.k··· i

i ^ M n i η ρ Μ ML * wLTw jfc» w *

12 .

•Φ̂Μ "ft ": :#.\:; IJL!

. Λ1! i

Toiv Επιοτημών και ιης Τεχνολογία·;

Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Α Θ Η Γ Η Τ Η

Γ Τάξη Ενιαίου Λυκείου *ί tf ft * '4? '"'Λ

£ ~ ? A , • . ^ 3 1

ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ

ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ

Γ ΛΥΚΕΙΟΥ

Συγγραφείς:

Θεόδωρος Αραμπατζής, λέκτορας Πανεπιστημίου Αθηνών Στέλιος Βερνίκος, καθηγητής Β/θμιας Εκπαίδευσης Κώστας Γαβρόγλου, καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών Δημήτρης Διαλέτης, καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών Νίκος Κανδεράκης, καθηγητής Β/θμιας Εκπαίδευσης Γιάννης Χριστιανίδης, λέκτορας Πανεπιστημίου Αθηνών

Εποπτεία στο πλαίσιο του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου:

Δημήτριος Καραγεώργος, τ. Σύμβουλος Π. I.

Γλωσσική επιμέλεια: Ασημίνα Αναγνωστοπούλου

Επιμέλεια έκδοσης: Στέλιος Βερνίκος

Καλλιτεχνικός υπεύθυνος: Σπύρος Παπασπύρου

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΟΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ

ΤΜΗΜΑ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ

ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ Γ' τάξης Ενιαίου Λυκείου

Οδηγίες για τη διδακτέα ύλη και τη διδασκαλία του μαθήματος Γενικής Παιδείας

της Γ ' τάξης Ενιαίου Λυκείου

ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ

ΑΘΗΝΑ

Επιστολή προς τους εκπαιδευτικούς οι οποίοι θα διδάξουν το μάθημα της Ιστορίας των Επιστημών και της Τεχνολογίας

Αγαπητοί συνάδελφοι, Το μάθημα της Ιστορίας των Επιστημών και της Τεχνολογίας, το οποίο

καλείστε να διδάξετε από αυτή τη σχολική χρονιά, εισάγεται για πρώτη φορά φέτος στο σχολικό πρόγραμμα. Η επιτυχία του θα εξαρτηθεί σε με-γάλο βαθμό από την εμπειρία που θα αποκτηθεί σε αυτή την πρώτη χρο-νιά διδασκαλίας του και από τις υποδείξεις και τους προβληματισμούς που εσείς, οι κατ' εξοχήν αρμόδιοι, θα προτείνετε.

Η ένταξη του μαθήματος στο πρόγραμμα της Δευτεροβάθμιας εκπαί-δευσης στη χώρα μας συμπίπτει με την εντυπωσιακή ανάπτυξη που γνώ-ρισε αυτό το γνωστικό αντικείμενο σε όλο τον κόσμο ιδιαίτερα τα τελευ-ταία 20 χρόνια, αν και η ακαδημαϊκή παρουσία του καταγράφεται ήδη σχε-δόν έναν αιώνα. Πράγματι, τα τελευταία χρόνια ιδρύθηκαν σε πολλές χώ-ρες νέα πανεπιστημιακά τμήματα και ερευνητικά ινστιτούτα, που ασχο-λούνται αποκλειστικά με την ιστορία των επιστημών και της τεχνολογίας. Ταυτόχρονα μεγάλοι εκδοτικοί οίκοι τύπωσαν νέες σειρές βιβλίων, εκδό-θηκαν νέα επιστημονικά περιοδικά, ενώ τα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης και της Αμερικής ενίσχυσαν ιδιαίτερα τις συλλογές τους με θέμα την ιστορία των επιστημών και της τεχνολογίας. Κάθε χρόνο πραγματοποι-ούνται πολλές εκθέσεις και διεθνή συνέδρια, και πολλοί δημόσιοι ή ιδιω-τικοί φορείς άρχισαν να διαθέτουν σοβαρά κονδύλια για τη μελέτη της ιστορίας των επιστημών και της τεχνολογίας των χωρών τους. Οι νέες ψηφιακές τεχνολογίες, επίσης, με τη δημιουργία βάσεων δεδομένων, συ-νέβαλαν στο να έχουν δυνατότητα πρόσβασης σε αρχειακό υλικό πολύ περισσότεροι ερευνητές.

Παράλληλα, τα τελευταία χρόνια άρχισαν να καθιερώνονται νέοι τρό-ποι μελέτης και έρευνας των διαφόρων προβλημάτων της ιστορίας των επιστημών και της τεχνολογίας, και να διευρύνεται ο ορίζοντας των με-λετητών. Οι νεότερες μελέτες για θέματα που είχαν ήδη συζητηθεί στο παρελθόν ανέδειξαν το διεπιστημονικό χαρακτήρα του γνωστικού αντι-κειμένου. Η επεξεργασία των θεμάτων της ιστορίας των επιστημών εντάσσεται πλέον πολύ περισσότερο στη γενικότερη προβληματική της ιστορίας παρά σε αυτή των επιμέρους επιστημών. Ταυτόχρονα πολλά ερωτήματα θεωρήθηκε ότι έπρεπε να αναλυθούν ως επιμέρους εκφρά-σεις του πολιτισμικού πλαισίου μιας κοινωνίας. Ετσι, άρχισε να γίνεται κοινή συνείδηση αφ'ενός ότι έπρεπε να αναζητούνται οι συσχετισμοί με

τα πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα, και αφ' ετέρου ότι η επιστημονική πα-ραγωγή και δραστηριότητα έχει τη δική της σχετική αυτονομία.

Μέσα, λοιπόν, από αυτή τη νέα θεσμική και μεθοδολογική ωριμότητα, η ιστορία των επιστημών και της τεχνολογίας άρχισε να αποκτά και μια εξαιρετικά σημαντική εκπαιδευτική και πολιτισμική λειτουργία. Η μελέτη της, που δε νοείται μόνο ως μελέτη των προσωπικών και κοινωνικών συνθηκών που συνέβαλαν στη διαμόρφωση των θεωριών και στην πραγ-ματοποίηση των «κλασικών» πειραμάτων, αλλά κυρίως ως μελέτη της κα-θιέρωσης και νομιμοποίησης μιας νέας κουλτούρας, μιας νέας επιστημο-νικής πρακτικής, ενός νέου τρόπου αντίληψης της φύσης και της κοινω-νίας, ιδίως από τον 17ο αιώνα και μετά, ανέδειξε πολλά ειδικά χαρακτηρι-στικά των διαφορετικών κοινωνιών. Σήμερα γνωρίζουμε ότι η επιστήμη και η τεχνολογία διαμόρφωσαν διαφορετικούς τρόπους ζωής για κάθε κοινωνία, ανάλογα με τα στοιχεία που ιδιοποιήθηκαν από αυτήν. Γι' αυτό και ο τρόπος με τον οποίο μια κοινωνία αρχίζει να αποκτά «επιστημονική συνείδηση» και τεχνολογική υποδομή θεωρείται πλέον τμήμα της εθνικής και πολιτιστικής κληρονομιάς της. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος για τον οποίο έχει διευρυνθεί σημαντικότατα η θεματογραφία της ιστορίας της επιστήμης και της τεχνολογίας. Τώρα πια στόχος της δεν είναι να μελετήσει μόνο το έργο και το ρόλο που διαδραμάτισαν σε μια κοινωνία οι μεγάλες διάνοιες, αλλά να κατανοήσει τους τρόπους με τους οποίους η κάθε κοινωνία μπόρεσε να οικειοποιηθεί τα νέα επιστημονικά και τεχνο-λογικά επιτεύγματα - ανεξάρτητα από το εάν η κοινωνία αυτή περιελάμ-βανε στους κόλπους της πραγματικά μεγάλες επιστημονικές προσωπικό-τητες ή όχι.

Βεβαίως πολλές από αυτές τις νέες ιστοριογραφικές αντιλήψεις δεν περιλαμβάνονται στο σχολικό βιβλίο. Και αυτό επειδή αποτελούν έναν προωθημένο προβληματισμό, ο οποίος είναι αδύνατο να κατανοηθεί, αν δεν καταφέρουμε προηγουμένως να διαμορφώσουμε έναν αφηγηματικό ιστό, που θα αποτελέσει το σημείο αναφοράς για τις όποιες μελλοντικές επεξεργασίες. Η διαμόρφωση της αφήγησης είναι πάντοτε η αρχική και αναγκαία φάση για μια επιτυχημένη πρώτη επαφή που θα έχουν οι μαθη-τές με αυτά τα θέματα. Ελπίζουμε ότι αυτή η πρώτη επαφή θα μπορέσει να μεταφέρει όχι μόνο την πολυπλοκότητα αλλά και τη γοητεία του «φαι-νομένου» της επιστήμης και της τεχνολογίας.

Μελετώντας τις προσπάθειες που έγιναν στο παρελθόν για την κατα-νόηση της φύσης, επιχειρείται στο βιβλίο να γίνει κατανοητό τι ακριβώς πίστευαν οι άνθρωποι σε κάθε εποχή, ανεξάρτητα από το εάν αυτά που πίστευαν είναι για εμάς σήμερα επιστημονικώς ορθά. Η λυδία λίθος για τη

8

σύγχρονη ιστοριογραφία των επιστημών και της τεχνολογίας είναι ότι η προσέγγιση του παρελθόντος δεν γίνεται με βάση τις σημερινές αξίες και αλήθειες, αλλά με βάση τις αξίες και τις δυνατότητες που είχαν οι άν-θρωποι της κάθε εποχής. Σ' αυτό θα πρέπει να επιμείνετε, ώστε να γίνει απολύτως κατανοητό από τους μαθητές. Η επιτυχής έκβαση αυτής της προσπάθειας θα συμβάλει σημαντικά στην κατανόηση και στην καθιέρωση του «πνεύματος» του νέου αυτού μαθήματος.

Υπάρχει, βέβαια, και μια πρόσθετη διάσταση της ιστορίας των επιστη-μών και της τεχνολογίας. Όπως αναφέρουμε στην εισαγωγή του βιβλίου, και το γνωρίζετε πολύ καλά από τις δικές σας εμπειρίες, πρωταγωνιστές στην ιστορία της επιστήμης δεν είναι μόνο οι ιδέες αλλά κυρίως οι άν-θρωποι, με τις αδυναμίες και με τις αντιφάσεις τους, με το πείσμα και με την απόλυτη αφοσίωση τους σ' αυτό που κάνουν, με τη μικροψυχία αλλά και με τη μεγαλοψυχία τους, με τον εγωισμό τους αλλά και με την ανιδιο-τέλεια τους. Και αυτή τη διάσταση προσπαθήσαμε να συμπεριλάβουμε στο σχολικό βιβλίο.

Βέβαια, όπως είναι γνωστό, δεν υπάρχει ουδέτερη αφήγηση. Κάθε αφήγηση κρύβει μέσα της στοιχεία ερμηνείας. Μια μεμονωμένη περιγρα-φή κάποιων επιμέρους περιστατικών από την ιστορία της επιστήμης ή κά-ποιων τεχνολογικών εφευρέσεων θα μπορούσε, ίσως, να γίνει με τρόπο «αντικειμενικό», χωρίς να εμπεριέχει ερμηνεία. Αλλά η διαμόρφωση ενός αφηγηματικού ιστού δεν είναι δυνατόν να γίνει χωρίς ερμηνευτικές δε-σμεύσεις. Εμείς προσπαθήσαμε συνειδητά να διαμορφώσουμε τον αφη-γηματικό ιστό δίνοντας έμφαση στις κρατούσες ερμηνείες, εκείνες δηλα-δή που συγκεντρώνουν τη συναίνεση της μεγάλης πλειονότητας των επαγγελματιών ερευνητών του κλάδου. Στην εισαγωγή του βιβλίου κατα-θέτουμε ορισμένες από αυτές τις ερμηνευτικές απόψεις, πάνω στις οποί-ες στηρίζουμε την αφήγησή μας. Ας επαναλάβουμε και εδώ με πολύ συ-νοπτικό τρόπο μερικές από αυτές. Υποστηρίζουμε:

• Ότι η παράδοση του αριστοτελισμού ήταν καταλυτική στη διαμόρφωση των νέων συνθηκών μέσα από τις οποίες αναπτύχθηκαν οι νέοι τρόποι προσέγγισης της φύσης στη διάρκεια του 16ου και του 17ου αιώνα.

• Ότι για την κατανόηση πολλών πραγμάτων που αφορούν τη φύση αρ-κούν συχνά μερικές απλές παρατηρήσεις και δε χρειάζονται πάντοτε περίπλοκα όργανα γι' αυτήν.

• Ότι η σχέση θρησκείας και επιστήμης είναι εξαιρετικά σύνθετη και δεν είναι δυνατόν να κατανοηθεί μέσα από δίπολα του τύπου «συντηρητική θρησκεία - προοδευτική επιστήμη».

• Ότι ο μεσαίωνας δεν ήταν «σκοτεινοί χρόνοι», όπως λέγεται συνήθως, και ακόμα ότι η σχολαστική παράδοση κατά τη διάρκεια του μεσαίωνα δεν υπονόμευε την επιστήμη.

• Ότι η συνεισφορά των Αράβων και του Ισλάμ στην αναγέννηση της επι-στημονικής σκέψης στη Ευρώπη ήταν εξαιρετικά σημαντική.

• Ότι μη ορθολογικά στοιχεία έπαιξαν συχνά έναν ξεχωριστό και σημα-ντικό ρόλο στην εξέλιξη της επιστήμης.

• Ότι δεν υπάρχουν συνταγές για το πώς αναπτύσσεται η επιστήμη, που άλλοτε πορεύεται συσσωρεύοντας γνώσεις και άλλοτε δημιουργώντας ρήξεις με τις καθιερωμένες αντιλήψεις.

• Ότι αυτό που σήμερα γνωρίζουμε ως επιστημονική σκέψη χρειάστηκε πολλά χρόνια, για να ανεξαρτοποιηθεί από τη φιλοσοφία.

• Ότι υπάρχουν σε κάθε ιστορική περίοδο συγκεκριμένες σχέσεις ανάμε-σαα στις ιδέες για το πώς είναι και για το πώς λειτουργεί η φύση, και στην πρακτική εφαρμογή αυτών των ιδεών για την επίλυση καθημερι-νών προβλημάτων.

Τέλος, πρέπει να συμπεριλάβουμε στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της αφήγησης που επιλέξαμε να κάνουμε την έμφαση στην εξιστόρηση των γεγονότων της Αρχαιότητας και της Επιστημονικής Επανάστασης του 16ου και του 17ου αιώνα. Οφείλουμε να δηλώσουμε ότι, πιθανώς, άλλοι συνάδελφοι θα αναδείκνυαν, ενδεχομένως, διαφορετικά θέματα, θα έδι-ναν διαφορετική έμφαση στο ένα ή στο άλλο γεγονός. Με τη νέα ρύθμι-ση για τα σχολικά βιβλία στο άμεσο μέλλον θα έχετε τη δυνατότητα να επιλέγετε ένα από τα τρία βιβλία που θα κυκλοφορούν. Αυτό θα σας δώ-σει τη δυνατότητα να επιλέγετε και, κυρίως, να κρίνετε όχι τόσο τις επι-μέρους διαφορετικές απόψεις, αλλά τον τρόπο με τον οποίο συγκροτού-νται τα επιχειρήματα και ο προβληματισμός σε κάθε διαφορετική αφήγη-ση.

Για όλους τους παραπάνω λόγους τα «ιστορικά σημειώματα» που πε-ριέχονται στα βιβλία των Μαθηματικών, της Φυσικής, της Χημείας, της Βιολογίας δεν μπορούν να ανταποκριθούν ακόμη και στις στοιχειώδεις απαιτήσεις της ιστορίας της επιστήμης και της τεχνολογίας. Ασφαλώς, ορισμένα από αυτά τα σημειώματα έχουν μια εγκυκλοπαιδικού χαρακτήρα χρησιμότητα, όμως είναι αδύνατον να κατανοηθούν ακόμη και τα πιο στοιχειώδη χαρακτηριστικά της ιστορίας των επιστημών μέσα από αυτά. Αλλωστε επιδίωξη των αντίστοιχων βιβλίων είναι να είναι άρτια και απο-τελεσματικά από παιδαγωγική άποψη για τη διδασκαλία αυτών των συγκε-κριμένων μαθημάτων και όχι, βεβαίως, για τη διδασκαλία της ιστορίας των

10

επιστημών και της τεχνολογίας. Στο ίδιο θέμα αναφερόμαστεε αναλυτικά στο πρώτο κεφάλαιο αυτού του βοηθήματος με τίτλο «Οι στόχοι του βι-βλίου».

