ΑΞΙΕΣ

ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΕΙΣ

Γύρω από τον όρο «αξία» γίνονται πολλές συζητήσεις, υπάρχει γενικά σύγχυση, πρόκειται δηλαδή για μια γενική και αφηρημένη έννοια.

Οι φιλοσοφικές θεωρίες για την αξία μπορούν να ταξινομηθούν σε δυο μεγάλες κατηγορίες, τις κανονιστικές και τις μετακανονιστικές. Οι πρώτες επιχειρούν με αξιολογικές κρίσεις να προσδιορίσουν και να υποδείξουν το καλό, το κακό, το όμορφο, το άσχημο. Δεν εξετάζουν δηλαδή τι είναι το καλό, το άξιο, αλλά ποιο είναι το καλό, τι έχει αξία και επομένως τι πρέπει να λαμβάνεται ως σκοπός της ζωής του ανθρώπου. Οι μετακανονιστικές θεωρίες επιχειρούν με περιγραφικό τρόπο να προσδιορίσουν τη φύση της αξίας και το εννοιολογικό της περιεχόμενο. Προσπαθούν να απαντήσουν στο ερώτημα, τι είναι καλοσύνη, τι είναι η αξία και επικεντρώνουν την προσπάθειά τους στα ζητήματα που αφορούν τη δικαίωση ή την εγκυρότητα των κρίσεων αξιών

Οι σύγχρονες φιλοσοφικές και κοινωνιολογικές προσεγγίσεις της αξίας, ξεπερνώντας το δίλημμα της υποκειμενικής ή αντικειμενικής φύσης της αξίας, απορρίπτουν τη μεταφυσική προέλευση των αξιών και τη διαισθητική κατανόησή τους.

Οι αξίες δεν είναι ανεξάρτητες από την εμπειρία. Η άρνηση της εμπειρικής καταγωγής τους είναι τεχνητή. Είναι μια προσπάθεια να αποβάλουμε τις αξίες από το κοινωνικό και ιστορικό περιβάλλον, στο οποίο λαμβάνουν χώρα η ζωή και οι πεποιθήσεις των ανθρώπων και να τις τοποθετήσουμε έξω από τις περιστάσεις που τις παράγουν. Αξίες ανεξάρτητες από τον άνθρωπο και τις συνθήκες ζωής, τις ανάγκες και τις επιθυμίες του, όπως διαμορφώνονται στα πεδία της δραστηριότητάς του, το φυσικό, το κοινωνικό, το πολιτικό, το ιστορικό, το τεχνολογικό, δεν μπορούν να γίνουν κατανοητές.

Με αυτήν την έννοια οι αξίες είναι σχετικές, τόσο στο χώρο, όσο και στο χρόνο. Συναρτώνται πάντα με ένα συγκεκριμένο κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο, συνεπώς η σταθερότητά τους είναι σχετική. Εξελίσσονται μαζί με τις εμπειρίες. Έτσι μιλάμε για αξίες με πλαίσιο αναφοράς μια ορισμένη κοινωνία σε μια ορισμένη ιστορική περίοδο. Οι κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές μεταβολές, οι αλλαγές στις συνθήκες ζωής, στις ανάγκες των ανθρώπων συνεπάγονται και αλλαγές, διαφοροποιήσεις στο σύστημα αξιών και στην ιεράρχησή τους.

Το γεγονός ότι οι αξίες είναι κοινωνικό προϊόν, ανταποκρίνονται στις ανθρώπινες ανάγκες και υπόκεινται σε αναθεωρήσεις, δεν μας επιτρέπει να αγνοήσουμε την ύπαρξη σταθερών, διαχρονικών και θεμελιωδών αρχών που βρίσκουν εφαρμογή στον καθένα, ανεξάρτητα από το χώρο και το χρόνο, στο βαθμό που κρίνονται απαραίτητες για τη ρύθμιση της συμπεριφοράς του ανθρώπου στο πλαίσιο της οργανωμένης κοινωνικής ζωής.

Οι αξίες αυτές, που συνιστούν θεμελιώδεις ηθικές αρχές (ελευθερία, αληθολογία, αγαθοεργία, δικαιοσύνη) δεν υπόκεινται στην ατομική προτίμηση. Τις αρχές αυτές δεν τις επιλέγουμε, δεν τις μαθαίνουμε, αλλά τις αναγνωρίζουμε ως ρυθμιστικές αρχές για την εξασφάλιση των αναγκαίων όρων και των προϋποθέσεων της πολιτισμένης κοινωνίας.

Η σχετικότητα των αξιών δεν μπορεί να ταυτιστεί με τις προσωπικές προτιμήσεις και επιθυμίες. Ακόμη και όσοι υποστηρίζουν την υποκειμενική φύση της αξίας επιμένουν ότι οι αξίες πρέπει να είναι περισσότερο κοινωνικές παρά ατομικές, δηλαδή να υπόκεινται σε διυποκειμενικά κριτήρια και να εξασφαλίζουν, στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, την κοινωνική αποδοχή, επιδοκιμασία και δικαίωση.

