1

6ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ ΣΧΟΛ. ΕΤΟΣ 2017-18

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΘΕΜΑΤΩΝ

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΑΣΤΡΟ ΦΑΝΑΡΙΟΥ

ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

Εκπαιδευτικός που εκπονεί το Πρόγραμμα:

Σεραφείμ Μυλωνάς

2

6ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ

ΣΧ. ΕΤΟΣ 2017-2018

ΤΜΗΜΑ Γ1

Α/Α ΕΠΩΝΥΜΟ ΟΝΟΜΑ ΠΑΤΡΩΝΥΜΟ

1 ΑΛΛΑ ΠΑΟΛΑ ΓΙΟΡΚΟ

2 ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

3 ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΘΩΜΑΣ

4 ΑΝΤΙΜΗΣΑΡΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ

5 ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

6 ΒΑΣΙΛΟΓΑΜΒΡΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΣΤΕΡΓΙΟΣ

7 ΒΕΝΕΤΙΔΟΥ ΔΗΜΗΤΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ

8 ΒΗΤΟΒΑΡΗΣ ΖΗΣΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ

9 ΓΕΡΟΥΚΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

10 ΓΙΑΓΚΟΖΟΓΛΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

11 ΓΙΑΝNΟΥΣΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ-ΜΑΡΙΑ ΑΡΓΥΡΙΟΣ

12 ΓΙΑΝNΟΥΣΑ ΑΝΔΡΟΝΙΚΗ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

13 ΓΙΑΝNΟΥΣΑ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

14 ΓΚΑΓΚΑΝΤΕΡΟΣ ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ

15 ΓΚΑΤΣΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΑΓΓΕΛΟΣ

16 ΓΟΥΛΑ ΑΝΝΑ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

17 ΓΟΥΛΑ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

18 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

19 ΔΗΜΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

20 ΔΙΚΑΡΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

21 ΔΙΠΛΑΡΗ ΕΛΙΣΣΑΒΕΤ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

3

1. ΤΟ ΦΑΝΑΡΙ – ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Το Φανάρι ανήκει διοικητικά στο νομό Καρδίτσας και βρίσκεται 16 χλμ.

νότια των Τρικάλων, σε ένα λόφο ορατό από μακριά. Σύμφωνα με την

παράδοση, το Φανάρι είναι χτισμένο στην ίδια περίπου θέση που στα

προομηρικά χρόνια ήταν χτισμένη η ακρόπολη της προϊστορικής Ιθώμης. οι

κάτοικοι της Ιθώμης, σύμφωνα με τον Όμηρο (Β 279), πήραν μέρος στην

εκστρατεία της Τροίας υπό τις διαταγές των γιων του Ασκληπιού, Μαχάονα

και Ποδαλείριου.

Η επέλαση των Αιολέων στο τέλος της μηκυναϊκής εποχής και κυρίως των

Θεσσαλών το 1124 π.Χ. (σύμφωνα με τον Θουκυδίδη) είχαν ως αποτέλεσμα

την παρακμή της Ιθώμης. Πάντως, αναφορά στην Ιθώμη έχουμε και σε αρκετά

μεταγενέστερους χρόνους και ειδικότερα τον 1ο π.Χ. αιώνα από τον

Στράβωνα, ο οποίος τοποθετεί την αρχαία πόλη στο μέσο τετραγώνου που

σχημάτιζαν οι πόλεις Τρίκκη (Τρίκαλα), Πελινναίο, Γόμφοι και Μητρόπολη,

όπου εκτιμάται ότι σχηματίζει συμπολιτεία αρχικά με τους Γόμφους και στη

συνέχεια με την Μητρόπολη, από την οποία τελικά φαίνεται και να

απορροφήθηκε.

Τελευταία ιστορική αναφορά για το Φανάρι, για την περίοδο αυτή, αντλούμε

από εκκλησιαστικές πηγές, σύμφωνα με τις οποίες πέρασε από την περιοχή

(γύρω στο 50 μ.Χ.) και κήρυξε τον Χριστιανισμό ο ισαπόστολος Ηρωδίωνας,

συνεργάτης και συγγενής του Αποστόλου Παύλου, ο οποίος κήρυξε στη

Λάρισα, στη Δημητριάδα, στα Τρίκαλα, στην αρχαία πόλη όπου σήμερα είναι

το Φανάρι, κλπ.