Γράφοντας ένα βιβλίο ιστορίας των επιστημών και της τεχνολογίας που πρέπει να καλύψει μια περίοδο η οποία αρχίζει στην αρχαία Μεσοπο-ταμία τη δεύτερη π.χ. χιλιετία και τελειώνει στις μέρες μας θα έπρεπε να είμαστε επιλεκτικοί τόσο στα θέματα όσο και στην έκταση της παρουσία-σής τους. Η μεγάλη δυσκολία σε τέτοιου είδους εγχειρήματα είναι να αποφασιστεί τι πρέπει να παραλειφθεί, αλλά και ποιες λεπτομέρειες πρέ-πει να συμπεριληφθούν, προκειμένου να διαφορφωθεί ο συνεκτικός αφη-γηματικός ιστός. Αυτό που έχει σημασία είναι κατά πόσον τα γεγονότα που επιλέξαμε είναι χαρακτηριστικά και κατά πόσον συνοδεύονται από μια επιχειρηματολογία που τα «δένει» μεταξύ τους. Επιλέξαμε, λοιπόν, να αναφερθούμε σε συγκεκριμένα μόνο θέματα από την ιστορία των Μα-θηματικών, της Φυσικής, της Αστρονομίας, της Χημείας και της Τεχνολο-γίας, επειδή οι συγκεκριμένες επιλογές εξυπηρετούν αποτελεσματικά την κύρια επιδίωξή μας, που είναι να μεταφέρουμε την εσωτερική λογική του γνωστικού αντικειμένου, τη θεματογραφία του αλλά και τη σημασία του για την κατανόηση του επιστημονικού και τεχνολογικού πολιτισμού μας. Επίσης, η συζήτηση των θεμάτων του 19ου και κυρίως του 20ου αιώ-να είναι λιγότερο αναλυτική, αφού στις περιπτώσεις αυτές έχουμε να κά-νουμε με γνωστικό υλικό με το οποίο δεν είναι εξοικειωμένοι οι μαθητές.

Ας έρθουμε τώρα σε ένα από τα πιο σημαντικά σημεία που θέλουμε να θίξουμε σε αυτή την επιστολή. Το βοήθημα που κρατάτε στα χέρια σας είναι ένα βιβλίο - πρόσκληση για συνεργασία. Ενα «Βιβλίο του Καθηγη-τή», για να εκπληρώνει τον στόχο του και να μην εκφυλίζεται σε «φορμα-λιστικό κατασκεύασμα», πρέπει να διαμορφώνεται μέσα από πειραματι-σμούς, πρωτοβουλίες, συνεννοήσεις, προτάσεις και μεταφορά εμπειρίας. Είμαστε πεπεισμένοι ότι το σχολικό εγχειρίδιο είναι απολύτως σαφές, και συνάμα έχουμε εμπιστοσύνη στις πρωτοβουλίες που θα πάρετε για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που θα εμφανιστούν όταν θα αρχίσει η διδασκαλία του. Εχουμε, επίσης, τη γνώμη ότι αν γράφαμε ένα πιο συμ-βατικό «Βιβλίο του Καθηγητή», θα προσανατολίζαμε τη διδασκαλία και τις συζητήσεις σε «καλούπια», αφαιρώντας, έτσι, τη δυνατότητα αυτοσχε-διασμού και δημιουργικής προσωπικής παρέμβασης του εκπαιδευτικού.

Υστερα από πολλές συζητήσεις καταλήξαμε ότι η στοιχειώδης συνέ-πεια με αυτά που πιστεύουμε, τα οποία συμβαδίζουν με τις απόψεις που συχνά εκφράζονται από τους εκπαιδευτικούς -ε ί τε προσωπικά είτε δια μέσου των φορέων τους- μας οδήγησε στην ακόλουθη πρόταση, που

11

έχει ως πυρήνα τη μεταξύ μας συνεργασία: στην εισαγωγή του βιβλίου αναγράφεται η ηλεκτρονική διεύθυνση hst@pi-schools.gr, μέσω της οποί-ας μπορείτε και εσείς να επικοινωνείτε με τη συγγραφική ομάδα, για να διατυπώνετε παρατηρήσεις, υποδείξεις, ερωτήσεις και για να μεταφέρε-τε την εν γένει εμπειρία σας. Μια δεύτερη δυνατότητα επικοινωνίας είναι με επιστολή στη διεύθυνση: Τομέας Ιστορίας των Επιστημών, Τμήμα Με-θοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τζων Κέννεντυ 37, 16121 Αθήνα. Η συγγραφική ομάδα θα απαντάει σε όλα τα μηνύματα και τις επιστολές που αναγράφουν το πλήρες ονοματε-πώνυμο του εκπαιδευτικού και τη διεύθυνση του σχολείου. Επίσης, θα φροντίσουμε σύντομα να στείλουμε σε όσους εκπαιδευτικούς θα έχουν επικοινωνήσει μαζί μας τις δικές μας προτάσεις με βάση το υλικό των μη-νυμάτων που θα έχουμε συγκεντρώσει. Τέλος, θα επιδιώξουμε να οργα-νώσουμε μια ημερίδα για να συζητήσουμε όλοι μαζί τις εμπειρίες από την πρώτη χρονιά διδασκαλίας του μαθήματος. Στόχος μας είναι,μετά από όλα αυτά, να προχωρήσουμε στη συγγραφή μιας επόμενης εκδοχής του «Βιβλίου του Καθηγητή», που θα αντανακλά πιστά τις δικές σας εμπει-ρίες στην τάξη.

Γνωρίζουμε ότι όπως στην Τριτοβάθμια έτσι και στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση υπάρχουν πάντοτε εκείνοι που τα θέλουν όλα έτοιμα, καθώς και εκείνοι που ειλικρινά ή και από ιδιοτέλεια δε θέλουν την εισαγωγή νέ-ων μαθημάτων στο Λύκειο. Θα συμφωνήσετε μαζί μας ότι ήταν σχετικά απλό να γράψουμε ένα πιο «συμβατό» με τα καθιερωμένα βοηθήματα, για να αποφύγουμε τα σχόλια αυτών των συναδέλφων. Θεωρήσαμε, όμως, ότι είχαμε την ευκαιρία να δοκιμάσουμε κάποιες νέες διαδικασίες οι οποί-ες, όπως καταλαβαίνετε, θα προσθέσουν ένα πολύ μεγάλο όγκο δουλει-άς για εμάς. Πιστεύουμε, όμως, ότι με τον τρόπο που προτείνουμε θα κα-ταφέρουμε να έχουμε στο τέλος ένα Βιβλίο για τον Καθηγητή που θα εί-ναι προϊόν και της δικής σας εμπειρίας μέσα στην τάξη. Βέβαια, η ευθύ-νη, σε τελική ανάλυση, βαρύνει εμάς, αλλά είμαστε αισιόδοξοι ότι θα έχουμε τη συνεργασία σας.

Η συγγραφική ομάδα

12

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ

Θα διδαχθεί το βιβλίο «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑ5 ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ »

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ, ΤΗΣ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑΣ, ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ, ΤΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣ &

ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ των Αραμπατζή Θ., Βερνίκου Σ., Γαβρόγλου Κ., Διαλέτη Δ., Κανδεράκη Ν., Χριστιανίδη I

Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ Μάθημα Γενικής Παιδείας (2 ώρες την εβδομάδα, καθ' όλη τη διάρκεια του σχολικού έτους)

1. ΣΚΟΠΟΣ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

Η γνώση της ιστορίας της επιστήμης και της τεχνολογίας αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την κατανόηση του ρόλου και της λειτουργίας τους ως θεμελιωδών συστατικών του σύγχρονου πολιτισμού. Ο μαθητής γνωρίζοντας τις διαδικασίες παραγωγής επιστημονικών και τεχνολογι-κών γνώσεων στη διαχρονικότητά τους θα μπορέσει ευκολότερα να κα-τανοήσει ότι δεν πρόκειται για δραστηριότητες που αναπτύσσονται πέρα και έξω από την καθημερινή ζωή από κάποια «εξαιρετικά» άτομα αλλά για καθημερινές ουσιαστικές και απαραίτητες δραστηριότητες του σύγχρο-νου πολιτισμού, στις οποίες θα φιλοδοξήσει να πάρει και εκείνος μέρος.

Ταυτόχρονα, η γνώση της ιστορίας της επιστήμης και της τεχνολο-γίας θα συμβάλει ουσιαστικά στη καλύτερη κατανόηση των εννοιών και των μεθόδων των ίδιων των επιμέρους επιστημών, επειδή φωτίζει την επίπονη και περίπλοκη ιστορική πορεία του ανθρώπινου πνεύματος από τη διατύπωση ενός επιστημονικού προβλήματος μέχρι τη λύση του. Τα μεγάλα επιστημονικά επιτεύγματα του παρελθόντος, χωρίς να χάνουν την σπουδαιότητά τους, απομυθοποιούνται από τα μεταφυσικά χαρακτη-ριστικά που η εκλαΐκευση τους έχει προσδώσει και αποκτούν τις ανθρώ-πινες και τις ιστορικές διαστάσεις τους.

Ο διεπιστημονικός χαρακτήρας του μαθήματος συμβάλει ουσιαστικά στην προσέγγιση ανθρωπιστικών - φυσικομαθηματικών σπουδών. Στη ση-μερινή εποχή της άκρατης εξειδίκευσης η προσέγγιση αυτή αποτελεί ου-

13

σιαστικό βοήθημα στην προσπάθεια της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης να διαμορφώσει μαθητές με ολοκληρωμένες προσωπικότητες, ικανούς να ανταπεξέλθουν στις ολοένα και μεγαλύτερες ανάγκες των καιρών.

Συμβάλλει ταυτόχρονα σε μια καλύτερη γνώση του κοινωνικού ρόλου του επιστήμονα στις διάφορες ιστορικές περιόδους, απομυθοποιώντας και ανατρέποντας τις αγιογραφικές προσεγγίσεις. Η ιστορία των επιστη-μών παρουσιάζεται όχι μόνο ως ιστορία ιδεών αλλά και ως ιστορία αν-θρώπων, προσπαθώντας να βοηθήσει τους μαθητές να κατανοήσουν ότι οι μεγάλοι επιστήμονες δεν ήταν κάτι το απόκοσμο, αλλά ήταν άνθρω-ποι, όπως είναι και οι ίδιοι, που προσπάθησαν πολύ, για να επιτύχουν τα αποτελέσματα για τα οποία τους θαυμάζουμε.

Επίσης, σκοπός του βιβλίου είναι να κατανοήσουν οι μαθητές το ρόλο των ρήξεων αλλά και της συνέχειας στην περίπλοκη διαδικασία της εξέ-λιξης των επιστημονικών ιδεών. Να γνωρίσουν άλλες παλαιότερες προ-σεγγίσεις του φυσικού κόσμου, οι οποίες διαφέρουν ριζικά από τις σημε-ρινές, να συμφιλιωθούν με αυτές, να κατανοήσουν πώς διαμορφώθηκαν στη μακραίωνη αυτή πορεία τα σημερινά κριτήρια «της αλήθειας» μιας επιστημονικής θεωρίας, να συνειδητοποιήσουν και τη δυνατότητα πολλα-πλών κατανοήσεων του φυσικού κόσμου.

Τέλος, σκοπός μας είναι μέσα από τη γνώση στοιχείων που αφορούν στην ιστορία της ελληνικής επιστήμης να κατανοήσουν οι μαθητές ουσια-στικά στοιχεία της πολιτισμικής μας ταυτότητας και να αναπτύξουν σεβα-σμό για την επιστημονική κληρονομιά μας και για το ρόλο μας στη δια-μόρφωση του σύγχρονου ευρωπαϊκού πνεύματος.

2. ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Οι στόχοι του βιβλίου είναι: 1. Να αποκτήσουν οι μαθητές μια πληρέστερη άποψη για το τι είναι η

ιστορία των επιστημών και να καταλάβουν ότι η απλή αφήγηση των γε-γονότων του παρελθόντος μιας επιστήμης δεν αποτελεί και την ιστο-ρία της συγκεκριμμένης επιστήμης.

2. Να κατανοήσουν τη διαφορά ανάμεσα στην αφήγηση και στην ερμη-νεία των φαινομένων του παρελθόντος, και να εκτιμήσουν τη σημασία που έχουν όχι μόνο τα στοιχεία αλλά και τα επιχειρήματα.

3. Να επικεντρώσουν την προσοχή τους στην αλληλοσυσχέτιση των γε-γονότων και όχι στην αναζήτηση αποκλειστικά αιτιακών σχέσεων ανά-μεσα στα γεγονότα.

14

4. Να εκτιμήσουν τη μεγάλη σημασία που έχει η διατύπωση ερωτημάτων και η συνοχή σ' αυτήν τη διατύπωση.

5. Να αποσαφηνιστούν ορισμένες, τουλάχιστον, από τις πηγές από τις οποίες οι ιστορικοί της επιστήμης αντλούν τις πληροφορίες που χρει-άζονται, για να μελετήσουν τα θέματα που τους ενδιαφέρουν.

6. Να αποφεύγουν οι μαθητές να κρίνουν το παρελθόν με τις γνώσεις που έχουμε στο μεταξύ αποκτήσει και να αντιληφθούν πως και οι λά-θος θεωρίες είναι σημαντικές στην ιστορία της επιστήμης όσο και οι σωστές.

7. Να συνειδητοποιήσουν ότι πολλά από τα θέματα που νομίζουμε ότι έχουν «κλείσει» μπορούν να ξανασυζητηθούν και να αναδειχτούν νέ-ες πλευρές τους.

8. Να κατανοήσουν τους λόγους για τους οποίους η περίοδος της Επι-στημονικής Επανάστασης του 16ου και, κυρίως του 17ου αιώνα είναι η σημαντικότερη περίοδος για την κατανόηση των προβλημάτων στην ιστορία των επιστημών.

9. Να πειστούν και στην πράξη ότι παρά τη χρησιμότητά τους, τα πληρο-φοριακά στοιχεία τα οποία περιέχονται ορισμένες φορές στα διδακτι-κά βιβλία των επιμέρους επιστημών που διδάσκονται στα σχολεία, δεν είναι δυνατόν να προσεγγίσουν τον προβληματισμό που σχετίζεται με την ιστορία των επιστημών.

