σωζόµενα έργα του Σοφοκλή; 1. Αίαντας (460-450 π.Χ.) 2. Αντιγόνη (πιθανότατα 442 π.Χ) 3. Τραχίνιες (πριν το 438 π.Χ.) 4. Οιδίποδας Τύραννος (430-420 π.Χ.) 5. Ηλέκτρα (πιθανότατα 412/411 π.Χ.) 6. Φιλοκτήτης (409 π.Χ.) 7. Οιδίποδας επί Κολωνώ (διδάχθηκε µετά το θάνατό του- 401 π.Χ)




28

Ποια τα ιδεολογικά, φιλοσοφικά και δραµατουργικά χαρακτηριστικά αποτυπώνονται στο έργο του Σοφοκλή και ποια είναι τα στοιχεία που το καθιστούν «κανόνα» της τραγωδίας στην ώριµη κλασική φάση της; α) ∆ραµατουργικά χαρακτηριστικά 1. Με την εγκατάλειψη της συνεχόµενης τραγωδίας δόθηκε στον Σοφοκλή η ευκαιρία να δηµιουργήσει αυστηρότερη συνοχή στη δραµατική σύνθεση. 2. Αύξησε τον αριθµό των χορευτών από δώδεκα σε δεκαπέντε. 3. Εισήγαγε τον τρίτο υποκριτή. Στα έργα του µπορούµε να διαπιστώσουµε πώς σιγά-σιγά εδραιώθηκε ο τρίτος υποκριτής και χρησιµοποιείται σε διάλογο τριαδικό. 4. Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη ο Σοφοκλής εισήγαγε την σκηνογραφία 5. Συνέθεσε αρχικά «δίπτυχα» δράµατα αργότερα όµως από τον Οιδίποδα Τύραννο και µετά δηµιούργησε τραγωδίες µε απόλυτη ενότητα δοµής, περιεχοµένου και µορφής. 6. Ο ποιητής µε περίτεχνο τρόπο χρησιµοποιεί στα έργα του τους χρησµούς ώστε να δηµιουργήσει πλοκή στο µύθο. β) Γλώσσα Στα παλαιότερα σωζόµενα έργα του Σοφοκλή παρατηρούµε µια γλώσσα µε αρχαϊκά στοιχεία που είναι επηρεασµένη από αισχυλικές εκφράσεις. Αργότερα η γλώσσα του Σοφοκλή εξελίσσεται και τείνει προς µια προσεγµένη και δεξιοτεχνικά δοσµένη γλώσσα που αν και έχει απλούστερη µορφή δεν ξεφεύγει από το αριστοκρατικό, ήρεµο ύφος του ποιητή. γ) Ιδεολογικά-Φιλοσοφικά χαρακτηριστικά Η σοφόκλεια τραγωδία συγγενεύει µε την αισχύλεια και ταυτόχρονα διαφοροποιείται ως πρoς τον τρόπο που αντιµετωπίζει την ανθρώπινη µοίρα σε συνάρτηση µε την παρουσία του θεού. Από τη µια παρουσιάζεται η θεόσταλτη µοίρα αλλά από την άλλη αποκαλύπτεται το βάθος και ο πλούτος την ανθρώπινης ψυχής. Στην καταστροφή ή όχι του ήρωα αποφασιστικό ρόλο παίζει η βούλησή του και η ελεύθερη αντίδρασή του στα προβλήµατα που θέτει η παρέµβαση των θεών. Ο Σοφοκλής στο έργο του επικεντρώνεται στην ανθρώπινη «αµαρτία» και προσπαθεί να κατανοήσει τα όρια της ανθρώπινης πράξης. Στις τραγωδίες του Σοφοκλή ο ήρωας ξεπερνά τα ανθρώπινα όρια, δοκιµάζεται για τις επιλογές του (δίληµµα), αποµονώνεται από το γύρω κόσµο και καταλήγει σε µια καταστροφή επειδή έµεινε πιστός και προσηλωµένος στην προσωπική επιλογή- προορισµό. Ο ποιητής µε τον Οιδίποδα επί Κολωνό, επηρεασµένος από το έργο του Ευριπίδη θέλησε να δώσει φιλοσοφική διάσταση στη σχέση θεών και ανθρώπων. Ο άνθρωπος αντιµετωπίζεται ως άτοµο υπεύθυνο για τις πράξεις του.




29

Ο ΒΙΟΣ & ΤΟ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙ∆Η ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ∆ΙΑ Μεικτό είδος: ή τραγικοκωµωδία ανήκει σε µια οµάδα ευριπιδικών έργων τα οποία συνδυάζουν το κωµικό και το τραγικό στοιχείο. Είναι τραγωδίες που όµως έχουνε εύθυµα στοιχεία, έχουν αίσιο τέλος, χρησιµοποιούν µοτίβα παραµυθιού και ως προς το ύφος τους µοιάζουν µε το σατυρικό δράµα. Από µηχανής θεός: Ο θεός που επέφερε τη λύση του δράµατος εµφανιζόταν µε τη βοήθεια ενός γερανού που ονόµαζαν µηχανή ή αιώρηµα (έτσι προήλθε η φράση «ο από µηχανής θεός»). Από σκηνής φιλόσοφος: Ο τίτλος αυτός δόθηκε στον Ευριπίδη κατά την αρχαιότητα, γιατί ο χαρακτηρισµός αυτός περιγράφει µε τον καλύτερο τρόπο το διχασµό του ποιητή ανάµεσα στην καλλιτεχνική αναγκαιότητα και τη σοφιστική αµφισβήτηση που εκδηλώνεται µέσα στα έργα του. Ποια είναι τα σηµαντικότερα στοιχεία της εποχής µέσα στην οποία ανδρώθηκε ο ποιητής;

Γεννήθηκε στην Αθήνα γύρω στο 484/480 π.Χ. και πέθανε το 406 π.Χ. στην Πέλλα, πρωτεύουσα της Μακεδονίας, όπου είχε προσκληθεί από το βασιλιά Αρχέλαο. Η στάση του ποιητή απέναντι στο κράτος ήταν τελείως διαφορετική από τους δύο πρόδρόµους του καθώς είχε αποστασιοποιηθεί από τη δηµόσια ζωή. Ο Ευριπίδης ανήκει στην ακµή της κλασικής εποχής, αντιµετώπισε την αθηναϊκή δηµοκρατία ως ένα αυτονόητο δεδοµένο και παρακολούθησε την πορεία της και τέλος την παρακµή της εξ αιτίας του Πελοποννησιακού πολέµου. Επηρεάστηκε από το κίνηµα των σοφιστών αλλά διατήρησε την ανεξαρτησία του πνεύµατός του. Κέντρο ενδιαφέροντος του ποιητή υπήρξε η ποίηση και µέσα από αυτή διατύπωσε τις φιλοσοφικές του ανησυχίες. Ο Ευριπίδης αµφισβήτησε την παραδοσιακή θρησκεία και αναζήτησε την ουσία του θείου, αντιµετώπισε την πολιτική ζωή µε αδιαφορία και έδωσε στην τραγωδία ένα διττό ρόλο, ποίηση-φιλοσοφία. Ποια είναι τα κυριότερα σωζόµενα έργα του Ευριπίδη; 1. Άλκηστης (438 π.Χ.) 2. Μήδεια (431 π.Χ.) 3. Ιππόλυτος (428 π.Χ.) 4. Εκάβη (430-420 π.Χ.) 5. Ανδροµάχη (πρώτα χρόνια Πελοποννησιακού πολέµου) 6. Ηρακλείδαι (430-427 π.Χ.) 7. Ικέτιδες (µετά το 424 π.Χ.) 8. Ηρακλής Μαινόµενος (421-415 π.Χ.) 9. Τρωάδες (415 π.Χ.) 10. Ηλέκτρα (µεταξύ 418 – 413 π.Χ.) 11. Ελένη (412 π.Χ.) 12. Ιφιγένεια εν Ταύροις (414-411 π.Χ.)




30

13. Ίων 14. Φοίνισσες (µεταξύ 411 – 408 π.Χ.) 15. Ορέστης (408 π.Χ.) 16. Ιφιγένεια εν Αυλίδι («διδάχτηκε» µετά το θάνατο του ποιητή) 17. Βάκχες («διδάχτηκε» µετά το θάνατο του ποιητή) 18. Ρήσος (θεωρείται νόθο έργο) Με ποιο τρόπο αντλεί υλικό από την παράδοση ο Ευριπίδης και δηµιουργεί τον µύθο των τραγωδιών;

Ο Ευριπίδης αντλεί τα θέµατά του από την παράδοση και τους θρύλους της αρχαίας Ελλάδας αλλά ταυτόχρονα προσπαθεί να συγκεράσει τον µύθο µε την ανάδειξη του ψυχικού κόσµου των ηρώων. Ο ποιητής δεν ενδιαφέρεται να πλάσει τους ήρωές του µε την έννοια της σύγχρονης ατοµικότητας αλλά να φωτίσει τους ανθρώπινους τρόπους αντίδρασης σε έντονες καταστάσεις που γεννούν δυνατά συναισθήµατα, στον πόνο, στη χαρά, την αγάπη, το µίσος κλπ. Ο Ευριπίδης επικεντρώθηκε στη σηµασία του ψυχολογικού κόσµου των ηρώων του. Ποια είναι τα κυριότερα χαρακτηριστικά του έργου του Ευριπίδη; 1. Ο πρόλογος κατατοπίζει τον θεατή για την προϊστορία της δράσης. 2. Θεµελιώδες τµήµα της τραγωδίας είναι ο «αγών λόγων» (λογοµαχία) ο οποίος συµπυκνώνει τις προθέσεις των ηρώων, τις συνακόλουθες πράξεις τους και φωτίζει τους χαρακτήρες τους. Το τµήµα αυτό οµοιάζει µε της αντιπαραθέσεις των Αθηναίων πολιτών και των ρητόρων στο δικαστήριο και στην Αγορά. 3. Αγγελικές ρήσεις: είναι αφηγήσεις από απλοϊκούς ανθρώπους (Άγγελοι) γεγονότων που δεν έγιναν µπροστά στα µάτια των θεατών, αλλά είναι απαραίτητες για την εξέλιξη του µύθου. 4. Αρκετές φορές ο ποιητής διαπλάθει το τέλος της τραγωδίας µε τέτοιο τρόπο ώστε χρησιµοποιεί τον από µηχανής θεό για να δώσει λύση στο αδιέξοδο των ηρώων του. Με αυτό τον τρόπο τονίζει στο τέλος του έργου του την επάνοδο στη λατρευτική παράδοση. 5. Στον Ευριπίδη διαπιστώνουµε µια υπερφόρτωση της γλωσσικής µορφής του χορικού λυρισµού ενώ παρατηρείται µια απλή, καθαρή γλώσσα στους διαλόγους που οµοιάζει µε την καθηµερινή οµιλία. 6. Τα στάσιµα αποτελούν έξοχα δείγµατα λυρικής έκφρασης που αρκετές δεν συνδέονται άµεσα µε την πλοκή του έργου. Αξίζει να σηµειώσουµε πως η έκταση των στάσιµων είναι µικρότερη από των δύο άλλων τραγικών. 7. Στον Ευριπίδη οι άνθρωποι παρουσιάζονται όπως είναι µε όλα τα ελαττώµατα, τις ατέλειες και τα προτερήµατά τους.




31

Ποια στοιχεία αποδεικνύουν το χαρακτηρισµό «Φιλόσοφος από σκηνής» στον Ευριπίδη; 1. Ο Ευριπίδης ήταν ποιητής και στοχαστής και γι’ αυτό οι σύγχρονοί του τον αντιµετώπισαν ως ένα φιλόσοφο «από σκηνής». 2. Ο Ευριπίδης είναι σκεπτικιστής και αντιδρά αρνητικά απέναντι σε κάθε παραδεδοµένο. 3. Ο Ευριπίδης αν και στο έργο του εµφανίζει τους θεούς µε την ίδια συχνότητα όπως και οι δύο άλλοι τραγικοί ασκεί συχνά απροκάλυπτη κριτική ενάντια στις παραδοσιακές ιδέες και στη θρησκεία. Η κριτική του αυτή για τους θεούς έδωσε στον Ευριπίδη το χαρακτηρισµό του άθεου. Όµως αυτό δεν είναι σωστό αφού ο ποιητής µέσα από τις τραγωδίες του αναζητούσε την καθαρµένη εικόνα του θεού, µια αψεγάδιαστη ιδέα του θεού µακριά από πάθη και αδυναµίες. 4. Ο αγνωστικισµός (αδυναµία γνώσης για την ύπαρξη ή ανυπαρξία θεών) τον οποίο παρουσιάζουν συχνά διάφορα πρόσωπα του Ευριπίδη µας παραπέµπει στα διδάγµατα του Πρωταγόρα. 5. Ο Ευριπίδης πάνω από όλα ενδιαφέρονταν για τον ψυχικό κόσµο των ηρώων του, για τα κίνητρα των πράξεών τους, την πορεία τους και τις επιπτώσεις των ενεργειών τους. 6. Τα πρόσωπα στον Ευριπίδη σε αντίθεση µε τους δύο άλλους τραγικούς δείχνουν αστάθεια στις προθέσεις και στις αποφάσεις τους.




32

ΤΟ ΣΑΤΥΡΙΚΟ ∆ΡΑΜΑ ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ∆ΙΑ Σατυρικό δράµα: ∆ιδάσκονταν από τους τραγικούς ποιητές µετά το τέλος της τριλογίας των τραγωδιών. Η βασική του διαφορά από την τραγωδία ήταν ότι ο χορός αποτελούνταν από Σατύρους που όχι µόνο εκπροσωπούσαν το διονυσιακό στοιχείο αλλά δηµιουργούσαν ένα ιδιαίτερο κλίµα κεφιού µε πολλές κωµικές σκηνές. Το σατυρικό δράµα είχε µικρότερη έκταση από την τραγωδία αλλά και το πνεύµα µε το οποίο είχε γραφτεί ήταν διαφορετικό από αυτό της τραγωδίας. Σηµαντική φυσιογνωµία του σατυρικού δράµατος υπήρξε ο Πρατίνας από τη Φλειούντα. Σατυρικός χορός: Ο χορός του σατυρικού δράµατος. Σιληνός: Ο κορυφαίος του χορού των Σατύρων. Σατυρικός µύθος - Σατυρικός ήρωας : Το υλικό των σατυρικών δραµάτων αντλείται κυρίως από διονυσιακούς µύθους. Ο τρόπος που παρουσιάζεται ο µύθος, η πλοκή του και οι ήρωες του έργου δηµιουργούν στον θεατή µια ανάλαφρη διάθεση αφού ο ποιητής σκοπό έχει να τονίσει τη χαρά της ζωής, την ανεµελιά και το νόµο των ενστίκτων σε αντιπαράθεση µε τους νόµους, τους κανόνες και τις αρχές µια ευνοµούµενης πολιτείας. Οι ήρωες παίρνουν µέρος σε αστείες καταστάσεις και οι Σάτυροι δηµιουργούν ανάλαφρο και πανηγυρικό κλίµα. Ποια είναι τα σωζόµενα σατυρικά δράµατα; 1. Κύκλωψ (είναι το µόνο ακέραιο δείγµα σατυρικού δράµατος που σώζεται, ανήκει στον Ευριπίδη) 2. ∆ικτυουλκούς (είναι έργο του Αισχύλου και µας σώζονται µόνο δύο µέρη του) 3. Ιχνευτές (είναι έργο του Σοφοκλή και µας σώζονται περίπου 400 στίχοι)




33

∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

1) Εντοπίστε τα κατά ποιόν και κατά ποσόν µέρη της τραγωδίας. Τι εννοεί ο Αριστοτέλης µε τον «µύθο»; Γιατί τον εξαίρει ως το σηµαντικότερο στοιχείο; Τα κατά ποιόν, δηλαδή τα ποιοτικά µέρη της τραγωδίας είναι: - ο µύθος: η υπόθεση ή η πλοκή των γεγονότων. Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη είναι το βασικότερο όλων, γιατί χωρίς δράση δε µπορεί να υπάρχει τραγωδία - το ήθος: αναφέρεται στο χαρακτήρα των τραγικών ηρώων και προκύπτει από συγκεκριµένες πράξεις τους - η διάνοια: το ιδεολογικό περιεχόµενο της τραγωδίας, όπως αποτυπώνεται στις ιδέες που µεταφέρουν οι ήρωες, η ιδεολογική ερµηνεία των πράξεων των ηρώων - η λέξις: το λεκτικό όχηµα των ιδεών, η διατύπωση των σκέψεων µε την κατάλληλη επιλογή φράσεων και λέξεων, συµπεριλαµβάνει το ύφος και το µέτρο απόδοσης του νοήµατος - το µέλος – η µελοποιία: η µουσική σύνθεση, που εξωραΐζει το λόγο, ανήκει στο λυρικό και όχι στο τραγικό στοιχείο - η όψις: ο σκηνικός διάκοσµος, η σκηνική µορφή της παράστασης (ενδυµατολογία και σκηνογραφία). Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη αν και γοητεύει την ψυχή, δεν έχει σχέση µε την ουσία της ποιητικής τέχνης. Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι το περιεχόµενο της τραγωδίας καθορίζεται από το µύθο, το ήθος και της διάνοια, ενώ τα υπόλοιπα ποιοτικά στοιχεία φορούν τον τρόπο, τα εργαλεία της µίµησης. Τα κατά ποσόν, δηλαδή τα ποσοτικά µέρη της τραγωδίας είναι: - ο πρόλογος: το πριν την πάροδο µέρος της τραγωδίας, - η πάροδος: το πρώτο χορικό που άδεται από το σύνολο του χορού (σε µέτρο αναπαιστικό και τροχαϊκό, - τα επεισόδια: βρίσκονται ανάµεσα σε δύο χορικά. Ήταν συνήθως από τρία ως έξι και αντιστοιχούν στις πράξεις της σύγχρονης δραµατουργίας, - τα στάσιµα: το τραγούδι του χορού (που είναι χωρίς ανάπαιστους και τροχαίους, δηλ, µέτρα κινητικά, άρα ο χορός έκανε λίγες κινήσεις), - η έξοδος: το µέρος µετά το οποίο δεν υπάρχει χορικό. Κάποτε έκλινε µε το εξόδιον άσµα Η πάροδος και τα στάσιµα ανήκουν στο χορικό στοιχείο. Το λυρικό στοιχείο βρίσκεται ακόµα στον κοµµό (θρηνητικό άσµα που εκτελείται από τους υποκριτές και το χορό από κοινού), οι µονωδίες και οι διωδίες (αντίστοιχα σόλο ή ντουέτα των υποκριτών), τα οποία είναι προαιρετικά. Τα µέρη που είναι δυνατό σε κάποια έργα να απουσιάζουν είναι ο πρόλογος και το εξόδιον άσµα.