Με την έννοια αυτή η αξία δεν μπορεί να προσδιοριστεί από αυθαίρετα υποκειμενικά κριτήρια επιθυμίας ή προτίμησης. Προϋποθέτει κριτήρια κοινωνικής δικαίωσης, που σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις του ορθού λόγου, με βάση τον οποίο μπορούν να διακριθούν οι ηθικά παραδεκτές αξίες από τις ηθικά απαράδεκτες.

ΣΥΝΟΨΙΖΟΝΤΑΣ-ΟΡΙΖΟΝΤΑΣΗ αξία είναι ένας κοινωνικά προσδιορισμένος ορισμός αντικειμένων (προσώπων, ιδεών, καταστάσεων, διαδικασιών, ενεργειών) του κόσμου που μας περιστοιχίζει, φυσικού και κοινωνικού, που φανερώνει τη θετική τους ή αρνητική τους σημασία για τον άνθρωπο και την κοινωνία. Δηλαδή είναι μια ιδιότητα ενός προσώπου ή ενός πράγματος που παρέχει βάση για δικαιολογημένη εκτίμηση και κάνει επιτρεπτό αυτή η ιδιότητα να γίνει δικαιολογημένος σκοπός της βούλησης του ανθρώπου, με τη μορφή ενός βαθιά ριζωμένου κοινωνικά επιθυμητού θεμελιώδη κανόνα ή αρχής.

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ

α) Οι αξίες ως πρότυπα β. Αξίες και «εγώ» γ) Ρυθμιστική λειτουργία των αξιών δ) Γνωστική λειτουργία

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΚΑΙ ΙΕΡΑΡΧΗΣΗ ΑΞΙΩΝ Οι πιο γνωστές και συνηθισμένες ταξινομήσεις αξιών γίνονται με βάση το περιεχόμενο τους. Η πιο γνωστή ταξινόμηση είναι του Spranger, που διακρίνει έξι κατηγορίες αξιών: θεωρητικές, οικονομικές, αισθητικές, κοινωνικές, πολιτικές, θρησκευτικές. Μια άλλη ταξινόμηση διακρίνει τις ακόλουθες αξιολογικές περιοχές, με τα αντίστοιχα ζεύγη επιθέτων, που εκφράζουν τη θετική ή αρνητική ιδιότητα, αξία ή απαξία: α) αισθησιακές (ευάρεστο-δυσάρεστο), β) βιολογικές (ευγενικό-χυδαίο), γ) οικονομικές (ωφέλιμο - μη ωφέλιμο), δ) καλλιτεχνικές (ωραίο - άσχημο), ε) επιστημονικές (αληθινό - μη αληθινό), στ) ηθικές (αγαθό - κακό).

.... Η γενική τάση που διαφαίνεται είναι ότι η

ταξινόμηση των αξιών είναι πολιτιστικά προσανατολισμένη. Μπορεί να διακρίνει κανείς τις ίδιες κατηγορίες αξιών που συνήθως αναφέρονται ως τομείς του πολιτισμού.

Χαρακτηριστικό των αξιών είναι ο ιεραρχικός τους χαρακτήρας. Μερικές από αυτές θεωρούνται κυρίαρχες και εξαιρετικά σημαντικές και άλλες όμως τοποθετούνται πιο χαμηλά στην αξιολογική κλίμακα, εφόσον θεωρούνται ότι έχουν περιορισμένη σημασία και σπουδαιότητα. Μια τέτοια ιεράρχηση των αξιών είναι εφικτή μόνο σε συνάρτηση με μια συγκεκριμένη εποχή και κοινωνία, χωρίς όμως να ορίζεται πάντα από αντικειμενικά κριτήρια, που δεν επιδέχονται αμφισβήτηση. Κάθε εποχή και κοινωνία τονίζει ιδιαίτερα εκείνες τις αξίες που αισθάνεται ότι τις χρειάζονται για την ανθρώπινη ευδαιμονία ή που εξυπηρετούν πιο αποτελεσματικά τη λειτουργία του συγκεκριμένου κοινωνικοπολιτικού συστήματος.

Κρίσιμο ζήτημα στη διδασκαλία των αξιών είναι η επιλογή και ο καθορισμός των αξιών που το εκπαιδευτικό σύστημα φιλοδοξεί να μεταδώσει.

Σύμφωνα με τις νέες θεωρητικές προσεγγίσεις το σύγχρονο σχολείο επιβάλλεται να προσανατολιστεί στην ανάπτυξη μεθόδων και διαδικασιών και στην αξιοποίηση μορφωτικών, διδακτικών μέσων, με τα οποία ο μαθητής θα εθιστεί και θα βοηθηθεί να αναγνωρίσει, να αποσαφηνίσει, να διακρίνει και να επιλέξει τελικά μόνος του τις αξίες, ελεύθερα, χωρίς πίεση και υποβολή, ώστε αβίαστα να τις εσωτερικεύσει και αποτελεσματικά να τις υιοθετήσει ως κατευθυντήρια ορόσημα της ζωής του.