Τι είναι η ιστορία των επιστημών;

Η ιστορία των επιστημών διερευνά τις προσπάθειες των ανθρώπων να κατανοήσουν την έμβια και μη έμβια φύση που τους περιβάλλε., μελετά τις προσπάθειες των ανθρώπων να κατανοήσουν τη συμπεριφορά των ζωντανών οργανισμών, των φυσικών αντικειμένων και ουσιών κάτω αηο διαφορετικές συνθήκες, και τις αλλαγές που αυτά υφίστανται, και αναλύει τις μεθόδους και τους θεσμούς που δημιουργούν οι άνθρωποι, για να με-ταδώσουν στους συνανθρώπους τους αυτά που κατανόησαν, και, πολλές φορές, τον τρόπο με τον οποίο τα κατανόησαν. Ας υπογραμμίσουμε ότι η μελέτη της ιστορίας των επιστημών δεν έχει στόχο να μας διδάξει ποια λάθη πρέπει να αποφεύγουμε στο μέλλον ούτε ασχολείται με το κατά πόσο ήταν αληθείς οι διάφορες προτάσεις που είχαν κατά καιρούς εκ-φραστεί σχετικά με τη φύση. Ας δεχτούμε χωρίς επιχειρήματα ότι υπάρ-χει η φύση ως μια αντικειμενική πραγματικότητα έξω από εμάς, και ότι υπάρχουν διαδικασίες, που πιστοποιούν τη μη σχετική αλήθεια διάφορων προτάσεων και θεωριών. Για παράδειγμα, η θεωρία ότι ο ήλιος είναι στο

15

κέντρο και ότι γϋρω του περιστρέφονται οι πλανήτες σε ελλειπτικές τρο-χιές είναι απολύτων αληθής, και η αλήθεια αυτή είναι ανεξάρτητη από πολιτισμικές προϋποθέσεις από κοινωνικές συνιστώσες και από ιδεολογι-κές προσλαμβάνουσες. Με δεδομένα, όμως, όλα αυτά, τα ενδιαφέροντα προβλήματα για τον ιστορικό αρχίζουν μετά. Σημειώνουμε εδώ ό,τι ισχύει για τον ελληνοκεντρισμό, ισχύει και για οποιοδήποτε άλλο παράδειγμα στην ιστορία των επιστημών. Η ιστορία της επιστήμης ενδιαφέρεται, λοι-πόν, για το πώς και το γιατί μια θεωρία όπως ο ηλιοκεντρισμός έκανε 150 χρόνια να καθιερωθεί στην Ευρώπη. Και πώς μια θεωρία όπως αυτή του Πτολεμαίου κυριάρχησε για 1.500 χρόνια, και συνέχιζε να ασκεί γοητεία και επιρροή ακόμη και έναν αιώνα μετά την πρόταση του ηλιοκεντρισμού από τον Κοπέρνικο, το 1543;

Μα αυτό, θα διερωτηθεί κανείς, δεν είναι αναχρονισμός; Δεν είναι δη-λαδή, μια κρίση για το παρελθόν με βάση τις γνώσεις που έχουμε στο με-ταξύ αποκτήσει και με τα νέα κριτήρια και τις νέες αξίες, τις οποίες έχου-με υιοθετήσει στο μεταξύ; Δεν θα πρέπει η προϋπόθεση για να μελετή-σουμε το παρελθόν να είναι η αποδέσμευση μας από αυτά που στο μετα-ξύ έχουμε μάθει; Δεν θα έπρεπε για να κατανοήσουμε πληρέστερα την εποχή που μελετάμε, να ξεχάσουμε όλα όσα γνωρίζουμε σήμερα, και να περιοριστούμε μόνο σε όσα γνώριζαν οι άνθρωποι όταν πρωτοδιατυπώ-θηκε η ηλιοκεντρική θεωρία; Οι απόψεις αυτές δεν ευσταθούν. Είναι, άραγε, δυνατόν να πείσουμε τους εαυτούς μας ότι δε γνωρίζουμε περί ηλιοκεντρισμού, προκειμένου να μελετήσουμε την ιστορία της κοσμολο-γίας το 16ο αιώνα Προφανώς όχι. Άλλο είναι το πρόβλημα: πως θα κατα-νοηθούν όλες οι διαμάχες, οι θεσμικές ρυθμίσεις, οι απαγορεύσεις, οι επιβραβεύσεις, η επικράτηση μιας συγκεκριμένης θεωρίας, η αποσιώπηση μιας άλλης, πώς θα κατανοηθούν όλα αυτά ως διεργασίες ανάμεσα σε ανθρώπους οι οποίοι είχαν διαφορετικά κριτήρια αλήθειας και ήθελαν την επικράτηση μιας συγκεκριμένης θεωρίας που πίστευαν ότι είναι αληθής.

Οι επιστήμες προβάλλονται ως διαπολιτισμικές και διεθνικές. Προβάλλο-νται, δηλαδή, ως ένας λόγος καθολικός. Η ιστορία των επιστημών αναδει-κνύει όχι μόνο την καθολικότητα της επιστήμης αλλά και την τοπικότητά της. Ενδιαφέρον για έναν ιστορικό της επιστήμης έχουν ερωτήματα όπως: • Γιατί τα Μαθηματικά είχαν τη συγκεκριμένη ώθηση στη Γαλλία του 18ου

αιώνα; (και όχι τόσο πολύ η διεύρυνση των μαθηματικών το 18ο αιώνα γενικά).

• Γιατί οι πειραματικές διαδικασίες πήραν τέτοια μεγάλη έκταση στην Ολλανδία του 18ου αιώνα; (και όχι τόσο πολύ η ιστορία καθιέρωσης των πειραματικών διαδικασιών).

16

• Γιατί ο ατομισμός αναβίωσε και έγινε αποδεκτός στην Αγγλία του 19ου αιώνα; (και όχι τόσο πολύ η ιστορία του ατομισμού) κ.ο.κ. Ας επισημάνουμε εδώ ότι όταν μιλάμε για τοπικότητα, δεν εννοούμε

ότι οι τοπικές διερευνήσεις, είναι ανεξάρτητες από τις διερευνήσεις για την καθολικότητα της επιστήμης, αλλά ότι υπογραμμίζουμε τα τοπικά χα-ρακτηριστικά για να αναδειχτεί η διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο τοπικό και στο καθολικό και να επισημανθεί ότι η μελέτη του ενός χωρίς τη με-λέτη του άλλου είναι προβληματική.

Πολλοί θα αναρωτηθούν γιατί πρέπει να υπάρχει ένα ξεχωριστό μάθη-μα και ένα αυτοτελές εγχειρίδιο για την ιστορία της επιστήμης; Δεν θα ήταν δυνατό να συζητηθούν, λ.χ. θέματα από την ιστορία της Φυσικής μέσα στα βιβλία της Φυσικής, ανάλογα με το υπό διαπραγμάτευση θέμα, ή θέματα από την ιστορία των Μαθηματικών μέσα στα επιμέρους κεφά-λαια των βιβλίων των Μαθηματικών;

Ελάχιστες είναι οι περιπτώσεις κατά τις οποίες μια θεωρία διατυπωμέ-νη σε ένα βιβλίο Φυσικής, Χημείας ή Μαθηματικών έχει την ίδια μορφή με αυτήν που είχε όταν πρωτοδιατυπώθηκε. Τα διδακτικά βιβλία της Φυσι-κής, της Χημείας, των Μαθηματικών έχουν στόχο να παρουσιάσουν τις θεωρίες με τρόπο που να γίνουν κατανοητές οι έννοιες και να μπορούν να διδαχτούν οι τεχνικές όσο γίνεται πιο απλά κτλ. Με άλλα λόγια τα δι-δακτικά βιβλία -πρέπει να έχουν- έναν παιδαγωγικό στόχο: πρέπει να αποτελέσουν το αναγκαίο και αποτελεσματικό συμπλήρωμα σε ό,τι γίνε-ται στην τάξη ή στο εργαστήριο. Η διατύπωση μιας θεωρίας σε ένα διδα-κτικό βιβλίο είναι η διαδικασία της ανάδειξης του αρχέτυπου λόγου της Θεωρίας, απογυμνωμένου από κάθε τοπικό και συχνά ιστορικό στοιχείο, που θεωρείται ότι είναι απολύτως αναγκαίο, για να μπορέσει να είναι αποτελεσματική η μετάδοση των γνώσεων. Στην ιστορία της επιστήμης, όμως, σημασία έχει η κατανόηση των διαφοροποιήσεων και αποκλίσεων από τον αρχέτυπο λόγο, που καθιερώνεται με τη διατύπωση μιας θεω-ρίας σε διδακτικό βιβλίο.

Συνήθως γίνεται κριτική ότι στα διδακτικά βιβλία δε συμπεριλαμβάνε-ται η ιστορία της συγκεκριμένης επιστήμης. Κατά μια έννοια είναι μια άδι-κη κριτική. Γιατί αυτό που παρουσιάζεται στα βιβλία είναι κάτι το τεχνητό. Είναι κάτι που δεν μπορεί να έχει ιστορία, επειδή, για να παίξει τον εκπαι-δευτικό ρόλο της σε ένα διδακτικό βιβλίο μια θεωρία πρέπει να απογυ-μνωθεί από την ιστορία της, όχι γενικά και αόριστα αλλά από την ιστορι-κή της τοπικότητα.

Στα διδακτικά βιβλία θα πρέπει να υπάρχουν ορισμένα πληροφοριακά

17

σημειώματα από την ιστορία των επιστημών. Είναι χρήσιμο να υπάρχουν στο βαθμό που δε θα θεωρούνται ότι υποκαθιστούν την ιστορία των επι-στημών. Αλλο, όμως, είναι το πρόβλημα. Πολλές φορές η συγκεκριμένη παρουσίαση των επιστημονικών θεωριών υποδηλώνει μια συγκεκριμένη ιστοριογραφική δέσμευση. Π.χ., σε πάρα πολλά βιβλία η ειδική θεωρία της σχετικότητας εισάγεται μετά την περιγραφή του πειράματος των Michelson-Morley, για να μετρηθεί η σχετική ταχύτητα της γης ως προς τον αιθέρα. Στα διδακτικά βιβλία λέγεται ότι η μηδενική ταχύτητα που προέκυψε από το πείραμα των Michelson-Morley, (και την οποία καμιά από τις υπάρχουσες θεωρίες δεν μπορούσε να ερμηνεύσει) «επιλύθηκε» με την ειδική θεωρία της σχετικότητας. Μέσα από αυτήν την αφήγηση δημιουργείται η εντύπωση ότι ο τρόπος που εξελίσσεται η επιστήμη είναι μέσα από το εξής σχήμα: πειραματικά αποτελέσματα που δεν μπορούν να ερμηνευτούν με τις υπάρχουσες θεωρίες - πρόταση μιας νέας θεω-ρίας που ερμηνεύει το πειραματικό αποτέλεσμα, όπως και όλα όσα ερμή-νευαν οι υπάρχουσες θεωρίες - πρόβλεψη νέων φαινομένων από την και-νούρια θεωρία - πειραματική επιβεβαίωση της πρόβλεψης. Αυτό το σχήμα είναι εντελώς ξένο προς την πραγματικότητα. Επανηλλειμένες μελέτες έδειξαν ότι ο Αϊνστάιν δε θυμόταν καν, όταν έγραφε την εργασία του, αν γνώριζε το πείραμα των Michelson- Morley.

Αλλά, όπως ο ίδιος δήλωσε σε συνέντευξή του, ακόμη και να το γνώ-ριζε, σίγουρα δεν του έδωσε τη σημασία που του δίνουμε εμείς σήμερα. Εξάλλου αν κανείς διαβάσει την εργασία του Αϊνστάιν, θα δει ότι δομείται γύρω από εντελώς διαφορετικούς προβληματισμούς και δεν έχει ως άξο-νά της να επιλύσει το μηδενικό αποτέλεσμα του πειράματος των Michelson-Morley. Ας προσθέσουμε όμως αμέσως το εξής: η διδασκαλία της ειδικής θεωρίας της σχετικότητας θα ήταν εξαιρετικά δύσκολη, αν ακολουθούσαμε τη δομή της εργασίας του Αϊνστάιν. Ενώ, συνδεόμενη με το πείραμα των Michelson-Morley, η ειδική θεωρία της σχετικότητας εισά-γεται με έναν τρόπο πολύ πιο αποτελεσματικό από διδακτική άποψη.

Αυτό που βλέπουμε εδώ είναι ότι η προσπάθεια να γίνουν τα βιβλία παιδαγωγικά πιο πρόσφορα, ιστοριογραφικά τουλάχιστον, δεν είναι κάτι το ουδέτερο. Και κάτι ακόμη: πολλές φορές οι παιδαγωγικές επιδιώξεις ακυρώνουν την ιστορία. Αλλά ας μην ξεχνάμε ότι τα διδακτικά βιβλία στό-χο έχουν την διδακτική αποτελεσματικότητα. Και θα κριθούν ως προς αυ-τό. Δεν είναι βιβλία ιστορίας των επιστημών και δεν είναι δυνατόν να παί-ξουν και τους δυο ρόλους.

Τεκμήρια - Πηγές

Ποια είναι η υλική βάση των ιστορικών της επιστήμης; Από που αντλούν το υλικό το οποίο στη συνέχεια θα μελετήσουν; Ποια είναι τα στοιχεία στα οποία βασίζεται η αφήγηση των γεγονότων, η ερμηνεία τους, η επιχειρηματολογία των απαντήσεων και οι συσχετίσεις που ανα-δεικνύονται μέσα από την αφήγηση και την ερμηνεία, καθώς και ο τρόπος που εντοπίζεται η σχέση του συγκεκριμένου θέματος με τα γενικότερα θέματα;

Στα πρωτογενή τεκμήρια ή πηγές συμπεριλαμβάνονται τα δημοσιευμέ-να έργα του επιστήμονα τον οποίο μελετάμε, τα αδημοσίευτα έργα του, που μπορεί να είναι σε μορφή χειρόγραφου, η αλληλογραφία που είχε λά-βει ή αυτή που είχε στείλει, τα σημειωματάρια στα οποία κατέγραψε τις μετρήσεις των πειραμάτων του ή τους αναλυτικούς υπολογισμούς του, τα όργανα με τα οποία πραγματοποιούσε τα πειράματα και, για πιο πρό-σφατες περιπτώσεις, συνεντεύξεις και οπτιοακουστικό υλικό. Στα χειρό-γραφα και στις σημειώσεις των δημοσιευμένων έργων είμαστε πολλές φορές σε θέση να διαβάσουμε τις πρώτες, λιγότερο επεξεργασμένες, εκφράσεις μιας θεωρίας, να δούμε τι σχεδίαζε ο συγγραφέας να συμπερι-λάβει στη δημοσιευμένη εκδοχή της θεωρίας και τελικά αποφάσισε να μην το συμπεριλάβει, και ποιες από αυτές τις παραλείψεις γίνονται μετά από παραίνεση των ατόμων με τα οποία αλληλογραφούσε. Πρόσθετες πηγές είναι τα δημοσιευμένα ή αδημοσίευτα, σε μορφή χειρόγραφου, έρ-γα, που έχουν γράψει άλλοι σύγχρονοι του ή μεταγενέστεροι του και τα οποία έχουν άμεση αναφορά στο έργο του ατόμου που μελετάμε, η αλλη-λογραφία ανάμεσα σε δύο άτομα που αναφέρεται στο άτομο που μελετά-με, ανάλογο οπτικοακουστικό υλικό και βεβαίως η κάθε λογής εργογρα-φία από ιστορικούς και από φιλοσόφους της επιστήμης. Στις πρωτογε-νείς και δευτερογενείς πηγές θα πρέπει να προστεθούν και τα πρακτικά συνεδριάσεων οργάνων των Πανεπιστημίων ή των Ακαδημιών, πρακτικά Δικαστηρίων και άλλων διοικητικών θεσμών αλλα και διάφορες επίσημες ή ανεπίσημες εκθέσεις.

Τα δημοσιευμένα έργα των διανοητών παραμένουν τα σημαντικότερα τεκμήρια για την ιστορία της επιστήμης. Αυτά αποτελούν τη δημόσια κα-τάθεσή τους, αυτά εκφράζουν την κριτική στις άλλες απόψεις, και στα έργα αυτά ενυπάρχει η δυναμική των νέων ιδεών. Τα δημοσιευμένα, όμως, έργα αποτελούν τα μοναδικά τεκμήρια, και όταν συνδυαστούν με την ανάγνωση και άλλων τεκμηρίων, τότε σίγουρα αποκτούμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα του παρελθόντος. Τα χειρόγραφα που βρίσκουμε

19

στο αρχείο ενός ερευνητή μπορεί να είναι χειρόγραφα δημοσιευμένου ή αδημοσίευτου έργου του. Στην πρώτη περίπτωση μπορεί να έχουμε το χειρόγραφο που είχε στείλει στον εκδότη και του είχε επιστραφεί.

Αλλά επίσης μπορεί να έχουμε και χειρόγραφα με τις πρώτες μορφές ενός έργου, και, έτσι βλέπουμε ποια σημεία άλλαξε, ποια δε συμπεριέλα-βε στο κείμενο που τελικά δημοσιεύτηκε κτλ. Είναι επίσης συχνό το φαι-νόμενο να έχουμε το χειρόγραφο που είχε σταλεί στον εκδότη το οποίο έχει διορθώσεις σε πολλά σημεία. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε πάλι να κάνουμε παρατηρήσεις που θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε τον τρόπο σκέψης του ερευνητή αλλά και τους δισταγμούς του στη δημοσιο-ποίηση ορισμένων θεμάτων. Ενδιαφέρον συνήθως παρουσιάζει και το προσωπικό αντίγραφο ενός δημοσιευμένου έργου του ερευνητή, αφού στα περιθώρια του μπορεί να βρίσκονται πλήθος σημειώσεων από τις οποίες συμπεραίνουμε ποιες άλλες σκέψεις έκανε ο συγγραφέας, όταν διάβασε το δημοσιευμένο έργο του.

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα τεκμήρια για την ιστορία της επιστήμης είναι η αλληλογραφία. Και αυτή είναι πολλών ειδών, από τα οποία θα σχολιάσουμε τρία, εκείνα που μας ενδιαφέρουν, πιο ειδικά στην ιστορία της επιστήμης.

Υπάρχει ένα είδος επιστολών που ο αποστολέας τους θα ήθελε να αντιγραφούν από τον παραλήπτη και να δοθούν σε κάποια άτομα για να τις διαβάσουν. Αυτός είναι και ένας τρόπος να γνωρίσουν κάποιοι τις νέ-ες ιδέες μέσω ενός ατόμου, που είναι έμπιστος του αποστολέα και να εκτιμηθούν οι αντιδράσεις τους χωρίς να εκτεθεί ο αποστολέας άμεσα.