2) Πως νοούνται κατά το Λιγνάδη οι έννοιες «ήθος» και «διάνοια»; Πώς ιεραρχεί ο Αριστοτέλης το «ήθος» και την «πράξιν»; Ποια είναι η διαφορά του τραγικού «ήθους» από τον «χαρακτήρα» του νεότερου ψυχολογικού θεάτρου και πώς ερµηνεύεται αυτή στο πλαίσιο των βασικών διαφορών αντίληψης για τον άνθρωπο που διέπουν τον αρχαίο και τον σύγχρονο κόσµο;

Ο Ράµφος ερµηνεύει το περιεχόµενο της έννοιας «ήθος» ως το χαρακτήρα των τραγικών ηρώων. Είναι παρακολούθηµα της ποιητικής πράξης, διαµορφώνεται στην




34

πράξη. Η «διάνοια» είναι το σκεπτικό των τραγικών προσώπων και συνδέεται πάντα µε το λόγο. Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη ο ρόλος της διάνοιας διαδραµατίζεται στους κόλπους της πλοκής, όταν δηλαδή έχουν λάβει χώρα οι τραγικές πράξεις. Για τον Αριστοτέλη, όπως και για κάθε αρχαίο η πράξη καθορίζει το ήθος τόσο στη ζωή όσο και στην τέχνη. Η επίδραση µεταξύ ήθους και πράξης είναι αµοιβαία. Για αυτό το λόγο οι τραγικοί χαρακτήρες είναι στατικοί, δεν διακρίνονται από εσωτερικές εξελίξεις. Αντίθετα, στο νεότερο θέατρο οι ήρωες χαρακτηρίζονται από έντονη κινητικότητα, οι χαρακτήρες τους δε συνδέονται µε τις πράξεις τους, αλλά προϋπάρχουν αυτών. Εποµένως το ήθος ων τραγικών προσώπων δεν ταυτίζεται µε το χαρακτήρα της σύγχρονης αντίληψης και του νεότερου θεάτρου που εδράζεται σε ψυχολογικό υπόβαθρο, αλλά προκύπτει από τις συγκεκριµένες πράξεις των ηρώων. Η διαφορά σχετίζεται µε την αντίληψη των αρχαίων για τον άνθρωπο ως µέλος της κοινότητας που µόνο εντός των ορίων της αποφασίζει, πράττει και αυτοπραγµατώνεται, ενώ σύµφωνα µε την σύγχρονη αντίληψη είναι φορέας ατοµικού ήθους συναρτηµένου µε καθολικής ισχύος εσωτερικούς νόµους. 3) Πώς προσδιορίζει ο Ράµφος τη «λέξιν», τη «µελοποιία» και την «όψιν»; Ποια είναι η σηµασία τους για το αρχαίο δράµα; Που βασίζεται η συγκεκριµένη ιεράρχηση των κατά ποιόν µερών από τον Αριστοτέλη;

Η «λέξις» είναι το ύφος, η έκφραση, η διαµόρφωση και η µετάδοση του ποιητικού νοήµατος µε λέξεις. Πρόκειται, σύµφωνα µε τον Ράµφο, µάλλον για την τέχνη της σύνθεσης των µέτρων και όχι για τη διατύπωση των εννοιών, όπως θα υποστήριζε η νεώτερη, υποκειµενική λειτουργία του λόγου. Κατά τη σύγχρονη αντίληψη ο λόγος είναι όχηµα του νοήµατος, ενώ κατά την αρχαία, όπως διαφαίνεται από την Ποιητική, συναρτάται µε την αντικειµενικότητα του χαρακτήρα και του εξηγητικού σκεπτικού των τραγικών προσώπων. Αυτό σηµαίνει ότι δεν αναφερόµαστε µόνο στην εξωτερίκευση των σκέψεων των τραγικών προσώπων, αλλά στην αντιµετώπιση της έκφρασης µέσα από την προοπτική της µιµητικής τέχνης. Η µελοποιία χρησιµοποιεί το τραγούδι και το ρυθµό . Από τον Αριστοτέλη δε θεωρείται ότι συµβάλλει στη µίµηση ως στοιχείο της πράξης, αλλά ως λυρικό ενδιάµεσο, άρα είναι ελάσσων παράγοντας της τραγωδίας, αφού δεν συνδέεται µε την τραγική ηδονή. Η «όψις» θεωρείται από τον Αριστοτέλη ως το ιεραρχικά έσχατο ποιοτικό µέρος της τραγωδίας, αφού δεν συνδέεται µε το αποτέλεσµα της τραγωδίας, τον έλεο και το φόβο, καθώς αυτά µπορούν να προκληθούν και από µια ανάγνωση. Είναι φανερή η αντίθεση εδώ µε το νεότερο ψυχολογικό θέατρο, όπου το σκηνικό θέαµα παίζει σηµαντικότατο ρόλο. 4) Πώς συνδέεται η ιστορική στιγµή των περσικών πολέµων µε τη διαµόρφωση του αισχυλικού έργου; Ποια θεµελιώδης έννοια διαπερνά το αισχυλικό έργο και πώς συσχετίζεται µε τον τρόπο που η ποιητική συνείδηση του Αισχύλου συνέλαβε την ελληνική νίκη επί των Περσών; Ποια είναι τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά του πρώιµου έργου του που παραπέµπουν σε αρχαϊκότερες µορφές και ποια είναι η συνεισφορά του στην εξέλιξη του τραγικού είδους;




35

Το αισχυλικό έργο διαµορφώθηκε σε µια εποχή κατά την οποία κυριαρχούσε η θεοκρατική αντίληψη για τον κόσµο και τις ανθρώπινες υποθέσεις. Ο ίδιος ο Αισχύλος πήρε µέρος στη µάχη του Μαραθώνα, στην οποία πιστευόταν ότι πρωταγωνίστησε ένας θεριστής, ο Έχετλος, που ξεφύτρωσε από το έδαφος της πατρίδας και θέριζε τους Πέρσες, αλλά και στην ναυµαχία της Σαλαµίνας, κατά την οποία τεράστιοι γίγαντες φέρονταν να προστατεύουν τα ελληνικά πλοία. Στον Ηρόδοτο αναφέρεται ότι ο Θεµιστοκλής υποστήριζε ότι οι θεοί βοήθησαν στη νίκη των Ελλήνων γιατί δεν ήθελαν να κυριαρχηθεί η Ευρώπη από έναν άνθρωπο που δε σεβόταν τη φύση και τα ιερά. Και ο Ηρόδοτος, όπως και ο Αισχύλος, δεν αντιµετωπίσουν τη νίκη µε περηφάνια, αλλά ως µέρος της θείας βούλησης και δικαιοσύνης. Ο Αισχύλος πέθανε στη Γέλα της Σικελίας (456 / 455) και ο τάφος του έγινε προσκύνηµα. Πιστεύεται ότι ο ίδιος είχε γράψει το επιτύµβιο επίγραµµά του, στο οποίο δε µνηµονεύεται καθόλου το δραµατικό του έργο, αλλά µόνο η συµµετοχή του στις πολεµικές επιχειρήσεις κατά τη διάρκεια των Περσικών πολέµων. Αυτό πιθανότατα το επέλεξε αναγνωρίζοντας ότι αυτές οι εµπειρίες διαµόρφωσαν την αντίληψή του για τον κόσµο και την τέχνη και ότι επρόκειτο για το σηµαντικότερο συµβάν στη ζωή του, καθώς υπηρέτησε µε αυτό τον τρόπο την πατρίδα, την φυλή του και τη βούληση των θεών. Η θεµελιώδης έννοια που διαπερνά το αισχυλικό έργο είναι η θεϊκή δικαιοσύνη. Για τον άνθρωπο που έχει υπερβεί τα όρια που καθορίζουν για αυτόν προσωπικά και για τους ανθρώπους οι θεοί και έχει διαπράξει Ύβρι, επιστρατεύεται η Άτη, η τύφλωση που ξεγελάει το µυαλό και ανοίγει το δρόµο προς την καταστροφή. Η καταστροφή της περσικής βασιλικής δύναµης παριστάνεται ως συνέπεια της αµαρτίας, της Ύβρεως, η οποία θα απαντηθεί από την Τίσιν, που θα αποδοθεί στη Σαλαµίνα και τελικά στο Στρυµόνα, στις Πλαταιές. Τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά του πρώιµου έργου του Αισχύλου που παραπέµπουν σε αρχαϊκότερες µορφές είναι η χρήση απλών υποθέσεων, η απουσία κοινής θεµατικής στα έργα της τετραλογίας και η εµφάνιση αρχαϊκών αντιλήψεων για τη λειτουργία του κόσµου, που βρίσκεται κάτω από την επικυριαρχία των θεώ και των σκοτεινών τους σχεδίων. Η συµβολή του Αισχύλου στο τραγικό είδος φαίνεται κυρίως µέσα από την εισαγωγή του δεύτερου υποκριτή, την ανάπτυξη των διαλογικών µερών και τη συνακόλουθη µείωση των χορικών και τη µετάβαση στην ενιαία θεµατολογία.

5) Πώς συσχετίζονται οι Πέρσες µε τις υπόλοιπες τραγωδίες της τριλογίας; Ποιες είναι οι επιδράσεις του έργου και ποιες οι διαφοροποιήσεις του από τις Φοίνισσες του Φρυνίχου; Οι Πέρσες ανήκουν στην τριλογία «Φινεύς, Πέρσαι, Γλαύκος Ποτνιεύς» µαζί µε το σατυρικό δράµα «Προµηθεύς Πυρκαεύς» που διδάχτηκε και νίκησε στους δραµατικούς αγώνες του 472 π.Χ. Στο πρώτο έργο γινόταν αναφορά στην αργοναυτική εκστρατεία και στην απελευθέρωση του τυφλού ήρωα από τις Άρπυιες. Η τρίτη τραγωδία αναφερόταν στο διαµελισµό του ήρωα από τα άλογά του. Το σατυρικό δράµα, τέλος, είχε ως βασική θεµατική του την προσφορά της φωτιάς από τον Προµηθέα στους ανθρώπους (σώθηκε ένα απόσπασµα όπου οι Σάτυροι υµνούν τη φλόγα). Εποµένως, δεν υπάρχει ένας κοινός θεµατικός σύνδεσµος ανάµεσα στα έργα




36

αυτής της τετραλογίας, γεγονός που µας οδηγεί στο συµπέρασµα ότι το ενιαίο περιεχόµενο δεν είχε γίνει ακόµη θεσµός.

Το κοινό θέµα ανάµεσα στις Φοίνισσες του Φρυνίχου και τους Πέρσες του Αισχύλου ήταν η περσική καταστροφή στη Σαλαµίνα. Το πρώτο από αυτά τα έργα άρχιζε µε ένα πρόλογο από κάποιον ευνούχο, που έστρωνε τις πολυθρόνες για τους συµβούλους του βασιλιά και ανάγγειλε στους θεατές την ήττα στη Σαλαµίνα. Το περιεχόµενό του εποµένως ήταν η διήγηση της µάχης και ο θρήνος των Περσών για την καταστροφή. Ένα ακόµη κοινό σηµείο είναι ότι και στα δύο έργα έχουµε την παρουσία των γέρων Περσών, των συµβούλων. Τέλος, και στις δύο περιπτώσεις το σκηνικό παραµένει ασαφές. Το αντίστοιχο έργο του Αισχύλου διαφοροποιείται καταρχήν σε αυτό το σηµείο, καθώς η αναγγελία της συµφοράς στους Πέρσες πέφτει µέσα στο έργο. Με τη διαφοροποίηση αυτή ο Αισχύλος εξασφαλίζει τη δυνατότητα να διαπλάσει σκηνές µε µεγαλύτερη ένταση και αγωνία. Και ακόµη, ο ποιητής επιδιώκει να προχωρήσει πέρα από το συγκεκριµένο ιστορικό γεγονός στην σηµασία του κόσµου που βρίσκεται κάτω από τη δικαιοσύνη των θεών και την ερµηνεία της ήττας των Περσών ως αποτέλεσµα της Άτης και της Ύβρεως, δηλαδή ως πράξη Νεµέσεως, που µπορεί να βρει κάθε άνθρωπο, όταν αυτός ξεπεράσει τα όρια που έχουν χαράξει για αυτόν οι θεοί. Άρα ο Αισχύλος προχωρά πέρα από την ήττα ή τη νίκη και στέκεται στην κοινή, πανανθρώπινη µοίρα. 6) Eντοπίστε και σχολιάστε το στοιχείο της ανησυχίας που εµφανίζεται στην πάροδο των Περσών. Ποιο δραµατικό αποτέλεσµα επιτυγχάνει µε αυτό ο Αισχύλος, σε συσχετισµό µε την εικόνα του µεγέθους και της µεγαλοπρέπειας της περσικής στρατιάς που εκφράζει την αυτοκρατορική ισχύ του Ξέρξη; Πώς οδηγεί η κλιµάκωση της ταραχής στην κυρίαρχη έννοια της άτης; Σε τι συνιστάται αυτή η βασική στην αρχαιοελληνική και ιδιαιτέρως στην αισχυλική τραγωδία έννοια; Εντοπίστε την ετερότητα του ήθους και τις διαφορές Ελλήνων και Περσών, όπως αποτυπώνονται στο απόσπασµα. Ποιο είναι το δραµατικό αποτέλεσµα της πληροφόρησης για τα δραµατικά πρόσωπα και ποια η επίδραση της σκηνής στο θεατή;

Το στοιχείο της ανησυχίας υποβάλλεται από τους πρώτους κιόλας στίχους του έργου. Ο χορός των γερόντων φαίνεται προβληµατισµένος από την καθυστερηµένη άφιξη του αγγελιοφόρου. Καθώς, προχωρεί, ωστόσο, το εισαγωγικό άσµα φαίνεται ότι η πιο µεγάλη ανησυχία πηγάζει από την υπέρµετρη δύναµη και βούληση που εκφράστηκε µε την περσική εκστρατεία, όπως επίσης και από το τεράστιο µέγεθος του στρατεύµατος, τη µεγαλοπρέπεια και το ετερογενές πλήθος από το οποίο αποτελείται. Η εικόνα αυτή έρχεται σε σαφή αντίθεση µε την εικόνα ερήµωσης της πόλης, στην οποία έχουν αποµείνει µόνο οι γέροντες και τα γυναικόπαιδα. Τα λόγια που αναφέρονται στη δολερή απάτη του θεού από τη οποία κανείς δε µπορεί να ξεφύγει, στην Άτη, τη τύφλωση που στέλνει στους ανθρώπους προκειµένου για την πλήρωση του πεπρωµένου τους επιτείνουν το εναγώνιο κλίµα. Το δραµατικό αποτέλεσµα που επιτυγχάνεται µε την δηµιουργία εναγώνιου κλίµατος είναι η µεγέθυνση του αιφνιδιασµού και της απογοήτευσης που θα φέρουν οι δυσάρεστες ειδήσεις. Επιπλέον, ο ποιητής καταφέρνει να αποσπάσει τη συµπάθεια των θεατών για τον εχθρό, που αγωνιά και υποφέρει όπως κάθε λαός που στήριξε την ελπίδα του σε µια στρατιωτική επιχείρηση και βίωσε την ήττα και την απώλεια.




37

Η Άτη, βασικό στοιχείο του αισχυλικού έργου στην ερµηνεία του κόσµου, παρουσιάζεται µε δύο όψεις. Από την πλευρά των ανθρώπων είναι η τύφλωση που έρχεται χωρίς να κινεί υποψίες και καλλιεργεί θετικές ελπίδες, ξεγελά τον άνθρωπο και τον οδηγεί στο δρόµο της καταστροφής, της διάπραξης ύβρεως και της τιµωρίας. Από την πλευρά των θεών είναι το πεπρωµένο που στέλνουν στον άνθρωπο που είναι έτοιµος να διαπράξει ύβρη και που πρέπει να µάθει το θεϊκό νόµο µε το σκληρό τρόπο. Ο διαφορετικός πολιτισµός των Περσών και των Ελλήνων περιγράφεται από τους συµβούλους στην Άτοσσα, τη βασίλισσα µητέρα του Ξέρξη, που ρωτάει το χορό για την Ελλάδα και τα ήθη της. Πρόκειται για δύο διαφορετικούς κόσµους. Η Αθήνα είναι ο τόπος που θα αποδειχτεί κρίσιµος για την κατάκτηση της Ελλάδας και τοποθετείται στην εξωτική για τους Πέρσες ∆ύση. Αντίθετα µε τους Πέρσες που στηρίζονται στην αριθµητική υπεροχή, η δύναµή των Ελλήνων αποδεικνύεται στην αποτελεσµατικότητα και βρίσκεται στην ευψυχία τους. Τα αµύθητα πλούτη της Περσίας αντιπαραβάλλονται στα φτωχά εισοδήµατα από τα µεταλλεία του Λαυρίου. Σε αντίθεση µε την κατά πρόσωπο µάχη των Ελλήνων, οι Πέρσες προτιµούσαν την µάχη µε τόξα. Τέλος, σε αντίθεση µε το ελεύθερο φρόνηµα και την προσωπική βούληση των Ελλήνων µαχητών, οι Πέρσες είναι υπόδουλοι και µάχονται υποτασσόµενοι στην βούληση και την κρίση του Βασιλιά. 7) Ποιο δραµατικό αποτέλεσµα επιτυγχάνεται µε την παράθεση των δύο καταλόγων; Ποια είναι η λειτουργία της µακράς νεκρικής αγγελίας στη συνείδηση της Άτοσσας, του χορού και του θεατή; Σχολιάστε την απάντηση του Άγγελου συνδυάζοντας τη µε τη διαφορά ήθους Ελλήνων και Περσών. Πώς αποτυπώνει ο Αισχύλος την αρχαιοελληνική πολιτική συνείδηση; Πώς σχολιάζετε το ότι η τιµωρία του Ξέρξη προέρχεται από το υγρό στοιχείο; Η παράθεση του µακρού καταλόγου των επώνυµων αρχηγών των Περσών τεκµηριώνει την εικόνα του πολυάριθµου και ετερογενούς στρατεύµατος του Ξέρξη. Και ακόµα, αποδεικνύει την ισχυρή και ικανή ηγεσία του περσικού στρατεύµατος, που αποτελείται από διαλεκτούς αρχηγούς και πολεµιστές. Ο δεύτερος κατάλογος που παρατίθεται αναφέρεται στους νεκρούς Πέρσες και µάλιστα στους πιο επώνυµους. Η αναφορά αυτή αποσκοπεί στο να καταδείξει το µέγεθος της συµφοράς του στρατεύµατος: εφόσον χάθηκαν οι πιο γνωστοί και ικανοί, καταστράφηκε ο υπόλοιπος στρατός, καταρρακώθηκε η περσική αξιοπρέπεια και χάθηκε κάθε ελπίδα για νίκη. Η αντιπαράθεση µεταξύ των δύο καταλόγων παράγει δραµατική φόρτιση, που επιτείνεται από το γεγονός ότι ο ποιητής (µέσα από την ελληνική αντίληψη) εξαίρεί την ατοµική προσωπικότητα του κάθε αναφερόµενου πολεµιστή, ενώ παράλληλα µεγεθύνει την υπαιτιότητα του επιζήσαντος Ξέρξη. Ο Αισχύλος αποτυπώνει την αρχαιοελληνική πολιτική συνείδηση µέσα από τα λόγια του αγγελιοφόρου. Από αυτά γίνεται σαφές ότι η πόλη δεν είναι παρά οι άνθρωποί της και αυτή η οπτική αντιτίθεται σε αυτή µιας αυτοκρατορίας που βασίζεται στον πλούτο και συγκροτείται υπό την εξουσία ενός ανδρός. Η Άτη οδήγησε τον Ξέρξη στην παραβίαση της φυσικής τάξης, µετατρέποντας τη θάλασσα σε στεριά. Η τιµωρία για την υβριστική του αυτή πράξη ήρθε από την ίδια τη θάλασσα, στη Σαλαµίνα. Εντοπίζεται εδώ, εποµένως, µια πρώιµη οικολογική συνείδηση, αφού ο Αισχύλος αποδίδει τα αποτελέσµατα της αλαζονικής παρεµβατικότητας στη φύση.




38

8) Πώς σχολιάζετε τη θεατρικότητα και τη δραµατική διάσταση της αγγελίας; Ποια στοιχεία της αγγελικής ρήσης παραπέµπουν στην «κινηµατογραφική» τεχνική του Αισχύλου; Η αγγελική ρήση συνιστά το επικό στοιχείο της τραγωδίας (καθώς βασικό συστατικό της είναι η αφήγηση), έχει παράλληλα, όµως και δραµατική διάσταση. Αφενός οι πληροφορίες που φέρνει ο αγγελιοφόρος αφορούν ένα γεγονός στο οποίο έχει και ο ίδιος συναισθηµατική ανάµειξη, αφού είναι ένας από τους Πέρσες που έζησαν τη ναυµαχία και την καταστροφή. Από την άλλη, µεταφέρει επί σκηνής µια δραµατική κίνηση που εγκλείει το χώρο (Σαλαµίνα) και το χρόνο (ώρες διεξαγωγής της ναυµαχίας) της µάχης µέσα στον παρόντα δραµατικό χρόνο και χώρο (περσική αυλή). Τα στοιχεία µε τα οποία επιτυγχάνει ο Αισχύλος την κατάλυση του δραµατικού και σκηνικού σύµπαντος είναι η λέξις, που οδηγεί το θεατή σε µια «εσωτερική όψη» των γεγονότων, την ανάπλαση των εικόνων, των ήχων και των προσώπων δια της φαντασίας, που κινητοποιεί η λεκτική απόδοσή τους. 9) Πώς σχολιάζετε την αλλαγή του τόπου, που παρουσιάζεται εντελώς αφαιρετικά και χωρίς ρεαλιστική µετακίνηση µετά το θρηνητικό α΄ στάσιµο; Εντοπίστε τη δραµατουργική χρήση του φαντάσµατος του ∆αρείου. Ποια είναι η θεατρική αποτελεσµατικότητα του επεισοδίου και ποια της εξόδου µε τον κοµµό που εκτελούν από κοινού ο καταπτοηµένος Ξέρξης και ο χορός; Το έργο αρχίζει µε το χορό των γερόντων να µιλά µπροστά στα βασιλικά ανάκτορα. Μετά την εµφάνιση της ανήσυχης από ένα όνειρο βασίλισσας, οι ίδιοι οι γέροντες σύµβουλοι την προτρέπουν να προσευχηθεί στο νεκρό ∆αρείο και εκείνη ακούγοντάς τους µεταφέρεται στον τάφο του βασιλιά συζύγου της. Αυτό συνεπάγεται για το έργο ότι αλλάζει όλο το δραµατικό σκηνικό και συνιστά διάσπαση της ενότητας χώρου. Προφανώς ο Αισχύλος, ακολουθώντας την οργανική αναγκαιότητα του µύθου, στο θέµα αυτό φαίνεται να αδιαφορεί για τη ρεαλιστική πειστικότητα. Θα πρέπει σε αυτό το θέµα να θυµηθούµε ότι η χρήση του σκηνικού χώρου ήταν την εποχή εκείνη αφαιρετική και ότι η λεκτική περιγραφή του χώρου αρκούσε για τη δηµιουργία της θεατρικής ψευδαίσθησης. Η δραµατουργική χρήση του φαντάσµατος του ∆αρείου από τον Αισχύλου εξυπηρετούσε πολλαπλές σκοπιµότητες. Καταρχήν, η µορφή του ∆αρείου βοηθά στην πιστότερη περιγραφή του χαρακτήρα του Ξέρξη: ο πρώτος ήταν ο σοφός και σώφρων βασιλιάς, που µεριµνούσε για την ευηµερία του βασιλείου και του λαού του και υπηρετούσε τους ιµπεριαλιστικούς του σκοπούς µε προσεκτικές και καλά µελετηµένες κινήσεις, ενώ ο Ξέρξης, ως νέος και άπειρος, αφήνεται να παρασύρεται από την αλαζονεία και τη φιλοδοξία του θέτοντας σε κίνδυνο την εξουσία του και τους πληθυσµούς που βρίσκονται υπό αυτήν. Η µεγαλοπρεπής παρουσία του παλιού βασιλιά παραβάλλεται συνειδητά µε την αξιολύπητη παρουσία του νεαρού υβριστή βασιλιά. Επιπλέον, το φάντασµα είναι αυτό που βοηθά στην ερµηνεία των γεγονότων και στον εντοπισµό των αιτίων της καταστροφής (την αντιπαράθεση της αλαζονείας µε την κοσµική τάξη) και προειδοποιεί για τα µελλούµενα. Τέλος, η επί σκηνής