Η πρώτη αναφορά στο Φανάρι στα νεότερα χρόνια γίνεται σε

αυτοκρατορικό χρυσόβουλο του 1289. Η βυζαντινή πόλη Φανάρι, απαντάται

συχνά στις πηγές σε όλη τη διάρκεια του 14ου αι. Κτισμένη σε φύσει οχυρή

θέση αποκτά ιδιαίτερη στρατηγική σημασία στην υστεροβυζαντινή περίοδο,

αφού βρίσκεται στην έξοδο μιας από τις διόδους επικοινωνίας της Ηπείρου-

Θεσσαλίας και ήλεγχε ιδιαίτερα την οδό Τρικάλων-Άρτας. Για τους ίδιους

λόγους οι Τούρκοι καθιστούν το Φανάρι ορμητήριό τους σε όλη την περίοδο

της κυριαρχίας τους. Από τον 15ο αι. αποτελεί έδρα επισκοπής.

4

Άποψη της ΝΔ πλευράς του Φαναρίου. Σε πρώτο πλάνο το Δημοτικό σχολείο

Τον 13° μ.Χ. αιώνα η Δυτική Θεσσαλία βγαίνει από την αφάνεια και έρχεται

στο προσκήνιο, λόγω της γειτνίασής της με το Δεσποτάτο της Ηπείρου. Τα έτη

1303-1308 μ.Χ. η Άννα της Ηπείρου, θέλοντας να προστατεύσει τα ανατολικά

όρια του δεσποτάτου της Ηπείρου, εισέβαλε στη Θεσσαλία και κατέλαβε το

φρούριο του Φαναρίου. Όμως οι Φράγκοι του Δουκάτου της Αθήνας (στη

δικαιοδοσία των οποίων ανήκε η Θεσσαλία) συγκέντρωσαν 800

σιδερόφραχτους ιππότες και 3000 πεζικάριους και εισέβαλαν στη Θεσσαλία.

Τότε η Άννα συνθηκολόγησε και επέστρεψε το φρούριο στους Φράγκους,

καταβάλλοντας μάλιστα και χρηματική αποζημίωση.

Στη συνέχεια, ο πιο σημαντικός ηγεμόνας στο Φανάρι υπήρξε ο Στέφανος

Γαβριηλόπουλος, ο οποίος ήταν φεουδάρχης μιας τεράστιας περιοχής από το

Φανάρι μέχρι την Ελασσόνα, συμπεριλαμβανομένων των Τρικάλων. Ο

αυτοκράτορας του Βυζαντίου, Ανδρόνικος Γ', του είχε απονείμει τον τίτλο του

Σεβαστοκράτορα και διοικούσε σε ένα καθεστώς αυτονομίας. Την εποχή

εκείνη η κεντρική Ελλάδα ήταν μοιρασμένη ανάμεσα στους Γαβριηλόπουλους,

τους Καταλανούς στη Στερεά Ελλάδα και τους Δεσπότες της Ηπείρου.

Μετά το θάνατο του Στέφανου Γαβριηλοπούλου, το 1333, ο Δεσπότης της

Ηπείρου Ιωάννης Β' Κομνηνός με ξαφνική επιδρομή κατέλαβε τα κάστρα του

Φαναρίου, των Τρικάλων, του Δαμασίου, της Ελασσόνας και άλλα οχυρά της

Θεσσαλίας όπου εγκατέστησε φρουρές. Ο Αυτοκράτωρ Ανδρόνικος Γ', όταν

πληροφορήθηκε την προέλαση του Ιωάννη, έσπευσε ο ίδιος και

ανακατέλαβε με σχετική ευκολία την περιοχή. Μετά από αυτήν την

5

επιχείρηση, επανοχύρωσε τα φρούρια της Θεσσαλίας, τα οποία "επανέζευξεν

εις το Βυζάντιον".