Ένα άλλο είδος επιστολών είναι αυτές που απευθύνονται σε άτομα που θεωρούνται υποστηρικτές της όποιας νέας πρότασης και στις οποί-ες γράφονται πρόσθετα επιχειρήματα, ώστε να λειτουργήσουν ως προ-παγανδιστές της νέας ιδέας. Σε αυτό το είδος ανήκουν και οι επιστολές σε άτομα που έχουν κάνει κάποια κριτική και ο αποστολέας απαντάει σ' αυτή. Και στις δύο περιπτώσεις είμαστε σε θέση να διαβάσουμε ένα υλι-κό, από το οποίο μπορούμε να αντλήσουμε πολλά στοιχεία, που θα μας βοηθήσουν να καταλάβουμε ακόμη περισσότερο τη σκέψη ενός ερευνητή αλλά και τις αντιδράσεις κάποιων σε αυτά που υποστήριζε.

Στο τρίτο είδος ανήκει η αλληλογραφία μεταξύ δυο ατόμων τα οποία σχολιάζουν το έργο ενός τρίτου. Τα άτομα αυτά μπορεί να είναι υποστη-ρικτές του έργου, να κάνουν κριτική σ' αυτό ή και απλώς να τα σχολιά-ζουν.

Ένα από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε ως ιστορικοί της επι-στήμης σήμερα είναι ότι η χρήση των υπολογιστών, των τηλεφώνων και

20

του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου έχουν καταστρέψει αυτές τις μορφές επικοινωνίας και πολλές φορές στη συγγραφή, π.χ. ενός έργου χάνονται οι διορθώσεις που έγιναν κατά τη διαδικασία συγγραφής του.

Μια άλλη κατηγορία τεκμηρίων είναι τα σημειωματάρια στα οποία κα-ταγράφονται μετρήσεις πειραμάτων. Γιατί αυτά είναι τόσο σημαντικά για τους ιστορικούς της επιστήμης; Θα εντοπίσουμε τρεις λόγους. Πρώτο, από τις δημοσιευμένες μορφές των πειραματικών αποτελεσμάτων λείπει συνήθως ένα σύνολο αποτελεσμάτων, τα οποία ο συγγραφέας δε θέλη-σε να συμπεριλάβει για ποικίλους λόγους. Δεύτερο, σίγουρα στις δημοσι-εύσεις δε συμπεριλαμβάνονται και οι κάθε λογής σκέψεις και ιδέες που έχει ο πειραματιστής στη διάρκεια των πειραμάτων και τις οποίες, πρό-χειρα και χωρίς επεξεργασία, καταγράφει στο σημειωματάριο. Τρίτο στα σημειωματάρια μπορεί να βρεθούν οι τρόποι με τους οποίους ο πειραμα-τιστής επέλυσε διάφορα τεχνικά προβλήματα, που τον εμπόδιζαν να ολοκληρώσει το πείραμα. Επίσης όπως και στην περίπτωση της αλληλο-γραφίας και μάλιστα περισσότερο στην περίπτωση των σημειωματάριων, είμαστε σε θέση να διερευνήσουμε τις πιο προσωπικές σκέψεις του ερευ-νητή, τις πιο αυθόρμητες και αυτές που θεωρεί ότι μπορεί να γράψει απλώς, για να μην ξεχαστούν αργότερα από τον ίδιο, χωρίς να αισθάνε-ται ότι πρέπει να είναι προσεκτικός επειδή κάποιοι θα τις διαβάσουν. Βέ-βαια υπάρχουν και περιπτώσεις ατόμων που καταστρέφουν τα αρχικά ση-μειωματάρια και τα αντικαθιστούν με καθαρογραμμένα, ώστε να εξασφα-λίσουν μια προνομιακή μεταχείριση από τους ιστορικούς! Και βέβαια ορι-σμένοι σίγουρα θα το έχουν καταφέρει αφού σε ορισμένες μεν περιπτώ-σεις είμαστε σε θέση να το καταλάβουμε αυτό αλλά σίγουρα όχι σε όλες. Τέλος, υπάρχουν και σημειωματάρια που περιέχουν εξαιρετικά αναλυτι-κές αναφορές στα πειράματα (ή στις αστρονομικές παρατηρήσεις), όλες τις δυνατές μετρήσεις και πάρα πολύ υλικό -όπως διάφορα σχεδιαγράμ-ματα- που δε φαίνονται στη δημοσιευμένη εργασία.

Υπάρχει μια άλλη κατηγορία εγγράφων αντίστοιχου χαρακτήρα με τα σημειωματάρια των πειραματικών μετρήσεων, η οποία όμως είναι ασύ-γκριτα πιο χαώδης. Τα σημειωματάρια που χρησιμοποιούνται για τους υπολογισμούς και για τις θεωρητικές αναλύσεις είναι επίσης μια πλούσια πηγή πληροφοριών για την εξέλιξη ορισμένων θεωριών. Ο μεγάλος όγκος των σημειωματάριων περιέχει λάθη και αδιέξοδα, που είναι και μέ-ρος της καθημερινής λειτουργίας των επιστημόνων. Αλλά τα λάθη και τα αδιέξοδα μας αποκαλύπτουν πολλές φορές εξαιρετικά ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με τον τρόπο που σκέφτονται οι επιστήμονες. Η πλή-ρης αποτυχία του Αϊνστάιν να διατυπώσει μια θεωρία που θα ενοποιούσε

21

τον ηλεκτρομαγνητισμό και τη βαρύτητα και η καταγραφή αυτών των προσπαθειών στα σημειωματάριά του για περίπου σαράντα χρόνια, μας έχει δώσει πολύτιμες πληροφορίες για τον τρόπο σκέψης του.

Βέβαια αρκετές φορές δεν είμαστε τόσο τυχεροί, ώστε να έχουμε ση-μειωματάρια όπου καταγράφονται οι μετρήσεις ή οι παρατηρήσεις ή οι υπολογισμοί με τρόπο απολύτως σαφή ως προς τη χρονολογική τους σει-ρά. Πολλές φορές έχουμε σκόρπια κομματάκια χαρτιού με παρατηρήσεις ή σκέψεις ή υπολογισμούς χωρίς να υπάρχει καμιά ένδειξη χρονολόγησης.

Ειδικότερα μετά το 17ο αιώνα έχουμε και κάποιες νέες κατηγορίες τεκμηρίων, σχεδόν όλες ταυτισμένες με την ανάδειξη του νέου θεσμού των Ακαδημιών. Μαζί με την ίδρυση των Ακαδημιών άρχισε να διαδίδεται και η έκδοση, σε τακτά διαστήματα, των περιοδικών, ορισμένα από τα οποία ήταν επίσημα όργανα των Ακαδημιών. Τα τεκμήρια στα οποία ανα-φερόμαστε εδώ αποτελούνται από τα άρθρα σε αυτά τα περιοδικά τα οποία πρωτοπαρουσιάστηκαν και ως ομιλίες σε συνεδριάσεις της Ακαδη-μίας, από τα πρακτικά των συζητήσεων διαφόρων οργάνων της Ακαδη-μίας όπως και από την αλληλογραφία της Ακαδημίας είτε με άλλες Ακα-δημίες είτε με άλλα άτομα που έστελναν σημειώματα με πληροφορίες από διάφορα μέρη του κόσμου. Σημαντική επίσης πηγή πληροφοριών εί-ναι και οι συμμετοχές σε διαγωνισμούς, τους οποίους πολλές φορές εί-χαν προκηρύξει οι Ακαδημίες.

Αφήγηση-Ερμηνεία

Η ιστορία της επιστήμης, όπως είπαμε παραπάνω, στόχο της έχει την απάντηση σε διάφορα ερωτήματα. Τα ερωτήματα, όμως, αυτά συχνά δεν μπορούν να απαντηθούν μονάχα με την αφήγηση των γεγονότων. Ας πά-ρουμε δύο παραδείγματα τέτοιων ερωτημάτων. Ποια ήταν τα γεγονότα στη δίκη του Γαλιλαίου; Πώς αντανακλάται μέσα από τη δίκη η σχέση επι-στήμης και θεολογίας; Η πρώτη ερώτηση μπορεί να απαντηθεί με την πα-ράθεση των γεγονότων. Αυτό δεν είναι πάντοτε τόσο απλό όσο φαίνε-ται. Σχεδόν όλα τα άτομα που θα απαντούσαν σε αυτήν την ερώτηση θα εξιστορούσαν τα ίδια γεγονότα. Θα υπήρχαν όμως διαφοροποιήσεις είτε ως προς την έκταση που θα δινόταν, στα γεγονότα είτε ως προς την αναφορά ορισμένων γεγονότων που κάποια άτομα δε θα θεωρούσαν ότι είχαν κάποια ιδιαίτερη σημασία. Παρόλα αυτά όμως, θα υπήρχε μια γενική συμφωνία στα σημαντικά γεγονότα που σχετίζονταν με τη δίκη. Έτσι, θα λέγαμε ότι η απάντηση σε αυτό το ερώτημα εξαρτάται κυρίως από την αφήγηση των γεγονότων. Η απάντηση, όμως, στο δεύτερο ερώτημα εξαρτάται κυρίως από την ερμηνεία των γεγονότων. Αν, π.χ. θεωρήσου-

με ότι ο Γαλιλαίος ήταν ένας ευσεβής θρησκευόμενος, ο οποίος έκανε όλα όσα έκανε, για να πείσει την Εκκλησία να μην έχει άποψη για επιστη-μονικά θέματα, ώστε να την προφυλάξει από το να εκτίθεται στο μέλλον, τότε θα έπρεπε να διατυπώσουμε την απάντηση μας εξετάζοντας την πορεία των απόψεων της Εκκλησίας για επιστημονικά θέματα, ποιες ήταν οι θέσεις των πατέρων για το πώς πρέπει να λειτουργεί η Εκκλησία, αν υπήρχαν σημαίνοντες παράγοντες στους κόλπους της που θα έβλεπαν με συμπάθεια έναν τέτοιο περιορισμό της εξουσίας της Εκκλησίας κτλ. Για να απαντήσουμε στο αρχικό μας ερώτημα, θα έπρεπε να κατανοήσου-με τις διαδικασίες που θα επέφερε μια νέα συναίνεση σχετικά με την ιδε-ολογική και κοινωνική λειτουργία της Εκκλησίας.

Αν, αντίθετα, θεωρούσαμε ότι ο Γαλιλαίος ήθελε να εκθέσει το σκοτα-δισμό της Εκκλησίας ή ότι ήθελε να δηλώσει ότι δε θα πρέπει να έχουμε καμιά εμπιστοσύνη σ' αυτήν, αφού πέφτει έξω ακόμα και σε θέματα για τα οποία επικαλείται τη Βίβλο, τότε θα έπρεπε να διατυπώσουμε την απά-ντησή μας εξετάζοντας την πορεία αμφισβήτησης της ιδεολογικής κυ-ριαρχίας της Εκκλησίας και θα έπρεπε να κατανοήσουμε τις διαδικασίες σύγκρουσης ανάμεσα στο θεσμό της Εκκλησίας και στον εκπρόσωπο ενός υπό δημιουργία θεσμού, που επιδιώκει να αποκτήσει δικαιοδοσία σε ένα τμήμα της εξουσίας της Εκκλησίας.

Και στις δυο περιπτώσεις η απάντηση μας θα περιέχει τις επιπτώσεις της δίκης στη σχέση επιστήμης και θεολογίας, αλλά όπως είναι φανερό θα υπάρχουν δύο διαφορετικές ερμηνείες του θέματος.

Δικαιολογημένα θα αναρωτηθεί κανείς: Αφού από τα παραπάνω φαίνε-ται ότι μπορούν να προκύψουν πολλές, και ενίοτε, αλληλοσυγκρουόμε-νες απαντήσεις, είναι αντικειμενικές οι απαντήσεις στην ιστορία της επι-στήμης; Δε θα πρέπει, κάποτε έστω, να καταλήξουμε σε μια ενιαία αφή-γηση και ερμηνεία, η οποία και θα είναι η «επίσημη» και «αντικειμενική» αφήγηση και ερμηνεία; Μια τέτοια ερώτηση κρύβει μια παραδοχή: ότι εί-ναι δυνατόν να συγκροτηθεί η ιστορία της επιστήμης, ότι είναι δυνατόν, με άλλα λόγια, να εκφραστεί το παρελθόν μέσα από μία και μόνο αφήγη-ση και ερμηνεία, ότι η αλήθεια του παρελθόντος είναι εκφράσιμη μέσα από μιά ενιαία αφήγηση και ερμηνεία. Υπάρχουν, πράγματι μεμονωμένα περιστατικά όπου αυτό είναι δυνατόν να γίνει. Αλλά στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων δεν είναι δυνατόν να εκφράσουμε την αλήθεια του παρελθόντος, παρά μόνο μέσα από πολλαπλές -συχνά και αντιφατικές μεταξύ τους- αφηγήσεις και ερμηνείες ενός φαινομένου ή ενός γεγονότος που συμβάλλουν στη διαμόρφωση μια ενιαίας εικόνας.

Η πρόκληση για τους ιστορικούς της επιστήμης δεν είναι να προσπα-

23

θήσουν να αναδείξουν την αλήθεια του παρελθόντος, αλλά να αναζητή-σουν να αναδείξουν νέες πτυχές του που δεν υποψιαζόμασταν ότι υπήρ-χαν, να αναδείξουν πρόσθετες κρυμμένες αλήθειες. Οι ιστορικοί της επι-στήμης θα ισχυριστούν ότι δεν είναι δυνατόν να υπάρχει ιστορία της επι-στήμης παρά μόνο πολλές ιστορίες των επιστημών. Και αυτή η διαπίστω-ση δεν υποδηλώνει ότι κάθε άτομο που γράφει για κάποιο θέμα στην ιστορία της επιστήμης έχει τη δική του προσωπική άποψη. Αντίθετα δη-λώνει ότι η ιστορία μόνο έτσι μπορεί να γίνει αντικειμενική, όταν αναδει-κνύει πολλές συμπληρωματικές ή νέες αλήθειες ως επεξεργασμένες εκ-φράσεις αρχικών προσεγγίσεων. Και είναι αυτή η συγκεκριμένη πρακτική που ενισχύει την κριτική, ως μια διαδικασία όχι απόρριψης αλλά παραπέ-ρα εμβάνθυνσης στο παρελθόν.

Για ποιο λόγο να ξαναθέσουμε ερωτήματα που έχουν ήδη απαντηθεί; Η απάντηση εδώ σχετίζεται με την ιστορία της επιστήμης: Δεν υπάρχουν «κλειστά» και «τελειωμένα» θέματα ούτε και ερωτήσεις, οι απαντήσεις των οποίων εγγυώνται ότι δε θα «ξανανοίξει» το θέμα. Οι νέες έρευνες φέρνουν στην επιφάνεια νέα στοιχεία, μελετούν σε βάθος άλλες παρεμ-φερείς καταστάσεις και χαρακτήρες, που διαδραμάτισαν πρωτεύοντα ή δευτερεύοντα ρόλο στη ζωή κάποιου ατόμου, αποσαφηνίζουν τον κοινω-νικό του περίγυρο κτλ. Κάποια στιγμή συνειδητοποιούμε ότι οι απαντή-σεις που δόθηκαν στις άλλες ερωτήσεις, όπως και οι νέες έρευνες για θέματα διαφορετικά από αυτά που μελετάμε, μας παρέχουν αρκετό υλι-κό, για να δούμε διαφορετικές πλευρές του προβλήματος που θέτει η συ-γκεκριμένη ερώτηση και για την οποία δεν είχαμε τα απαραίτητα εφόδια πριν από τα νέα στοιχεία και τις νέες έρευνες.