39

εµφάνιση ενός φαντάσµατος, το οποίο µάλιστά ανήκει σε µια µορφή που στο παρελθόν προκαλούσε δέος στους Αθηναίους και που έχει αποκτήσει πλέον θεϊκές διαστάσεις, προσδίδει στην υπόθεση µια πιο µεγαλοπρεπή εικόνα και αυξάνει τη συναισθηµατική εµπλοκή των θεατών. 10) Προσδιορίστε τα στοιχεία που καθιστούν τους Πέρσες τραγωδία και όχι επετειακό πατριωτικό έργο, ούτε καν ιστορικό δράµα; Με ποιους τρόπους εξασφαλίζει ο Αισχύλος τις αναγκαίες αποστάσεις από το γεγονός; Πώς αντιµετωπίζει ο ποιητής την τραγική ύβρη; Οι Πέρσες δεν µπορούν να χαρακτηριστούν επετειακό πατριωτικό έργο, ούτε ιστορικό δράµα. Είναι µια πραγµατική τραγωδία, γιατί αφορµάται από ένα σχετικά σύγχρονο ιστορικό γεγονός, τη ναυµαχία της Σαλαµίνας, αλλά προεκτείνει το µεµονωµένο γεγονός στην σφαίρα του πανανθρώπινου και του διαχρονικού: αυτή είναι η συµφορά που θα βρει κάθε άνθρωπος ή λαός, όταν ξεπεράσει τα καθορισµένα για αυτόν από τους θεούς όρια. Άλλωστε, σε καµία φάση του έργου δεν υπάρχει κάποιος υπονοµευτικός η µειωτικός για τους Πέρσες υπαινιγµός. Οι Πέρσες είναι θύµατα του Ξέρξη και εκείνος θύµα των θεών, που βοήθησαν στο παραστράτηµά του για να τον τιµωρήσουν σκληρά και παραδειγµατικά. Για να κρατήσει ο Αισχύλος τις απαραίτητες αποστάσεις από το µεγάλο γεγονός, στο οποίο µετείχε και ο ίδιος, µεταθέτει τη δράση στην αντίπαλη πλευρά, των ηττηµένων, την αντίδραση των οποίων παρακολουθεί και την δυστυχία των οποίων συµµερίζεται. Έτσι, επιτυγχάνει την καθολική ποιητική αναγωγή στην περιωπή του τραγικού, αφού πρόκειται για µια συµφορά που έτυχε αυτή τη φορά στους Πέρσες, όπως άλλες φορές σε άλλους λαούς. Για τον Αισχύλο ύβρις ανάλογη µε του Ξέρξη επαπειλείται σε κάθε ανθρώπινη συµπεριφορά που εκκινεί από την Άτη, την οποία ο θεός, η τάξις του κόσµου υποβοηθεί ώστε να οδηγήσει τον αλαζόνα προς το ορισµένο τέλος της καταστροφής. Ο ποιητής θέλει να προβληµατίσει το αθηναϊκό κοινό και να το προειδοποιήσει, δεδοµένου ότι η αθηναϊκή πόλη, ιδίως µετά τα Περσικά, βρίσκεται σε εποχή αλµατώδους αύξησης της ισχύος της. 11) Πως διαγράφεται η µορφή του Ετεοκλή στους Επτά επί Θήβας; Ποια είναι η εξέλιξη της στην πορεία του έργου; Για ποιους λόγους αµφισβητείται το τελευταίο µέρος του έργου; Ποια είναι τα κύρια σηµεία των Ικέτιδων που αφορούν στο πρόβληµα της χρονολόγησης τους; Τι διεκδικούν οι ∆αναΐδες και τι παραβαίνουν διαπράττοντας ύβριν; Ο Ετεοκλής παρουσιάζεται αρχικά ως ο προστάτης της πόλης που αντιδρά ψύχραιµα και συγκροτηµένα απέναντι στον κίνδυνο της πολιορκίας. Η στάση του αυτή συνιστά αναγκαιότητα, καθήκον και υπηρεσία. Αυτή είναι η µια πλευρά του ήρωα – η άλλη, η άγρια και η φοβερή διέπεται από βαρύτατη ενοχή. Πίσω από τον υπερασπιστή της πόλης, που έχει επίγνωση του καθήκοντός του, διακρίνεται ο γιος του Οιδίποδα, που κάτω από την κατάρα του πατέρα του, ξεκινά για να σκοτώσει τον αδελφό του. Ο Ετεοκλής βρίσκεται κάτω από τη φοβερή αναγκαιότητα να ενεργήσει και ξέρει ότι αυτή του η ενέργεια θα είναι έγκληµα. Όχι µόνο, όµως δεν υποχωρεί στην ανάγκη, αλλά προσθέτει από πάνω και τη θέλησή του, παίρνει πάνω του την πράξη και επιπλέον, την εκτελεί – αυτός ο χαρακτήρας είναι χαρακτηριστικά αισχύλειος. Το τέλος του έργου έχει αµφισβητηθεί, καθώς περιλαµβάνει την εµφάνιση της Αντιγόνης και της Ισµήνης, καθώς και ένας κήρυκας ενός σώµατος προβούλων που




40

κυβερνά πλέον την πόλη και απαγορεύει την ταφή του Πολυνείκη. Ο επίλογος αυτός δεν µπορεί να είναι γνήσιος, γιατί ο ποιητής δε θα έκλεινε το έργο ανοίγοντας µια νέα σύγκρουση. Ενδεχοµένως να πρόκειται για προσθήκη από κάποια διδασκαλία που συνέχιζε µε την Αντιγόνη. Οι Ικέτιδες είναι το πρώτο έργο της τριλογίας των ∆αναΐδων, η οποία πρέπει να τοποθετηθεί ύστερα από τη Θηβαϊκή. Ορισµένες χρονολογήσεις που τοποθετούν του έργο νωρίτερα στηρίχτηκαν α) στην επικράτηση του χορού στο δράµα, και β) στις οµοιότητες που παρουσιάζει το έργο µε τον Αγαµέµνονα: και τα δύο είναι τα πρώτα έργα µιας τριλογίας, χαρακτηρίζονται από ασυµµετρία δοµής και περιλαµβάνουν εκτενή χορικά που συµβάλλουν στην ανάπτυξη όλης της τριλογίας. Οι ∆αναΐδες καταφεύγουν στο Άργος ζητώντας την προστασία της πόλης για να αποφύγουν τον αναγκαστικό γάµο µε τα ξαδέλφια τους, τους γιους του Αιγύπτου. Η φυγή τους αυτή συνιστά, ωστόσο, Ύβρι, γιατί αντιτάσσονται στη βούληση των θεών και µάχονται εναντίον ενός µεγάλου νόµου, που όρισαν οι θεοί και που κυβερνά τον κόσµο: την σύνδεση του άνδρα και της γυναίκας µε το γάµο. 12) Ποια είναι τα προβλήµατα της χρονολόγησης του Προµηθέα ∆εσµώτη και ποιο είναι το ζήτηµα της συµπλήρωσης της τριλογίας στην οποία ανήκε; Εντοπίστε τα επί σκηνής πρόσωπα, τα οµιλούντα και τα βουβά. Πώς θα σχολιάζατε τη δραµατική λειτουργία της γενικής σιωπής του ενός και της παρατεταµένης του άλλου; Σκιαγραφείστε τις µορφές του Κράτους και του Ηφαίστου και το πρόσωπο του Προµηθέα, όπως αναδύεται από τον πρώτο του µονόλογο. Εντοπίστε την ποιότητα της σχέσης του µε τον άνθρωπο και τον τρόπο µε τον οποίο σχολιάζονται οι βάσεις του ανθρώπινου πολιτισµού. Ποια είναι η θέση και η αντίδραση του χορού απέναντι στις πράξεις και το µαρτύριο του Τιτάνα; Αναφαίνεται από το απόσπασµα τέλος του µαρτυρίου σύµφωνο µε την εκδοχή της συµφιλίωσης; Πώς εντάσσεται ο Προµηθέας ∆εσµώτης στη συνολική θέαση του κόσµου; Στοιχεία που επηρεάζουν τη χρονολόγηση του έργου είναι ιδιοµορφίες της γλώσσας και της τεχνικής, η εικόνα του ∆ία και ορισµένα σηµεία του κειµένου (όπως η ενδεχόµενη αναφορά στην αφύπνιση της Αίτνας). Η τριλογία στην οποία εντασσόταν το έργο είχε κεντρικό σηµείο της το πρόσωπο του Προµηθέα: Προµηθέας ∆εσµώτης, Προµηθέας Λυόµενος και Προµηθέας Πυρφόρος. Τα πρόσωπα που παίρνουν το λόγο στον πρόλογο του έργου είναι ο Ήφαιστος και το Κράτος, ενώ η Βία, όπως και ο Προµηθέας παραµένουν σιωπηλοί. Η γενική σιωπή της Βίας και η παρατεταµένη του Προµηθέα συνιστά στοιχείο αρχαϊκής πρακτικής, όταν ο λόγος µειονεκτούσε εν συγκρίσει µε το χορικό µέρος. Το Κράτος έχει απρόσωπη µορφή, είναι φερέφωνο της νέας ισχυρής θεότητας, ενώ ο Ήφαιστος συµβάλλει στο µαρτύριο του Προµηθέα χωρίς τη θέλησή του, υποκείµενος και ο ίδιος στην ανάγκη που συνιστά η βούληση του ∆ία. Στον πρώτο του µονόλογο ο Προµηθέας εµφανίζεται συνειδητοποιηµένος στην απόφασή του να υποµείνει το µαρτύριο της ποινής που επισύρει η πράξη του. Αυτή η συνειδητοποίηση του Προµηθέα βαθαίνει, καθώς εκθέτει τις προσφορές του στους ανθρώπους, οι οποίες αποτελούν τη βάση του ανθρώπινου πολιτισµού (η φωτιά και οι τέχνες). Παρά το µεγάλο πάθος δεν αποδίδει ευθύνη στους ανθρώπους, αναλαµβάνει ο ίδιος την ευθύνη και πάσχει ατοµικά.




41

Ο Προµηθέας διαφοροποιείται κατά βάση από το χορό στο ότι εκείνος στοχάζεται ως υπερκόσµια συνείδηση, ενώ οι Ωκεανίδες δε µπορούν να συλλάβουν το νόηµα του άθλου του. Μια πιθανότητα συµφιλίωσης υπονοείται µε την αναφορά από µέρους του Προµηθέα για ένα µυστικό που γνωρίζει και από το οποίο θα εξαρτηθεί η εξουσία του ∆ία, ενδεχοµένως λοιπόν σε αυτό το σηµείο να έγκειτο ο συµβιβασµός των δύο στοιχείων, του ολύµπιου και του προµηθεϊκού. Ο Αισχύλος αντιλαµβανόταν τον ηθικό κόσµο στον οποίο πίστευε, σαν συµβιβασµό δυνάµεων, που αρχικά είχαν διαφορετικές κατευθύνσεις – όπως εδώ η δύναµη του Προµηθέα και αυτή του ∆ία.

13) Πως σχολιάζεται η επιλογή της Ιούς από τον Αισχύλο ως συµβολική; Τι εξυπηρετεί δραµατουργικά η τραγωδία της και πώς συνδέεται µε τον Προµηθέα; Πώς σχολιάζετε την περιπλάνηση της Ιούς µέσα στα πλαίσια µιας σύγκρουσης κοσµικής τάξεως; Μπορούµε να επισηµάνουµε την αισχυλική αναγωγή σε µια καθολικότερη διάσταση; Η µορφή της Ιούς αποτελεί το νήµα που συνδέει και νοηµατοδοτεί το έργο στο πλαίσιο της τριλογίας Η τραγωδία της προοικονοµεί την αποδέσµευση και την λύτρωση του Προµηθέα από το µαρτύριό του. Η Ιώ αποτελεί σκηνική πραγµάτωση της εφαρµογής ενός θεϊκού σχεδίου µε όργανο έναν άνθρωπο. Τα δύο πρόσωπα συνδέονται κατά το ότι είναι και οι δύο θύµατα του ∆ία, η πρώτη του έρωτά του και ο δεύτερος της οργής του. Η περιπλάνηση της Ιούς είναι αναγκαία για να οδηγήσει στη λύτρωση του Προµηθέα (στην όχθη του Νείλου ο ∆ίας θα την κάνει προµάµµη εκείνης της γενιάς που κάποτε χάρη στη φυγή των ∆αναΐδων θα φτάσει στο Άργος και µεταγενέστερα θα δώσει τον Ηρακλή) και στη διαλεκτική συµφιλίωση των κοσµικών αντιθέσεων. Το θεϊκό σχέδιο περνάει από τη σύγκρουση δύο αθανάτων και απαιτεί τη συµµετοχή της Ιούς, ενός θνητού. Η γεωγραφική περιπλάνηση της Ιούς εγγράφει τον κόσµο στο οριακό σηµείο που είναι καθηλωµένος ο Προµηθέας (Καύκασο) και εποµένως συνδέει το µέρος οποιασδήποτε περιπέτειας θνητού ή αθάνατου µε τη συνολική άποψη για την καθολική τάξη του κόσµου, ενώ παράλληλα διευρύνει τα στενά όρια του σκηνικού σύµπαντος. 14) Που απαντάται πριν από τον Αισχύλο η προϊστορία του θέµατος της Ορέστειας και ποιες διαφοροποιήσεις επέφερε ο Αισχύλος; Ποιο στάδιο του αρχαιοελληνικού δράµατος αντιπροσωπεύει η Ορέστεια; Προσδιορίστε τη δραµατική λειτουργία του µονολόγου του Φύλακα στον πρόλογο. Σε ποια προηγούµενα έργα έχει χρησιµοποιηθεί το µοτίβο της ανησυχίας; Πώς εγγράφεται στην πάροδο το παρελθόν στο σκηνικό παρόν; Πώς αναδύεται η φιλοσοφικο-θρησκευτική αντίληψη του ποιητή από τον ύµνο στον ∆ία; Πώς λειτουργεί το ταξίδι της φωτιάς δραµατικά για το ίδιο το τραγικό πρόσωπο και πως σε σχέση µε τα σκηνικά όρια; Αναφερθείτε στην ιδιάζουσα χρήση του χρόνου από τον Αισχύλο. Πριν από το έργο του Αισχύλου η ιστορία του οίκου των Ατρειδών αναφέρεται στον Όµηρο, στην Ορέστεια του Στησίχορου και στον Πυθιόνικο του Πινδάρου.




42

Καινοτοµίες του δραµατουργού είναι ότι 1) θέτει ως κεντρικό πρόσωπο του δράµατος τη Κλυταιµνήστρα και 2) λύνει την ιστορία µε την επενέργεια του δικαστηρίου του Αρείου Πάγου (Ευµενίδες). Η Ορέστεια αποτελεί ένα κορυφαίο έργο της ανθρώπινης τέχνης. Τα αρχαϊκά χαρακτηριστικά που φέρει δείχνουν ότι η κλασική εποχή δεν έχει ακόµη φτάσει στην ακρότατη τελείωσή της. Ο µονόλογος του Φύλακα καταρχήν, όπως κάθε κατατοπιστικός πρόλογος ενηµερώνει για τα πρόσωπα του έργου, τον τόπο και το χρόνο δράσης: εισάγει στην αναµονή του Αγαµέµνονα και στη διαδικασία της αντίστροφης µέτρησης για την εξέλιξη της τραγωδίας εγγράφοντας το δράµα των Ατρειδών σε µια συµπαντική προοπτική που ορίζεται από τη νυχτερινή απεραντοσύνη και διογκώνοντας τα όρια του χρόνου µε την εισαγωγή της ατελείωτης αναµονής. Τα θέµατα εισάγονται δραµατικά, εφόσον εγκιβωτίζονται στο προσωπικό δράµα της δεκαετούς φρουράς. Παράλληλα, εισάγει την εικόνα της ανησυχίας, προοικονοµώντας την εξέλιξη της ιστορίας. Το µοτίβο της ανησυχίας που κλιµακώνεται από την έλλειψη πληροφόρησης και της βαθυστόχαστης σκέψης έχει χρησιµοποιηθεί από τον Αισχύλο νωρίτερα, στους Πέρσες. Στην εκτενέστατη πάροδο το παρελθόν εγγράφεται στο σκηνικό παρόν µέσο της σκέψης των γερόντων, οι οποίοι θυµούνται τα δυσοίωνα σηµάδια που συνόδευσαν την αρχή της Τρωικής Εκστρατείας. Μέσα από τα λυρικά µέτρα της παρόδου υψώνεται ο ύµνος προς το ∆ία. Ο τύπος της παλιάς παρακλητικής ωδής, η οποία ζητεί να φτάσει ως το θεό µε όλα του τα λατρευτικά επίθετα, εδώ γίνεται φορέας ενός θρησκευτικού αισθήµατος, για το οποίο δεν είναι πια αρκετό κανένα όνοµα, αλλά η αναζήτησή του πάει πέρα από ονόµατα και µυθολογικά συµφραζόµενα «ο ∆ίας, όποιος και αν είναι , αν του αρέσει να τον ονοµάζουµε έτσι…». Σε λίγα σηµεία αντιλαµβανόµαστε τη φωνή του ίδιου του ποιητή µε τόση αµεσότητα. Αυτός ο ∆ίας, που εξελίχτηκε από τον οµηρικό πατέρα των θεών και των ανθρώπων και που από καιρό δε µπορεί να συγκριθεί µε αυτόν, είναι για τη πίστη του ποιητή ο εγγυητής µιας µεγάλης και λογικής τάξης του κόσµου. Στο θριαµβευτικό δραµατικό µονόλογο της Κλυταιµνήστρας αναδύεται για άλλη µια φορά η συµπαντική σύλληψη του ποιητή, καθώς το ταξίδι της φωτιάς από κορυφή σε κορυφή διευρύνει το χώρο και συγχρόνως σηµαίνει την εκκίνηση της περιπόθητης επιστροφής του Αγαµέµνονα και της προδιαγεγραµµένης δράσης της Κλυταιµνήστρας που θα οδηγήσει στο µοιραίο τέλος. Ολόκληρο το πρώτο µέρος του Αγαµέµνονα που θέτει τις προϋποθέσεις για τη µεγαλεπίβολη τραγική σύλληψη της Ορέστειας, υπερβαίνει την οποιαδήποτε ορθολογιστική απαίτηση ρεαλιστικού χειρισµού. Ο χρόνος στον Αισχύλο είναι µέγεθος που συλλαµβάνεται από το ρυθµό του κόσµου, όπου παρελθόν, παρόν και µέλλον αποτελούν ενότητας άλλης υφής από αυτήν της ηµερολογιακής τους υπόστασης. 15) Πώς σχολιάζεται η εξέλιξη της τραγωδίας µετά το β΄ στάσιµο; Πώς σχολιάζει ο χορός την αναπαραγωγή της ύβρεως; Ποια επίπεδα αποκαλύπτονται στο λόγο της Κλυταιµνήστρας; Ποια είναι η σχέση της µε τον Αγαµέµνονα και τον χορό; Πώς επιδρά στο θεατρικό σύµπαν η προαναγγελία των όσων θα συµβούν στο παλάτι από ένα πρόσωπο, σαν την Κασσάνδρα, το οποίο δε µπορεί να ανακόψει τη δραµατική εξέλιξη;




43

Το δεύτερο στάσιµο προσφέρει την προσωπική οµολογία του ποιητή ότι δε συµµερίζεται την πεποίθηση της εποχής του για το φθόνο των θεών. ∆εν είναι ο φθόνος εναντίον της πολύ µεγάλης ευτυχίας, αλλά µόνο η επιβολή της δικαιοσύνης που κινεί το χέρι του θεού, όταν τιµωρεί την αµαρτία, γιατί κάθε κακό έχει τη ρίζα του στην αµαρτία. Η αιτία της καταστροφικής δράσης, που πάντα ελέγχεται από τη θεϊκή τάξη, είναι η ύβρις, που αναπαράγεται αλυσιδωτά. Η ανοµία του ανθρώπου διαιωνίζεται, η Ύβρις γεννά την Ύβρι και από µια καινούργια ενοχή πηγάζει πάντα µια καινούργια καταστροφή. Στην συνάντησή της µε τον Αγαµέµνονα η Κλυταιµνήστρα επιστρατεύει το δικό της πεποιηµένο λόγο: κάτω από την «έξαλλη» χαρά της γυναίκας για την επιστροφή του άντρα της, κρύβεται ένα αυστηρά προδιαγεγραµµένο σχέδιο εξόντωσης. Η προσποιητή της χαρά την ζαλίζει ως το σηµείο να παρασυρθεί και η ίδια από τα τεχνάσµατά της. Η Κλυταιµνήστρα επιβάλλεται στο Χορό µε την άτεγκτη δύναµη της βούλησης και τον τρόµο της παρουσίας της. Στον Αγαµέµνονα επιβάλλεται µε δόλια µέσα: την προσποιητή χαρά της που διασκεδάζει την ψυχρότητα του άντρα της και τον παρασύρει σταδιακά στο χαλί, στο λουτρό και στο θάνατο. Η σιωπή της Κασσάνδρας είναι άκρως φορτισµένη δραµατικά και προκαλεί δραµατική αντίθεση µε τον µετέπειτα καταιγιστικό λόγο της. Η Κασσάνδρα της οποίας οι προφητείες δε γίνονται πιστευτές, αδυνατεί να αποτρέψει τα µελλούµενα, αλλά συγκεφαλαιώνοντας τα γεγονότα που έχουν εκπορευτεί από τον παλιό δαίµονα των Ατρειδών (Αλάστωρ) και βιώνοντας επί σκηνής το άµεσο µέλλον συµπεριλαµβανοµένου και του θανάτου της, επιδρά καθοριστικά στο θεατρικό σύµπαν, δίνοντας στον ποιητή τη δυνατότητα να αποφύγει τη χρήση ενός συµβατικού αγγελιοφόρου. Η Κασσάνδρα είναι εποµένως, ταυτόχρονα τραγικό πρόσωπο και δραµατικό εργαλείο. 16) Που βασίζει η Κλυταιµνήστρα το δίκαιο της πράξης της; Πώς παρουσιάζεται εδώ και ποια είναι η σχέση της µε το Χορό; Το πρόσωπο του Αίγισθου έχει τραγική υπόσταση; Η Κλυταιµνήστρα βασίζει το δίκιο της πράξης της στο µητριαρχικό δίκαιο που εκπροσωπεί: ο Αγαµέµνονας σκότωσε το παιδί της και εκείνη οφείλει να εκδικηθεί για την πράξη του. Παραπέρα, όµως, υπερβαίνει τον ορθολογισµό αυτής της δικαίωσης ισχυριζόµενη ότι µε την πράξη της εκπλήρωσε το πεπρωµένο των Ατρειδών, αντιλαµβάνεται δηλαδή την πράξη της ως πράξη του δαίµονα του οίκου. Με αυτό το σκεπτικό επιχειρεί να καθηλώσει το χορό και να του επιβάλλει την επικύρωση του φόνου και κυρίως τη νοµιµοποίηση της εξουσίας της. Ο Αίγισθος αποτελεί αναγκαίο κρίκο της καταραµένης οικογενειακής µοίρας και φέρει επί σκηνής το δικό του δράµα. Ο ρόλος του ενέχει την τραγικότητα του προσώπου που το παρελθόν οδηγεί στην τωρινή του κατάσταση. 17) Προσδιορίστε τα στάδια της σκηνής της αναγνώρισης Ηλέκτρας και Ορέστη. Πιστεύετε ότι δικαιώνετε θεατρικά η απουσία ρεαλισµού από τη σκηνή;

Η αναγνώριση του Ορέστη από την Ηλέκτρα βασίζεται σε σηµάδια. Η σκηνή του αναγνωρισµού είναι τεχνικά απλή, όµως προκαλεί συγκίνηση µε τη θέρµη των τόνων της.




