Επιμόρφωση Εκπαιδευτικών Β΄ Επιπέδου για την Αξιοποίηση κι Εφαρμογή των ΤΠΕ στη Διδακτική ΠράξηΚλάδος ΠΕ02 ΦΙΛΟΛΟΓΩΝΚΣΕ ΚΟΖΑΝΗΣ, 2011- 2012Επιμορφωτές: ΡΩΣΣΙΟΥ ΓΛΥΚΕΡΙΑ, ΠΛΕΥΡΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΣΕΝΑΡΙΟ

ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

«Η πολυσήμαντη μεταφορά, τρόπος πρόσληψης, κατανόησης και ανασημασιοδότησης του κόσμου, πηγή δημιουργικότητας στη σκέψη, στο λόγο, στον πολιτισμό»

Επιμορφούμενη: ΖΥΓΟΥΡΗ ΈΛΣΑ

Ταυτότητα διδακτικού σεναρίουΤο παρακάτω σενάριο διδασκαλίας σχεδιάστηκε και εφαρμόστηκε σε σχολική τάξη το 2011-2012, στο πλαίσιο της επιμόρφωσης εκπαιδευτικών β΄ επιπέδου (ΠΕ02) για την αξιοποίηση και εφαρμογή των ΤΠΕ στη διδακτική πράξη.Τίτλος: Η πολυσήμαντη μεταφορά, τρόπος πρόσληψης, κατανόησης και ανασημασιοδότησης του κόσμου, πηγή δημιουργικότητας στη σκέψη, στο λόγο, στον πολιτισμό Διδακτικό αντικείμενο: Ελληνικός γραμματισμός Εμπλεκόμενες γνωστικές περιοχές: δημοσιογραφία, διαφήμιση, φωτογραφία, κινηματογράφος, κόμικ, γελοιογραφία, ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική, λογοτεχνία, στιχουργική, φιλοσοφία, ρητορική, σημειωτική, θρησκεία, μαθηματικά, φυσική, αστρονομία, αστρολογία, ιατρική, πληροφορική, τεχνολογία Σχολική τάξη: 15 εκπαιδευόμενοι του 2ου κύκλου σπουδών ΣΔΕ Πτολεμαΐδας Επιμορφούμενη: Ζυγούρη Έλσα

Σύντομη περιγραφήΤο σενάριο διδασκαλίας αναφέρεται στην πολυσημία των λέξεων, στην κυριολεξία και μεταφορά, στην κυριολεκτική και μεταφορική χρήση της γλώσσας, στην αναφορική και ποιητική της λειτουργία, στη δήλωση και συνυποδήλωση, στα σχήματα λόγου της παρομοίωσης, της προσωποποίησης, της αλληγορίας, της μετωνυμίας, της συνεκδοχής, της υπαλλαγής, στις παροιμίες, στις παραβολές, στους μύθους, αλλά και σε εκφραστικούς, επικοινωνιακούς τρόπους και νοητικές καταστάσεις όπου υπάρχει η μεταφορική λειτουργία, όπως στη δημοσιογραφία, τη διαφήμιση, την τέχνη, τη φιλοσοφία, τη θρησκεία, την επιστήμη, την τεχνολογία.

Διάρκεια8 ώρες: τρεις διδακτικές ώρες με φύλλα εργασίας, μία ώρα με φύλλα αξιολόγησης (ασκήσεων) και άλλες τέσσερις πάλι με φύλλα εργασίας.