Έτσι, ξαναπάμε στην αρχή της λίστας με τα ερωτήματα, προσπαθούμε να διατυπώσουμε νέες, συχνά συμπληρωματικές, απαντήσεις στηριζόμε-νοι στις παλιές αλλά και στα νέα στοιχεία και στις νέες έρευνες. Και θα συνεχίζεται αυτή η διαδικασία, δηλαδή, να επανερχόμαστε στα ερωτήμα-τα που είχαμε θέσει και απαντήσει ικανοποιητικά με τα δεδομένα της πε-ριόδου κατά την οποία γινόταν η συγκεκριμένη διερεύνηση. Οα σταματή-σει κάποτε αυτό; Δε νομίζουμε ότι θα γίνει κάτι τέτοιο, στο άμεσο τουλά-χιστον μέλλον, αφού σίγουρα οι νέες μελέτες μας οδηγούν στην επανα-διατύπωση των ερωτημάτων και στην προσθήκη νέων, που δεν είχαμε σκεφθεί. Π.χ., οι συζητήσεις και οι μελέτες της δεκαετίας του 1960 οδή-γησαν στη μελέτη της ρητορικής των επιστημονικών κειμένων που έως τότε δε θεωρούσαμε ότι θα έπαιζε κάποιο ρόλο στην αποδοχή των θεω-ριών. Η συμβολή των γυναικών είχε αγνοηθεί για πάρα πολλά χρόνια επειδή όλοι πίστευαν ότι οι γυναίκες δεν είχαν παίξει κανένα ρόλο στις

24

διαδικασίες πραγμάτωσης του επιστημονικού φαινομένου. Και όμως αυτή η προκατάληψη ανατράπηκε από νέες μελέτες με βάση στοιχεία τα οποία ανέκαθεν υπήρχαν, αλλά δε τα μελετούσαμε!

Επιχειρήματα

Εδώ θα τονίσουμε τη μεγάλη σημασία που έχουν τα επιχειρήματα και η συνοχή τους στο κατά πόσο γίνεται αποδεκτή μια απάντηση ή ερμηνεία, όπως επίσης στον τρόπο με τον οποίο θα γίνει η όποια κριτική αποτίμηση της απάντησης. Οπως μπορούμε να διακρίνουμε και απο τα ερωτήματα που έχουμε διατυπώσει, υπάρχει μια τάση να κατανοήσουμε ένα συγκεκριμένο γεγονός ή να διερευνήσουμε ένα πρόβλημα σε σχέση με ένα όσο γίνεται ευ-ρύτερο περιβάλλον. Και όταν μιλάμε για την κατανόηση του συγκεκριμένου γεγονότος, δε μιλάμε τόσο πολύ για τον εντοπισμό των αιτίων που το προ-κάλεσαν όσο για την ανάδειξη των συσχετισμών ανάμεσα στα πολλά γεγο-νότα του ευρυτερου περιβάλλοντος και του συγκεκριμένου γεγονότος.

Η προτίμηση να εντοπίζουμε συσχετισμούς και όχι να αναζητούμε κά-θε φορά τις αιτίες ενός φαινομένου μας παρέχει μια μεγαλύτερη ευελι-ξία, μας επιτρέπει να είμαστε πιο τολμηροί στις αναζητήσεις μας, και μας απομακρύνει από σχήματα ιστορικής αιτιοκρατίας, που υπονοούν καταλή-ξεις του τύπου «αργά ή γρήγορα κάτι τέτοιο θα γινόταν». Θα προσέξατε, προφανώς, ότι δεν αποκλείουμε την αναζήτηση αιτίων, αλλά ότι επιχει-ρηματολογούμε εναντίον της άποψης πως η αναζήτηση αιτιών πρέπει να είναι η αποκλειστική ενασχόληση του ιστορικού της επιστήμης.

Σε αυτό το σημείο μπορούμε να κάνουμε και κάποια σχόλια σχετικά με τον οικονομικό και πολιτισμικό περίγυρο της επιστήμης. Ο ορισμός του τι συνιστά το πολιτισμικό περιβάλλον είναι σχεδόν αδύνατος. Αλλά ακόμη και αν ήταν δυνατός, δεν είναι σίγουρο ότι θα ήταν κάτι χρήσιμο. Εκείνο που θα πρέπει να τονιστεί εδώ είναι ότι και η επιστήμη είναι μέρος αυτού του πολιτι-σμικού πλαισίου έχοντας -όπως εξάλλου και άλλες δραστηριότητες- τη δι-κή της σχετική αυτονομία. Το θέμα του οικονομικού περίγυρου είναι, παρα-δοσιακά, και το θέμα που συχνά επηρεάζει τη μελέτη της ιστορίας των επι-στημών και, κυρίως, της τεχνολογίας. Συχνά εμφανίζεται ως ένα ιδιαίτερα «βολικό» σχήμα: κοινωνικές ανάγκες - τεχνολογική απάντηση - επιστημονι-κή σύνθεση των εμπειρικών επινοήσεων. Αλλά και το αντίστροφο σχήμα φαί-νεται επίσης βολικό: περιέργεια για τη λειτουργία της φύσης - επιστημονικές θεωρίες - εφαρμογή τους, για να αντιμετωπιστούν οι ανάγκες της κοινωνίας.

Βεβαίως, σχεδόν πάντοτε τα βολικά σχήματα είναι εκείνα τα οποία δυ-σκολεύουν την ουσιαστική κατανόηση της ιστορίας. Στη μελέτη των σχέ-

25

σεων της επιστήμης με τον οικονομικό και πολιτιστικό περίγυρο δε θα πρέπει να παγιδευτούμε σε διλημματικές καταστάσεις του τύπου «είναι η οικονομία η βάση των επιστημονικών εξελίξεων»; ή «οι διανοητικές διερ-γασίες είναι ανεξάρτητες από το περιβάλλον»; Χρησιμοποιώντας την έν-νοια των συσχετισμών αποφεύγουμε τα διλήμματα, προσδιορίζουμε αλ-λού πιο έντονα και αλλού πιο χαλαρά αιτιακές σχέσεις και εντοπίζουμε συνυπάρξεις, συμβολές και συνδρομές.

Ορισμένες φορές, και ανάλογα με τα προβλήματα που μελετάμε, είμα-στε υποχρεωμένοι να αναπτύξουμε μια επιχειρηματολογία, που βασίζεται περισσότερο στη φιλοσοφία παρά στην ιστορία. Μπορεί να βασίζεται στη φιλοσοφία της επιστήμης περισσότερο από όσο στην ιστορία. Μπορεί τέ-λος, να βασίζεται στην κοινωνιολογία παρά στην ιστορία. Υπάρχουν περι-πτώσεις κατά τις οποίες χρησιμοποιούνται έννοιες και τεχνικές από την ψυχανάλυση και από την ανθρωπολογία. Η ιστορία της επιστήμης είναι ένας διεπιστημονικός κλάδος που η ανάπτυξη του δικού της αυτόνομου λόγου πραγματοποιήθηκε μέσα από τη σχέση της ιστορίας της επιστή-μης με τη φιλοσοφία της επιστήμης, με την κοινωνιολογία της γνώσης, με την ανθρωπολογία και, προφανώς, μέσα από την προνομιακή σχέση της με την ιστορία και τις γόνιμες συζητήσεις για την ιστοριογραφία.

2α. Στόχοι ανά κεφάλαιο

Κεφάλαιο 1: Οι επιστήμες στους αρχαίους ανατολικούς πολιτισμούς

Οι μαθητές πρέπει: - Να γνωρίζουν τα κύρια χαρακτηριστικά του βαβυλωνιακού αριθμητικού

συστήματος (εξηκονταδικό - θεσιακό). - Να γνωρίζουν τα κύρια χαρακτηριστικά του υπολογιστικού χαρακτήρα

της βαβυλωνιακή γεωμετρίας. - Να γνωρίζουν τα κύρια χαρακτηριστικά της βαβυλωνιακής αστρονομίας. - Να γνωρίζουν τα κύρια χαρακτηριστικά της αιγυπτιακής αριθμητικής. - Να γνωρίζουν τα κύρια χαρακτηριστικά του υπολογιστικού χαρακτήρα

της αιγυπτιακής γεωμετρίας.

Κεφάλαιο 2: Η αρχαία ελληνική επιστήμη

Οι μαθητές πρέπει: - Να γνωρίζουν τα βασικά χαρακτηριστικά των διδασκαλιών των Προσω-

κρατικών φιλοσόφων.

26

- Να γνωρίζουν τις βασικές σχολές και τα επιτεύγματά τους. - Να μπορούν να διατυπώνουν και να σχολιάζουν τα τρία κλασσικά προ-

βλήματα της ελληνικής γεωμετρίας. - Να γνωρίζουν το ρόλο του Πλάτωνα στην ιστορία της Αστρονομίας. - Να γνωρίζουν τη συμβολή του Ευδόξου στην εξέλιξη της Αστρονομίας. - Να γνωρίζουν την αριστοτελική θεωρία περί φύσεως και εξαναγκασμέ-

νης κίνησης στην υποσελήνια περιοχή του κόσμου. - Να γνωρίζουν την αριστοτελική θεωρία για την κίνηση στους ουρανούς. - Να γνωρίζουν τη συμβολή του Ευκλείδη, του Αρχιμήδη, του Απολλώνι-

ου και του Ερατοσθένη στην εξέλιξη των Μαθηματικών. - Να γνωρίζουν το ρόλο των αστρονόμων της ελληνιστικής εποχής

στην ιστορία της Αστρονομίας. - Να γνωρίζουν τα κύρια επιτεύγματα της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας.

Κεφάλαιο 3: Η επιστήμη στην ύστερη αρχαιότητα και στο Μεσαίωνα

Οι μαθητές πρέπει: - Να γνωρίζουν τα αίτια της παρακμής της αρχαίας ελληνικής επιστή-

μης. - Να γνωρίζουν το ρόλο του Διοφάντου στην ιστορία της άλγεβρας. - Να γνωρίζουν τη συμβολή του Βυζαντίου στη διάσωση και διάδοση της

αρχαίας κληρονομιάς. - Να γνωρίζουν την συμβολή των Αράβων στη διάσωση, μετάδοση και

ανάπτυξη της αρχαίας ελληνικής επιστήμης. - Να γνωρίζουν τις εντάσεις που δημιουργήθηκαν στη διάρκεια του Μεσαί-

ωνα ανάμεσα στη χριστιανική θεολογία και στην αριστοτελική φιλοσοφία. - Να γνωρίζουν τη συμβολή των μεταφράσεων των αρχαίων ελληνικών

κειμένων στην ανάπτυξη της επιστήμης στην Ευρώπη κατά την περίο-δο της Αναγέννησης.

- Να γνωρίζουν το ρόλο του Viete στη δημιουργία της συμβολικής άλγε-βρας.

Κεφάλαιο 4: Τι είναι η επιστημονική επανάσταση;

Οι μαθητές πρέπει: - Να γνωρίζουν τη σημασία και τα χαρακτηριστικά της επιστημονικής

επανάστασης και τη συμβολή της στη δημιουργία της σύγχρονης επι-στήμης.

- Να γνωρίζουν τη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στις φυσικές ερμηνεί-ες με βάση πρώτες αρχές και στην ερμηνεία με βάση φυσικούς νόμους.

27

Κεφάλαιο 5: Η γη «αρχίζει να κινείται»

Οι μαθητές πρέπει: - Να γνωρίζουν τη συμβολή του Κοπέρνικου στη γεωμετρική διατύπωση

της ηλιοκεντρικής υπόθεσης. - Να κατανοήσουν ότι το Κοπερνίκειο σύστημα αποτελεί το τελευταίο

έργο της αρχαιοελληνικής αντίληψης για το πλανητικό σύστημα και ταυτόχρονα το πρώτο έργο της επιστημονικής επανάστασης.

- Να κατανοήσουν ότι η αποδοχή του κοπερνίκιου συστήματος έγινε μέ-σα από διαδικασίες που βασίστηκαν σε νέες μεθόδους σχετικά με τη μελέτη του φυσικού κόσμου.

Κεφάλαιο 6: Η γέννηση της νεότερης Φυσικής: το εργο του Γαλιλαίου

Οι μαθητές πρέπει: - Να γνωρίζουν τους νέους κανόνες που καθιέρωσε ο Γαλιλαίος για τη

μελέτη της φύσης. - Να κατανοήσουν ότι συχνά νέες μέθοδοι παρατήρησης και νέα όργα-

να, όπως το τηλεσκόπιο, συμβάλλουν ουσιαστικά στην επίλυση θεωρη-τικών προβλημάτων.

Κεφάλαιο 7: Ο Johannes Kepler

Οι μαθητές πρέπει: - Να κατανοήσουν μέσα από το παράδειγμα του Kepler το ρόλο που παί-

ζει συχνά η διαίσθηση και η επιμονή στις επιστημονικές ανακαλύψεις. - Να κατανοήσουν το ρόλο του Kepler στο πέρασμα της επιστημονικής

σκέψης από το ανιμιστικό στο μηχανιστικό στάδιο. - Να γνωρίζουν τους τρείς νόμους του Kepler.

Κεφάλαιο 8: Η Νευτώνεια σύνθεση: η ολοκλήρωση της εικόνας ενός νέου σύμπαντος

Οι μαθητές πρέπει: - Να γνωρίζουν τα βασικά χαρακτηριστικά της συμβολής του Descartes

στην ιστορία της επιστήμης. - Να γνωρίζουν τη συμβολή του Νεύτωνα στη δημιουργία του απειροστα-

τικού λογισμού, της Οπτικής και της Δυναμικής. - Να γνωρίζουν τα τρία αξιώματα της κίνησης και το νόμο της παγκό-

σμιας έλξης. - Να κατανοήσουν την ουσιαστική συμβολή των Principia.

28

- Να κατανοήσουν τα χαρακτηριστικά της νέας εικόνας του υλικού κό-σμου η οποία δημιουργήθηκε από το νευτώνειο έργο.

Κεφάλαιο 9: Οι φυσικές επιστήμες το 18ο αιώνα

Οι μαθητές πρέπει: - Να γνωρίζουν τα επιτεύγματα και τα ανοιχτά προβλήματα της Νευτώ-

νειας κληρονομιάς. - Να γνωρίζουν πώς επικράτησε η νευτώνεια Μηχανική. - Να γνωρίζουν τη σημασία της διαμάχης για τη vis-viva. - Να γνωρίζουν το ρόλο του Νεύτωνα στη διαμόρφωση της ιδεολογίας

του Διαφωτισμού. - Να γνωρίζουν τα βασικά χαρακτηριστικά της χημικής επανάστασης. - Να αντιλαμβάνονται το σύνθετο χαρακτήρα της διαδικασίας ανακάλυ-

ψης οξυγόνου.

Κεφάλαιο 10: Η Φυσική το 19ο και τον 20ο αιώνα

Οι μαθητές πρέπει: - Να γνωρίζουν τις βασικές τάσεις (μαθηματικοποίηση των φυσικών θεω-

ριών, ποσοτικοποίηση των πειραματικών γνώσεων, ενοποίηση φυσικών φαινομένων) στη Φυσική του 19ου αιώνα.

- Να γνωρίζουν το ρόλο της έννοιας της ενέργειας στην ενοποίηση δια-φορετικών φυσικών φαινομένων.

- Να γνωρίζουν τους βασικούς σταθμούς στην εξέλιξη της ηλεκτρομα-γνητικής θεωρίας (ανακάλυψη ηλεκτρομαγνητισμού και ηλεκτρομαγνη-τικής επαγωγής, διαμόρφωση της έννοιας του πεδίου).

- Να γνωρίζουν την συμβολή των Faraday και Maxwell στη συγκρότηση της ηλεκτρομαγνητικής θεωρίας και στη σύλληψη και διατύπωση της έννοιας του πεδίου.

- Να κατανοούν τη δαιδαλώδη πορεία μέσα από διαφορετικές αφετηρίες και προσεγγίσεις, για τη σύλληψη και τη διατύπωση της διατήρησης της ενέργειας.

Κεφάλαιο 11: Η τεχνολογία το 19ο και τον 20ο αιώνα

Οι μαθητές πρέπει: - Να γνωρίζουν τις βασικές τεχνολογικές διαστάσεις της βιομηχανικής

επανάστασης: χρήση νέας πηγής ενέργειας (ατμού), μηχανοποίηση του κλωσίματος, μηχανοποίηση της ύφανσης.

29

- Να γνωρίζουν τα βασικά στοιχεία της τυποποίησης της παραγωγής (υψηλή τυποποίηση, δημιουργία προϊόντων που αποτελούνται από ανταλλάξιμα μέρη, χρήση εργαλειομηχανών ακριβείας, ποιοτικός έλεγχος μέσω οργά-νων ακριβείας, γενικά αποδεκτά στάνταρ μέτρησης, ομοιομορφία υλικών).

- Να γνωρίζουν τη συμβολή του δυναμό και του ηλεκτρικού κινητήρα στη δημιουργία της ηλεκτρικής βιομηχανίας.

- Να γνωρίζουν τη συμβολή της μηχανής εσωτερικής καύσης και της τε-χνολογίας παραγωγής πετρελαίου στην πλατιά διάδοση του αυτοκινή-του και τη συμβολή της κατασκευής του αεροστρόβιλου στην ανάπτυξη των αερομεταφορών.