Μετά το θάνατο του Ανδρόνικου, ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος στο Βυζάντιο

(1341-1347) μεταξύ των υποστηρικτών του γιου του Ανδρόνικου, Ιωάννη Ε',

και του Ιωάννη Καντακουζηνού. Οι Θεσσαλοί, έστειλαν πρεσβεία και κάλεσαν

τον Καντακουζηνό να καταλάβει την περιοχή τους. Ο Καντακουζηνός έστειλε

τον ανιψιό του Ιωάννη Άγγελο, ο οποίος έφερε σε πέρας με επιτυχία αυτήν

την αποστολή. Έτσι ενώθηκε και ηρέμησε πρόσκαιρα η Θεσσαλία και

απαλλάχτηκε και από τους Καταλανούς που την ταλαιπωρούσαν μετά το

1311, όταν είχαν επικρατήσει στο Δουκάτο των Αθηνών και τη Στερεά

Ελλάδα.

Το Κάστρο του Φαναρίου κατακτήθηκε από τον Μεγάλο Κράλη των

Σέρβων, Στέφανο Δουσάν (1331-1355), ο οποίος επωφελούμενος από το

βυζαντινό εμφύλιο δημιούργησε, με αστραπιαίες εκστρατείες ένα ισχυρά

κράτος, που εκτεινόταν από το Δούναβη μέχρι τον Κορινθιακό, από την

Αδριατική και το Δυρράχιο μέχρι το Αιγαίο και τις Σέρρες.

Το Φανάρι κατακτήθηκε από τους Τούρκους για πρώτη φορά μάλλον το

1396-1397, κατά τη διάρκεια της επιτυχούς εκστρατείας του σουλτάνου

Βαγιαζήτ Α' στη Θεσσαλία. Η οθωμανική επέλαση στο θεσσαλικό χώρο

ανακόπηκε προσωρινά το 1402, όταν ο Βαγιαζήτ Α΄ υπέστη συντριβή στην

Άγκυρα από τους Μογγόλους του Τιμούρ (Ταμερλάνου). Η αναπάντεχη αυτή

ήττα των Οθωμανών τους ανάγκασε να ανακαλέσουν στην Άγκυρα μεγάλο

μέρος των στρατευμάτων τους, για να αντιμετωπίσουν το μογγολικό κίνδυνο.

Η πρόσφατα κατακτημένη Θεσσαλία ανακουφίστηκε από την καταπίεση και

ορισμένοι Θεσσαλοί θεώρησαν πως η χαλάρωση του οθωμανικού ελέγχου

ήταν η κατάλληλη ευκαιρία για να εξεγερθούν. Έτσι λοιπόν, στο χρονικό

διάστημα μεταξύ 11ης Ιουλίου και 30ης Σεπτεμβρίου 1404, οι κάτοικοι του

Φαναρίου, το οποίο ήδη ήταν υπό οθωμανική κατοχή, βρήκαν το σθένος να

επαναστατήσουν. Στο γεγονός αυτό αναφέρονται δύο ανώνυμα χρονικά (48/3

και 69/9) της συλλογής P. Schreiner, σύμφωνα με τα οποία: «η απιστία

(=επανάσταση) του Φαναρίου μετά του Χαντζαλή γέγονεν εν μηνί Ιουλίω εις

τας ια΄, [11] εν έτει ςϡιβ΄ [6912=1404]» και «η δε ελευθερία γέγονεν εν μηνί

σεπτεμβρώ εις τας λ)/ [30]».

6

Το Φανάρι το 1885 (από τις εκδόσεις Σαββάλα)

Η ελευθερία όμως των Φαναριωτών ήταν προσωρινή. Η τελική φάση της

οθωμανικής εισβολής στη Θεσσαλία συντελέστηκε επί Μουράτ Β΄, ο οποίος

ολοκλήρωσε την κατάκτηση της Θεσσαλίας σχεδόν αναίμακτα, με στρατηγό

τον Τουραχάν μπέη, το 1423. Το 1444 ο Δεσπότης του Μυστρά,

Κωνσταντίνος Παλαιολόγος (ο μετέπειτα τελευταίος Βυζαντινός

αυτοκράτορας) ανακατέλαβε προσωρινά τη Θεσσαλία και το Φανάρι αλλά

νικήθηκε το 1446 από τον Τουραχάν μπέη και η Τουρκοκρατία συνεχίστηκε.

Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας στο Φανάρι μαρτύρησε ο Άγιος

Σεραφείμ. Ο Σεραφείμ υπήρξε επίσκοπος Φαναρίου και Νεοχωρίου με έδρα

το Φανάρι από το 1592 έως το 1601 και πότισε με το αίμα του τα χώματα του

χωριού. Γεννήθηκε στην Πεζούλα Καρδίτσας το έτος 1550. Έμαθε τα πρώτα

γράμματα στο μοναδικό σχολείο των Αγράφων στα Βραγγιανά. Έγινε μοναχός

στη Μονή Κορώνης και δέχθηκε το αξίωμα της ιεροσύνης μέχρι το βαθμό του

ηγουμένου της Μονής. Όταν πέθανε ο επίσκοπος Φαναρίου, Αθανάσιος, το

1592 έγινε Επίσκοπος Φαναρίου. Το 1601 συλλαμβάνεται από τους

Τούρκους με την κατηγορία ότι συνεργάστηκε με τον Μητροπολίτη Τρίκκης και

Λαρίσης Διονύσιο Φιλόσοφο (οι Τούρκοι τον αποκαλούσαν υποτιμητικά

«σκυλόσοφο») σε επαναστατικό κίνημα στη Θεσσαλία κατά των Τούρκων.

Βασανίσθηκε σκληρά χωρίς καθόλου να λυγίσει, μένοντας πιστός στην πίστη

του. Πάνω στο πληγωμένο σώμα του τοποθέτησαν ογκώδη λίθο (που σώζεται

μέχρι σήμερα και φυλάσσεται στο προαύλιο του ναού Αγίου Σεραφείμ στο

7

Φανάρι), μετά τον σούβλισαν και τελικά μαρτύρησε με αποκεφαλισμό στις 4

Δεκεμβρίου 1601. Η Αγία κάρα του φυλάσσεται στο μοναστήρι της μονής

Κορώνης, που βρίσκεται κοντά στην λίμνη Πλαστήρα και μεταφέρεται κάθε

χρόνο την τελευταία Κυριακή του Σεπτεμβρίου στο Φανάρι, όπου διεξάγεται

η τελετή του Αγίου. Η μνήμη του εορτάζεται στις 4 Δεκεμβρίου.

Το Φανάρι έμεινε κάτω από τον τούρκικο ζυγό για 460 χρόνια. Κατά τον

Απελευθερωτικό αγώνα υπήρξε πεδίο μαχών δύο φορές, το 1825 και το 1854,

όταν επαναστάτησαν τα Άγραφα. Το Φανάρι απελευθερώθηκε στις 18

Αυγούστου 1881, όταν ο υποστράτηγος Σπυρίδων Καραϊσκάκης (γιος του

θρυλικού Γεωργίου Καραϊσκάκη), μετέπειτα βουλευτής Καρδίτσας, με σώμα

7.000 ανδρών κατέλαβε το κάστρο και ύψωσε την ελληνική σημαία

εγκαθιστώντας το 4ο Τάγμα Ευζώνων. Στον άτυχο πόλεμο του 1897 οι

Τούρκοι επέστρεψαν, αλλά για πολύ λίγο.