Θεωρητικό πλαίσιο – Συμβατότητα με ΔΕΠΠΣ και ΑΠΣΤο σενάριο είναι σχεδιασμένο με βάση τους άξονες, το σκοπό και τους στόχους του ΔΕΠΠΣ ΚΑΙ ΑΠΣ της Ελληνικής Γλώσσας για το Γυμνάσιο και τις αρχές του νέου σχολείου.Επιδιώκεται η νοητική, συναισθηματική, ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του μαθητή μέσω του γλωσσικού μαθήματος και συγκεκριμένα «η συνειδητοποίηση και οργάνωση των δομών, των λειτουργιών και των μηχανισμών της γλωσσικής επικοινωνίας», η καλλιέργεια των εκφραστικών-επικοινωνιακών ικανοτήτων του και η ανάπτυξη της δημιουργικότητάς του είτε ως δέκτη είτε ως πομπού του λόγου. Οι μαθησιακοί στόχοι δεν αφορούν μόνο το γνωστικό τομέα, αλλά και τον ψυχοκοινωνικό, δεν ενδιαφέρει δηλαδή μόνο η απόκτηση γνώσεων, αλλά και η ανάπτυξη δεξιοτήτων και στάσεων, που θα προάγουν την αυτενέργεια, την κοινωνικότητα και την αυτοεκτίμηση μέσω της συμμετοχικής διερευνητικής μαθησιακής διαδικασίας, της κριτικής σκέψης και της διαλεκτικής. Επιδιώκεται συγκεκριμένα, σύμφωνα με ΔΕΠΠΣ και ΑΠΣ , οι μαθητές να εντοπίζουν την πολυσημία των λέξεων, τις πραγματολογικές και σημασιακές αποχρώσεις του λόγου, τις αλλαγές στη σημασία των λέξεων και να τις χρησιμοποιούν ανάλογα με την επικοινωνιακή περίσταση και το σκοπό του ομιλούντος. Ο λόγος δεν περιορίζεται όμως στον προφορικό και γραπτό, αλλά χρησιμοποιείται ευρέως και ο ηλεκτρονικός, και υπάρχει μετάβαση από τις λέξεις στον πολυτροπικό κειμενικό λόγο.