- Να γνωρίζουν τις επιπτώσεις του Β' Παγκοσμίου Πολέμου στη μετέ-πειτα εξέλιξη της τεχνολογίας: δημιουργία νέων συσκευών (π.χ. ρα-ντάρ, ηλεκτρονικός υπολογιστής), αμοιβαία εξάρτηση επιστήμης και τεχνολογίας, ανάδυση του στρατιωτικού - βιομηχανικού συμπλέγματος.

- Να γνωρίζουν ότι η ανάπτυξη της μικροηλεκτρονικής αποτελεί το κύ-ριο χαρακτηριστικό της μεταπολεμικής τεχνολογίας.

3. ΓΕΝΙΚΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ

Το μάθημα Ιστορία των Επιστημών και της Τεχνολογίας είναι νέο μά-θημα στο Ε. Λ. Για το μάθημα αυτό γράφτηκε διδακτικό εγχειρίδιο, το οποίο κυκλοφορεί για πρώτη φορά το σχολικό έτος 1999-2000.

Κατά τη συγγραφή του καταβλήθηκε προσπάθεια, ώστε το περιεχόμε-νο του να ανταποκρίνεται στις δυνατότητες των μαθητών για τους οποί-ους προορίζεται και να είναι δυνατή η ολοκλήρωση της διδασκαλίας του στο χρόνο που προβλέπεται από το ωρολόγιο πρόγραμμα (δύο (2) ώρες την εβδομάδα).

Με το μάθημα αυτό, όπως και με όλα τα γνωστικά αντικείμενα, στο-χεύουμε να δώσουμε στους μαθητές μας μια στέρεη γενική παιδεία, να τους μάθουμε πώς να μαθαίνουν, να τους βοηθήσουμε να αναπτύξουν την απαιτούμενη για ένα σύγχρονο άνθρωπο κριτική σκέψη, να μάθουν να συνδυάζουν την ιστορική σκέψη με την επιστημονική συνείδηση.

Για το νέο αυτό μάθημα ισχύουν όλες οι παιδαγωγικές και οι διδακτι-κές αρχές που ισχύουν και για τα άλλα μαθήματα.

Επισημαίνουμε μόνο ότι το διδακτικό βιβλίο είναι ένα μέσο διδασκα-λίας και σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να υποκαταστήσει το διδάσκο-ντα. Οι συνάδελφοι που θα διδάξουν το μάθημα αυτό πρέπει να προετοι-μάζονται με επιμέλεια και να προβληματίζονται συνεχώς για τον προσφο-ρότερο τρόπο μετάδοσης της γνώσης.

Με τις δραστηριότητες που απορρέουν από το βιβλίο και με εκείνες που θα προταθούν από το διδάσκοντα, οι μαθητές θα γίνουν, χωρίς να το κατα-λάβουν, μικροί ερευνητές της εξέλιξης του περιβάλλοντος χώρου τους.

Τα μέσα και οι τεχνικές διδασκαλίας πρέπει να στοχεύουν στην αύξη-ση του ενδιαφέροντος του μαθητή και στην ουσιαστιότερη συμμετοχή του στη διαδικασία της μάθησης. Τέτοια μέσα είναι ο πίνακας, το επιδια-σκόπιο, το video, τα slides, τα γραμματόσημα, τα περιοδικά, καθώς και η οργάνωση εκθέσεων, η σύνταξη εφημερίδας ή εγγράφων, η οργάνωση αναπαραστάσεων σημαντικών γεγονότων κ.ά.

Οι γραπτές μαρτυρίες, οι εικόνες, οι πίνακες και τα διαγράμματα του βι-βλίου αποτελούν πρωτογενές υλικό, το οποίο πρέπει να χρησιμοποιείται από τους μαθητές, επειδή η γνώση, που είναι από τη φύση της αφηρημένη, προσεγγίζεται καλύτερα, αν αξιοποιείται κάθε μέσο ευαισθητοποίησης.

Η επιστήμη και η ιστορία της πρέπει να αντιμετωπίζονται ως σημαντι-κά στοιχεία, του πολιτισμού μιας εποχής ή ενός λαού, και να περιγράφο-νται οι δυσκολίες μέσα από τις οποίες οι επιστήμονες έφθασαν σε ρήξεις με τις παλαιές, παγιωμένες αντιλήψεις ή σε υπερβάσεις. Οι επισκέψεις σε σχετικούς αρχαιολογικούς - ιστορικούς χώρους, μουσεία, βιβλιοθήκες, επιστημονικά εργαστήρια, αστεροσκοπεία κ.ά., πρέπει να γίνονται στο πλαίσιο ανάπτυξης ενεργητικών μεθόδων στη διαδικασία μελέτης των πρωτογενών πηγών.

Απαραίτητη θεωρείται εδώ η συνεργασία των εκπαιδευτικών με τους αρμόδιους για τους επισκεπτόμενους χώρους παιδαγωγούς, ώστε ο ρό-λος των μαθητών να μην περιορίζεται στην παθητική παρατήρηση.

Τέλος τονίζεται ο διεπιστημονικός χαρακτήρας του μαθήματος, που μέσω της διαθεματικής προσέγγισης του γνωστικού αντικειμένου, αποτε-λεί πρόσφορο έδαφος για την πραγματοποίηση συνθετικών και δημιουρ-γικών εργασιών, για ευρύτερες συζητήσεις μεταξύ των μαθητών και για παρουσίαση ομαδικών εκδηλώσεων.

4. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Το μάθημα της Ι.Ε.Τ. παρέχει πολλές ευκαιρίες για πολλαπλές προσεγ-γίσεις της διδακτέας ύλης με την ανάπτυξη κατάλληλων δραστηριοτήτων, που μπορούν να γίνονται μέσα ή έξω από το σχολείο. Πολλές από αυτές μπορούν να προωθούν τη διαθεματική προσέγγιση του διδακτικού αντικει-μένου, συνδέοντας το συγκεκριμένο μάθημα με ζητήματα που διαπραγμα-τεύονται άλλες επιστήμες ή με γεγονότα και με καταστάσεις της καθημε-

31

ρινής ζωής. Οι δραστηριότητες αυτές μπορούν να είναι ομαδικές ή ατομι-κές και να ανατροφοδοτούν τη διδασκαλία. Πρέπει να τονιστεί εδώ ότι δεν επιχειρείται αξιολόγηση των μαθητών κατά την πραγματοποίηση των δραστηριοτήτων αυτών, επειδή πιθανόν απαιτούνται ικανότητες και ενδια-φέροντα που δε σχετίζοντια με το μάθημα της I.E.Τ. Τέτοιου είδους δραστηριότητες μπορεί να είναι: • Παρατήρηση και οργάνωση ιστορικών χαρτιών, διαγραμμάτων, χρονο-

λογικών πινάκων, κ.ά. • Παρουσίαση διαφορετικών αναγνώσεων / ερμηνειών ενός θέματος, με

βάση τις επιστημονικές παραδόσεις διάφορων πολιτισμών και εποχών. • Διατύπωση απόψεων και αξιολογικών κρίσεων για τις πράξεις των δρώ-

ντων προσώπων. • Διατύπωση ερωτημάτων για γεγονότα και καταστάσεις. • Παρατήρηση και «ανάγνωση» εικόνων, πειραμάτων, επιστημονικών

ερευνών κ.ά. • Χρησιμοποίηση του site/http//www.uoa.gr//dhps//hellinomnimon του

Μ.Ι.Θ.Ε. για θέματα που αφορούν το μάθημα, καθώς και του e-mail: hst@pi-schools.gr που αναφέρεται στην εισαγωγή του βιβλίου.

• Κριτική ανάγνωση, σχολιασμός και αξιολόγηση (θετική ή αρνητική) άρ-θρων από εφημερίδες, περιοδικά κ.ά., με θέματα που σχετίζονται με το διδασκόμενο μάθημα.

• Διατύπωση ερωτημάτων και αναζήτηση λύσεων. • Ανάληψη ομαδικών ή ατομικών ρόλων σχετικών με γεγονότα από την

Ιστορία της Επιστήμης , ανακαλύψεις, βιωματική προσέγγιση. • Δραματοποίηση επιστημονικών γεγονότων και ανακαλύψεων, θεατρικό

παιχνίδι. • Οργάνωση σχεδίου επίσκεψης σε κατάλληλους χώρους. • Ανάπλαση επιστημονικών γεγονότων και ανακαλύψεων με πρωτότυπο

τρόπο. • Κατασκευή χαρτιών, σχεδίων, μοντέλων, πειραμάτων, σύνταξη εφημε-

ρίδας, κ.ά. • Παρουσιάσεις συνθετικών και δημιουργικών εργασιών.

5. ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΑΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Κεφάλαιο 1: Οι επιστήμες στους αρχαίους ανατολικούς πολιτισμούς

- Να γίνει αναφορά στις ομοιότητες και τις διαφορές του βαβυλωνιακού αριθμητικού συστήματος από αυτό που χρησιμοποιούμε σήμερα.

- Να εξηγηθεί ότι η βαβυλωνιακή γεωμετρία ήταν υπολογιστικού χαρα-κτήρα και να τονιστούν οι διαφορές με τη γεωμετρία αποδεικτικού τύ-που, που θεμελίωσαν οι αρχαίοι Ελληνες και χρησιμοποιούμε ως σήμε-ρα.

- Να αναφερθεί η εφαρμογή αριθμητικών μοντέλων από του Βαβυλώνι-ους για την πρόγνωση ουράνιων φαινομένων.

- Να εξηγηθεί ότι οι ευρέως διαδεδομένες αντιλήψεις περί υψηλού επι-πέδου της αιγυπτιακής επιστήμης δεν τεκμηριώνονται από τις υπάρ-χουσες πηγές.

Κεφάλαιο 2: Η αρχαία ελληνική επιστήμη

- Να τονιστούν τα δύο κύρια χαρακτηριστικά της ελληνικής σκέψης στην εποχή των Προσωκρατικών φιλοσόφων, τα οποία συνέλαβαν στην κα-τανόηση και ερμηνεία φυσικού κόσμου.

- Να τονιστεί η συμβολή της κάθε σχολής στην ιστορία των Μαθηματι-κών.

- Να τονιστεί ο ρόλος της εμπειρίας στη διατύπωση της διδασκαλίας του Αριστοτέλη.

- Να εξηγηθούν τα κύρια χαρακτηριστικά του αξιωματικού - παραγωγικού συστήματος.

- Να εξηγηθεί η διαφορά ευρετικής και αποδεικτικής μεθόδου. - Να τονιστεί ότι ο Αρίσταρχος διατύπωσε μια ηλιοκεντρική υπόθεση, η

οποία όμως δεν επικράτησε στην Αρχαιότητα.

Κεφάλαιο 3: Η επιστήμη στην ύστερη αρχαιότητα και στο Μεσαίωνα

- Να τονιστεί ότι από τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες κύριο χα-ρακτηριστικό της επιστημονικής δραστηριότητας δεν είναι τόσο η συγ-γραφή πρωτότυπων έργων αλλά η σύνταξη σχολίιον στα κλασικά έργα του παρελθόντος.

- Να αναλυθεί ο όρος «οικειοποίηση» αναφορικά με το φαινόμενο της μετάδοσης της αρχαίας ελληνικής επιστήμης στο Ισλάμ.

- Να εξηγηθεί η σχέση θεολόγων - φιλοσόφων στην περίοδο του Μεσαί-ωνα.

Κεφάλαιο 4: Τι είναι η Επιστημονική Επανάσταση

- Να αναλυθεί ο όρος «Επιστημονική Επανάσταση» και να τονιστεί η ση-μασία του.

33

- Να αναλυθούν τα χαρακτηριστικά του νέου τρόπου κατανόησης της φύσης ιδιαίτερα η νέα προσέγγιση με βάση την έννοια του φυσικού νό-μου.

- Να τονιστούν οι δυσκολίες και οι αντιφάσεις στην επίπονη πορεία του ανθρώπου για την κατανόηση της φύσης.

Κεφάλαιο 5: Η γη «αρχίζει να κινείται»

- Να τονιστεί η συμβολή της κοπερνίκειας θεωρίας στην αποδυνάμωση της αριστοτελικής φυσικής, και να γίνουν σαφή τα αδύνατα σημεία της αριστοτελικής θεωρίας για την κίνηση.

- Να τονιστεί ο ρόλος του Tycho Brahe και της συστηματικής μέτρησης και παρατήρησης των ουράνιων κινήσεων στην εξέλιξη της Αστρονο-μίας.

- Να τονιστεί η σημασία της συστηματικής παρατήρησης και των μετρή-σεων για την εξέλιξη της Φυσικής.

Κεφάλαιο 6: Η γέννηση της νεότερης Φυσικής: το έργο του Γαλιλαίου

- Να τονιστεί πώς ο Γαλιλαίος, συνδυάζοντας τη μαθηματική διατύπωση και τον πειραματικό έλεγχο, συνέβαλε στο νέο τρόπο μελέτης της φύ-σης.

Κεφάλαιο 7: Ο Johannes Kepler

- Να τονιστεί ο ρόλος των παρατηρήσεων του Tycho Brache στην ανα-κάλυψη των νόμων του Kepler.

- Να τονιστεί η συμβολή του Kepler στη ρήξη με την αριστοτέλεια φυσι-κή.

- Να τονιστεί η επιμονή του Kepler στη προσπάθεια σύνδεσης της φυσι-κής αρμονίας με τη φυσική ερμηνεία των φαινομένων.

Κεφάλαιο 8: Η Νευτώνεια σύνθεση: η ολοκλήρωση της εικόνας ενός νέου σύμπαντος

- Να τονιστεί η δυσκολία της σύνθεσης των προβλημάτων της κίνησης και να εξηγηθεί ο λόγος της δυσκολίας αυτής.

- Να τονιστεί η συμβολή του Νεύτωνα στη νεότερη επιστήμη και να ανα-λυθεί η σημασία της νευτώνειας σύνθεσης.

34

Κεφάλαιο 9: Οι φυσικές επιστήμες το 18ο αιώνα

- Να τονιστεί ο ρόλος της θεϊκής παρέμβασης, κατά το Νεύτωνα και Leibniz, στη λειτουργία του σύμπαντος (διαμάχη για τη vis-viva).

- Να αναλυθεί η έννοια του ντετερμινισμού και η σημασία της στη φυσι-κή.

- Να τονιστεί ο ρόλος της νευτώνειας φυσικής φιλοσοφίας στο πρό-γραμμα του Διαφωτισμού.

- Να τονιστεί η συμβολή της «Εγκυκλοπαίδειας» στη διάδοση των νέων επιστημονικών ανακαλύψεων.

Κεφάλαιο 10: Η Φυσική το 19ο και τον 20ο αιώνα

- Να τονιστεί η σημασία των εννοιών «αιθέρας», «πεδίο», «ενέργεια» στη φυσική του 19ου αιώνα.

- Να τονιστεί η σημασία της «φιλοσοφίας της φύσης» στη δημιουργία ενοποιητικών θεωριών στη φυσική.

- Να τονιστεί η σημασία της ανακάλυψης νέων φαινομένων (ηλεκτρομα-γνητικής επαγωγής, ηλεκτρομαγνητισμού) για τη διατύπωση της ηλε-κτρομαγνητικής θεωρίας.

- Να τονιστεί ο κεντρικός ρόλος της έννοιας του πεδίου στη διαμόρφω-ση της ηλεκτρομαγνητικής θεωρίας.

- Να τονιστεί η πολυπλοκότητα της σύλληψης και διατύπωσης της δια-τήρησης της ενέργειας, δηλαδή η βασανιστική προσέγγισή της μέσα από διαφορετικές διαδρομές.

Κεφάλαιο 11: Η τεχνολογία το 19ο και τον 20ο αιώνα

- Να τονιστεί ότι η βιομηχανική επανάσταση αφορά τόσο την τεχνολογία όσο και την κοινωνία. Πιο συγκεκριμένα, ότι συνδέεται με την ανάπτυ-ξη του κεφαλαιοκρατικού συστήματος και είχε καθοριστικές επιπτώσεις στις κοινωνικοοικονομικές και πολιτισμικές δομές.

- Να τονιστούν οι θετικές επιδράσεις της προτυποποίησης στον όγκο της παραγωγής και οι αρνητικές επιδράσεις της στους εργαζομένους (μονοτονία, επανάληψη, μη δημιουργική εργασία κ.ά.)

- Να τονιστεί ότι οι εφαρμογές της μικροηλεκτρονικής καλύπτουν σήμε-ρα σχεδόν κάθε πεδίο της ανθρώπινης δραστηριότητας.