8

2. ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΑΣΤΡΟ ΦΑΝΑΡΙΟΥ

"Δεν ξέρω ποιος το 'χτισε (...] Το κάστρο το επισκεύασε, με άδεια του

Παντισάχ, ο Χαμζα-Μπέης και για την επισκευή (του], ξόδεψε σαράντα

πουγγιά . Το κάστρο βρίσκεται στην άκρη ενός ψηλού κι απόκρεμνου

βραχόβουνου, ύψος που μπορεί κανείς να δει από κει απάνω τη Λάρισα, τα

Τρίκαλα, την Άσπρη Θάλασσα και τόπους σ' απόσταση πέντε ημερών (δρόμο],

και μοιάζει με το κάστρο του Ντεμαβέντ. Έχει μοναχά μια πύλη, που ανοίγει

κατά τη δύση. Είναι τετράγωνο, επισκευασμένο τελευταία. Ο γύρος του είναι

χίλια βήματα. Τριγύρω του δεν υπάρχει τάφρος. Και τούτο, γιατί είναι

απόγκρεμνο σαν το πηγάδι της Κόλασης. Μέσα στο κάστρο βρίσκεται το σπίτι

του φρούραρχου, δέκα σπίτια στρατιωτών, το τζαμί του Μεχμέτ Χαν,

μπαρουταποθήκη, στέρνες, αμπάρια για στάρι, και τίποτ' άλλο. Από κάτω,

όμως, το κομμάτι της πολιτείας που βρίσκεται οξ' απ' τα τειχιά, εκατό υπέροχα

και περίτεχνα δίπατα σπίτια, σκεπασμένα με κεραμίδια, που βλέπουν κατά τον

κάμπο. 'Εχει πέντε μαχαλάδες και πέντε ιερά. Υπάρχει τζαμί του Χαμζα-Μπέη,

που 'ναι μες στο κάστρο, το τζαμί της Εβλιγιά Χατούν και τρία μικρά συνοικιακά

τεμένη. Υπάρχουνε, ακόμα, πενήντα σπίτια απίστων, δυο μικρά χάνια, ένα

μικρό λουτρό, είκοσι μικρά μαγαζιά, ένας μικρός μεντρεσές, ένα σχολείο, ένας

τεκές και -εδώ και εκεί- αμπέλια. Είναι σοφία Θεού, πως ένα -τόσο δα- ψηλό

βουνό έχει τόσα ζωογόνα νερά".

(Απόσπασμα από περιγραφή του περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή, κατά την

επίσκεψη του στο Φανάρι το 1668).

Άποψη του κάστρου από ψηλά

9

Το Κάστρο του Φαναρίου είναι κτισμένο στην ίδια περίπου θέση όπου στα

αρχαία χρόνια υπήρχε η ακρόπολη της προ-ομηρικής οχυρής πόλεως-

κράτους, της "κλωμακόεσσας" Ιθώμης, που ήταν θεμελιωμένη στα πλαϊνά

ενός ακρόβουνου, στα ανατολικά του Μουζακίου και σε απόσταση 10

χιλιομέτρων περίπου νοτιοδυτικά των Γόμφων. Χρονολογείται από τους

βυζαντινούς χρόνους και ειδικότερα η κατασκευή του τοποθετείται στα τέλη

του 13ου αιώνα. Είναι το μοναδικό καλοδιατηρημένο φρούριο σε όλη τη

δυτική Θεσσαλία και μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '50 υπήρχαν ακέραιες και

οι επάλξεις του. Δυστυχώς, η παραμέληση του από την πολιτεία και τους

τοπικούς φορείς είχε ως αποτέλεσμα την λαφυραγώγηση του, καθώς τα υλικά

από τα οποία είναι χτισμένο (κυρίως πέτρα πελεκητή και τούβλα) πρόσφεραν

την πρώτη ύλη για την κατασκευή σπιτιών από τους ντόπιους, και όχι μόνο.

Μέχρι και η Εθνική Τράπεζα της Καρδίτσας είναι χτισμένη με πέτρες που

μεταφέρθηκαν από εδώ. Το 1907 οι κάτοικοι του χωριού γκρέμισαν μόνοι τους

τα κτίσματα που υπήρχαν γύρω και μέσα στο κάστρο (στρατώνες, μαγειρεία,

στάβλους, φούρνους, κα), φοβούμενοι μήπως οι Τούρκοι γυρίσουν στο χωριό

και βρουν έτοιμες τις υποδομές, όπως έγινε το 1897.