Το σενάριο επίσης είναι σύμφωνο με τα νέα προγράμματα σπουδών, που στοχεύουν να διαμορφώσουν ένα σχολείο που θα συνδέεται με τη ζωή και την κοινωνία στην εξέλιξή τους και που θα προωθεί τη ολιστική, διεπιστημονική, διαθεματική προσέγγιση στη μάθηση μέσα σε ελκυστικά περιβάλλοντα και τη δημιουργικότητα. Στο νέο σχολείο σημαίνουσα θέση έχει ο βιωματικός, διερευνητικός, ολιστικός τρόπος μάθησης. Οι μαθητές καλούνται να ανακαλύπτουν τη γνώση, να βρίσκουν και να αξιοποιούν πληροφορίες με τη χρήση των νέων τεχνολογιών, να αναγνωρίζουν το σημαντικό και να συγκρίνουν, να συνδυάζουν και να παράγουν νέες πληροφορίες, νέες γνώσεις, ως μαθητευόμενοι επιστήμονες και ερευνητές, καταργώντας τα στεγανά στα γνωστικά - μαθησιακά αντικείμενα και αντιμετωπίζοντάς τα ως μέρη ενός όλου. Καλούνται επίσης να αναπτύξουν επικοινωνιακές δεξιότητες και συλλογικό πνεύμα, , να μάθουν να συνεργάζονται με υπευθυνότητα στη δόμηση της γνώσης και στην περάτωση έργων, που είναι διαθέσιμα και ανακοινώσιμα στην τοπική κοινότητα.Το σενάριο, στο πνεύμα των νέων προγραμμάτων σπουδών, προωθεί την ένταξη όλων των μαθητών στο σχολείο, χρησιμοποιώντας ελκυστικά περιβάλλοντα μάθησης μέσω ΤΠΕ, μαθητοκεντρικές μορφές διδασκαλίας και νέες διδακτικές τεχνικές. Το σενάριο αυτό συγκεκριμένα εφαρμόζει την εργασία των μαθητών σε ομάδες, διαφοροποιημένη ως προς το βαθμό δυσκολίας (οι εργασίες της τρίτης ομάδας έχουν υψηλότερο βαθμό δυσκολίας από της δεύτερης και της δεύτερης από την πρώτη), όπως και την εταιρική συνεργασία, τις επαναληπτικές ασκήσεις, τη χρήση εικόνων, βίντεο, νέων τεχνολογιών και αξιολόγηση στην οποία εκτιμάται η προφορική και γραπτή επικοινωνία του μαθητή ως πομπού και ως δέκτη λόγου, συμπεριλαμβανομένου και του πολυτροπικού.Η χρήση μάλιστα πολυτροπικών κειμένων θεωρείται ότι καθιστά εκπαιδευτικούς και μαθητές συνειδητότερους στην επικοινωνία μεταξύ τους, αλλά και με τους άλλους και διευκολύνει στην πρόσληψη και αποκωδικοποίηση της πραγματικότητας που βιώνουν, με αποτέλεσμα να γίνεται η εκπαίδευση πιο ουσιαστική. (Ελένη Χοντολίδου, Εισαγωγή στην έννοια της πολυτροπικότητας)Οι μαθητές ασκούνται -παράλληλα με το γλωσσικό γραμματισμό- στο να χρησιμοποιούν το διαδίκτυο, να αξιολογούν και να επιλέγουν τις πληροφορίες του που θα δομήσουν τη νέα γνώση, να συνθέτουν και να παρουσιάζουν τα συμπεράσματά τους με τη χρήση των νέων τεχνολογιών κατακτώντας σταδιακά και το τεχνολογικό γραμματισμό. Επίσης ασκούνται, επιδιώκοντας τον κοινωνικό γραμματισμό, να αναπτύσσουν ομαδικό πνεύμα, να μοιράζονται τις σκέψεις και τις ιδέες τους, να τις υποστηρίζουν, να τις εκθέτουν στην κριτική του λόγου των άλλων, να τις διορθώνουν, συνεισφέροντας ως άτομα στην εκτέλεση συλλογικών εργασιών, ενώ στο πλαίσιο του επιστημονικού γραμματισμού και του πολυγραμματισμού αναπτύσσουν μεταγνωστικές ικανότητες, παρατηρούν, κάνουν διακρίσεις και συσχετισμούς, αποκτούν ερευνητική διάθεση και διεπιστημονική προσέγγιση, αξιολογούν, προβληματίζονται, καταλήγουν σε επαληθεύσιμα συμπεράσματα.«Η μεθοδολογία της διδασκαλίας της γλώσσας διέπεται από τις βασικές αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης της γλώσσας, της κειμενολογίας και της διαθεματικότητας.» αναφέρεται στο ΔΕΠΠΣ ΚΑΙ ΑΠΣ της Ελληνικής Γλώσσας για το Γυμνάσιο. Η φιλοσοφία των προγραμμάτων, της οργάνωσης και μετάδοσης της σχολικής γνώσης, στηρίζεται στη μεταφορά της υπάρχουσας γνώσης σε νέες καταστάσεις και στη μεταφορά από την ενδοκλαδική στη διακλαδική και υπερκλαδική γνώση.Το συγκεκριμένο σενάριο με τη χρήση του υπολογιστή, διαπνεόμενο από το παραπάνω πνεύμα, χρησιμοποιεί αυθεντικές περιστάσεις επικοινωνίας και φέρνει το μαθητή σε επαφή με πολυτροπικά κείμενα, επιδιώκοντας διεπιστημονικές και

διαθεματικές διασυνδέσεις με την ενοποίηση των γνώσεων και την ολιστική κατανόηση του κόσμου. Στο σενάριο η μεταφορά λαμβάνεται ως θεμελιώδη έννοια διαθεματικής προσέγγισης (θα μπορούσε να οριστεί ως μακροέννοια) και συνδέται με άλλες όπως ομοιότητα-διαφορά, αλληλεπίδραση, επικοινωνία, πολιτισμός.. Η ίδια η δομή του σεναρίου περιέχει τη μεταφορά από τη δηλωτική (πληροφορίες, εννοιολογικές και πραγματολογικές γνώσεις) στη διαδικαστική γνώση, τη μεταφορά της δηλωτικής στην πράξη. Τέλος, είναι σημαντικό η σχολική παραγωγή και δημιουργία να έχει έξοδο στην κοινωνία, σε έναν αέναο κύκλο τροφοδότησης-επανατροφοδότησης. Το νέο σχολείο αντλεί, εμπνέεται, αφορμάται από την κοινωνία, τον πολιτισμό, το περιβάλλον, την τεχνολογία και επιστρέφει σε αυτά μετά από δημιουργικές διαδρομές.