44

- η Ηλέκτρα κάνει προσφορές στον τάφο του Αγαµέµνονα παρακαλώντας την επιστροφή και την εκδίκηση του Ορέστη - η Ηλέκτρα ανακαλύπτει την κοτσίδα των µαλλιών, που ο αδελφός της θυσίασε στον τάφο - στη συνέχεια ανακαλύπτει τα χνάρια των ποδιών του και προαισθάνεται τον ερχοµό του - τα αδέλφια τραγουδούν µε το χορό στον τάφο του Αγαµέµνονα και ο Ορέστης αναπτύσσει το σχέδιό του. Η αναγνώριση αυτή που βασίζεται σε σηµάδια επιδέχεται επικρίσεις στη βάση µιας στενής ορθολογιστικής αντίληψης (οι πατηµασιές δεν µπορούν να παραπέµψουν σε ένα συγκεκριµένο άτοµο, τα µαλλιά δεν µπορούν να οδηγήσουν σε ασφαλή ταύτιση, ο Ορέστης δε µπορεί ακόµη να φοράει το ρούχο της παιδικής του ηλικίας). Αυτός ο µηχανιστικός ορθολογισµός και η απαίτηση της ρεαλιστικής ψευδαίσθησης, όµως, έχουν ελάχιστη σχέση µε το ύφος και τα ζητούµενα της αισχύλειας δραµατουργίας: όταν η Ηλέκτρα βλέπει τα σηµάδια, υπακούει σε αυτό που έχει ανάγκη να δει ή να σκεφτεί. 18) Προσέξτε τα σηµεία στα οποία ο Ορέστης βασίζει τη δικαιολόγηση της πράξης του. Ο Ορέστης λειτουργεί αυτόβουλα ή ως εντεταλµένος του Απόλλωνα; Συγκρίνετε την ποιότητα της δράσης του µε τη διπλή υπόσταση των πράξεων των αισχυλικών ηρώων γενικότερα. Πώς χρωµατίζει ο Αισχύλος την Κύλισσα και πως τη χρησιµοποιεί στο επίπεδο της δραµατικής τεχνικής; Αναφερθείτε στην κλιµάκωση του σχεδίου καθώς και στο γεγονός ότι ο ποιητής δίνει φωνή στον ως τότε βουβό πρόσωπο Πυλάδη. Πως διαγράφεται η µορφή του Ορέστη κα πως η σχέση του µε την Κλυταιµνήστρα; Συσχετίστε την µεταξύ τους αντιπαράθεση µε τα όπλα του καθενός. Πώς προσδιορίζεται η διπλή φύση του Ορέστη;

Η απόφασή του Ορέστη στηρίζεται στην εντολή του Απόλλωνα, που πρέπει να υλοποιήσει υπό την απειλή βαρύτατων δεινών. Παράλληλα, όµως, εκπορεύεται από το δικό του πένθος, τον αποκλεισµό του από την περιουσία του οίκου και την αίσθηση του χρέους να απελευθερώσει τους πολίτες του από µια εξουσία παράνοµη και τυραννική. Εποµένως, ο ρόλος του θεού είναι καταλυτικός, αλλά ο Ορέστης έχει προσωπική ευθύνη, καθώς ποθεί αυτό για το οποίο τον προορίζει το θεϊκό σχέδιο. Ο Ορέστης κυριαρχείται από το τυπικό για τους αισχυλικούς ήρωες διπλό κίνητρο. Η Κύλλισα ενέχει ρόλο αγγελιοφόρου µε δραµατική υπόσταση. Μεταφέροντας την πλαστή είδηση του θανάτου του Ορέστη, εµπλουτίζει την µεγάλων µεγεθών και άπειρης σκληρότητας τραγωδία µε µια νότα καθηµερινής τρυφερότητας, καθώς αναθυµάται τη σωµατική της σχέση µε τον Ορέστη ως νήπιο. Μέσα σε ένα κόσµο φρίκης διακρίνουµε τόνους µιας άµεσης και τρυφερής ανθρωπιάς. Η προσταγή του Απόλλωνα υποχωρεί ολοκληρωτικά, ο σχεδιασµός της µητροκτονίας παρουσιάζεται σαν δική του θέληση και η εκτέλεσή της θα γίνει µε προσωπική του ευθύνη. Ο Ορφέας στο σηµείο αυτό µεταµορφώνεται από όργανο του θεού σε άτοµο υπεύθυνο για τις αποφάσεις και τις πράξεις του. Στην τελευταία σκηνή, όπου ο Ορέστης έρχεται αντιµέτωπος µε την Κλυταιµνήστρα, είναι ο γιος, ο εκδικητής, ο θύτης και ο εκπρόσωπος του πατριαρχικού δικαίου. Η Κλυταιµνήστρα αντίστοιχα είναι η µητέρα, η δολοφόνος, το θύµα, ο εκπρόσωπος του παρωχηµένου πλέον µητριαρχικού δικαίου. Το ισχυρό όπλο της είναι (όχι πλέον το τσεκούρι, όπως στη σύγκρουσή της µε τον Αγαµέµνονα, αλλά) ο µαστός της, που




45

έδωσε στον Ορέστη ζωή και οπτικοποιεί τη σχέση και το µέγεθος της ύβρεως που πρόκειται να διαπράξει. Στην επιθετική της άµυνα ο Ορέστης απαντά µε το ξίφος του, το κατεξοχήν αντρικό όπλο. Ο Ορέστης είναι γιος του πατέρα του, αλλά και της µητέρας του. Εποµένως, αν µε τη δολοφονία γίνεται εκδικητής του θανάτου του πρώτου µε εντολή του θεού και υπακούοντας στα θέσµια του πατριαρχικού δικαίου, ταυτόχρονα διαπράττει µια πράξη που τον οδηγεί στο απόγειο της ύβρεως µε βάση το µητριαρχικό δίκαιο. 19) Η αφαιρετική αλλαγή του χώρου που σηµατοδοτεί τη µετάβαση του Ορέστη από τους ∆ελφούς στην Αθήνα απαντάται και κάπου άλλου; Ο Αισχύλος µετατοπίζει στις Ευµενίδες τη δράση από τους ∆ελφούς στην Αθήνα αφαιρετικά. Στο σηµείο αυτό αξιοποιεί τη θεατρική σύµβαση που είχε χρησιµοποιήσει στους Πέρσες, κατά τη µετατόπιση από το βασιλικό ανάκτορο στον τάφο του ∆αρείου. Εδώ ο χώρος αλλάζει χωρίς δικαιολόγηση στο πλαίσιο της ρεαλιστικής ψευδαίσθησης και η «πράξις» συνεχίζεται. 20) Τι εκφράζει στο επίπεδο της ιστορικής κοινωνικής εξέλιξης ο χορός των Ερινύων και τι ο Απόλλωνας; Σε ποια φιλοσοφική αντίληψη και σε ποια πολιτειακή αλλαγή ανταποκρίνεται η διαλεκτική της αισχύλειας τριλογίας; Σχολιάστε το νόηµα της ίδρυσης του Αρείου Πάγου . Που βασίζει η κάθε πλευρά της δικαστικής διαµάχης το δίκιο της; Σχολιάστε τη θέση της Αθηνάς. Περιγράψτε τη διαλεκτική σε επίπεδο πράξεων, θέσεων, προσώπων και έργων. Σχολιάστε την έννοια του εξευµενισµού συνδέοντάς τη µε το σεβασµό της µειοψηφίας. Σχολιάστε την τελευταία εικόνα της τριλογίας συσχετίζοντάς τη µε τον πρόλογο του Φρουρού στον Αγαµέµνονα. Ο χορός των Ερινυών σε επίπεδο ιστορικής κοινωνικής εξέλιξης εκφράζει τη φθίνουσα µητριαρχία, ενώ ο Απόλλωνας την αναδυόµενη πατριαρχία. Ο Αισχύλος αποτυπώνει θεατρικά την εξέλιξη από τον πρωτόγονο στον ιστορικό άνθρωπο, από τον άλογο νόµο του αίµατος στη δηµοκρατία µε το θεσµικά και πολιτειακά κατοχυρωµένο δίκαιο. Ο Άρειος Πάγος είναι το σύµβολο της εξέλιξης της ανθρώπινης κοινωνίας και του συµβιβαστικού δικαίου της, που στη συνείδηση του ποιητή είναι άµεσα συνυφασµένη µε το πολιτισµικό επίτευγµα της εξόδου από τη βαρβαρότητα και της συγκρότησης της αθηναϊκής δηµοκρατίας. Από τις δυο πλευρές τις δικαστικής διαµάχης, οι Ερινύες στηρίζουν το δίκιο τους στις αρχές της µητριαρχίας, όπως ο Απόλλωνας σε αυτές της πατριαρχίας. Η Αθηνά, γυναικεία θεότητα, που όµως δεν γεννήθηκε από µητέρα, αλλά κατευθείαν από το κεφάλι του ∆ία, ενέχει στη φύση της µια ιδιαιτερότητα, συνιστά διαλεκτική σύνθεση του θηλυκού µε το αρσενικό στοιχείο. Η ιδιαιτερότητα της Αθηνάς εξασφαλίζει σε όλα τα µέρη ένα βαθµό δικαίωσης και παραχώρησης δικαιωµάτων, καθώς προωθεί την ανάγκη συµφιλίωσης δια της πειθούς, χωρίς να παραγκωνίζει τη µειοψηφούσα θέση, αλλά σηµειώνοντας ποιοτικά




46

άλµατα (π.χ. η µεταλλαγή των Ερινυών σε Ευµενίδες). Η «προεδρική» ψήφος της Αθηνάς λύνει το αδιέξοδο αποτυπώνει ένα πλάσµα νόµου που κατοχυρώνει την απόφαση της δηµοκρατικής δικαιοσύνης να µην καθηλώνεται σε αδιέξοδα. Η ολοκλήρωση του έργου βρίσκει τον Ορέστη δικαιωµένο και απαλλαγµένο από τον κατατρεγµό των καταχθόνιων θεοτήτων, οι οποίες συµφιλιώνονται µε τις ουράνιες (την Αθηνά και τον Απόλλωνα) και γίνονται «µέτοικοι» προστάτες της πόλης των Αθηνών προσφέροντας τις ευλογίες τους για το λαό και τη γη της. Στο τέλος της τριλογίας τοποθετείται µια λαµπαδηφορία γυναικών που οδηγούνται από έφηβους και έχουν στη µέση της ποµπής τους τις κοκκινοντυµένες Ερινύες – Ευµενίδες. Η εικόνα αυτή διαγράφει κυκλική πορεία, παραπέµποντας άµεσα στα φώτα που άναβαν στις κορυφές των βουνών σηµαίνοντας τη νίκη και την επιστροφή του Αγαµέµνονα. Η Ορέστεια άρχιζε µε χαρµόσυνο φως, που πυροδότησε διαµάχη και αταξία και τελειώνει µε ιλαρό φως, που αποκαθιστά µια τάξη υψηλότερου φιλοσοφικού και πολιτισµικού αναβαθµού. 21) Σχολιάστε πώς συµπυκνώνεται στην τριλογία και ιδιαιτέρως στο πρόσωπο του Ορέστη η έννοια του τραγικού. Το τραγικό αδιέξοδο στον Αισχύλο απηχεί µια πεσιµιστική αντίληψη για τον κόσµο; Το τραγικό δίληµµα, η περιπέτεια και η λύση του αδιεξόδου του Ορέστη αποτελούν πυκνή διατύπωση της ανθρώπινης τραγικότητας. Ο Ορέστης καλείται να διαλέξει φύλο και γονιό, νόµο και ήθος, πολιτισµό και ιστορική φάση, καταδικασµένος να τιµωρηθεί για την όποια του επιλογή. Η αθώωση του Ορέστη αποτυπώνει την αισχύλεια αισιοδοξία, όπως αυτή διαπλάστηκε σε µια κοινωνία περήφανη για τις ανθρώπινες κατακτήσεις του διαλόγου (δικαστική αντιπαράθεση), της δηµοκρατίας (διαδικασία ψηφοφορίας) και της νίκης επί της βαρβαρότητας (θεσµικό έναντι ανταποδοτικού δικαίου). 22) Ποιο είναι το υπόλοιπο, πέρα από τις επτά σωζόµενες τραγωδίες αισχυλικό έργο;

Το αισχύλειο έργο, πέρα από τις επτά σωζόµενες τραγωδίες περιελάµβανε µια πληθώρα έργων, µεταξύ των οποίων τα Νιόβη, Μυρµιδόνες, ∆ικτυουλκοί, Φορκίδες, Πολυδεύκης, Γλαύκος Πόντιος, Σεµέλη / Υδροφόροι, Όπλων κρίσις, Θρήσσαι, Σαλαµίνιαι, Ηρακλείδες. 23) Αναφέρετε τα κύρια σηµεία του βίου, της προσωπικότητας και της δράσης του Σοφοκλή ως πολίτη. Ποια υπήρξε η καλλιτεχνική του πορεία, οι καινοτοµίες που εισήγαγε και η χρονολόγηση των έργων του;

Γεννηθείς κατά το Πάριο Χρονικό το 497 ή 496 π.Χ. πέθανε πριν το 405 π.Χ. (διδασκαλία «Βατράχων»). Οικογένεια αρχοντική, καλή εκπαίδευση, σε µουσική και γυµναστική. Νόµιµος γιός ο Ιοφώντας από την Νικοστράτη, εξώγαµος ο Αρσίστονας από τη Σικυώνια Θεωρίδα. Συστρατηγος µε τον Περικλή στο Σαµιακό πόλεµο (441 / 440), λόγω µεγάλης επιτυχίας της «Αντιγόνης», Ελληνοταµίας (443 / 442),




47

συµµετοχή στο σώµα Προβούλων µετά την σικελική καταστροφή (413). Λάτρης του θεραπευτή - θεού Ασκληπιού και ιερέας του θεραπευθεί Άλωνα. 18 θεατρικές νίκες (ποτέ τρίτος!). Άλλα έργα: Ωδή στον Ασκληπιείο, Ωδή στον Ηρόδοτο, πεζό «περί χορού». Καινοτοµίες: Αύξηση χορευτών σε 15, εισαγωγή τρίτου υποκριτή, εισαγωγή σκηνογραφίας, αυστηρή δοµή έργων. 24) Σχολιάστε τη µορφή της Αθηνάς στον Αίαντα. Ποια θέση παίρνει ο Οδυσσέας και πώς αυτή ερµηνεύεται; Τι ρόλο παίζουν ο Αίαντας και η Αθηνά στο «θέατρο της ανθρώπινης µοίρας»; Ποια στοιχεία συνιστούν το τραγικό αδιέξοδο του Αίαντα και ποιο ρόλο παίζει σ’ αυτό η έννοια της τιµής; Που έγκειται η «αµαρτία» του ήρωα; Ποιες είναι οι προτεινόµενες ερµηνευτικές απόψεις σχετικά µε τον «πλαστό λόγο» του Αίαντα; Σχολιάστε τον πλαστό λόγο ως στοιχείο θεατρικότητας και σκιαγραφείστε τη µορφή του ήρωα. Προσέξτε τη σοφόκλεια τεχνική που εντοπίζετε στο β΄ στάσιµο. Η Αθηνά έχει διπλό πρόσωπο: Από τη µια είναι η θεά του Οµήρου, που ευνοεί τον αγαπηµένο της ήρωα, και από την άλλη µια ηθική συµβουλάτορας. Ο Οδυσσέας βλέπει µέσα από τη µοίρα του Αίαντα την κοινή ανθρώπινη µοίρα και την πανίσχυρη ανθρώπινη φύση. Ο Οδυσσέας είναι ο θεατής της ανθρώπινης τραγωδίας. Ο Αίαντας είναι ο πρωταγωνιστής και η Αθήνα συγγραφέας και σκηνοθέτης. Η τιµή κατευθύνει το έργο. Η ιστορία ξεκίνησε µε την προσβολή της τιµής και κλείνει µε την αποκατάσταση της. Η αµαρτία του Αίαντα είναι ότι δεν υπάκουσε στη θεά, αλλά και ότι έχει υπερβολική δύναµη. Λειτουργία πλαστού λόγου: 1) Αποµακρύνει τους φύλακες του Αίαντα, 2) δείχνει ότι η ηρωική φύση του Αίαντα δεν έχει θέση σ' αυτό τον κόσµο, 3) φανερώνει πόσο ύπουλη µπορεί να είναι η παραίσθηση. Στοιχείο θεατρικότητας: ∆ιπλή υπόδηση. Ο υποκριτής υποδύεται τον Αίαντα και ο Αίαντας υποκρίνεται ότι συµβιβάστηκε και αποδέχτηκε την ήττα του. Ο Αίαντας είναι φορέας ενός παρωχηµένου κώδικα αξιών (του ηρωικού). Το δεύτερο στάσιµο είναι χαρούµενο και λειτουργεί 1) ανακουφιστικά (αποσοβείται ο κίνδυνος της αυτοκτονίας) και 2) ειρωνικά (οδηγεί τον ήρωα πιο κοντά σε αυτήν). 25) Προσδιορίστε ποια πτυχή του Αίαντα αποτυπώνεται στον τελικό µονόλογό του και εντοπίστε τα αντιθετικά στοιχεία του χαρακτήρα του. Πώς εξασφαλίζεται η ενότητα του έργου µετά την αυτοκτονία του Αίαντα; Σχολιάστε το θέµα της ύβρεως και της ενοχής του ήρωα. Πως εξισορροπείται αυτή µε την αυτοκτονία του; Εντοπίστε τον άξονα της αντίθεσης Αγαµέµνονα – Οδυσσέα. Σκιαγραφείστε τη µορφή του Οδυσσέα. Ο Αίαντας είναι άτεγκτος, ανυποχώρητος τραγικός ήρωας, που υπερβαίνει τα ανθρώπινα όρια για να υπερασπιστεί την πληγωµένη τιµή του. Αντίθεση: ∆ιαπράττει ύβρι αρνούµενος να υπακούσει στην θεά, αργότερα παρακαλεί το θείο για εύκολο πέρασµα από τη ζωή στο θάνατο. Η ενότητα του έργου επιτυγχάνεται α) εσωτερικά: Θεµατικό κέντρο και των δύο µερών είναι η τύχη του Αίαντα, και β) εξωτερικά: Σκηνικά ο Αίας κυριαρχεί αρχικά ως δραµατικό πρόσωπο, έπειτα ως αντικείµενο σκηνικό (πτώµα).