Στη σύγχρονη προσέγγιση της διδασκαλίας των αξιών απορρίπτεται η προσφορά έτοιμων λύσεων και αξιολογικών επιταγών, που προσδιορίζουν το «επιθυμητό». Εκείνο που πραγματικά χρειάζονται οι μαθητές είναι οι ικανότητες που θα τους βοηθήσουν να αναπτύξουν τις δικές τους αξίες

Σε μια τέτοια διαδικασία και προσπάθεια, έχει ιδιαίτερη σημασία το υλικό, προφορικό ή γραπτό που θα χρησιμοποιηθεί. Πρωταρχική προϋπόθεση στη διδακτική των αξιών τίθεται η άντληση θεμάτων από τις εμπειρίες και τα βιώματα των μαθητών, που αντιστοιχούν πάντα στο αντιληπτό και νοητικό τους επίπεδο.

Ειδικότερα, η πρώτη πηγή θεμάτων αντλείται από την προσωπική ζωή των παιδιών. Περιλαμβάνονται οι ανησυχίες, οι φιλοδοξίες, τα ενδιαφέροντα, οι δραστηριότητες του παιδιού. Μια άλλη πηγή διδακτικού υλικού κατάλληλου για τη διδασκαλία των αξιών αναφέρεται σε θέματα προσωπικά, που ωστόσο απασχολούν γενικά το σύνολο των ατόμων που βρίσκονται στην ίδια ηλικία. Είναι προβλήματα που σχετίζονται με τις ανησυχίες και τα ερωτήματα που θέτει το άτομο σε διαδοχικές φάσεις της ζωής του. Ακολουθούν τα θέματα με κοινωνικές προεκτάσεις. Εδώ προτείνονται ζητήματα που αφορούν τις σχέσεις ατόμου κοινωνίας, τις διαπροσωπικές σχέσεις, την οικογένεια, κοινωνικά και πανανθρώπινα προβλήματα.

Η διδασκαλία στο επίπεδο των αξιών δεν ανατρέπει το καθιερωμένο πρόγραμμα μαθημάτων ούτε τη διδακτική διαδικασία. Είναι φυσικό ότι προηγείται η διδασκαλία στο επίπεδο των γεγονότων και των εννοιών, που οδηγεί προοδευτικά στο επίπεδο... της εξέτασης των αξιών. Αφετηρία αποτελεί το διδακτικό υλικό που προβλέπει το σχολικό πρόγραμμα, το οποίο αξιοποιείται και προσαρμόζεται ανάλογα, για να εξυπηρετήσει τις φάσεις της διδασκαλίας των αξιών που συνίστανται στην αναγνώριση, εξέταση και επιλογή των αξιών. Αυτό δεν σημαίνει ότι αποκλείεται η χρησιμοποίηση συμπληρωματικού διδακτικού υλικού, που είναι δυνατό να αξιοποιηθεί σε κάθε φάση ή επίπεδο της διδασκαλίας, για να συνεπικουρήσει και να συμβάλει στην αποτελεσματικότερη επίτευξη των διδακτικών στόχων.

Στη διαδικασία της εκπαίδευσης αναφορικά με τις αξίες σημαντική θέση κατέχουν 2 παράγοντες. Από τη μια βρίσκεται ο εκπαιδευτικός και από την άλλη τα σχολικά βιβλία που εξακολουθούν να αποτελούν το κυριότερο διδακτικό μέσο.

Στο ίδιο πνεύμα πρέπει να γράφονται και τα σχολικά εγχειρίδια, αν πρόκειται να συμβάλουν σε μια σύγχρονη αντίληψη για τη διδασκαλία των αξιών. Βέβαια εμπίπτει στις βασικές λειτουργίες η μετάδοση αξιών. Είναι σχεδιασμένη να μεταφέρει στα παιδιά τις πεποιθήσεις, τις συνήθειες, τις σκέψεις και τις δράσεις που πιστεύεται ότι είναι επιθυμητές στην κοινωνία. Βασικό εργαλείο στη λειτουργία αυτή αποτελούν τα σχολικά βιβλία, που, επομένως, θεωρείται βέβαιο ότι περιέχουν αξίες. Με πρόδηλο ή λανθάνοντα τρόπο επιχειρούν να συγκεκριμενοποιήσουν το κοινωνικά αποδεκτό σύστημα αξιών.

Ανάμεσα στο σχολικό βιβλίο και στο μαθητή παρεμβαίνουν άλλοι παράγοντες, που άλλοτε ενισχύουν και άλλοτε αποδυναμώνουν το ρόλο των περιεχομένων μάθησης στο σχηματισμό των αξιών. Οι προηγούμενες γνώσεις του μαθητή, η προσωπικότητά του, η προσωπικότητα του εκπαιδευτικού, ο τρόπος διδασκαλίας, το «πολιτιστικό κεφάλαιο» των μαθητών, ο γλωσσικός τους κώδικας, το πώς οι αξίες συνδέονται με το συνολικό κείμενο, η γλώσσα του κειμένου, είναι μερικοί από τους παράγοντες που παρεμβαίνουν και επηρεάζουν τη διαδικασία αποκωδικοποίησης του κειμένου και συνεπώς του τρόπου και του βαθμού αποδοχής των αξιών.