Σκοπός της διδασκαλίας είναι οι εκπαιδευόμενοι να καλλιεργήσουν τις γλωσσικές και τις νοητικές τους ικανότητες, να αναγνωρίσουν και να αποκτήσουν καλό, αποτελεσματικό λόγο και σκέψη, για την κάλυψη ποικίλων επικοινωνιακών αναγκών και στο πλαίσιο διαφόρων επικοινωνιακών περιστάσεων, να κατανοήσουν και να είναι ικανοί να αντιδράσουν στα νοήματα πολυτροπικών κειμένων, όπως και να τα παραγάγουν, να νιώσουν τη χαρά της ανακάλυψης, της δημιουργίας μέσω της συλλογής υλικού και της σύνθεσης εργασιών, της ενσωμάτωσης σε ομάδες, της αυτοεκτίμησης και της αυτοπραγμάτωσης.

Στόχοι της διδασκαλίας:Σε σχέση με το γλωσσικό μάθημα (το γλωσσικό/επιστημονικό γραμματισμό)1) η ανακάλυψη της πολυμορφίας της γλώσσας και της σκέψης μας, των δυνατοτήτων και της δημιουργικότητάς μας2) η κατανόηση της πολυσημίας των λέξεων και η διάκριση της μεταφορικής και της κυριολεκτικής χρήσης της γλώσσας από τους μαθητές (κατανοώντας και τους λόγους επιλογής της χρήσης τους), καθώς και της αναφορικής και ποιητικής της λειτουργίας, δήλωσης και (συν)υποδήλωσης3) η κατανόηση και διάκριση των όρων αλληγορία, μύθος, παραβολή, παροιμία και ο συσχετισμός τους με τη μεταφορά και την κυριολεξία, όπως επίσης και των σχημάτων λόγου παρομοίωση, προσωποποίηση, μετωνυμία, συνεκδοχή και υπαλλαγή4) η άσκηση στην εύρεση, διατύπωση ορισμών, στο «τι εστίν» του Σωκράτη, και στη χρήση παραδειγμάτων, για την πληρέστερη και ασφαλέστερη κατανόηση, η άσκηση στην αλλαγή του τρόπου έκφρασης (από αλληγορικό σε κυριολεκτικό λόγο) και στην αναδιήγηση και (ανα)παραγωγή λόγου με χρήση πολλαπλών αναφορών5) η κατανόηση της μεταφοράς στο δημοσιογραφικό λόγο, στην εικόνα και το λόγο των διαφημίσεων, στο «λόγο των τοίχων», στα κόμικς και τις γελοιογραφίες, στη λογοτεχνία, στην τέχνη ευρύτερα και τον πολιτισμό 6) η ανακάλυψη νοητικών δομών και ικανοτήτων μέσω της διδασκαλίας του αναλογικού συλλογισμού και της μεταφοράς ως νοητικής παράστασης του κόσμου και δημιουργικής ανακατασκευής τουΣε σχέση με τις Τεχνολογίες της Πληροφορίας και Επικοινωνίας (το τεχνολογικό/ηλεκτρονικό/ψηφιακό γραμματισμό)7) η ανάπτυξη δεξιοτήτων αναφορικά με τη χρήση των ΤΠΕ και του διαδικτύου ως μέσου επικοινωνίας και αναζήτησης πληροφοριών 8) η επεξεργασία και η χρήση της πληροφορίας σε ένα ευχάριστο, ελκυστικό μαθησιακό περιβάλλον και όχι μόνο η παθητική λήψη της9) η χρήση των φυλλομετρητών και των μηχανών αναζήτησης για την πλοήγηση στο διαδίκτυο, με την επιλογή του κατάλληλου γλωσσικού κώδικα