48

Ο Αίαντας ολοκληρώνει την Ύβρι του µε την αυτοκτονία, αλλά αυτή θέτει τα όρια ως τα οποία µπορεί να νοηθεί η ενοχή και η τιµωρία. Ο Οδυσσέας, όταν ετυµηγορεί εναντίον των Ατρειδών και υπέρ της εύθραυστης ανθρώπινης φύσης, δείχνει ότι γνωρίζει αυτό που δε γνώριζε ο Αίαντας: ότι κάθε άνθρωπος, όταν βρεθεί στα χέρια των θεών, κινδυνεύει να χάσει και να προδώσει την σταθερότερη αξία του και ότι στην ζωή δεν υπάρχουν εγγυήσεις. Ο Αγαµέµνων αρνείται την ταφή αγνοώντας ότι ο Αίας ως νεκρός έχει ξεφύγει από την ανθρώπινη δικαιοδοσία ενώ ο Οδυσσέας γνωρίζει ότι υπάρχει για κάθε θνητό η πιθανότητα να βρεθεί σε ανάλογη θέση. 26) Αναφέρετε την ερµηνεία του Hegel για την Αντιγόνη και τη θέση του Lesky. Πως διαγράφεται το πρόσωπο της Αντιγόνης; Επισηµάνετε τη λειτουργία των χρησµών στις Τραχίνιες καθώς και το συσχετισµό του έρωτα µε το δηλητήριο. Ο Hegel στην «Αισθητική» του υποστήριξε ότι στα πρόσωπα του Κρέοντα και της Αντιγόνης έρχονται αντιµέτωπες η πολιτεία και η οικογένεια σαν δύο περιοχές µε ίσα δικαιώµατα, των οποίων οι αντιπρόσωποι αναγκαστικά καταστράφηκαν µέσα σε αυτή την σύγκρουση. Ο Lesky υποστηρίζει ότι η θεωρία για τις ισότιµες αξίες οδηγεί σε παρερµηνεία. Ο ίδιος στηριζόµενος στα λόγια της Αντιγόνης βρίσκει ότι αυτή υποστηρίζει τους αιώνιους και ανάλλαγους νόµους των θεών. Οι «Τραχίνιες» είναι δίπτυχο δράµα, όπως η Αντιγόνη, έχει όµως θεµατική συνάφεια µε τον «Οιδίποδα Τύραννο», γι' αυτό τις τοποθετούµε ενδιάµεσα. Στις «Τραχίνιες», όπως και στον «Οιδίποδα Τύραννο» η δράση ξεδιπλώνεται στον πλατύ χώρο που, αφήνουν οι θεϊκές δυνάµεις στα σχέδια και στις παραισθήσεις των θνητών. Πίσω από τους σκοτεινούς και διφορούµενους χρησµούς βρίσκεται πάντα η βεβαιότητα για την εκπλήρωση του πραγµατικού τους νοήµατος. Η δοµή της κυκλοφορίας των δηλητηρίων στις «Τραχίνιες» µπορεί να παρασταθεί µε τη µορφή ενός τετραγώνου, όπου οι γωνίες του αντιπροσωπεύουν διαδοχικά τον Ηρακλή, τον Νέσσο, τη ∆ηιάνειρα και την Ιόλη. Το δηλητήριο της Ύδρας περνάει από τον Ηρακλή στον Νέσσο και από αυτόν στην ∆ιηάνειρα, αυτή µολύνεται από το µαύρο έρωτα του Ηρακλή µέσω της Ιόλης. Ο Ηρακλής κι η ∆ηιάνειρα επικοινωνούν µεταξύ τους µόνο µέσω του γιου τους · ο πρώτος πηγαίνει την Ιόλη στη ∆ηιάνειρα και στην επιστροφή του φέρνει στον Ηρακλή το θανατηφόρο ερωτικό µαγικό, ο δεύτερος φέρνει στη µητέρα του την είδηση για την αγωνία του πατέρα του και στον πατέρα στέλνει την είδηση για την αυτοκτονία της µητέρας. ∆ιαρθρωτικά και βιολογικά το ερωτικό δηλητήριο είναι ταυτόσηµο µε το φαρµακερό αίµα του Κένταυρου, είναι ένα και το αυτό δηλητήριο. 27) Ποια στοιχεία της δοµής και της υπόθεσης του Οιδίποδα σχετίζονται µε την τεχνική της ώριµης περιόδου του ποιητή που προσδιορίζεται ως κλασικός κανόνας για την τραγωδία; Πώς λειτουργούν οι χρησµοί στο αναλυτικό δράµα; Ποια στοιχεία ειρωνείας λειτουργούν ως προϋποθέσεις της αυξανόµενης εµπλοκής του ήρωα στο δίχτυ της µοίρας του; Ο «Οιδίπους Τύραννος» είναι πρότυπο ώριµου σοφόκλειου δράµατος, καθώς 1) η κεντρική µορφή (ο Οιδίπους) συνιστά το θεµατικό και µορφολογικό άξονα, και 2)




49

κατατάσσεται στα αναλυτικά δράµατα (δηλαδή τα καθοριστικά για τη µοίρα του ήρωα γεγονότα προηγούνται του έργου και ο ήρωας ακολουθεί µια διαδροµή αναγνώρισης). Οι χρησµοί καθορίζουν το πλέγµα στο οποίο ο ήρωας όλο και περιπλέκεται, καθώς αναζητεί την αλήθεια, ενώ µια σειρά απλών, αλλά σοφά οργανωµένων τεχνασµάτων επιτρέπει την συγκρότησή της. Στοιχεία ειρωνείας: 1) η βεβαιότητα του Οιδίποδα ότι δεν τον αφορά ο χρησµός και ότι είναι ξένος προς το φόνο του Λάιου, 2) η πεποίθησή του ότι είναι καινούργιος πολίτης της χώρας, όταν έχει κληρονοµικό δικαίωµα στο θρόνο της, 3) η συνύπαρξη στο πρόσωπό του δύο ιδιοτήτων, αυτού που ζητεί το δράστη και του δράστη, 4) η πρόθεσή του να τιµωρήσει για το θάνατο του Λάιου, που νιώθει σαν να ήταν πατέρας του. 28) Σχολιάστε τις µορφές του Τειρεσία και του Οιδίποδα και συνδέστε τις µε την τραγική υπόσταση του έργου. Ποια είναι η λειτουργία της «όρασης» στο έργο; Ποια είναι η θεατρική αποτελεσµατικότητα της τελικής σκηνής; Η σύγκρουση του Οιδίποδα µε το Τειρεσία αποκαλύπτει τη φύση τους και την τραγικότητα που εκπορεύεται από την αντιπαράθεσή τους: Ο Οιδίποδας είναι σε βιολογική και πολιτικόκοινωνική (ως βασιλιάς) θέση να γνωρίζει την πάσα αλήθεια, αυτή που γνωρίζει και αποκαλύπτει ο τυφλός και γέρος µάντης Τειρεσίας, είναι µια µορφή γνώσης - χρησµός και ο Οιδίποδας ο άνθρωπος που ζητεί και βρίσκει, που ζει γνωρίζοντας, µα η γνώση που ποθεί τον υπερβαίνει, καθώς ο ίδιος είναι εν αγνοία του µέρος της. Η ενοχή του είναι η αλαζονεία του να πιστεύει πώς µπορεί να αναγνωρίσει, ενώ δεν έχει ακόµη γίνει ό,τι είναι. Η γνώση είναι η γέννηση και η καταστροφή του. Η αποτρόπαια εµφάνιση του ως καταµατωµένου τυφλού µετά την αποκάλυψη της αλήθειας καθιστά σαφέστερο το γεγονός της κατάκτησης της αυτογνωσίας. 29) Σε τι διαφέρει η σχέση του Απόλλωνα µε τον Ορέστη από την αντίστοιχη αισχυλική, όπως φαίνεται στις Χοηφόρους; Ποια είναι η διαφορά µεταξύ θεϊκού και ανθρώπινου σχεδίου; Πώς διαγράφεται η µορφή της Χρυσόθεµης και πώς λειτουργεί αντιστικτικά σε αυτή της Ηλέκτρας; Μπορείτε να εντοπίσετε ανάλογο ζεύγος σε άλλο έργο του Σοφοκλή; Η διαφορά ανάµεσα στο αισχύλειο και το σοφόκλειο έργο αφορά τη θέση του ανθρώπου στον κόσµο και τη σχέση του µε το θείο. Στον Αισχύλο ο Ορέστης είναι εκτελεστικό όργανο του Απόλλωνα, του οποίου την εντολή αναγκάζεται να εκτελέσει υπό την απειλή φρικτών τιµωριών. Στο Σοφοκλή αυτός που αναλαµβάνει την πρωτοβουλία της εκδίκησης είναι ο Ορέστης, που ζητεί από το θεό να χρησµοδοτήσει για τον τρόπο µε τον οποίο θα εκτελεστεί η πράξη. Το σχέδιο του Απόλλωνα θέτει τις προδιαγραφές του δόλου και της εξαπάτησης και ο Ορέστης προτίθεται, ερµηνεύοντας την απάντηση του θεού να βάλει το σχέδιο του σε εφαρµογή. Ο Σοφοκλής στην τραγωδία του βάζει την κοσµική τάξη να οδηγεί σε ένα σχέδιο, ενώ οι άνθρωποι τάσσονται µε τους δικούς τους όρους σε ένα σκοπό. Η Χρυσόθεµη είναι ο άνθρωπος που προσαρµόζεται στις καταστάσεις υπακούοντας στην αδυναµία της θέσης της και στο πρόσταγµα της επιβίωση της. Ο Σοφοκλής έχει επεξεργαστεί ανάλογο αντιθετικό ζεύγος διαγράφοντας τη σχέση Αντιγόνης - Ισµήνης στην «Αντιγόνη».




50

30) Πώς στοιχειοθετείται ο «ανθρωποκεντρισµός» των όψιµων δραµάτων του Σοφοκλή ως προς το συγκεκριµένο έργο; Αυτό το στοιχείο συνιστά υποχώρηση του θείου από το σοφόκλειο έργο ή απλώς µια άλλη εκφραστική εκδοχή του; Εντοπίστε τους πυρήνες της σύγκρουσης Ηλέκτρας – Κλυταιµνήστρας, προσδιορίστε τις δυο µορφές και τα βασικά σηµεία στα οποία διαφοροποιείται η διαπραγµάτευση του µύθου της Ηλέκτρας και του Ορέστη από τους τρεις τραγικούς. Ο ανθρωποκεντρισµός των όψιµων έργων του Σοφοκλή στην Ηλέκτρα διαφαίνεται από την υποχώρηση των θεϊκών δυνάµεων στο βάθος και την παραχώρηση στους θνητούς της άδειας να δρουν στα πλαίσια του θεϊκού σχεδίου, αλλά όχι σε άµεση συνδιαλλαγή. Αποτέλεσµα είναι να εµβαθύνει ο ποιητής στις µορφές των τραγικών ηρώων: Η αδιάκοπη παρουσία της Ηλέκτρας αποτελεί παράδειγµα συγκέντρωση της δραµατουργίας σε ένα τραγικό πρόσωπό. Ο Σοφοκλής σχεδιάζει ανάγλυφα το ανθρώπινο πεδίο, αλλά το θεϊκό σύµπαν παραµένει το υπόβαθρο του: η διατύπωση της εντολής του Απόλλωνα προς τον Ορέστη δεν συνιστά υποχώρηση, αλλά διαφοροποιηµένη έκφραση του θείου, στο πλαίσιο του σοφόκλειου τραγικού σύµπαντος. Ο αγώνας Ηλέκτρας και Κλυταιµνήστρας κορυφώνει τη σύγκρουση των ανθρωπίνων µορφών στη σύγκρουση των κοσµικών δικαίων: την πατριαρχική και τη µητριαρχική οπτική αντιστοίχως. Η Κλυταιµνήστρα φέρει το δίκιο και το έγκληµα, ασκεί εξουσία, αλλά αφήνει κάποια περιθώρια συµβιβασµού. Η Ηλέκτρα, αντίθετα, είναι άτεγκτη στο θρήνο, τις επιθυµίες και τις θέσεις της. Η Κλυταιµνήστρα του Αισχύλου ήταν σχεδόν µια φυσική δύναµη (Αλάστωρ), ενώ αυτή του Σοφοκλή έχει πιο ανθρώπινη µορφή, χωρίς όµως να φτάνει την µετανιωµένη και σχεδόν δικαιωµένη Κλυταιµνήστρα του Ευριπίδη. Η Ηλέκτρα του Αισχύλου είναι απλά η γέφυρα ανάµεσα στον κόσµο του Άργούς και στον Ορέστη, αυτή του Σοφοκλή έχει ισχυρή βούληση και έντονο πάθος, ενώ του Ευριπίδη είναι σχεδόν µια εγκληµατική προσωπικότητα που χτυπάει µια µάνα που την πλησιάζει ελπίζοντας να κλείσουν τον κύκλο του αίµατος. 31) Εντοπίστε τα κύρια σηµεία της αντίθεσης Οδυσσέα – Νεοπτόλεµου. Τι εκπροσωπεί ο καθένας από τους δύο ήρωες; Προσδιορίστε πώς εκφράζεται ο προβληµατισµός που απηχεί τη σοφιστική συζήτηση περί παιδείας. Ποιο είναι το τραγικό δίληµµα του Νεοπτόλεµου και ποια η τραγική θέση του Φιλοκτήτη; Τι συνδέει τους δύο ήρωες; Τι εξυπηρετεί η χρήση του από µηχανής θεού στη σκηνή της εξόδου της συγκεκριµένης τραγωδίας; Ο Οδυσσέας µε τον Νεοπτόλεµο εµφανίζονται ως αντιθετικό ζεύγος. Αντιθετικά δίπολά που παρουσιάζονται: - Η ωριµότητα του άντρα - η αθωότητα του εφήβου - η προσαρµογή στα µέτρα που εξυπηρετούν τους στόχους - η προσήλωση στην αυταξία µιας ηθικής στάσης - η πολιτική φύση του ανθρώπου - η ηθική φύση του - ο δόλος - η αλήθεια




51

- το νέο πρότυπο της µηχανόεσσας ευφυΐας το παλιό ιδεώδες της αρετής και της γενναιότητας. Το πρόσωπό του Νεοπτόλεµου µέσα από την καταλυτική συνάντηση του µε τον Φιλοκτήτη, απηχεί την σοφιστική συζήτηση για τη φύσει (διά της κληρονοµικότητας) ή τη θέσει (διά της παιδείας) διαµόρφωση του ανθρώπου. Το τραγικό δίληµµα του Νεοπτόλεµου είναι αν πρέπει να εκπληρώσει µε κάθε τρόπο και µέσο τη διατεταγµένη υπηρεσία του ή αν οφείλει να υπακούσει στη φύση και στις αξίες του. Η τραγική θέση του Φιλοκτήτη αποκαλύπτεται όταν αντιλαµβάνεται ότι έχει ξεγελαστεί από το µοναδικό άτοµο που εµπιστεύτηκε και καταφύγει στη σταθερή του συντροφιά, το φυσικό περιβάλλον. Το στοιχείο που συνδέει το Νεοπτόλεµο µε το Φιλοκτήτη είναι η κοινή εκτίµηση για τον Αχιλλέα, που θεµελιώνει µια σχέση εµπιστοσύνης ανάµεσά τους. Ο Naquet νοηµατοδοτεί το έργο ως µυητική διαδικασία καθώς ο Νεοπτόλεµος µεταβαίνει από το στάδιο του εφήβου σε αυτό του άντρα. Ο από µηχανής θεός, Ηρακλής, διατυπώνει το θεϊκό σχέδιο και ερµηνεύει την περιπέτεια προσφερόµενος ως παράδειγµα ανύψωσης ενός ανθρώπου δια του πάθους. 32) Πώς συνδέεται η µορφή του Οιδίποδα µε το ίδιο πρόσωπο στον Τύραννο; Ποια είναι τα κοινά χαρακτηρολογικά στοιχεία τους; Ο Οιδίποδας που φτάνει στον Κολωνό θυµίζει τον Τύραννο σε στοιχεία του χαρακτήρα του: το πείσµα, την απολυτότητα και κυρίως τον άγριο θυµό. Στο έργο αυτό, ωστόσο, δίπλα στην καταραµένη εµφανίζεται και µια η ιερή όψη του: είναι ο άνθρωπος που οι θεοί τον τιµώρησαν πολύ σκληρά και τον έκαναν παράδειγµα, γι' αυτό το λόγο τώρα τον καλούν στο τέλος της βασανιστικής περιπλάνησης και τον ανυψώνουν σε ήρωα που κυβερνά από τον τάφο σαν ευεργετικό και προστατευτικό πνεύµα µιας χώρα της που αξίζει την αυτοθυσία. 33) Αναφέρετε τα κυριότερα σηµεία της βιογραφίας του Ευριπίδη. Ποια είναι τα σωζόµενα έργα του και ποια η αποδοχή τους από το αθηναϊκό κοινό; Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της εποχής στην οποία ζει ο Ευριπίδης και ποια η σχέση που διαµορφώνει µαζί της; Πατέρας κτηµατίας, καταγωγή από το δήµο Φλύα, κτήµα στη Σαλαµίνα, ενασχόληση µε τη ζωγραφική και γυµναστική, χορευτής και λαµπαδηφόρος του Ζωστήρος Απόλλωνος, δύο γάµοι, κοινωνική αποµόνωση. Τρεις θεατρικές νίκες, θάνατος στην αυλή του Αρχέλαου στην Πέλλα. Σωζόµενα έργα: Άλκηστις, Εκάβη, Ανδροµάχη, Ηρακλείδες, Ικέτιδες, Ηρακλής µαινόµενος, Τρωάδες, Ηλέκτρα, Ελένη, Ιφιγένεια η εν Ταύροις, Ίων, Φοίνισσαι, Ορέστης, Ιφιγένεια η εν Αυλίδι, Βάκχες. Το πνεύµα των έργων του είναι πολλές φορές επικριτικό και ριζοσπαστικό και γι' αυτό χλευάστηκε από τους συντηρητικούς και τους κωµωδιογράφους. Ο Ευριπίδης βιώνει την ακµή και την παρακµή που γνώρισε η Αθήνα µετά τα περσικά, και την παρακµή που ακολούθησε το 431π.Χ. Η οικονοµική κυριαρχία και η άνθηση της δηµοκρατίας έχουν οδηγήσει τον πολιτισµό σε πλήρη ανάπτυξη. Ο ίδιος αφοµοιώνει τα κηρύγµατα της σοφιστικής, συναναστρέφεται µε προσωπικότητες της εποχής του, αλλά κρατάει αποστάσεις από τη δηµόσια ζωή.




52

34) Ποια στοιχεία στηρίζουν την άποψη ότι η Άλκηστις γίνεται η αρχή για µια σειρά έργων, που θεωρούνται µεικτά και γειτνιάζουν µε το σατυρικό δράµα; Η «Άλκηστη» γίνεται αρχή για µια σειρά έργων που θεωρούνται µικτά και γειτνιάζουν µε το σατυρικό δράµα. Από την υπόθεση γνωρίζουµε ότι ήταν το τέταρτο έργο µιας τετραλογίας, βρισκόταν δηλαδή στη θέση όπου συνηθίσαµε να βρίσκουµε ένα σατυρικό δράµα. Επίσης η συνύπαρξη τραγικών και κωµικών στοιχείων, το αίσιο τέλος, η χρήση µοτίβων παραµυθιού (η θυσία της ερωτευµένης γυναίκας και η πάλη του δυνατού µε το Χάρο), και η γειτνίαση µε το ύφος του σατυρικού δράµατος συγκροτούν µικτά έργα ή τραγικωµωδίες. Τα πρόσωπα του έργου δεν χάνουν ευκαιρία να υµνήσουν τη ζωή: η Άλκηστη οµολογεί ότι δεν υπάρχει τίποτε πιο πολύτιµο από τη ζωή, ο γέρος γονιός αρνείται να προσφέρει τα λίγα χρόνια ζωής που του αποµένουν και ο Ηρακλής γλεντά θυµίζοντας ότι η ξεγνοιασιά στοιχειοθετεί την αληθινή ζωή. 35) Με ποιο τρόπο εξυπηρετεί ο διάλογος Απόλλωνα – Θανάτου στον πρόλογο του έργου το κεντρικό άξονα του; Η συνοµιλία Απόλλωνα - Θανάτου προσωποποιεί την αντιπαράθεση ζωής και θανάτου και προοικονοµεί τη νίκη της πρώτης. Ο Απόλλωνας είναι ο ζωοδότης ενώ ο θάνατος παρουσιάζεται άτεγκτος και πιστός στο καθήκον του, υπονοµεύεται και διακωµωδείται. 37) Σκιαγραφείστε τα δύο βασικά πρόσωπα του έργου, την Άλκηστη και τον Άδµητο. Τι εξυπηρετεί η πρώιµη αγγελική ρήση της θεράπαινας σχετικά µε τις ενέργειες της Άλκηστης λίγο πριν πεθάνει; Με ποιο τρόπο υπονοµεύει την εικόνα του Άδµητου η εµφάνιση του πατέρα του, Φέρη, και τα όσα λέει στον «αγώνα λόγων»; Η Άλκηστη διακρίνεται για την ευγένεια, την αυτοθυσία και τη συζυγική της αγάπη. Ο Άδµητος αποδεικνύεται πιστός και ανταµείβεται από τους θεούς µε την επιστροφή της συζύγου του. Σύµφωνα µε τον Lesky, τα λόγια της Άλκηστης δεν φανερώνουν το ερωτικό πάθος που θα δικαιολογούσε τη θυσία, όπως και για τον Άδµητο µένει αναπάντητο το ερώτηµα, γιατί άφησε τη γυναίκα του να πεθάνει αντί αυτού. Η αντίδραση των προσώπων κατά τον Fritz δικαιολογείται από την προσπάθεια του Ευριπίδη να συγκεράσει το µύθο µε την ανάδειξη του ψυχικού κόσµου. Αλλά και ο Lesky, πιστεύει ότι το έργο δεν ενδιαφέρεται να αποδώσει τους χαρακτήρες εξατοµικευµένα και ρεαλιστικά, αλλά εστιάζει σε ανθρώπινες αντιδράσεις σε θεµελιώδη συναισθήµατα. Ο λόγος της θεράπαινας προκαταλαµβάνει τη δραµατική ατµόσφαιρα, µεταφέρει όσα συντελέστηκαν στο παλάτι και φανερώνει το µέγεθος της προσφορά της Άλκηστης, την επίγνωση της ηρωίδας ότι στερείται ό,τι πολυτιµότερο στη ζωή. Η σκηνή της φιλονικίας (αγώνας λόγων) µεταξύ πατέρα και του Άδµητου υπονοµεύει την εικόνα του δεύτερου, που κατηγορεί τον πατέρα για την ταπεινή του φιλοζωία και κατηγορείται ότι άφησε την γυναίκα του να πεθάνει από τον αδίστακτο του εγωισµό.