Η ανατολική πλευρά των τειχών του κάστρου

Πρόκειται για μικρό οχυρό, εκτάσεως 2.6 στρεμμάτων, με ακανόνιστο

πολυγωνικό σχήμα που ακολουθεί το φυσικό ανάγλυφο του εδάφους. Το

τείχος του, πλάτους 2 μ. και εξωτερικού ύψους 9-13 μ., σώζεται ακέραιο έως

το ύψος των επάλξεων και ενισχύεται από έξι προεξέχοντες πύργους, με

10

ιδιαίτερα ενισχυμένο τον νότιο. Το κάστρο διέθετε δύο εισόδους, μία στη νότια

που είναι η κύρια και μία βοηθητική στη βόρεια πλευρά. Η διάμετρος του

οχυρού είναι 100 μ. περίπου. Στο εσωτερικό του υπάρχουν ερείπια δύο

δεξαμενών, μίας υπέργειας, μεγάλου μεγέθους και ορθογωνικού

περιγράμματος, η οποία προοριζόταν για τη συλλογή ομβρίων υδάτων και

μιας υπόγειας με θολωτή κάλυψη. Επίσης, υπάρχει καμαροσκέπαστο

μονόχωρο κτίριο, που χρησίμευε ως πυριτιδαποθήκη, ερείπια ενός τζαμιού

που πατάει επάνω σε παλιότερο κτίριο με λουτρό, ερείπια δίχωρου κτιρίου

μπροστά στην είσοδο για τις ανάγκες της φρουράς, καθώς και λείψανα μιναρέ,

σε κοντινή απόσταση, που ανατινάχθηκε από τους κατοίκους του Φαναρίου,

το 1960. Η πρόσβαση στο εσωτερικό του κάστρου γίνεται μέσω μίας τοξωτής

πύλης στη νότια πλευρά του, ενώ υπάρχει και μία μικρότερη πύλη στα βόρεια,

προσβάσιμη μόνον από εσωτερικά. Τέλος, κοντά στη νότια πύλη

αποκαλύφθηκε δίχωρο ορθογώνιο κτίριο που πιθανότατα προοριζόταν για τις

ανάγκες της φρουράς, καθώς και εσωτερικοί λιθόστρωτοι διάδρομοι

προσπέλασης. Σχεδόν όλα τα κτίρια στο εσωτερικό του βυζαντινού κάστρου

χρονολογούνται κατά την Οθωμανική περίοδο (1387-1897) και κυρίως την

ύστερη περίοδο (18ος-19ος αιώνας).

Η υπόγεια θολωτή δεξαμενή (μπροστά) και η υπέργεια δεξαμενή (πίσω)

To κάστρο Φαναρίου χρησιμοποιήθηκε ως ορμητήριο, λόγω της θέσης

του, από τους εκάστοτε κατακτητές ή τοπικούς άρχοντες που ήλεγχαν την

περιοχή. Χτισμένο σε φύσει οχυρή θέση, εποπτεύει σαν άγρυπνος φρουρός

11

το δυτικοθεσσαλικό κάμπο και τις διόδους επικοινωνίας μεταξύ Ηπείρου και

Θεσσαλίας.

Από την απελευθέρωση της Θεσσαλίας από τους Τούρκους και μετά το

μνημείο έχει υποστεί διάφορες επεμβάσεις και κυρίως έχει επιχριστεί και

αρμολογηθεί με ασβεστοπουλοζονικά ή τσιμεντοκονιάματα. Οι χρήσεις που

του έχουν αποδοθεί κατά καιρούς δεν είναι γνωστές, μαρτυρίες όμως των

κατοίκων δηλώνουν πως μαζί με κάποια βοηθητικά κτίρια, που δεν

προσδιορίζεται η θέση τους, ήταν εγκαταστάσεις αστυνομικού τμήματος.

Το εσωτερικό της υπέργειας δεξαμενής συλλογής ομβρίων υδάτων

Η καμαροσκέπαστη πυριτιδαποθήκη στο εσωτερικό του κάστρου

12

3. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ

Τα έντονα καιρικά φαινόμενα από τη μια πλευρά και οι επεμβάσεις του

ανθρώπινου παράγοντα (απόσπαση λίθων από τις τοιχοποιίες για την

κατασκευή κατοικιών, αρμολογήματα σε τυχαίες θέσεις και χωρίς

εξειδικευμένες γνώσεις, κ.λπ.) από την άλλη, δημιούργησαν φθορές και

βλάβες στην ανωδομή που παρουσίαζε το μνημείο έως τις αρχές της

δεκαετίας του 1990, οπότε και έγιναν επεμβάσεις από την 7' Ε.Β.Α. με ένταξη

του έργου στα Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης (Β' Κ.Π.Σ. και Γ΄ Κ.Π.Σ.). Οι

πρώτες εργασίες ανασκαφής έγιναν το 1984 και διήρκεσαν δύο περίπου

χρόνια, οπότε και σταμάτησε κάθε περαιτέρω προσπάθεια. Μετά την πάροδο

μιας δεκαετίας εντάχθηκε σε χρηματοδοτικό πρόγραμμα αναστήλωσης κι

εντάχθηκε σε αυτό το 1995, οπότε πλέον άρχισε ουσιαστικά η αποκατάσταση

του μοναδικού αυτού ιστορικού μνημείου.