35

6. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΩΡΕΣ ΑΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

3 διδακτικές ώρες 15 διδακτικές ώρες 4 διδακτικές ώρες 2 διδακτικές ώρες 3 διδακτικές ώρες 2 διδακτικές ώρες 2 διδακτικές ώρες 5 διδακτικές ώρες 4 διδακτικές ώρες 6 διδακτικές ώρες 4 διδακτικές ώρες

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11:

ΣΥΝΟΛΟ: 50 ΩΡΕΣ

7. ΣΧΕΔΙΟ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

Ύλη: Τι είναι επιστημονική επανάσταση; Τα κύρια χαρακτηριστικά της επιστημονικής επανάστασης.

Στόχοι Να είναι σε θέση οι μαθητές: 1. Να προσδιορίζουν τι χαρακτηρίζεται ως επιστημονική επανάσταση. 2. Να αναγνωρίζουν κάποια χαρακτηριστικά της. 3. Να περιγράφουν τι σημαίνει καταστροφή της παλιάς εικόνας του κό-

σμου. 4. Να περιγράφουν τι σημαίνει γεωμετρικοποίηση του χώρου. 5. Να αναγνωρίζουν τη διαφορά των φυσικών ερμηνειών με βάση τις

πρώτες αιτίες και με βάση του φυσικούς νόμους.

36

Πορεία μαθήματος α. Εισαγωγή - Τοποθέτηση στην εποχή 6. Παρουσίαση - επεξεργασία Συνοπτικά Στάδια Μέθοδοι Μέσα

1. Τι λέμε επιστημονική; επανάσταση; Πού και πότε έγινε;

Ερωτήσεις Συζήτηση

Πίνακας

2. Κύρια χαρακτηριστικά Παρουσίαση Πίνακας

3. Καταστροφή παλαιάς εικόνας του κόσμου

Ερωτήσεις Συζήτηση

Πίνακας Διαφάνεια

Αριστοτελικός - μεσαιωνικός κόσμος Νέος κόσμος

Πεπρασμένος, κλειστός Διαχωρισμένος, ιεραρχημένος

άπειρος ενιαίος, χωρίς ιεραρχίες

4. Γεωμετρικοποίηση του χώρου Παρουσίαση Συζήτηση

Διαφάνεια

Χώρος

Αριστοτελική - μεσαιωνική αντίληψη

σύνολο διαφοροποιη-μένων τόπων Ανισότροπος Πεπερασμένος

Νέα αντίληψη ενιαίος και ομογενής ισότροπος άπειρος ευκλείδειος

5. Πρώτες αιτίες / Νόμοι Παρουσίαση Συζήτηση παραδειγμάτων

Διαφάνεια

37

Αριστοτελική Νέα επιστημη επιστημη

Εξηγήσεις με: πρώτες αιτίες νόμοι

απευθύνεται γιατί; πώς; στη φύση πόσο;

γ. Ανασκόπηση δ. Αξιολόγηση

Επεξηγήσεις

1. Τι λέμε επιστημονική επανάσταση; Πού και πότε έγινε;

Πού: Ευρώπη Πότε: μέσα του 16ου αιώνα - τέλη του 17ου αιώνα Τι: · επαναστατική αλλαγή στην επιστημονική και φιλοσοφική σκέψη

• αλλαγή στην κατανόηση της φύσης • αλλαγή στον τρόπο έρευνας και περιγραφής της φύσης • δημιουργία νέας εικόνας του υλικού σύμπαντος.

2. Κύρια χαρακτηριστικά

Δεν αναφέρονται οι κοινωνικές επιπτώσεις. Εξετάζεται κυρίως η Μηχανική και η Αστρονομία, όπου έλαβαν χώρα οι πιο δραματικές αλλαγές. Κύρια χαρακτηριστικά κατά Α. Koyre (άλλοι ιστορικοί μπορεί να έχουν άλ-λες απόψεις):

α) Καταστροφή της παλαιάς εικόνας του κόσμου

Αριστοτελικός - μεσαιωνικός κόσμος (σελ. 46) • πεπερασμένος, κλειστός:ο κόσμος τελειώνει στην εξώτατη (κρυστάλλινη)

σφαίρα. Η συζήτηση για το τι υπάρχει πέρα από αυπ'ιν στερείται νοήματος. • διαχωρισμένος σε δύο διαφορετικές περιοχές:

ί. γήινη ή υποσελήνια περιοχή: (σελ. 47 και 49) τα σώματα αποτελούνται από τα 4 στοιχεία (γη - νερό υπάρχει αλλαγή και φθορά, οι φυσικές κινήσεις είναι κατακόρυφες.

αέρας - φωτιά)

38

ιι. ουράνια περιοχή: (σελ. 47 και 51) τα σώματα αποτελούνται από αιθέρα (πεμπτουσία), υπάρχει αφθαρσία, γίνονται μόνο (τέλειες) κυκλικές κινήσεις, δεν υπάρχουν αλλαγές πέρα από τις κυκλικές κινήσεις.

• Ιεραρχημένος: ηουράνια περιοχή θεωρείται ανώτερη από τη γήϊνη.

Νέος κόσμος (σελ. 161-167) • άπειρος (για την κλασσική φυσική) • ενιαίος (οι ίδιοι νόμοι ισχύουν σε γη και ουρανό)

β) Γεωμετρικοποίηση του χώρου

Αριστοτελικός - μεσαιωνικός χώρος • σύνολο διαφοροποιημένων τόπων:

υπάρχουν δύο περιοχές (γήινη - ουράνια), (σελ. 47) οι φυσικοί τόποι των στοιχείων είναι 4 ομόκεντρες σφαίρες, (σελ. 49)

• ανισότροπος: υπάρχει μια ξεχωριστή κατεύθυνση στο χώρο, η κατακόρυφη. Στις φυσι-κές κινήσεις τα σώματα κινούνται κατακόρυφα, επειδή πηγαίνουν στη φυσική τους θέση. Αυτό οφείλεται όχι σε κάποια εξωτερική δύναμη αλ-λά στη φύση των σωμάτων και κατά κάποιο τρόπο στην ίδια τη δομή του χώρου. (σελ. 49)

• πεπερασμένος: τελειώνει, όπως και ο κόσμος, στην εξώτατη σφαίρα. Η ευκλείδια γεωμετρία δεν μπορεί να εφαρμοστεί στο φυσικό χώρο.

Νεότερος χώρος Αφού είναι ενιαίος, ομογενής, ισότροπος και άπειρος, είναι τελικά και ευ-κλείδειος. Η ευκλείδεια γεωμετρία μπορεί να εφαρμοστεί και στον πραγ-ματικό χώρο, και σε τελευταία ανάλυση τα Μαθηματικά μπορούν να χρη-σιμοποιηθούν για την περιγραφή της φύσης (και στην υποσελήνια περιο-χή, στην ουράνια περιοχή είχαν ήδη χρησιμοποιηθεί από την εποχή του Εύδοξου). Για να γίνει αυτό όμως, έπρεπε, σύμφωνα με τον koyre, πρώτα να καταρρεύσει το αριστοτελικό κοσμολογικό μοντέλο.

3. Πρώτες αιτίες / Νόμοι

Αλλαγή στα ερωτήματα που τίθενται στη φύση Αριστοτελική επιστήμη: Γιατί γίνονται τα πράγματα;

39

Αναζήτηση αιτίων και τελικά πρώτων αιτίων (το ένα αίτιο οφείλεται σε άλ-λο αίτιο κ.ο.κ. μέχρι να φθάσουμε στο πρώτο - αρχικό αίτιο). Ποιοτική περιγραφή (στην υποσελήνια περιοχή).

Νέα επιστήμη: Πώς και πόσο; Μετρήσεις, Πειράματα, Ποσοτική - μαθηματική περιγραφή Παγκόσμιοι νόμοι. Εξήγηση των φαινομένων με νόμους. Ενα φαινόμενο συμβαίνει επειδή ισχύει ο αντίστοιχος νόμος. Παράδειγμα: εξήγηση της πτώσης των σωμάτων σύμφωνα με την αριστο-τελική και σύμφωνα με την νέα επιστήμη.

8. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ

Η Ελληνική βιβλιογραφία για θέματα ιστορίας της επιστήμης και της τεχνολογίας έχει εμπλουτισθεί τα τελευταία χρόνια με δεκάδες τίτλους βιβλίων, τα περισσότερα από τα οποία είναι μεταφράσεις αξιόλογων ξέ-νων συγγραμάτων γραμμένων από επαγγελματίες του κλάδου. Παρά την πρόοδο, όμως, εξακολουθούν να υπάρχουν μεγάλα κενά, τα οποία είναι ιδιαίτερα εμφανή σε βιβλία πηγές. Έτσι, αν εξαιρέσουμε λίγα κείμενα από την αρχαία ελληνική επιστημονική γραμματεία, δεν υπάρχουν ελληνικές μεταφράσεις των έργων λ.χ. των πρωταγωνιστών της Επιστημονικής Επανάστασης ή κλασικών έργων από την ιστορία των επιστημών του 18ου και 19ου αιώνα, ενώ ιδιαίτερα σημαντική για τη διδασκαλία του μα-θήματος της ιστορίας της επιστήμης σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευ-σης είναι η έλλειψη ενός ανθολογίου με αποσπάσματα από κλασικά κεί-μενα της ιστορίας της επιστήμης.

Ο βιβλιογραφικός οδηγός που ακολουθεί δε φιλοδοξεί να παράσχει μια πλήρη καταγραφή της σχετικής με την ιστορία της επιστήμης και της τεχνολογίας ελληνικής βιβλιογραφίας. Είναι, όπως δηλώνει και η λέξη ένας «οδηγός» που αποσκοπεί στο να βοηθήσει τον εκπαιδευτικό και το μαθητή στην περαιτέρω μελέτη και στον εμπλουτισμό των γνώσεών τους στα θέματα που πραγματεύει το βιβλίο. Όπως κάθε «οδηγός», χαρακτη-ρίζεται από μερικότητα και επιλεκτικότητα. Βασικό κριτήριο, πάντως, για τη σύνταξή του ήταν ο προσανατολισμός σε βιβλία γραμμένα κατά βάση από επαγγελματίες ειδικούς στην ιστορία της επιστήμης και της τεχνο-λογίας.

40

Α. Προελληνική επιστήμη

Το κλασικό έργο για τις επιστήμες στην Αίγυπτο και στη Μεσοποταμία είναι το σύγγραμμα του Otto Neugebauer. Οι θετικές επιστήμες στην αρ-χαιότητα (Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1986), που επικεντρώνεται αποκλειστικά στα Μα-θηματικά και στην Αστρονομία. Κλασικό για την ιστορία των Μαθηματικών στην αρχαιότητα είναι επίσης το βιβλίο του Β. L. van der Waerden, Η αφύπνιση της επιστήμης: Αιγυπτιακά, Βαβυλωνιακά και Ελληνικά Μαθημα-τικά (Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1999). Εκτός από τα έργα αυτά υπάρχουν ακόμη το συνοπτικό βιβλίο της Μ. Rutten, Η Επιστή-μη των Χαλδαίων (Αθήνα, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, 1998), καθώς και το βι-βλίο του Θ. Εξαρχάκου Ιστορία των Μαθηματικών, τόμος Α: «Τα Μαθημα-τικά των Βαβυλωνίων και των Αρχαίων Αιγυπτίων» (Αθήνα 1997), τόμος Β: «Τα Μαθηματικά των Ινδών και των Κινέζων» (Αθήνα 1999).

Εκτενείς αναφορές στα Μαθηματικά της Αιγύπτου και της Μεσοποτα-μίας περιέχονται στη «Γενική ιστορία των Μαθηματικών» των C. Boyer και U. Merzbach (Αθήνα, Εκδόσεις Πνευματικού, 1981), ενώ γενικότερα για τις επιστήμες στους προελληνικούς πολιτισμούς μπορεί να ανατρέξει κανείς στα συναφή κεφάλαια από το τρίτομο σύγγραμμα του John D. Bernal, «Η Επιστήμη στην ιστορία» (Αθήνα, Εκδόσεις «I. Ζαχαρόπουλος», 1982-1987). Για τη γενικότερη πολιτισμική ιστορία της Αιγύπτου και της Μεσοποταμίας υπάρχει το βιβλίο του V. Gordon Childe, «Ο άνθρωπος πλάθει τον εαυτό του» (Αθήνα, Εκδόσεις Ράππα, 1973), ενώ, τέλος, ένα γλαφυρό χρονικό των αρχαιολογικών ανακαλύψεων σε τέσσερις αρχαί-ους πολιτισμούς (Μυκηναϊκός πολιτισμός, Αίγυπτος, Μεσοποταμία, πολι-τισμός των Μάγια) περιέχεται στο βιβλίο του C. W. Ceram, «θεοί, τάφοι και σοφοί» (Αθήνα, Εκδόσεις Γεμεντζόπουλου, χωρίς χρονολογία).

Β. Αρχαία ελληνική επιστήμη

Τα περισσότερα κείμενα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη κυκλοφο-ρούν σε μεταφράσεις στις σειρές του Παπύρου, του Ζαχαρόπουλου και της Ακαδημίας Αθηνών. Υπάρχουν επίσης ορισμένες έγκριτες μεταφρά-σεις μεμονωμένων έργων των δυο αυτών φιλοσόφων, μεταξύ των οποί-ων αξίζει να μνημονεύσουμε τις μεταφράσεις της Πολιτείας του Πλάτω-να, της Φυσικής Ακροάσεως (Φυσικά) και της Πρώτης Φιλοσοφίας (Μετά τα Φυσικά) του Αριστοτέλη από τον Κ. Δ. Γεωργούλη, καθώς και τη μετά-φραση του Τίμαιου του Πλάτωνα από τον Β. Κάλφα. Μια μεγάλη συλλογή των αποσπασμάτων των Προσωκρατικών φιλοσόφων περιέχεται στο έρ-γο των G. Kirk, J. Raven, Μ. Scofield «Οι Πρωσοκρατικοί Φιλόσοφοι», (Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1990), Τα «Απαντα» του Αρχιμήδη, τα «Κωνικά» του Απολ-

λωνίου, τα «Στοιχεία του Ευκλείδη», τα «ελληνικά βιβλία των Αριθμητι-κών» του Διοφάντου και το μικρό σύγγραμμα με τίτλο «Περί μεγεθών και αποστημάτων ηλίου και σελήνης» του Αρίσταρχου του Σάμιου έχουν με-ταφραστεί από τον Ευάγγελο Σ. Σταμάτη.

Από τα έργα των αρχαίων μηχανικών πρέπει να σημειώσουμε τη μετά-φραση του «Περί αρχιτεκτονικής» (βιβλία I-V) του Βιτρούβιου (Αθήνα, Πλέθρον, 1997) και την «Αυτοματοποιητική» του Ήρωνα του Αλεξανδρι-νού (Αθήνα, 1996).

Για την αρχαία ελληνική επιστήμη και τεχνολογία κυκλοφορούν σε ελλη-νική μετάφραση μερικά αξιόλογα βιβλία της διεθνούς βιβλιογραφίας. Σε αυτά συγκαταλέγονται η μονογραφία του A, Szabo, «Αι απαρχαί των ελληνικών μαθηματικών» (Αθήνα, Εκδόσεις Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος, 1973), το εξαιρετικό σύγγραμμα του D. R. Dicks «Η Πρώιμη Ελληνική Αστρονομία» (Αθήνα, Εκδόσεις «Δαίδαλος - I. Ζαχαρόπουλος», 1991) το οποίο καλύπτει την ιστορία της ελληνικής αστρονομίας ως τον 4ο π.χ. αι. το κάπως πεπα-λαιωμένο σήμερα βιβλίο του Β. Farrington, «Η Επιστήμη στην Αρχαία Ελλά-δα» (Αθήνα, Εκδόσεις Κάλβος, 1969), η συλλογή των άρθρων του G.E.R. Lioyd «Αρχαία Ελληνική Επιστήμη: Μέθοδοι και Προβλήματα» (Αθήνα, Εκδό-σεις Αλεξάνδρεια, 1996), η μονογραφία του C. Kahn «Αναξίμανδρος και οι Απαρχές της Ελληνικής Κοσμολογίας» (Αθήνα, Πολύτυπο, 1982), το βιβλίο του Derek de Sola Price «Γρανάζια από τους Έλληνες: Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων» (Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Τεχνικού Μουσείου Θεσσαλονίκης, 1995) και τα έργα του J. P. Vernant «Οι Απαρχές της Ελληνικής Σκέψης» και Μύθος και Σκέψη στην Αρχαία Ελλάδα.