53

38) Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας της Μήδειας και του Ιάσονα και πώς δρα ο «αγώνας λόγων» ώστε να αναδειχθεί το ήθος τους; Ποιες ερµηνείες δίνονται για την αντιφατικότητα της ψυχοσύνθεσης της Μήδειας; Η Μήδεια είναι ενστικτώδης, παρορµητική και ο Ιάσονας ο άνθρωπος που ζητεί την ασφάλεια της κοινωνικής αποδοχής υπολογίζοντας σωστά την κάθε του κίνηση, ορθολογιστής και δεινός ρήτορας. Ο «αγώνας λόγων» των δύο συζύγων συµπυκνώνει τις προθέσεις τους, τις συνακόλουθες πράξεις και φωτίζει καταλυτικά τις δύο µορφές, δείχνοντας ότι δεν υπάρχει καµία περίπτωση σύγκλισης και συµφωνίας. Η αντιφατικότητα της ψυχοσύνθεσης της Μήδεια χαρακτηρίζει την προσωπικότητα της. Ο Page θεωρεί κλειδί για την ερµηνεία του χαρακτήρα της, την αστάθεια της ψυχοσύνθεσης της. Ο Lesky υποστηρίζει ότι ο Ευριπίδης επιχειρεί να ανιχνεύσει τις αντίπαλες δυνάµεις της ύπαρξης. Στην ψυχή της Μήδειας αντιµάχεται η ορθή σκέψη, το ακόρεστο πάθος, η λογική µε το άλογο στοιχείο της ύπαρξης - χωρίς να λησµονάται ότι η µορφή της Μήδειας δεν εγκλωβίζεται στα οικεία ανθρώπινα µέτρα, αλλά προέρχεται από το µύθο και σε αυτόν επιστρέφει. 39) Πόσο καθοριστικό ρόλο παίζει στην πλοκή του έργου η εµφάνιση του Αιγέα στη µέση του δράµατος; Η σκηνή µε τον Αιγέα, το βασιλιά της Αθήνας, που επιστρέφει από το µαντείο των ∆ελφών και υπόσχεται καταφύγιο στην η ηρωίδα, βρίσκεται στο κέντρο του έργου. Η σκηνή αυτή µπορεί να φαίνεται εµβόλιµη και ξένη προς το έργο (ίσως στην τριλογία προηγείτο έργο «Αιγέας»), αλλά έχει καθοριστική σηµασία, καθώς προσφέροντας µια διέξοδο σωτηρίας, επιτρέπει στη Μήδεια να προχωρήσει σε πράξεις. 40) Πως χρησιµοποιεί δραµατουργικά ο ποιητής τη βαρβαρική καταγωγή της Μήδειας; Η βαρβαρική καταγωγή της Μήδειας (από την Κολχίδα) χρησιµοποιείται δραµατουργικά από τον ποιητή α) για να δικαιολογήσει την έλλειψη µέτρου στην συναισθηµατική της αντίδραση και την εκδικητική της µανία, β) για να αναφερθούν τα κέρδη που αποκόµισε µε την έλευσή της στον ελληνικό κόσµο, γ) για να δικαιολογήσει την παιδοκτονία (σκοτώνει τον εαυτό της και τους δεσµούς της µε τον Ιάσονα) και δ) για να εναρµονίσει την έξοδό της µε το άρµα του προγόνου της, του Ήλιου, µε το δράµα. 41) Ποιες ιδεολογικές προεκτάσεις δίνει στο έργο ο Page και πώς προσδιορίζεται η σχέση της πόλης µε τον ποιητή; Ο Page θεωρεί ότι ο Ευριπίδης µε το ερευνητικό και ανήσυχο πνεύµα του και µε την κριτική που άσκησε στην λαϊκή πίστη και στους θεσµούς, επιτάχυνε την παρακµή στην οποία ήδη βάδιζε η πόλη. Το σηµείο όπου γίνεται αναφορά στην καταπάτηση των όρκων (ά στάσιµο) παραπέµπει στις συµφωνίες και τις συνθήκες µεταξύ των πόλεων, που την παραµονή του πολέµου αποδεικνύονται απαθείς. Τέλος, προαναγγέλλεται η αντίδηµοτικότητα του ποιητή.




54

42) Ποιες ιδεολογικές προεκτάσεις προσλαµβάνει η στάση της Φαίδρας έναντι του πόθου της; Πώς διαφοροποιείται η µορφή της στον Ιππολυτο Καλυπτόµενο και στον Ιππόλυτο Στεφανηφόρο; Κατά πόσο ο τυπικός, πληροφορητικός ευριπιδικός πρόλογος γίνεται ο βασικός άξονας του έργου, συνδεόµενος άµεσα µε τη χρήση του από µηχανής θεού; Ποιος είναι ο ρόλος των δύο θεοτήτων; Ποια ισορροπία παρουσιάζεται στη δόµηση του έργου; Στον «Ιππόλυτο» γίνεται από τη Φαίδρα µια ήρεµη εξέταση της πορείας των ανθρώπων προς την αµαρτία. Αντίθετα µε την σωκρατική πεποίθηση για το «ουδείς εκών κακός», η ηρωίδα υποστηρίζει ότι οι περισσότεροι γνωρίζουν το σωστό, όµως η έλξη προς τις κακές επιθυµίες είναι πιο ισχυρή. Όπως και στη Μήδεια, προβάλλουν οι προσδιοριστικές δυνάµεις της µοίρας κάθε ανθρώπου, ενώ η τραγική σύγκρουση υψώνεται από τις θεµελιακές δυνάµεις του ανθρώπινου πάθους. Ο σωζόµενος «Ιππόλυτος» ονοµάστηκε Στεφανηφόρος, γιατί έδωσε στον ποιητή το στεφάνι της νίκης. Την ίδια ιστορία είχε όµως παρουσιάσει και νωρίτερα, όπου ο Ιππόλυτος σκέπαζε το πρόσωπο του από αιδώ προς την ασύστολη προσφορά του έρωτα της Φαίδρας. Στο µεταγενέστερο αυτό έργο (Στεφανηφόρος) η Φαίδρα µάχεται τα συναισθήµατα της και απαρνείται ακόµα και τη ζωή της. Ο αφηγηµατικός πρόλογος της Αφροδίτης πληροφορεί τους θεατές και τους εντάσσει στο µύθο, συνδέει τα επιµέρους στα καθολικά, τα παρόντα µε τα µέλλοντα και επισφραγίζει µε θεϊκό κύρος την αλήθεια των λόγων και την έκβαση του έργου. Στην έξοδο η από µηχανής θεότητα Άρτεµις αποκαλύπτει την αλήθεια, αναγγέλλει την ηρωοποίηση του Ιππόλυτου και προτρέπει για συµφιλίωση. Οι δύο θεές κινούν τα νήµατα της δράσης, δρουν µε άλογο ως φυσικές δυνάµεις εγκλωβίζουν και καθιστούν τραγικά τα πρόσωπα και καταδεικνύουν µε σκληρό τρόπο τη θέση του θείου στη ζωή των ανθρώπων. 43) Σε τι συνίσταται η τραγικότητα της Φαίδρας και του Ιππόλυτου ; Στο έργο η Αφροδίτη είναι ο τραγικός δράστης και οι δύο ήρωες τα θύµατα. Η τραγικότητα του Ιππόλυτου έγκειται στην µονολιθικότητά, αφού µεγαλοφρονεί απέναντι στην θεά και την αρνείται. Η Φαίδρα είναι το όργανο της εκδίκησης της, αφού αν και ενάρετη, θα αισθανθεί ένα µοιραίο πάθος και αναπόδραστα θα πεθάνει, οδηγώντας τον Ιππόλυτο στην καταστροφή. 44) Πώς σκιαγραφείται ως δραµατικό πρόσωπο ο Θησέας;

Ο Θησέας είναι το τρίτο θύµα της Αφροδίτης, είναι από εκείνες τις τραγικές µορφές που στέκουν στο µεταίχµιο της καταστροφής και καταποντίζονται µαζί µε τους υπόλοιπους. Η σαφής περιγραφή της θέσης του από την Άρτεµη, δείχνει ότι η όποια αµαρτία του (η ευπιστία του, η βιασύνη του να κρίνει) έχει καθαρά το χαρακτήρα οργάνου. 45) Ποια προβλήµατα ανακύπτουν από την εξέταση του δραµατικού υλικού;




55

Ερωτήµατα που ανακύπτουν µε την εξέταση του δραµατικού υλικού αφορούν: 1) την ψυχρότητα του Ιππόλυτου, την αρνητική διαγραφή του χαρακτήρα του, 2) την εξαφάνιση της προσωπικότητας της Φαίδρας στο δεύτερο µέρος και του δραµατικού µοτίβο της αντίθεσης ανάµεσα στη φύση των δύο ηρώων, 3) τη θέση των θεοτήτων, 4) το τελικό νόηµα του έργου και το σκοπό του ποιητή. Ο Kitto αποφαίνεται ότι ο Ιππόλυτος, δεν έχει ενότητα και ο ρυθµός του ακολουθεί η λαθεµένο δρόµο. 46) Ποια ιδιοτυπία παρουσιάζει ο πρόλογος της Εκάβης; Ποια είναι η θεατρική αποτελεσµατικότητα του; Στην Εκάβη προλογίζει ο νεκρός γιος της, Πολύδωρος. Ιδιοτυπία συνιστά το γεγονός ότι όχι µόνο προλέγει και πληροφορεί, αλλά και προκαταβολικά επαληθεύει επί σκηνής το όνειρο της Εκάβης γύρω από τον ίδιο, την εξιστόρηση του οποίου θα ακούσουµε σε λίγο από την ηρωίδα. Ο πρόλογος αυτός συνδέει τα γεγονότα του παρελθόντος µε αυτά που πρόκειται να συµβούν, λειτουργεί ως ένας από τους συνεκτικούς κρίκους των µερών του έργου και υποβάλλει εξαρχής τη δραµατική ατµόσφαιρα. 47) Σε τι συνίσταται η ενότητα της Εκάβης; Η σύνθεση των στάσιµων µε τα επεισόδια είναι χαλαρή, εποµένως η συνοχή µεταξύ απαγγελόµενων και αδόµενων µερών δεν διασφαλίζεται µε τη θεµατική, αλλά επιτυγχάνεται κυρίως µέσω της ατµόσφαιρας που δηµιουργούν τα λυρικά µέρη. Ο µύθος του έργου δηµιουργείται δύο επιµέρους ιστορίες: τη θυσία της Πολυξένης και την εκδίκηση της Εκάβης εξαιτίας της σφαγής του γιου της, Πολυδώρου. Η ενότητα του έργου επιτυγχάνεται στα εσωτερικά, επιµέρους στοιχεία της πλοκής του, µε σκοπό την ανάδειξη της κυρίαρχης τραγικής ιδέας, δηλαδή τις συµφορές και τα πάθη των ανθρώπων, όταν υποπίπτουν στον παραλογισµό της βίας, του πολέµου. Τα στοιχεία αυτά είναι: 1) Η παρουσία της Εκάβης και του Χορού, 2) η αναλογία επιµέρους σκηνών στα «δύο» µέρη: α) ο «αγώνας λόγων» µεταξύ Οδυσσέα και Εκάβης και η επέµβαση της Πολυξένης, β) ο «αγώνας λόγων» µεταξύ Πολυµήστορα και Εκάβης και η επέµβαση του Αγαµέµνονα, 3) επιµέρους κοινά µοτίβο, όπως η ικεσία, η χάρις, η πειθώ, 4) η προοικονοµία της εκδίκησης, 5) η συµµετρική δόµηση των δύο µερών που ακολουθούν αντίρροπη φορά: ενώ το πρώτο µέρος ξεκινά µε την ανακοίνωση της θυσίας και συνεχίζεται µε την πραγµατοποίηση της, στο δεύτερο η πράξη έχει προηγηθεί και κατόπιν γνωστοποιείται, 6) τα γεγονότα καθορίζουν τις πράξεις των ηρώων και τις αντιδράσεις τους, π.χ. η Εκάβη γίνεται από θύµα θύτης, 7) η κοινή ανθρώπινη µοίρα, που καθορίζει για όλους όσους εµπλέκονται σε πολεµικές δραστηριότητες, νικητές και χαµένους, τον πόνο και τον θάνατο. 48) Που εντοπίζεται το λυρικό στοιχείο στην Εκάβη και πώς λειτουργεί ο Χορός; Το λυρικό στοιχείο στην Εκάβη εντοπίζεται λιγότερο στο τραγούδι του χορού και περισσότερο στο τραγούδι των ηθοποιών: οι θρηνητικοί ανάπαιστοι της Εκάβης, το µοιρολόι που στη συνέχεια εκτελεί µε την κόρη της (εναλλαγή µονωδίας – διωδίας) και η τελική µονωδία της κόρης.




56

Ο χορός, αιχµάλωτες Τρωαδίτισσες, είναι «στάσιµος» στο παρελθόν, στην τραγωδία του πολέµου, στην Τροία που κυριεύτηκε µαζί µε τη ζωή τους. Με αυτό τον τρόπο υπενθυµίζει συνεχώς την τραγική κυρίαρχη ιδέα των δεινών που πλήττουν τον ανθρώπινο βίο, όταν δεν στηρίζονται στη λογική, στο µέτρο και στο δίκαιο. ∆ηµιουργεί έτσι το δραµατικό χώρο όπου αιτιολογούνται οι συγκεκριµένες πράξεις. Επίσης, η είσοδος του στην ορχήστρα λειτουργεί ως Αγγελική ρήση ενώ στο τέλος γίνεται, φυσικός αυτουργός του φόνου του Πολύµήστορα. 49) Πώς χρησιµοποιεί το ρητορικό - διαλεκτικό στοιχείο ο Ευριπίδης στο έργο; Το διαλεκτικό στοιχείο στον Ευριπίδη εκφράζεται κυρίως µέσα από τον αγώνα λόγων και συµβάλλει στην προώθηση της δράσης. Εκφράζει τη διαφορετική σκέψη των ηρώων και τον προβληµατισµό του ποιητή. Η αδυναµία συνεννόησης των προσώπων δείχνει ότι ο λόγος και ανώφελος και παράλογος ακόµη είναι, όταν υπηρετεί την βία, την πολιτική αναγκαιότητα, την εκδίκηση ή τη βουλιµία για πλούτο. Στο συγκεκριµένο έργο (και σε συνεργασία µε το λυρικό στοιχείο) δείχνει ότι οι συµφορές νικηµένων και νικητών του Τρωικού πολέµου είναι ανάλογες µε αυτές του Πελοποννησιακού. 50) Πώς ερµηνεύεται η πορεία της Εκάβης από τη θέση του θύµατος σε θέση θύτη; Η Εκάβη είναι ο χαρακτηριστικός ευριπίδειος ήρωας, που από θύµα µετατρέπεται βαθµιαία σε θύτη. Η αρχή του έργου την βρίσκει να έχει ήδη συσσωρευµένες πάνω της συµφορές, να έχει χάσει την οικογένειά της, να έχει δει την πόλη της να καταστρέφεται, να έχει γίνει από βασίλισσα σκλάβα και τώρα οδηγείται σε µια ξένη χώρα. Χάνοντας τα δύο τελευταία παιδιά της (Πολύδωρο και Πολυξένη) βιώνει τον απόλυτο πόνο και την µοναξιά της ύπαρξης. Στην οργάνωση του σχεδίου εκδίκησης περνάει, όταν µαθαίνει για το χαµό και του Πολύδωρου. Σταδιακά χάνει κάθε ανθρώπινο στοιχείο, δείχνοντας ότι η βία οποιασδήποτε µορφής εξωθεί τον άνθρωπο στα άκρα. Έτσι, πορεύεται προς το µέλλον που είχε αναφέρει στον πρόλογο του ο Πολύδωρος, την µετατροπή της σε σκύλα στο ακρωτήρι (Κυνός σήµα). 51) Ποια είναι η κυριότερη ερµηνεία του έργου ως προς τις προθέσεις του ποιητή; Στην «Ανδροµάχη» κυριαρχεί η αντισπαρτιατική διάθεση, που απαντάται και σε αλλά έργα της εποχής και συνδέεται µε την πορεία του πελοποννησιακού πολέµου. Η αντισπαρτιατική τάση εκφράζεται στη διαγραφή της µορφής του Μενέλαου, που παρουσιάζεται ως ένας παλιάνθρωπος, ο οποίος έχει σχέδια ταπεινά και σκοτεινά. Επιπλέον αβασάνιστα εγκαταλείπει αυτά του τα σχέδια, όπως και η κόρη του, σε µια δύσκολη ώρα, προκειµένου να αποφύγει τη σύγκρουση και τον εξευτελισµό. 52) Ποια θέµατα θίγονται στους «Ηρακλείδες» και µε ποιο τρόπο;




57

Θέµατα που θίγονται στους «Ηρακλείδες» του Ευριπίδη είναι η τύχη των αιχµαλώτων, ο ανθρωπισµός, η σχέση δικαίου και εξουσίας. Ο ποιητής αντλεί τα θέµατα αυτά από το µυθικό παρελθόν, αλλά διευρύνει τον προβληµατισµό του, επιτρέποντας συγκρίσεις µε καταστάσεις του παρόντος. Έτσι, τα θέµατα αυτά είναι ταυτόχρονα διαχρονικά και επίκαιρα. 53) Σηµειώστε τη θεµελιακή ιδέα που διαπερνά το έργο. Ο Ευριπίδης στις «Ικέτιδες» απογύµνωσε τους νεκρούς των 7 επί Θήβας και τις µητέρες τους από τη µυθική τους ατοµικότητα, για να αφήσει να προβάλλει µε καθαρότητα ένα γενικό ανθρώπινο πρόβληµα: ο πόνος της απώλειας που συνεπάγεται ένας πόλεµος, είτε αυτός είναι µυθικός (π.χ. µεταξύ Θήβας και Άργους), είτε είναι ιστορικός (π.χ. µεταξύ Αθήνας και Σπάρτης), καθώς και την άθλια θέση στην οποία έρχονται πάντα όσοι επιζήσουν. 54) Συγκρίνετε τον Ηρακλή του έργου µε τον Αίαντα του Σοφοκλή. Ο «Ηρακλής µαινόµενος» παραπέµπει στον «Αίαντα» του Σοφοκλή, καθώς και στα δύο έργα το οµώνυµο κεντρικό πρόσωπο εµφανίζεται στο πρώτο µέρος του αντίστοιχου έργου ως ήρωας και στο δεύτερο σαν ένας απλός και τσακισµένος από την τροπή της µοίρας άνθρωπος. 55) Καταγράψτε το βασικό θέµα των «Τρωάδων» και πως αυτό συσχετίζεται µε την πολιτική πραγµατικότητα του 415 π.Χ.. Κεντρικό θέµα των «Τρωάδων» είναι ο πόνος που φέρνει ο πόλεµος στους ανθρώπους, νικητές και νικηµένους. Το θέµα αυτό, ωστόσο, πέρα από τη διαχρονική αποκτά και µια πρόσθετη αξία, καθώς αποτελεί µια έµµεση προτροπή του ποιητή προς τους Αθηναίους να αναθεωρήσουν την πολιτική τους ενόψει της σικελικής εκστρατείας. 56) Σε ποια στοιχεία του µύθου δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα ο ποιητής στην «Ηλέκτρα» ; Τα στοιχεία του µύθου στα οποία κυρίως εστίασε ο Ευριπίδης είναι η αναγνώριση των αδερφιών, η διαµόρφωση σχεδίου εκδίκησης (µηχάνηµα) και η επίθεση τους εναντίον του βασιλικού ζευγαριού. 57) Ποια στοιχεία διαφοροποιούν την «Ελένη» από την τραγική φόρµα; Τα στοιχεία που διαφοροποιούν την «Ελένη» από την τραγική φόρµα και το κατατάσσουν στην οµάδα των τραγικοκωµωδιών είναι: 1) το αίσιο τέλος του (ο Μενέλαος και η Ελένη διαφεύγουν), 2) τα διάφορα κωµικά στοιχεία, 3) η έντονη