Άποψη της Δ. πλευράς του τείχους από το εσωτερικό του κάστρου

Το φυσικό αντικείμενο του έργου «Στερέωση και αποκατάσταση του

κάστρου Φαναρίου» άρχισε με πιστώσεις του Β΄ Κ. Π. Σ και ολοκληρώθηκε

με πιστώσεις του Γ΄ Κ. Π. Σ. Για την πλήρη αποκατάσταση και ανάδειξη του

κάστρου η 19η Ε. Β. Α συμπεριέλαβε στις προτάσεις της για το Ε.Σ.Π.Α

συμπληρωματικές εργασίες εγκεκριμένες από τα αρμόδια όργανα του ΥΠΠΟ:

Οι εργασίες που πραγματοποιήθηκαν αφορούσαν την αποκατάσταση του

κτιρίου της πυριτιδαποθήκης με εργασίες αρμολόγησης και ανακατασκευής

των τοιχοποιιών της και καθαρισμό του δαπέδου της, την αποκατάσταση της

13

βόρειας πύλης, όπου καθαιρέθηκε ένα επικίνδυνο τμήμα μεταγενέστερης

τοιχοποιίας, αναδείχθηκαν οι παρειές της, ενώ έγινε σκυροδέτηση στο

υπέρθυρο της βόρειας πύλης και υποστήριξη με ξύλινους δοκούς.

Ανακατασκευάστηκε επίσης και η τοιχοποιία πάνω από το υπέρθυρό της. Στη

μεγάλη δεξαμενή έγινε αποκατάσταση της υπέργειας περιμετρικής τοιχοποιίας

της κλίμακας ανόδου, του δαπέδου της και των πλευρικών κονιαμάτων.

Επιπλέον, κατασκευάστηκε μεταλλικό στέγαστρο με επικάλυψη από

πολυκαρβονικά φύλλα. Διαμορφώθηκε λιθόστρωτος διάδρομος επισκεπτών

στο εσωτερικό του κάστρου και κατασκευάστηκε πεζογέφυρα. Έγινε

αποκατάσταση του υπάρχοντος λιθόστρωτου της κύριας εισόδου εντός και

εκτός περιβόλου.

Σημαντικές είναι οι εργασίες που έχουν πραγματοποιηθεί μέχρι σήμερα,

στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ και οι οποίες περιλαμβάνουν καθαίρεση σαθρών

κονιαμάτων από τα αρχιτεκτονικά λείψανα. Πραγματοποιήθηκαν, επίσης,

εργασίες ανάκτησης του τείχους και των 11 πολεμιστριών του μεταπυργίου

διαστήματος Π5-Π6, σε μήκος 25 μ. από τα συνολικά 40 μ. του μεταπυργίου

διαστήματος κ.ά. Οι εργασίες που υπολείπονται για την περαίωση του έργου,

που ξεχωρίζουν, είναι η τοποθέτηση μεταλλικών ελκυστήρων στην

πυριτιδαποθήκη και η ανάκτηση του τείχους και 9 πολεμιστριών του

μεταπυργίου διαστήματος, σε μήκος 15 μ. και αρμολόγημά τους.

Επιπλέον, ο πρώην Δήμος Ιθώμης σε συνεργασία με την ΑΝΚΑ Καρδίτσας

συνέταξε μελέτης σκοπιμότητας στην οποία προτείνεται:

- Η χωροθέτηση υπαίθριου θεάτρου.

- Η κατασκευή χώρων υγιεινής.

- Η αξιοποίηση του χώρου της πυριτιδαποθήκης ως πολιτιστικό χώρο, όπου

θα πραγματοποιούνται εκθέσεις τοπικών προϊόντων, εκθέσεις

αγγειοπλαστικής, καθώς το Φανάρι φημίζεται για τους αγγειοπλάστες του.