10) η γνώση των δυνατοτήτων που προσφέρει το διαδίκτυο για άντληση αυθεντικού υλικού από τους μαθητές και η άσκηση στην αποτελεσματική αναζήτησή του, την αξιολόγηση, την οργάνωσή του και την αξιοποίησή του για τη σύνθεση των δικών τους κειμένων11) η γνωριμία με επιλεγμένους δικτυακούς τόπους12) η γνώση και εξοικείωση με τη χρήση ανοιχτών διερευνητικών περιβαλλόντων για τη διδασκαλία και τη μελέτη του γλωσσικού μαθήματος, όπως είναι τα ηλεκτρονικά λεξικά και τα σώματα κειμένων13) η εξοικείωση των μαθητών με λογισμικά γενικής χρήσης, με σύγχρονα ηλεκτρονικά περιβάλλοντα παραγωγής λόγου, όπως είναι το λογισμικό επεξεργασίας κειμένου και το λογισμικό παρουσιάσεων, για τη σύνθεση και παρουσίαση των εργασιών τους και για την επικοινωνία τους με εργασίες και μαθησιακή ύλη προερχόμενη από άλλους.14) η άσκηση στην κριτική ανάγνωση και επεξεργασία πολυτροπικού, διακειμενικού, υπερκειμενικού ψηφιακού λόγου, καθώς και στην παραγωγή τουΣε σχέση με την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του μαθητή (τον κοινωνικό γραμματισμό) - παιδαγωγικοί στόχοι, στάσεις, αξίες15) η άσκηση στην ομαδική εργασία και η καλλιέργεια των απαιτούμενων δεξιοτήτων (παρρησίας, επικοινωνίας, συνεργασίας, συναισθηματικής ευφυίας, αυτογνωσίας, ενσυναίσθησης) και αξιών (συλλογικότητας, αλληλεγγύης, αλληλοβοήθειας, σεβασμού), με την αξιοποίηση των δημιουργικών δυνάμεων όλων, των ικανοτήτων και δυνατοτήτων τους, την εξάλειψη του ανταγωνισμού και φόβων αποτυχίας και την επιδίωξη ταυτοτήτων και βιωμάτων επιτυχίας ως μελών ομάδων σχολείου και τάξης16) η εξοικείωση με τη ανακαλυπτική βιωματική μάθηση, με την οικοδόμηση της γνώσης έχοντας ενεργητικό ρόλο στη μαθησιακή διαδικασία και με την παρουσίαση εργασιών ενώπιον κοινού (της ολομέλειας της τάξης)17) η διερευνητική και κριτική προσέγγιση του γνωστικού αντικειμένου κατά την αναζήτηση πληροφοριών και η εξοικείωση στην επεξεργασία και παραγωγή νέων κειμενικών ειδών18) η άσκηση στην αυτοαξιολόγηση και την ετεροαξιολόγηση από τον εκπαιδευτικό και τους συμμαθητές τους ως ανατροφοδοτικές δραστηριότητες και δυναμικές βελτίωσης 19) η καλλιέργεια της φαντασία τους, η κινητοποίηση της σκέψης, η ερευνητική διάθεση, ο προβληματισμός, ο ορθός λόγος 20) η ανάπτυξη εργατικότητας, φιλοπονίας, η ανάπτυξη εσωτερικών κινήτρων, η φιλομάθεια, η ένταξη και προσφορά σε συλλογικές δομές.

Μέθοδος: η ομαδοσυνεργατική διερευνητική - ανακαλυπτική μάθηση, με αξιοποίηση των ΤΠΕ. Οι μαθητές διερευνούν και ανακαλύπτουν διαθεματικά τη γνώση, σε πλαίσιο που διαμορφώνεται και παρακολουθείται από το διδάσκοντα.

Υλικοτεχνική υποδομή: υπολογιστές, φυλλομετρητές, μηχανές αναζήτησης, διαδίκτυο, σουίτες γραφείου (λογισμικά όπως λογισμικό επεξεργασίας κειμένου και λογισμικό παρουσιάσεων), ηλεκτρονική διεύθυνση ομάδας και συνεργατικά έγγραφα της google ή ιστολόγιο, βιντεοπροβολέας ή διαδραστικός πίνακας.

Λεπτομερής περιγραφή του σεναρίου διδασκαλίας- Το μάθημα γίνεται στο εργαστήρι με τους υπολογιστές. Χωρίζονται οι μαθητές σε