58

θεατρικότητα και 4) η ανατροπή του µύθου (η Ελένη δεν ήταν στην Τροία, αλλά στην Αίγυπτο, στο βασίλειο του Πρωτέα. 58) Ποια είναι η δοµή και ο ρόλος του προλόγου στην «Ιφιγένεια την εν Ταύροις»; Ποια θέση καταλαµβάνει το µοτίβο του ονείρου της Ιφιγένειας; Ο πρόλογος της «Ιφιγένειας της εν Ταύροις» διαιρείται σε δύο µέρη: Στο πρώτο µέρος η Ιφιγένεια αναλύει το όνειρο της, ενώ στο δεύτερο εµφανίζονται στο σκηνικό και δραµατικό χώρο ο Ορέστης και ο Πυλάδης. Ο ρόλος του είναι να εντάξει των θεατή- αναγνώστη στο χώρο του µύθου, να συνδέσει την ιστορία µε γεγονότα του παρελθόντος (την θυσία και την σωτηρία από την Άρτεµη), µια πληροφόρηση για τον τόπο και τον χρόνο και να παρουσιάσει τα πρωταγωνιστικά πρόσωπα, οπότε έµµεσα συστήνει και τις εµπλεκόµενες στην υπόθεση θεότητες. Η χρήση του µοτίβο του ονείρου επιτυγχάνει α) να δικαιολογήσει τη σκηνική εµφάνιση της Ιφιγένειας, β) να δηµιουργήσει την απαραίτητη δραµατική ατµόσφαιρα και γ) να δώσει το έναυσµα για τη δηµιουργία µιας σειρά της από τραγικές ειρωνείες, πάνω στις οποίες θα ανελιχθεί η δραµατική κατάσταση. 59) Ποια είναι τα επιµέρους στοιχεία που επιτρέπουν την ένταξη του έργου στο µικτό είδος; Επιµέρους στοιχεία που επιτρέπουν την κατάταξη της «Ιφιγένειας εν Ταύροις» στο µικτό είδος είναι: 1) Η αίσια έκβαση του έργου, 2) η εναλλαγή το σοβαρού µε το φαιδρό στοιχείο, 3) η έλλειψη µιας κυρίαρχης τραγικής ιδέας µέσα στην οποία συντρίβονται τα πρόσωπα. 60) Ποια µέσα έχει χρησιµοποιήσει ο ποιητής ώστε να επιτευχθεί η θεατρική αποτελεσµατικότητα της κορυφαίας στο έργο στιγµής; Ποια είναι η ιδιαίτερη σε χρήση του γράµµατος; Τα µέσα που χρησιµοποίησε ο Ευριπίδης για να επιτευχθεί η θεατρική αποτελεσµατικότητα της κορυφαίας για το έργο θεατρικής στιγµής είναι: 1) η χρήση του ονείρου, που αποµακρύνει την Ιφιγένεια από την ιδέα ότι ο αδελφός της ζει, 2) η απόκρυψη του ονόµατος του Ορέστη στο µεταξύ τους διάλογο, 3) οι τραγικές ειρωνείες, 4) η έκπληξη, 5) οι διαψεύσεις. Το γράµµα χρησιµοποιείται ως βασικό σκηνικό αντικείµενο, που λειτουργεί καταλυτικά για την αναγνώριση - ειδικά αφού διαβάζεται προφορικά επί σκηνής. 61) Ποια είναι η άποψή σας για την κυρίαρχη ιδέα του έργου, τη «συνάντηση» του ελληνικού µε τον βάρβαρο κόσµο; Στην «Ιφιγένεια» µελετάται η συµπεριφορά ενός πολιτισµένου µέσα σε µια βάρβαρη κοινωνία. Είναι το δράµα της σωτηρίας δύο ανθρώπων του ίδιου αίµατος από µια κόσµο γεµάτο βαρβαρική ωµότητα. Το σχέδιο της σωτηρίας είναι αποτέλεσµα της γυναικείας πονηριάς: Η Ιφιγένεια χρησιµοποιεί τεχνάσµατα ανάλογα µε εκείνα του Οδυσσέα στην Αυλίδα και θα εξαπατήσει επίσης έναν αθώο. Συνεργός της θα είναι η ίδια η θεά, που πρόσφερε




59

στον Ορέστη την αθωωτική ψήφο, σε βάρος της θεάς που είχε σώσει την ίδια νωρίτερα. Ο Θόας, ο βασιλιάς των βαρβάρων µοιάζει αφελής και εύκολα ξεγελιέται από την Ιφιγένεια - αυτή την εικόνα σχηµατίζει η ορθολογιστική σκέψη. Εκείνος χωρίς να ρωτάει περισσότερα, ξεπροβοδίζει τους εισβολείς και επιστρέφει στο κλειστό σύστηµα της χώρας του. 62) Ποιος στόχος εξυπηρετείται µε τη λύση του δράµατος από την Αθηνά; Η εµφάνιση της Αθηνάς ως από µηχανής θεάς δεν αίρει το δραµατικό αδιέξοδο, όπως συµβαίνει σε άλλα έργα. Αντίθετα το αίσιο τέλος θα µπορούσε να είχε επιτευχθεί και χωρίς την εµφάνιση της. Εποµένως ο στόχος της εµφάνισής της είναι διαφορετικός και αποσκοπεί: α) στη θεµελίωση της λατρείας της Άρτεµης στην Αττική, και β) στη δικαίωση του Ορέστη σχετικά µε την µητροκτονία. 63) Ποιος προβληµατισµός του ποιητή για τους θεούς της παράδοσης εκφράζεται µέσα από το έργο «Ίων»; Αναφερθείτε στον κυρίαρχο ρόλο της τύχης. Μέσα από το έργο αυτό επανέρχεται ο έντονος προβληµατισµός του ποιητή για την εικόνα που κληροδότησε η παράδοση σχετικά µε τους θεούς. Με µια πρώτη µατιά βλέπουµε ότι ο Απόλλωνας τα σχεδίασε όλα σωστά και ότι η Αθηνά προνοεί για τους πολίτες της. Με µια όµως πιο προσεκτική παρατήρηση η εντύπωση αυτή καταρρίπτεται. Η Αθηνά ουσιαστικά συγκαλύπτει τα ύπουλα σχέδια του αδελφού της, αφήνοντας τους ανθρώπους στην άγνοια. Ο θεός των ∆ελφών παρουσιάζεται αξιοθρήνητος, αφού φοβάται να παρουσιαστεί ενώπιον των ανθρώπων και αφού τα σχέδια του εύκολα ανατράπηκαν από τα παιχνίδια της τύχης. Εποµένως φαίνεται ότι η τύχη βρίσκεται πάνω και από τους θεούς, και υπονοµεύει τα δόλια σχέδια τους. 64) Σκιαγραφείστε τη µορφή του Ίωνα έχοντας ως οπτική γωνία τη µετάβαση του από το ειδυλλιακό τοπίο των ∆ελφών και τον ανάλογο τρόπο ζωής εκεί, στην πολιτική - δηµόσια ζωή της Αθήνας. Ο Ίων είναι ο αγνός και σεµνός υπηρέτης του θεού, ευσεβής και φιλεύσπλαχνος, αυτάρκης µε όσα του προσφέρει το φυσικό και ιερό τοπίο των ∆ελφών. Η συνάντηση µε τον πατέρα του θα τον φέρει στην Αθήνα. Εκεί, ως διάδοχος του βασιλικού θρόνου, καλείται να αντιµετωπίσει την ενδεχόµενη ανάληψη αξιωµάτων και δηµοσίων καθηκόντων, ενδεχόµενο που αντιµετωπίζει µε επιφύλαξη. Η στάση του αυτή προκύπτει από το χαρακτήρα του, βασικό στοιχείο του οποίου είναι ο σκεπτικισµός και το φιλοπερίεργο, βρίσκεται δηλαδή σταθερά σε µια νοητική εγρήγορση, απορεί για όλα και επιζητεί απαντήσεις. Τα χαρακτηριστικά του αυτά έχουν και θεατρική αποτελεσµατικότητα, καθώς τον οδηγούν στην ανακάλυψη της πραγµατικής του ταυτότητας. Ο ήρωας αναζητεί την ταυτότητα του σαν ένας άλλος Οιδίποδας (χωρίς βέβαια την τραγικότητα που πλαισιώνει τον ήρωα του Σοφοκλή).




60

65) Συγκρίνετε τις δύο αναγνωρίσεις που περιλαµβάνονται στο έργο. Στον Ίωνα έχουµε δύο σκηνές αναγνώρισης. Η πρώτη, αυτή µεταξύ Ίωνα και Ξούθου καταλήγει να είναι γκροτέσκα σκηνή, αποτελεί δηλαδή παρωδία αναγνώρισης, αφού ο Απόλλωνας δηµιουργεί στα δύο πρόσωπα την ψευδή εντύπωση µιας σχέσης πατέρα - γιου. Η δεύτερη, αυτή µεταξύ Ίωνα και Κρέουσας, είναι µια πραγµατική αναγνώριση µε όλα τα κλασικά χαρακτηριστικά: ένταση, κορύφωση, συγκίνηση. Είναι ενδεικτικό ότι η πρώτη, η πλαστή στηρίζεται στο χρησµό ενός θεού, ενώ η δεύτερη, η γνήσια, στηρίζεται σε τεκµήρια και αποδείξεις. 66) Πώς αναδεικνύεται η τραγικότητα της Κρέουσας και µε ποιο τρόπο ο Ευριπίδης φωτίζει τα συναισθήµατα της; Η Κρέουσα επαναστατεί µε άγριο πάθος κατά της αναγνώρισης του Ίωνα ως νόµιµου διαδόχου του βασιλικού θρόνου. Η πίκρα της την οδηγεί στο να συλλάβει ένα φονικό σχέδιο κατά του Ίωνα, του οποίου την πραγµατοποίηση αναθέτει στο γέρο – παιδαγωγό. Από την άλλη, η θέα του Ιώνα της προκαλεί µια ενστικτώδη χαρά. Το ανίκητο πάθος της εκφράζεται στη µονωδία (αντιπαιάνας) που τραγουδάει λίγο πριν αναθέσει στον παιδαγωγό το θλιβερό έργο. Η αποκάλυψη της απόπειρας οδηγεί την Κρέουσα ικέτιδα στο βωµό του Απόλλωνα, του θεού που την εγκατέλειψε και που της επέβαλε το ξένο παιδί ως γιό. 67) Ποια κριτική ασκήθηκε στις «Φοίνισσες»; Ποιες απόψεις έχουν διατυπωθεί για το τέλος του έργου; Το έργο υπήρξε κατά τα βυζαντινά χρόνια από τα πλέον πολυδιαβασµένα (µαζί µε την Εκάβη και τον Ορέστη). Ήδη η αρχαία τεχνοκριτική (δηλ. από τις Υποθέσεις) είχε επισηµάνει ότι η θεατρική του αποτελεσµατικότητα στηριζόταν στο θεµατικό του πλούτο, υπήρχαν, όµως, µέρη παρεµβλητά χωρίς οργανική σύνδεση. Ιδιαίτερα προβλήµατα συνδέονται µε το τέλος του έργου και ειδικά στο σηµείο όπου η Αντιγόνη προαναγέλλει ότι θα θάψει τον Πολυνείκη, ενώ παράλληλα, συνοδεύει τον Οιδίποδα στο δρόµο της εξορίας. Οι λύσεις που προτάθηκαν ήταν δύο: α) να εξοβελιστούν οι σχετικοί µε την ταφή στίχοι ως µεταγενέστερη προσθήκη, και β) να θεωρηθούν νόθοι οι τελευταίοι στίχοι – η πιθανότερη εκδοχή. 68) Σε ποιους βασικούς άξονες κινούνται τα αίτια της ηθικής φθοράς των τριών νέων στο «Ορέστης»; Η ηθική φθορά των τριών νέων οφείλεται : α) στην κληρονοµικότητα, β) στην επίδραση του κοινωνικού περιβάλλοντος και γ) καθώς και στη λειτουργία των θεών και ειδικά του Απόλλωνα. 69) Ποια είναι η πολιτική και η ιδεολογική διάσταση του καταλυτικού ρόλου της συνέλευσης της πόλης;




61

Η συνέλευση της πόλης µεταθέτει την ευθύνη στο κοινωνικό επίπεδο. Ο ήρωας, δηλαδή, καθώς κρίνεται από την πόλη, γίνεται «θύµα» της ανθρώπινης – και όχι πλέον της θεϊκής – δικαιοσύνης. Άµεσα συνδεδεµένη µε αυτή τη µετατόπιση είναι η λύση του αδιεξόδου, που θα έρθει µε την αθώωση του Ορέστη στην Αθήνα από ένα θεϊκό δικαστήριο – και όχι πλέον από τον Άρειο Πάγο. 70) Εντοπίστε τις διαβαθµίσεις του λόγου και τη διαφορετική χρήση του από τα πρόσωπα. Ο λόγος στον «Ορέστη» χρησιµοποιείται διαφορετικά από τα πρόσωπα του έργου: Ο Απόλλωνας εκφράζει χρησµικό λόγο και συνδέει το παρελθόν µε το παρόν (ορίζει τη µοίρα του Ορέστη εντός του µύθου και στην έξοδο αναγγέλλει ως θεατρικό πρόσωπο τα µέλλοντα). Η Ηλέκτρα σιωπά για τον άρρωστο αδελφό της, του απευθύνεται µε τρυφερότητα, αλλά επίσης χρησιµοποιεί το λόγο για να εκφράσει την οργή της και να καταστρώσει το σχέδιο σωτηρίας τους. Ο Ορέστης που περνάει από τις κραυγές της πνευµατικής του διαταραχής σε συγκροτηµένο πολιτικό λόγο. Ο Μενέλαος και ο Τυνδάρεως, που µε το ρητορικό τους λόγο εκφράζουν την προσωπικότητά τους. Ο λόγος προσλαµβάνει επίσης άλλες διαβαθµίσεις και γίνεται άλλοτε σιωπή, που επιβάλλεται στα αδέλφια, άλλοτε µνήµη που βασανίζει το µητροκτόνο, κι άλλοτε πολιτικός, ελπιδοφόρος ή δηµαγωγικός. 71) Ποιες ερµηνείες υπάρχουν για την αιφνίδια αλλαγή της ψυχικής διάθεσης της Ιφιγένειας; Η µεταστροφή της Ιφιγένειας συντελείται σε µια σύντοµη σκηνή, όπου η κοπέλα και η µητέρα της διαλέγονται µε τον Αχιλλέα. Μετά τη µονωδία, στην οποία θρηνεί για τη ζωή της, ο Αχιλλέας οµολογεί ότι τη θυσία την επιδιώκουν όλοι οι Έλληνες και δε θα δίσταζαν να τα βάλουν µαζί του, αν την υπερασπιζόταν. Η Ιφιγένεια, αντιλαµβάνεται πλέον ότι δεν υπάρχει περίπτωση να αντισταθεί στη βούληση της υπερδύναµης, αλλά οφείλει να θυσιαστεί για το µεγαλείο της χώρας της. 72) Αναφερθείτε στη διαφορετική εικόνα που παρουσιάζει ο ελληνικός στρατός, την εντύπωση που υπάρχει για αυτόν και τι πραγµατικά αυτός αντιπροσωπεύει. Ο ελληνικός στρατός παρουσιάζει διαφορετική εικόνα από αυτή που έχει διασώσει η παράδοση. Η διαφορετική του εικόνα αποκαλύπτεται από το Χορό, που αποτελείται από κορίτσια της Χαλκίδας. Φτάνοντας στο στρατόπεδο θαµπώνονται από το µέγεθος και τον εξοπλισµό του στρατεύµατος. Ο θαυµασµός τους αυτός, ωστόσο, αµαυρώνεται από την αντίληψη ότι ουσιαστικά πρόκειται για πολεµόχαρους στρατιώτες, που πιέζουν τους αρχηγούς τους να θυσιάσουν την κοπέλα προκειµένου να αποπλεύσουν για την Τροία. Ακόµα και οι µεγάλες φυσιογνωµίες, όπως του Αγαµέµνονα, του Μενέλαου, του Αχιλλέα και του Οδυσσέα αποδεικνύονται φαύλοι και µαταιόδοξοι, παρακινηµένοι από ποταπά κίνητρα: ο Αγαµέµνονας ενδιαφέρεται




62

µόνο για την αρχιστρατηγία, ο Μενέλαος για την Ελένη και ο Αχιλλέας για την υπόληψή του. 73) Ποιες είναι οι αλυσιδωτές αποτυχίες στο σχέδιο του Αγαµέµνονα; Ο Αγαµέµνονας παραπαίει ανάµεσα στην ευθύνη που έχει αναλάβει ως αρχιστράτηγος και στην αδυναµία του να οδηγήσει στη σφαγή την κόρη του. Τα σχέδιά του να βγει από το αδιέξοδο οδηγούνται σε αποτυχία: Στέλνει µε τον υπηρέτη του ένα δεύτερο γράµµα στην Κλυταιµνήστρα για να την αποτρέψει να έρθει µε την κόρη τους στην Αυλίδα, ο µυστικός του απεσταλµένος συλλαµβάνεται, ωστόσο, από το Μενέλαο, µε αποτέλεσµα την άφιξη των γυναικών στο στρατόπεδο. Επιθυµεί να µαταιώσει τη σφαγή, αλλά αδυνατεί, γιατί ο Οδυσσέας έχει ήδη ενηµερώσει το στρατό. Επιδιώκει την επιστροφή της Κλυταιµνήστρας στο Άργος, αλλά η αλήθεια τελικά αποκαλύπτεται και οδηγεί στη µεταξύ τους σύγκρουση. 74) Σε τι διαφέρει ο πρόλογος των Βακχών από τους προλόγους των υπολοίπων έργων στους οποίους εµφανίζονται θεοί και από την έξοδο του έργου, όπου παρουσιάζεται στο θεολογείο ως από µηχανής θεός ο ∆ιόνυσος; Ο πρόλογος των Βακχών αποτελείται από το µονόλογο του ∆ιονύσου. Ο θεός, εδώ, όµως, αντίθετα µε άλλα έργα, δεν εµφανίζεται µόνο στον πρόλογο, για να πληροφορήσει για τα γεγονότα, ή στην έξοδο, από µηχανής, για να δώσει κάποια λύση, αλλά είναι δραµατικό πρόσωπο, του οποίου η δράση εκπορεύεται από τη διπλή του ταυτότητα: θεός (∆ιόνυσος) και θνητός (Ξένος). Οι µεταµορφώσεις του αναδεικνύουν το διπλό χαρακτήρα του, δίκαιος και τρυφερός για τους πιστούς του, σκληρός και αδυσώπητος για όσους δεν τον σέβονται. 75) Σε ποια συµπεράσµατα οδηγεί η αναφορά στις µαινάδες Θηβαίες στην επικείµενη τιµωρία των αρνητών του θεού και στο χώρο των πιστών γυναικών από τη Λυδία, σχετικά µε την αντιµετώπιση του καινούργιου, του ξένου, του α-λογου; Οι Θηβαίες γυναίκες που αµφισβήτησαν το θεό, γίνονται µαινάδες, γιατί πρέπει να γνωρίσουν τις δύο πλευρές του θεού, αυτή που χαρίζει ευφροσύνη και οδηγεί στη µύησή τους και αυτή που οδηγεί σε βιαιότητες και γίνεται το µέσο για την τιµωρία τους. Η κατάστασή τους βρίσκεται στο ενδιάµεσο µεταξύ των πιστών, που εκπροσωπούνται από το χορό των γυναικών, και των αµετανόητων αρνητών, όπως είναι ο Πενθέας. 76) Πόσο «καινόν» είναι ό,τι πρεσβεύει ο θεός; Ποια τελετουργικά στοιχεία της διονυσιακής θρησκείας εντοπίζουµε στο έργο, πολύ πριν αυτό ενταχθεί στην επίσηµη θρησκεία της Αθήνας;




63

Στον προλογικό του µονόλογο ο θεός ∆ιόνυσος ενηµερώνει τους θεατές ότι έφτασε στην Ελλάδα από τη Λυδία και από τις περιπλανήσεις του στην Ασία. Η Θήβα, όµως, δεν είναι µια τυχαία ελληνική πόλη, αλλά ο τόπος όπου γεννήθηκε. Οι αδελφές της µητέρας του αµφισβήτησαν την εγκυµοσύνη της Σεµέλης από το ∆ία, προκαλώντας την οργή του θεού. Ο κεραυνός του έπληξε θανάσιµα τη µητέρα και τον ανάγκασε να συνεχίσει την κύηση στο µηρό του. Έτσι, τώρα ο ∆ιόνυσος τις τιµωρεί στέλνοντάς σ’ αυτές και σε όλες τις γυναίκες της Θήβας βακχική µανία. Την καταγωγή του θεού από την πόλη επαναφέρει ο Τειρεσίας, που την εντάσσει στην προγονική τοπική παράδοση. Η θρησκεία του ∆ιονύσου προβάλλεται µε όλη την αινιγµατικότητά της, καθώς µέσα από τη µέθη προσφέρει στους θιασώτες της στιγµές βαθιάς ειρήνευσης και γνήσιας επαφής µε τη φύση. Παράλληλα, όµως, η διαταραχή της έκστασης προκαλεί αναταραχή που εκφράζεται µε µαιναδική µανία και ξυπνάει πρωτόγνωρες δυνάµεις. Έτσι, το διονυσιακό στοιχείο λειτουργεί ως καθρέφτης της φύσης και της ζωής, προβάλλοντας τις δύο πλευρές του, την ήρεµη και γαλήνια και την άγρια και φοβερή. Η θρησκευτική εµπειρία της κοινωνίας µε το θεό (µέθεξη) πραγµατοποιείται κυρίως µέσω του οίνου, του διονυσιακού χορού (κύκλιοι και βακχικοί) της ορειβασίας, του σπαραγµού και της ωµοφαγίας ζώων. 77) Ποια είναι η λειτουργικότητα της σκηνής Τειρεσία - Κάδµου; Πώς παρουσιάζεται ο Πενθέας; Ο Κάδµος, φορώντας στεφάνι και κρατώντας το θύρσο, προσκαλεί στο α΄ επεισόδιο τον Τειρεσία να υπηρετήσουν µαζί το θεό. Η προθυµία τους να συµµετέχουν στα λατρευτικά δρώµενα αντιφάσκει µε την αδυναµία τους λόγων ηλικίας και προκαλεί κωµικότητα, παράλληλα, όµως, τονίζει την καταλυτική, πνευµατική και σωµατική επίδραση του θεού. Από το διάλογο των δύο γερόντων αντιλαµβανόµαστε ότι η λατρεία του ∆ιονύσου ήταν µέρος της θρησκευτικής παράδοσης του τόπου και όχι εντελώς πρωτόγνωρη. Έτσι, ο ποιητής βρίσκει αφορµή να υποστηρίξει µέσω των δύο σεβάσµιων αυτών µορφών να βληθεί κατά των ανθρώπων που αντιµάχονται και αµφισβητούν την παράδοση, παραπέµποντας µε το λεξιλόγιο που χρησιµοποιεί κατά των σοφιστών και ειδικά του Πρωταγόρα. Επίσης, η συζήτηση τους προαναγγέλλει την εµφάνιση του Πενθέα, του αρνητή της θρησκείας, και τον αγώνα λόγων. Ο Πενθέας, ο βασιλιάς των Θηβών, είναι ο άνθρωπος που µε το λογικό κα την ορθολογική σκέψη αγωνίζεται κατά του ξεφρενιάσµατος. Αντιπροσωπεύει τους ανθρώπους που µένουν προσηλωµένοι στο χειροπιαστό, το άµεσα νοητό και αντιτάσσουν πεισµατική αντίσταση στο ξύπνηµα του άλογου στοιχείου. 78) Μέσα από ποια στάδια περνάει η παγίδευση του Πενθέα στο σχέδιο του ∆ιονύσου; Πώς λειτουργούν οι µεταµφιέσεις του θεού και πώς σχετίζονται µε τη µεταµφίεση του Πενθέα; Ποιες άλλες µεταµορφώσεις αναγνωρίζουµε στο έργο; Η παγίδευση του Πενθέα ξεκινάει από το δεύτερο επεισόδιο, όπου ο βασιλιάς διαµορφώνει µια απατηλή εντύπωση της εξουσίας του (διατάζει τη φυλάκιση του ∆ιόνυσου). Στο τρίτο επεισόδιο ο ξένος ελευθερώνεται και παρασύρει τον Πενθέα στη µεταµφίεση, την κατασκοπεία και τον βίαιο θάνατο.