Η μελέτη αυτή έχει υποβληθεί στα αρμόδια όργανα του ΥΠΠΟ για τη

σχετική έγκριση και εφόσον εγκριθεί θα συμπεριληφθεί στο πρόγραμμα

ΕΣΠΑ, προκειμένου το κάστρο να καταστεί επισκέψιμο και να συνδεθεί με την

τουριστική και πολιτισμική διαδρομή τόσο προς τη Λίμνη Πλαστήρα όσο και

προς την περιοχή Πύλης- Περτουλίου και προς τα Μετέωρα, αφού βρίσκεται

σε κομβικό συγκοινωνιακό σημείο από και προς τη νότια, κεντρική και βόρεια

Ελλάδα.

14

4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η ιστορία είναι παντού, γιατί είναι χρόνος. Είναι τα υλικά ή άυλα σημάδια

που αφήνει το παρελθόν και που, σαν ζωντανοί οργανισμοί, εξελίσσονται με

το πέρασμα του καιρού και τις εναλλαγές των γενεών. Είναι επίσης ο τρόπος,

με τον οποίο σκεφτόμαστε και εξηγούμε το παρελθόν. Τα μνημεία και οι

αρχαιολογικοί χώροι δεν συνιστούν απλά το ορατό κομμάτι της ιστορίας και

της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, αλλά ενσωματώνονται σαν λειτουργικά

στοιχεία της σύγχρονης πραγματικότητας.

Υποχρέωσή μας είναι να παραδώσουμε το παρελθόν ακέραιο στο μέλλον.

Έχουμε καθήκον να εξασφαλίσουμε την ιστορική συνέχεια, διασώζοντας και

διατηρώντας τα στοιχεία εκείνα του κτισμένου περιβάλλοντος που μπορούν

να την τεκμηριώσουν, δηλαδή τα μνημεία. Γιατί είναι ακριβώς αυτά τα στοιχεία

που με τον πιο άμεσο και απτό τρόπο εικονογραφούν αυτήν την ιστορική

συνέχεια, ενώ συνάμα διδάσκουν και εξηγούν. Έχουμε χρέος να

χρησιμοποιούμε τα μνημεία ως πηγές γνώσης, ως στοιχεία λειτουργικά της

σύγχρονης ζωής, ως πηγές πνευματικής απόλαυσης, αισθητικής καλλιέργειας

και ανανέωσης. Η ύπαρξη του Βυζαντινού κάστρου, μοναδικού μνημείου στη

δυτική Θεσσαλία τόσο καλά συντηρημένου, είναι συγκριτικό πλεονέκτημα

που διαθέτει η περιοχή και μέχρι σήμερα, δεν έχει αξιοποιηθεί ικανοποιητικά

προς όφελος του τουριστικού τομέα.

15

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Αρσενίου Λ., Η Θεσσαλία στην Τουρκοκρατία, εκδόσεις Επικαιρότητα,

Αθήνα 1984.

2. Bακαλόπουλος A., Iστορία του Nέου Eλληνισμού, τ. Δ΄ - E΄, Θεσσαλονίκη

1973 - 1980, εκδόσεις Ηρόδοτος.

3. Μαντζανά Κ., (Προϊσταμένη 19ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων)

Βυζαντινό κάστρο Τρικάλων – κάστρο Φαναρίου Καρδίτσας. Διαχρονική

ταυτότητα των μνημείων. Διημερίδα, Καβάλα 13-14 Οκτωβρίου 2008.

4. Οικονόμου Κ., Η Λάρισα και η θεσσαλική Ιστορία, τ. Γ΄, Λάρισα 2008.

5. Σαββίδης Α., Τα προβλήματα για την οθωμανική κατάληψη και την

εξάπλωση των κατακτητών στο θεσσαλικό χώρο, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τ.

42, σ. 33-64.

6. Σδρόλια Σ., «Συμβολή στην ιστορία του Φαναρίου Καρδίτσας, 1289-1453»,

Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τ. 12.

7. Σπανός Κ., Η συμβολή της Θεσσαλίας στην επανάσταση του 1821,

ιστοχώρος: kspanos.thessaliko.gr.

8. Τσοποτός Δ., Γη και γεωργοί της Θεσσαλίας κατά την Τουρκοκρατίαν,

εκδόσεις Επικαιρότητα, 1983.