τρεις ομάδες των πέντε ατόμων, γνωστοποιώντας τους ότι η τρίτη ομάδα θα ασχοληθεί με πιο θεωρητικά θέματα και η πρώτη με λιγότερο, και αφού καθίσουν σε (δυο γειτονικούς) υπολογιστές ανά ομάδα (δημιουργία υποομάδων με επιμερισμό δραστηριοτήτων), γίνεται μια μικρή εισαγωγή για την πολυδιάστατη γνωστική περιοχή της μεταφοράς ξεκινώντας με την ερώτηση τι σημαίνει η λέξη μεταφορά. Στο ιστολόγιο του μαθήματος ή σε διακριτό φάκελο στην επιφάνεια εργασίας των υπολογιστών ή στα συνεργατικά έγγραφα της Google οι μαθητές βλέπουν τα φύλλα εργασίας και τα φύλλα ασκήσεων με τα οποία θα ασχοληθούν, διαφοροποιημένα για κάθε ομάδα τα φύλλα εργασίας με πρώτο και δεύτερο μέρος και κοινά για τις ομάδες φύλλα ασκήσεων, που θα τεθούν μεταξύ πρώτου και δεύτερου μέρους. Παράλληλα γίνεται ένας πρώτος επιμερισμός εργασίας μεταξύ των μαθητών, ποιος θα κρατά το ποντίκι αρχικά, θα κρατά σημειώσεις, θα παρουσιάζει κλπ. με υπάρχουσα δυνατότητα αλλαγής ρόλων. - Αναλυτικά, μέσα από τα φύλλα εργασίας ζητούμε από τις ομάδες να αναζητήσουν πληροφορίες στο ίντερνετ για την κυριολεξία και τη μεταφορά η μια ομάδα, για τη αναφορική και ποιητική λειτουργία της η άλλη και για τη δήλωση και (συν)υποδήλωση η τρίτη. Μετά ο εκπρόσωπος που ορίζει η κάθε ομάδα ανακοινώνει στην ολομέλεια τις πληροφορίες που συλλέχθησαν και καταλήγουν σε συμπεράσματα: μήπως είναι τα ίδια σχεδόν πράγματα ιδωμένα από διαφορετική οπτική; Άλλη δραστηριότητα που ακολουθεί είναι οι μαθητές να βρουν στην ιστοσελίδα της πύλης για την ελληνική γλώσσα, στο Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, την κυριολεκτική και μεταφορική σημασία δύο λέξεων η κάθε ομάδα και με την αποστολή στα σώματα να καταγράψουν και να ανακοινώσουν παραδείγματα χρήσης τους. Στη συνέχεια ζητούμε από τους μαθητές να καταγράψουν και να ανακοινώσουν τις ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στη μεταφορά και την αλληγορία με τη μορφή μύθων, παραβολών και παροιμιών η μια ομάδα, ανάμεσα στη μεταφορά και την παρομοίωση και την προσωποποίηση η δεύτερη και ανάμεσα στη μεταφορά και την μετωνυμία και συνεκδοχή η τρίτη, κάνοντας χρήση του ίντερνετ, όπου χρειάζεται για ορισμό των όρων και χρήση παραδειγμάτων, και με βοηθητικά κείμενα η δεύτερη και τρίτη ομάδα. Ακόμη στην πρώτη ομάδα δίνουμε κείμενα λογοτεχνικά και επιστημονικά, για να εντοπίσει πού υπάρχει μεταφορική και πού κυριολεκτική χρήση της γλώσσας, πού ποιητική και αναφορική λειτουργία της, ενώ η τελευταία της δραστηριότητα αφορά τα σημαινόμενα της μεταφοράς και την κατάχρηση και χρήση νεκρών μεταφορών. Στη δεύτερη ομάδα δίνονται και κείμενα για εντοπισμό παρομοιώσεων. Η διάρκεια των παραπάνω δραστηριοτήτων είναι τρεις διδακτικές ώρες.-Σε μια επόμενη διδακτική ώρα δίνουμε φύλλα αξιολόγησης με ασκήσεις, που θα απαντήσουν οι μαθητές ατομικά αλλά ως μέλη της ομάδας τους, με σωστές απαντήσεις που χρεώνονται στην ομάδα. Νικήτρια ομάδα θα είναι αυτή που συγκεντρώνει τις περισσότερες σωστές απαντήσεις μελών της, μεταξύ των οποίων μπορεί να υπάρχει αλληλοβοήθεια και ως νικήτρια θα χαίρει προνομίων, που ορίζονται. Στο δεύτερο και τελευταίο μέρος των φύλλων εργασίας που ακολουθεί και έχει διάρκεια ένα ακόμη διδακτικό τετράωρο, οι μαθητές ασχολούνται με την αναγνώριση της μεταφορικής λειτουργίας της σκέψης και του λόγου σε διαφημίσεις σε επίπεδο εικόνας η πρώτη ομάδα, σε δημοσιογραφικά κείμενα, κυρίως σε τίτλους άρθρων ηλεκτρονικών εφημερίδων, σε συνθήματα σε τοίχους, σε στίχους τραγουδιών, αλλά και ευρύτερα στην τέχνη η δεύτερη ομάδα και στις γελοιογραφίες, τα κόμικς και τον κινηματογράφο η τρίτη. Οι ομάδες αναζητούν στο διαδίκτυο