64

Στο έργο έχουµε συνεχείς µεταµφιέσεις: Από την βακχική ένδυση των δύο σοφών γέρων, τη συνεχή εναλλαγή της θεϊκής και ανθρώπινης υπόστασης του ∆ιονύσου, τη µεταµφίεση του Πενθέα για τις ανάγκες της κατασκοπείας, ως την «µεταµφίεση» των µελών του σε λιονταράκι στα µάτια της βακχευµένης Αγαύης. 79) Ποια είναι τα δοµικά µέρη του γ΄ επεισοδίου και ποια η σηµασία του; Το τρίτο επεισόδιο έχει ως βάση του το θαύµα της απελευθέρωσης του Ξένου και των πιστών του ∆ιονύσου γυναικων. Αποτελείται α) από την περιγραφή από το Χορό του περάσµατος του θεού από το παλάτι, β) από την περιγραφή της πάλης του ανθρώπου µε το θεό και της εξευτελιστικής συντριβής του πρώτου, γ) από την αφήγηση του αγγελιοφόρου για τα θαυµαστά που κάνουν οι βάκχες στο βουνό και δ) από την στιχοµυθία ∆ιονύσου - Πενθέα, που οδηγεί τον δεύτερο στην παγίδευση και στο φρικτό τέλος του. 80) Περιγράψτε τη συµπεριφορά των γυναικών πριν από την εµφάνιση του Πενθέα και µετά από αυτή. Οι γυναίκες στο βουνό περνούσαν ειρηνικά την ώρα τους: Άλλες κοιµούνται, άλλες ταΐζουν µε το στήθος τους νεογέννητα αγρίµια και άλλες χτυπώντας µε το θύρσο την γη απολαµβάνουν τα διονυσιακά αγαθά (κρασί και γάλα). Μετά την εµφάνιση του Πενθέα οι µαινάδες ρίχνουν το δέντρο πάνω στο οποίο είχε ανέβει και τον διαµελίζουν - µε πρώτη την Αγαύη, που προτείνει και την ωµοφαγία. 81) Με ποιο τρόπο επιχειρεί ο Κάδµος να οδηγήσει την Αγαύη στην αλήθεια; Τι σηµατοδοτεί η επαναφορά της στη Θήβα και στην πραγµατικότητα της πόλης; Ο Κάδµος επιχειρεί να επαναφέρει την Αγαύη στην πραγµατικότητα µέσω ερωτήσεων για την προηγούµενη ζωή της, τακτική που θυµίζει µέθοδο του Freud. Η επαναφορά της στον πραγµατικό χρόνο και περιβάλλον είναι οδυνηρά τραγική και καταδεικνύει ως µόνη διέξοδο την αυτοεξορία. 82) Ποιος είναι ο ρόλος του Χορού στο έργο; Ο Χορός των πιστών γυναικών ακόλουθων του θεού έχει δικαιολογηµένη υπόσταση. Επιπλέον, έχει δραµατικό ρόλο καθώς γίνεται φορέας της ευριπιδικής θεολογίας και συµµετέχει στην αφήγηση. Τέλος, ως θίασος πιστών αποτελεί µέτρο σύγκρισης µε τις ασεβείς και άρτι προσηλυτισµένες µαινάδες.




65

83) Αναφερθείτε στη δοµή και το ύφος που χρησιµοποιεί ο Ευριπίδης για το τέλος της δραµατουργίας του. Ποιες είναι οι αντιτιθέµενες απόψεις που έχουν διατυπωθεί για το θέµα των Βακχών; Το θέµα των «Βακχών» είναι η αντιπαλότητα ανάµεσα στον ορθολογισµό και στην ά-λογη σκέψη. Ο Ευριπίδης είχε συνείδηση ότι η σύγκρουση των δύο αυτών κόσµων φτάνει βαθιά µέσα στην ζωή κάθε ανθρώπου και στόχο να παρουσιάσει αυτή την αιώνια σύγκρουση µέσα στον άνθρωπο. Ο ποιητής παραδίνεται σε µια παραδοχή: Ότι το θείο ενυπάρχει στα ανθρώπινα. Η έρευνα του πάνω στην ανθρώπινη φύση τον οδήγησε σε µια υπέρβαση των αντινοµιών της. Η παραδοχή του παραλόγου δεν είναι υποταγή, είναι διέξοδος και ελευθερία. Σε αυτή οδηγείται και ο ίδιος και οι τρεις οµάδες πιστών του έργου (αυτή που υπακούει πρόθυµα, δηλ. ο Χορός, αυτή που προσηλυτίζεται δηλ. οι µαινάδες και αυτή που αντιστέκεται δηλ. ο Πενθέας). Οι τρεις οµάδες ακολουθούν τρεις διαφορετικούς δρόµους προς τη σωτηρία, που έγκειται στη συλλογικότητα. 84) Πώς παρουσιάζεται ο ∆ιόνυσος στην έξοδο; Ο ∆ιόνυσος είναι σκληρός και άκαµπτος τιµωρός, αδυσώπητος για όσους δεν τον σέβονται και δίκαιος και τρυφερός για τους πιστούς του. Ο χαρακτήρας αυτός δείχνει ότι η φύση και η δικαιοσύνη των θεών δεν µπορεί να οριστεί µε ανθρώπινα µέτρα. 85) Από ποιες πηγές αντλούµε πληροφορίες για τη χαµένη παραγωγή άλλων τραγικών ποιητών; Ποιες είναι οι πιο σηµαντικές πληροφορίες για το δραµατικό έργο του Ίωνα και από πού αντλούµε πληροφορίες για τον Αγάθωνα και την ποιητική του τέχνη; Η αττική τραγωδία είναι συνδεδεµένη µε τους τρεις µεγάλους ποιητές, στην πραγµατικότητα όµως η δηµιουργία τους εντάσσεται στα πλαίσια µιας εξαιρετικά πλούσιας δραµατικής παραγωγής. Ονόµατα ποιητών, τίτλοι έργων και αποσπάσµατα βρίσκονται στη συλλογή του Nauck. Ο Ίωνας από την Χίο ανήκε στην ακµή της κλασικής εποχή της. Η γέννηση του τοποθετείται γύρω στο 490 - 480, ήρθε πολύ νέος την Αθήνα και ανέβασε το πρώτο του έργο, σύµφωνα µε την Σούδα, στην 82η Ολυµπιάδα. Είχε στενές σχέσεις µε την Αθήνα και µε τους πνευµατικούς της εκπροσώπους, ενώ θεωρείται πιθανότατο ότι γνωρίστηκε τόσο µε τον Αισχύλο, όσο και µε τον Σοφοκλή. Το συγγραφικό του έργο µαρτυρεί επιδράσεις από την πνευµατική ζύµωση που συντελούταν στην εποχή του. Από τα έργα του περισσότερο γνωστό πρέπει να ήταν το Μέγα ∆ράµα, µε υπόθεση την κλοπή της φωτιάς από τον Προµηθέα, καθώς και το σατυρικό δράµα Οµφάλη, που παρουσίαζε τον Ηρακλή δούλο της βασίλισσας των Λυδών. σύµφωνα µε αρχαίες µαρτυρίες δοκίµασε διάφορα ποιητικά είδη, Ελεγείες, ∆ιθύραµβοι, ύµνους και πεζά (ταξιδιωτικά και φιλοσοφικά). Ο Αγάθωνας ο Αθηναίος ήταν τραγικός ποιητής της εποχής του Ευριπίδη. Για την προσωπικότητα και το έργο του αντλούµε πληροφορίες από τα έργα του Πλάτωνα Πρωταγόρας και Συµπόσιο, τον Αιλιανό, τις Θεσµοφοριάζουσες του Αριστοφάνη και από ένα χωρίο της ποιητικής του Αριστοτέλη.




66

86) Πότε τοποθετείται η είσοδος του σατυρικού δράµατος στα Μεγάλα ∆ιονύσια και ποιος θεωρείται ο πατέρας του είδους; Ποια είναι η εξέλιξή του στον 4ο αιώνα και για ποιους λόγους συντελείται; Ποιος προβληµατισµός υπάρχει γύρω από το σωζόµενο απόσπασµα του έργου του Πρατίνα, ποια είναι τα επιχειρήµατα υπέρ της δραµατικής φύσης του και σε ποια συµπεράσµατα οδηγούν; Η είσοδος του σατυρικού δράµατος τοποθετείται ανάµεσα στο 584 και το 486 π.Χ.. Πατέρας του είδους θεωρείται ο Πρατίνας ο Φλειάσιος, ο πρώτος που ασχολείται σοβαρά µε το είδος - για το λόγο αυτό και ήταν γνωστός ως «ευρετής» του σατυρικού δράµατος. Αν αληθεύει η µαρτυρία ότι τα 32 από τα 50 δράµατα του ήταν σατυρικά, τότε φαίνεται ότι δεν δούλεψε αποκλειστικά µέσα στο κανονικό αττικό σχήµα του 5ου αι. Το 472 παρουσίασε µια τριλογία και ένα σατυρικό δράµα. Ο θεσµός της τετραλογίας ίσχυσε τουλάχιστο ως το 415, οπότε και έφτασε στο τέλος του, εξαιτίας των αλλαγών που συντελέστηκαν στο θεατρικό οικοδόµηµα (υπερύψωση σκηνής) και τη σταδιακή εξαφάνιση του χορού. Ο Αθήναιος παραθέτει στίχους του Πρατίνα, τους οποίους χαρακτηρίζει «υπόρχηµα». Στο εκτενές αυτό απόσπασµα φαίνεται ένας χορός Σατύρων να επιτίθεται µε εχθρικές διαθέσεις εναντίον της µουσικής του αυλού ενός αντιπάλου χορού, υποστηρίζοντας ότι ο θεός, κύριός του, ανήκει µόνο σε αυτόν, ενώ ο αυλός θα πρέπει να περιοριστεί στο ρόλο του υπηρέτη του τραγουδιού. Η άποψη ότι οι στίχοι αυτοί προέρχονται από σατυρικό δράµα του Πρατίνα έχει αµφισβητηθεί πρόσφατα. Ο Χουρµουζιάδης υποστηρίζει την παραδεδοµένη άποψη και στηρίζει τη θέση του επικαλούµενος: α) τη διπλή φύση του χορού, β) την όρχηση και τον αγώνα, γ) την ευθυµία, την ζωηρότητα και την διονυσιακή ατµόσφαιρα, δ) την επικαιρότητα, και ε) την απόλυτη κυριαρχία του χορού των Σατύρων στο θεατρικό χώρο. 87) Από ποια από τα σατυρικά δράµατα του Αισχύλου διαθέτουµε αποσπάσµατα και τι γνωρίζουµε για την υπόθεσή τους; Ποια είναι η υπόθεση των Ιχνευτών του Σοφοκλή; Τι γνωρίζουµε για τον Ίναχο; Από τα σατυρικά δράµατα του Αισχύλου έχουµε αποσπάσµατα: - οι «∆ικτυουλκοί»: Ανήκουν στην τριλογία του Περσέα (Φορκίδες, Πολυδέκτης) και είχαν ως υπόθεση την ανάσυρση του σεντουκιού στο οποίο βρισκόταν η ∆ανάη µε το µικρό της, τον Περσέα, από τον ∆ίκτυ, αδελφό του βασιλιά που στη συνέχεια µετέβη στην πόλη να προκαλέσει απόφαση για τη γυναίκα, αφήνοντας ελεύθερο το πεδίο δράσης στον ερωτιάρη Σιληνό, - οι «Θεωροί – Ισθµιασταί»: έφερναν στο ναό του Ποσειδώνα στον Ισθµό µάσκες τους, ενώ επιχειρούσαν µάλλον χωρίς επιτυχία να ξεφύγουν από την υπηρεσία του ∆ιονύσου και να ασχοληθούν µε τη γυµναστική. Στους «Ιχνευτές» ο Σοφοκλής πραγµατευόταν την κλοπή των βοδιών του Απόλλωνα από το νεαρό Ερµή. Οι Σάτυροι βοηθούν το θεό της µουσικής στην αναζήτησή του µέσα στο δάσος της Κυλλήνης. ∆ειλοί και περίεργοι στέκονται µπροστά στη σπηλιά όπου η Μαία φροντίζει τον Ερµή και απ’ όπου ακούγεται για πρώτη φορά επί γης ο ήχος της λύρας. Συζητούν µε την Κυλλήνη και µετά τη συµφιλίωση των θεϊκών αδελφών αµείβονται µε χρυσάφι και την ελευθερία τους. Ο «Ίναχος» του Σοφοκλή αναφέρεται στη δολοφονία του Άργου από τον Ερµή και τη µεταµόρφωση της Ιούς από το ∆ία.




67

88) Που τοποθετείται χρονολογικά ο «Κύκλωπας»; Ποια είναι η υπόθεσή του; Πώς διαφοροποιείται σε αυτό ο µύθος από την επική παράδοση; Πώς παρουσιάζεται ο Κύκλωπας και µε ποιο σκοπό; Πώς αντιπαρατίθεται από τον Οδυσσέα; Για την χρονολόγηση του «Κύκλωπα» δεν υπάρχει κανένα σίγουρο στήριγµα, γιατί γνωρίζουµε λίγα πράγµατα σχετικά µε την εξέλιξη του σατυρικού δράµατος. Ένα στοιχείο που ίσως επέτρεπε την ένταξη του στην οψιµότερη δηµιουργική περίοδο του ποιητή είναι η σκιαγράφηση του Κύκλωπα και η άνετη διάπλαση του διαλόγου µε τρία πρόσωπα. Ο Οδυσσέας βρίσκεται στο νησί του Κύκλωπα, που θανατώνει τους συντρόφους. Οι Σάτυροι, µετά από µια θαλάσσια περιπέτειά τους, είναι πλέον δούλοι του γίγαντα και ο Σιληνός ο οινοχόος του και ο αποδέκτης των ερωτικών του επιθέσεων. Ο Οδυσσέας ζητεί τη βοήθεια των πονηρών, αλλά και δειλών πλασµάτων και τυφλώνει τον Κύκλωπα εκδικούµενος για την απώλεια των συντρόφων. Τα σηµεία διαφοροποίησης από την επική παράδοση είναι, εποµένως, καταρχήν η παρουσία Σατύρων και η απουσία των συντρόφων, καθώς και ο σκοπός / η λειτουργία της τύφλωσης, που εδώ είναι όχι µέσο διαφυγής, αλλά τρόπος εκδίκησης. Ο Κύκλωπας παρουσιάζεται ως περιφρονητής των νόµων, των εθίµων και των θεσµών. Είναι ένας αδιάλλακτος οπαδός του φυσικού δικαίου και απεικονίζει τις διδασκαλίες που έβρισκαν την εποχή του ποιητή υπερασπιστές ανάµεσα στους πιο ριζοσπαστικούς οπαδούς της σοφιστικής. Αντίθετα, ο Οδυσσέας είναι ο φορέας του πολιτισµού και εισβάλλοντας στον χώρο του ανθρωποφάγου, θα χρησιµοποιήσει το µυαλό του και θα καταφέρει να τον υποτάξει. 89) Ποιες είναι οι τρεις φάσεις που εκφράζουν την εξέλιξη του είδους; Πώς διαµορφώνεται ο µύθος στο σατυρικό δράµα και πώς συνδέεται µε την τραγική τριλογία; Με ποιο τρόπο διαφοροποιείται ο µύθος λόγω της ύπαρξης των Σατύρων;

Η εξέλιξη της τραγικής φόρµας επηρεάζει και το σατυρικό είδος. Η εξέλιξή του αυτή ολοκληρώνεται σε τρεις φάσεις. Έτσι, στην πρώτη δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στο µύθο, στη δεύτερη το βάρος µετατοπίζεται στον χορό και στην τελική στον ήρωα. Και ενώ ο µύθος θέλει να ναυαγεί ο Οδυσσέας µε τους συντρόφους του στο νησί του ανθρωποφάγου γίγαντα και να σώζεται τυφλώνοντάς τον, στο σατυρικό έργο ο οµηρικός ήρωας συναντά στο σπήλαιο του Κύκλωπα άλλους ναυαγούς, Σατύρους, ο αρχηγός των οποίων γίνεται αντικείµενο του πόθου του γίγαντα. Έτσι, η φρικτή συνήθεια της ανθρωποφαγίας διασκεδάζεται µε κωµικά ερωτικά στιγµιότυπα. Ο µεγάλος οµηρικός ήρωας διατηρεί το παραδοσιακό χαρακτηριστικό του, την πονηριά, την οποία όµως εκφράζει µε πιο αναίµακτο τρόπο, ξεφεύγοντας από τον Κύκλωπα µεθώντας τον.

90) Πώς αξιοποιείται ο χορός των Σατύρων επί σκηνής, ποια η συνήθης δράση του και ποιος ο ρόλος του Σιληνού; Πώς παρουσιάζονται οι Σάτυροι στον «Κύκλωπα»; Οι Σάτυροι επί σκηνής είναι αεικίνητοι και ο ρυθµός τους δίνει ανάλαφρο τόνο τόσο στα στάσιµα, όσο και στα επεισόδια, στα οποία συµµετέχουν µε τα σχόλια τους.




68

Στον «Κύκλωπα» παρουσιάζονται ως αφελείς, φλύαροι και δειλοί. Αναπολούν την βακχική ζωή, λατρεύουν το κρασί και ακολουθούν τα ορµέµφυτά τους, δηµιουργώντας κωµικές σκηνές. Η εµφάνιση των Σατύρων ως δούλων του Κύκλωπα µετά την αποτυχηµένη αναζήτηση του ∆ιονύσου στη θάλασσα, δίνει το πλαίσιο που προσφέρει στον ποιητή τη δυνατότητά ένταξής τους στο µύθο και την ευκαιρία να εκµεταλλευτεί κωµικά τα χαρακτηριστικά τους.

ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποια είναι τα κατά ποσόν µέρη του αρχαίου ελληνικού δράµατος; Ποια υπάρχουν σταθερά και ποια περισσότερο προαιρετικά; Ποια η λειτουργία του καθενός; Ποια είναι τα κατά ποιόν µέρη του αρχαίου ελληνικού δράµατος; Ποια η λειτουργία του καθενός; Από ποια στοιχεία διαφαίνεται το καθένα; Αποδώστε µε συντοµία τη βιογραφία του Αισχύλου. Ποια βιώµατα επέδρασαν καθοριστικά στην ποιητική του φυσιογνωµία; Ποιο είναι το δραµατικό έργο του Αισχύλου και ποια τα σωζόµενα έργα του; Αποδώστε µε συντοµία την υπόθεση των σωζόµενων έργων του. Ποιο είναι στο έργο του Αισχύλου το περιεχόµενο των όρων: α) Άτις, β) Ύβρις, γ) Νέµεσις; Πως διαχειρίζεται ο Αισχύλος τον κανόνα των τριών ενοτήτων (χώρου, χρόνου, υπόθεσης); Πόσο τον εφαρµόζει ή όχι και από τι εξαρτάται αυτό; ∆ώσετε σχετικά παραδείγµατα. Ποια στοιχεία που θεωρούνται αρχαϊκά εµφανίζονται σε έργα του Αισχύλου; Να αναφερθείτε στα πρωταγωνιστικά πρόσωπα των σωζόµενων έργων του Αισχύλου. Υπάρχουν µεταξύ τους κοινά στοιχεία ή χαρακτηριστικά, όσον αφορά την καταγωγή, την ιδιότητά τους και τη λειτουργία τους; Να αναφερθείτε στα πρόσωπα που συνθέτουν το χορό στα σωζόµενα έργα του Αισχύλου. Ποιος είναι ο ρόλος τους σε κάθε έργο; Πόσο παρεµβαίνουν στην εξέλιξη της υπόθεσης;




69

Να αναφερθείτε στο σκηνικό χώρο του καθενός από τα σωζόµενα έργα του Αισχύλου. Πόσο σταθερός είναι ή πόσο / πως διαφοροποιείται; Πως διαχειρίζεται ο ποιητής τον υπάρχοντα σκηνικό χώρο; Ποια είναι τα βασικά στοιχεία που συνθέτουν την κοσµοθεωρία και την θεολογία του ποιητή; Ποια είναι τα κίνητρα δράσης των ηρώων του Αισχύλου; Πόσο συνειδητά προβαίνουν στις ενέργειες που τους καθιστούν τραγικά πρόσωπα; Ποια πρόσωπα ή ποιες σκηνές από τα σωζόµενα έργα του Αισχύλου µπορούν αν χαρακτηριστούν προφητικά; Ποια είναι η εικόνα των θεών, όπως διαφαίνεται από τα σωζόµενα έργα του Αισχύλου; Ποια θεϊκά πρόσωπα εµφανίζονται και ποια λειτουργία επιτελούν; ∆ώστε για καθένα από τα σωζόµενα έργα του Αισχύλου ένα παράδειγµα χρήσης της τεχνικής της προοικονοµίας. Ποιο είναι το «διπλό κίνητρο», που θεωρείται τυπικό για τους αισχύλειους ήρωες;

64916971 ΕΛΠ31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Documents

Transcript of 64916971 ΕΛΠ31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