Ενδιαφέρουσες μελέτες για τα αρχαία ελληνικά μαθηματικά περιέχει επί-σης η συλλογή «Αρχαία Ελληνικά Μαθηματικά: Κείμενα Ιστορίας και Φιλο-σοφίας», επιμ. Δ. Αναπολιτάνος, Β. Καρασμάνης (Αθήνα, Τροχαλία, 1993).

Εκτεταμένα κεφάλαια για την αρχαία ελληνική επιστήμη περιέχονται επίσης σε γενικές ιστορίες επιστημών. Τέτοια γενικότερα έργα είναι, εκτός από όσα αναφέρθηκαν στην παραπάνω ενότητα Α, τα εξής: D. Linndberg, «Οι Απαρχές της Δυτικής Επιστήμης» (Αθήνα, Πανεπιστημια-κές Εκδόσεις, Ε.Μ.Π., 1997), G. Loria, «Ιστορία των Μαθηματικών», 3 τό-μοι (Αθήνα, Εκδόσεις Παπαζήση, 1971-74), D. Struik, «Συνοπτική Ιστορία των Μαθηματικών» (Αθήνα, Εκδόσεις «Δαίδαλος - I. Ζαχαρόπουλος», 1982), F. Russo, «Εισαγωγή στην Ιστορία των Τεχνικών» (Αθήνα, Πολιτι-στικό Τεχνολογικό Ιδρυμα ΕΤΒΑ, 1993), Β. Jacomy, «Συνοπτική Ιστορία των Τεχνικών» (Αθήνα, Πολιτιστικό Ιδρυμα ΕΤΒΑ, 1995). Τέλος, για την πολιτισμική ιστορία της Ελλάδας μπορεί κανείς να συμβουλευθεί τα ακό-λουθα έργα: Ε. Friedell, «Πολιτιστική Ιστορία της αρχαίας Ελλάδας»

42

(Αθήνα, Εκδόσεις Πορεία, 1994), «Η Ελλάδα και ο ελληνιστικός κόσμος», επιμ. J. Boardam, J. Griffin, Ο. Murray (Αθήνα, Νεφέλη, 1996), H.D.F. Kitto, «Οι Ελληνες» (Αθήνα, (Εκδόσεις Η Δαμασκός, (2)1968). Μεταφρά-ζεται και είναι υπό έκδοση ο 1ος τόμος του βιβλίου του Τ. L. Heath, «History of Greek Mathematics».

Γ. Οι επιστήμες στο Μεσαίωνα

Σε ότι αφορά το Δυτικό Μεσαίωνα, εκτός από το βιβλίο του Lindberg που μνημονεύσαμε προηγουμένως, υπάρχουν ακόμη δύο κλασικά έργα, το δίτο-μο σύγγραμμα του Α. C. Crombie «Από τον Αυγουστίνο στον Γαλιλαίο» (Αθή-να, ΜΙΕΤ, 1989) και το συνοπτικό βιβλίο του Ε. Grant «Οι Φυσικές Επιστήμες τον Μεσαίωνα» (Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1994). Για μια γενική εισαγωγή στην ιστορία του Δυτικού Μεσαίωνα μπορεί κανείς να συμβουλευθεί το βιβλίο του Ζ. Ν. Τσιρπανλή, «Εισαγωγή στην μεσαιωνική ιστορία της Δυτικής Ευρώπης» (Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Ζήτη, 1996).

Η ελληνική βιβλιογραφία για την ιστορία των επιστημών στο Βυζάντιο περιορίζεται στον τρίτο τόμο της μνημειώδους Βυζαντινής λογοτεχνίας του Η. Hunger (Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1994) και στην εργασία του Κ. Vogel υπό τον τίτλο «Η βυζαντινή επιστήμη», που περιέχεται στο δεύτερο τόμο της Ιστορίας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας του Πανεπιστημίου του Cambridge (Αθήνα, Εκδόσεις Μέλισσα, 1979). Υπάρχει επίσης η μονο-γραφία του Θ. Κορρέ «Υγρόν Πύρ: Ενα Όπλο της Βυζαντινής Ναυτικής Τεχνικής» (θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Βάνιας 1985). Πολλές πληροφορίες για τους βυζαντινούς λογίους περιέχουν ακόμη τα βιβλία: P. Lemorle, «Ο Πρώτος Βυζαντινός Ουμανισμός» (Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1985), Ν. G. Wilson, «Οι λόγιοι στο Βυζάντιο» (Αθήνα, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, 1991), Ν. G. Wilson, «Από το Βυζάντιο στην Αναγέννηση» (Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1994) και Η. Hunger, «Ο κόσμος του βυζαντινού Βιβλίου: γραφή και ανάγνωση στο Βυ-ζάντιο» (Αθήνα, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, 1995).

Δ. Η Επιστημονική Επανάσταση

Η ελληνική βιβλιογραφία για την ιστορία των επιστημών στην περίοδο της Επιστημονικής Επανάστασης έχει εμπλουτισθεί τα τελευταία χρόνια με αρκετούς τίτλους. Ετσι, εκτός από τα έργα γενικού χαρακτήρα που έχουμε μνημονεύσει στις προηγούμενες ενότητες, υπάρχουν ακόμη: τα κλασικά εγχειρίδια του H.Butterfield, «Η καταγωγή της σύγχρονης επι-στήμης 1300-1800» (Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1981) και του R. S. Westfall, «Η συ-γκρότηση της σύγχρονης επιστήμης» (Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδό-

43

σεις Κρήτης, 1993), το σύγγραμμα του C. G. Gillspie, «Στην κόψη της αλήθειας: η εξέλιξη των επιστημονικών ιδεών από τον Γαλιλαίο ως τον Einstein» (Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1986), η μονογραφία του Α. Koyre «Από τον Κλειστό Κόσμο στο άπειρο Σύμπαν» (Αθήνα, Εκδόσεις Ευρύαλος, 1989) και η συλλογή άρθρων του Koyre με τίτλο «Δυτικός πολιτισμός: η άνθιση της επιστήμης και της τεχνικής» (Αθήνα, Εκδόσεις «Ύψιλον», 1991).

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες είναι επίσης οι βιογραφίες του Γαλιλαίου από τον S. Drake (Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1993) και του Νεύτωνα από τον R. S. Westfall (Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, υπό έκδοση). Θα πρέπει ακόμη να μνημονεύσουμε το θαυμάσιο θεατρικό έργο του Μπ. Μπρεχτ, «Ο βίος του Γαλιλαίου» (Αθή-να, Εκδόσεις «Κείμενα», 1970) και τη μυθιστορηματική βιογραφία του Α. Καίσλερ «Οι υπνοβάτες» (Αθήνα, Εκδόσεις Χατζηνικολή, 1979), ενώ χρή-σιμο είναι τέλος και το βιβλίο του Α. Debus, «Άνθρωπος και Φύση στην Αναγέννηση» (Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1997).

Ε. Η νεότερη επιστήμη

Για την ιστορία των επιστημών και της τεχνολογίας από το 18ο αι. έως σήμερα μπορεί κανείς να συμβουλευθεί τα γενικά έργα που μνημο-νεύσαμε στις προηγούμενες ενότητες. Σε αυτά θα πρέπει να προσθέ-σουμε δύο ακόμη έργα: «Η ιστορία της Χημείας» του Η. Leicester (Αθήνα, Τροχαλία, 1993), «Η τεχνολογία στον παγκόσμιο πολιτισμό» του Α. Pacey (Αθήνα, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 1995). Εκτός από αυτά τα γενικού περιεχομένου βιβλία θα πρέπει να σημειώσουμε ακόμη: Για το 18ο αι. το κλασικό βιβλίο του Τ. Hankins, «Επιστήμη και Διαφωτι-σμός» (Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1998), για το 19ο αι. το βιβλίο του P. Μ. Harman «Ενέργεια, Δύναμη και Ύλη: η εννοιολογι-κή εξέλιξη της Φυσικής κατά το 19ο αιώνα» (Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1994), ενώ τέλος για τον 20ο αι.τη συλλογή που επιμε-λείται ο R. Harre «Επιστημονική σκέψη 1900-1960» (Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1982).

ΣΤ. Φιλοσοφία της επιστήμης

Τ. Kunn, «Η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων» (θεσσαλονίκη, Σύγχρονα Θέματα 1981).

Τέλος, οφείλουμε να μνημονεύσουμε ότι από το έτος 1994 και μετά κυκλοφορεί το περιοδικό Νεύσις (εκδόσεις Νεφέλη), το αντικείμενο του οποίου είναι η ιστορία και η φιλοσοφία της επιστήμης και της τεχνολο-γίας.

44

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ: Ιστορία των Επιστημών και της Τεχνολογίας

Χαρακτηριστικά γνωρίσματα: 1. Είναι ευρύτερες από την «επίλυση προβλήματος» και αναφέρονται σε

επίλυση ενός πιο σύνθετου προβλήματος, που αποτελείται από πολλά επιμέρους προβλήματα.

2. Ασχολούνται με ένα «ανοικτό πρόβλημα», με όχι αυστηρά καθορισμέ-νες διαδικασίες.

3. Επιδιώκουν οι μαθητές να είναι οι ίδιοι υπεύθυνοι για τη δουλειά τους και να αυτοκατευθύνονται.

4. Απαιτούν ομαδική δουλειά, μέσα από την οποία οι μαθητές αναπτύσ-σουν προσωπικές και κοινωνικές σχέσεις.

5. Προϋποθέτουν συνδυασμό γνώσεων και πρακτικών από διάφορες γνωστικές περιοχές.

6. Αποβλέπουν σε ένα ορατό και λειτουργικό αποτέλεσμα.

Προτεινόμενη δραστηριότητα για το πείραμα του Γαλιλαίου στη σελίδα 128

Στα πλαίσια των δραστηριοτήτων του μαθήματος θα είχε μεγάλο εν-διαφέρον να εμπλακούν οι μαθητές στο κλίμα, τις συνθήκες και τις μεθό-δους του συγκεκριμένου πειράματος, ώστε βιωματικά να ανασυνθέσουν με συνθήκες αντίστοιχες της εποχής εκείνης, (1638), τη συγκεκριμένη πειραματική διαδικασία.

Έτσι προτείνεται να κατασκευάσουν οι μαθητές όλη την πειραματική διάταξη και να αναπαραστήσουν στην τάξη το συγκεκριμένο πείραμα.

Είναι σαφές ότι για την κατασκευή του πειραματικού αυλού μπορεί να γίνει αλλαγή κλίμακας και ότι πρέπει να δοθεί ικανό χρονικό περιθώριο προετοιμασίας, για παράδειγμα 1 -2 μήνες.

Τα ακόλουθα σχεδιαγράμματα και η αναγραφή των πειραματικών απο-τελεσμάτων βοηθούν στην κατεύθυνση αυτή.

45

46

\ \ ϊ \ ι J L _ J I , m

47

1/4 του μήκους του αυλακιού _ 3 κύβιτα _ 1,35 μ. _ q 25 μήκος αυλακιού " 1 2 κύβιτα ~ 5,4 μ.

χρόνος διάνυσης του 1/4 του μήκους του αυλακιού 2

χρόνος διάνυσης του μήκους του αυλακιού

2 κύπελλα 2

4 κύπελλα j

Αρα

2 = 4 - = 0,25

Sj, S2

I I Τ2

Αυτό επαληθεύτηκε για πολλά διαφορετικά μήκη και πολλές διαφορετι-κές κλίσεις.

48

Διευκρινίσεις - Επεξηγήσεις

Θεωρούμε ωφέλιμο να προβούμε σε μερικές διευκρινίσεις και επεξη-γήσεις για ορισμένα σημεία της ύλης του πρώτου, κυρίως, κεφαλαίου, που ανακύπτουν από τα ερωτήματα, τα οποία ως τώρα έχουν διατυπωθεί.

1. Πολλές ερωτήσεις περιστρέφονται γύρω από το ένθετο της σελίδας 19. Το βαβυλωνιακό αριθμητικό σύστημα ήταν μεν ένα θεσιακό αριθ-μητικό σύστημα, συγκρινόμενο όμως με το σύγχρονο δεκαδικό θεσια-κό σύστημα, χαρακτηρίζεται από ασάφεια. Η ασάφεια αυτή οφείλεται σε δύο λόγους. Ο πρώτος λόγος είναι ότι το σύστημα δεν ήταν αλη-θινά ψηφιακό, δε διέθετε, δηλαδή, τόσα διαφορετικά σύμβολα όσα η βάση του συστήματος. Συνέπεια αυτού είναι ότι ο αριθμός « « | | | « | θα μπορούσε να διαβάζεται ως 43,21 ή ως 40,3,20,1 ή ως 43,20,1 ή ακόμα ως 40,3,21 Αυτού του είδους η ασάφεια όμως δεν είναι η πιο σημαντική. Ένας έμπειρος και ικανός Βαβυλώνιος γραφέας θα μπο-ρούσε να ξεχωρίσει ανάμεσα στις διαφορετικές αυτές εκδοχές, ποια είναι κάθε φορά η σωστή (για παράδειγμα, από τα συμφραζόμενα του προβλήματος). Παρ' όλα αυτά, τέτοιου είδους συγχύσεις δε λείπουν παντελώς από τις σωζόμενες βαβυλωνιακές πινακίδες. Πιο σημαντι-κή, πάντως, είναι η ασάφεια που οφείλεται στην απουσία συμβόλου για το μηδέν. Η έλλειψη του συμβόλου αυτού δεν επέτρεπε στους Βαβυλώνιους να διακρίνουν, λ.χ., το 43,21 από το 43,0,21 ή από το 43,21,0 ή από το 0;43,21 κτλ.

2. Ένα δεύτερο ερώτημα αφορά τον τύπο του Πυθαγορείου Θεωρήματος b = V d2 - h2, που μνημονεύεται στη σελίδα 22. Οι Βαβυλώνιοι δεν ήταν σε θέση, φυσικά, να γράψουν αυτό τον τύπο, ούτε και κανέναν άλλο τύπο. Αναγκαία προϋπόθεση, για να γράψει κανείς έναν τύπο με αλγεβρικά σύμβολα, είναι η ύπαρξη συμβολικής άλγεβρας, η οποία άλ-γεβρα δημιουργήθηκε μόλις στα τέλη του 16ου και στις αρχές του 17ου αιώνα (βλ. την Ενότητα 3.2. του 3ου Κεφαλαίου). Όμως οι Βαβυ-λώνιοι γνώριζαν πώς να βρίσκουν τη μία πλευρά ενός συγκεκριμένου ορθογώνιου τριγώνου (ο όρος που χρησιμοποιούσαν ήταν «ορθό» τρί-γωνο, σε αντιδιαστολή με κάθε άλλο «μη ορθό» τρίγωνο), όταν ήταν γνωστές οι δύο άλλες πλευρές του. Ο κανόνας που χρησιμοποιούσαν αντιστοιχεί σε αυτό που ονομάζουμε Πυθαγόρειο θεώρημα και το αποδίδουμε, σε συμβολική γλώσσα, με τον παραπάνω τύπο. Στην προ-κειμένη περίπτωση, στο σχήμα της σελίδας 22 είναι γνωστές οι πλευ-

49

ρές d = 0;30 και h = 0;24 και ζητείται η πλευρά b. Ο υπολογισμός στο κεί-μενο της πινακίδας γίνεται ως εξής:

«Πολλαπλασίασε το 0;24 με το 0;24, θα βρεις 0;96. Πολλαπλασίασε το 0;30 με το 0;30, αποτέλεσμα 0; 15. Αφαίρεσε το 0;96 από το 0;15, αποτέλεσμα 0;5,24. Ο αριθμός αυτός είναι το τετράγωνο του 0; 18. Τόσο απομακρύνθηκε ο δοκός από τον τοίχο».

Οπως είναι φανερό, αυτός ο κανόνας μπορεί να αποδοθεί σε συμβολι-κή γλώσσα με τον τύπο που αναφέραμε προηγουμένως. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι οι Βαβυλώνιοι ήταν σε θέση να γράψουν τον τύπο, για το λό-γο που εξηγήσαμε στην αρχή. Επίσης, η ένταξη του κανόνα αυτού στο πλαίσιο μιας γεωμετρικής θεωρίας για το τρίγωνο, για τις ιδιότητές του και για τις μετρικές σχέσεις που αναφέρονται σε αυτό, η διατύπωσή του, δηλαδή, ως θεωρήματος είναι ένα ιστορικό γεγονός, το οποίο έλαβε χώ-ρα πολύ αργότερα, στην εποχή των Ελληνικών Μαθηματικών.

50