ανάλογα παραδείγματα, σχολιάζουν και επιπλέον η πρώτη καλείται να αφηγηθεί στην τάξη την αλληγορία του σπηλαίου του Πλάτωνα και να μετατρέψει αλληγορικό λόγο σε κυριολεκτικό και η τρίτη ομάδα να παρουσιάσει τον αναλογικό συλλογισμό και τη χρήση της μεταφοράς στην ίδια την επιστήμη και την τεχνολογία, στον πολιτισμό μας κατόπιν μελέτης σταχυολογημένων ψηφιακών κειμένων.

ΑξιολόγησηΑξιολογούμε κατά πόσο επιτυγχάνονται οι στόχοι που έχουμε θέσει, κυρίως οι άμεσοι, καθώς υπάρχουν και γενικοί, απώτεροι, μακροπρόθεσμοι στόχοι, που εκτιμώνται σε βάθος χρόνου και με συνεκτίμηση πολλών άλλων παραγόντων. Στα φύλλα ασκήσεων αξιολογεί η μια ομάδα την άλλη ή αυτοαξιολογείται, καθώς ο διδάσκων επαληθεύει την ορθότητα των απαντήσεων.Η εφαρμογή του παρόντος σεναρίου ήταν καλή, καθώς οι βασικοί στόχοι επιτεύχθηκαν. Διατέθηκε στη διάρκεια τριών περίπου εβδομάδων, με εβδομαδιαία τρίωρη διδασκαλία του ελληνικού γραμματισμού, ένα συνεχόμενο διδακτικό τρίωρο για τα φύλλα εργασίας του πρώτου μέρους (για την εργασία των μαθητών και την παρουσίασή της στην ολομέλεια), μία ώρα για τα φύλλα αξιολόγησης, όπου επιτεύχθηκε η καλύτερη κατανόηση όρων, και δύο διδακτικά δίωρα για τα φύλλα εργασίας του δεύτερου μέρους (το δεύτερο δίωρο για την παρουσίαση εργασιών).Παράγοντες επιτυχίας ήταν το ότι οι μαθητές ήταν ήδη εξοικειωμένοι με τη χρήση των ΤΠΕ, είχαν καλό γνωστικό επίπεδο, καλές σχέσεις μεταξύ τους και με τη διδάσκουσα. Επίσης οι δραστηριότητες διαμοιράστηκαν εντός των ομάδων με τη δημιουργία υποομάδων, με αποτέλεσμα την εργασιακή τους ελάφρυνση.Παρεκκλίσεις από το σενάριο πρέπει να γίνονται όταν το απαιτεί η δυναμική της τάξης. Όταν κάποιες δραστηριότητες έχουν υψηλό βαθμό δυσκολίας ή συναντούν την άρνηση, χρειάζεται ο εξηγητικός λόγος του διδάσκοντα ή και η αλλαγή τους ακόμη και η προσαρμογή στα υπάρχοντα δεδομένα.Ούτως ή άλλως τα διδακτικά σενάρια είναι δύσκολο να χρησιμοποιηθούν αυτούσια, η μεγάλη χρησιμότητά τους πιστεύω ότι έγκειται στο ότι αποτελούν τράπεζες ιδεών και προτάσεων για τη δυναμική της διδακτικής πράξης.Τέλος, το σενάριο μπορεί να εφαρμοστεί σε μαθητές από Γ΄ Γυμνασίου και πάνω και καλύτερα σε μαθητές Λυκείου.

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΡΩΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ

1ο ΜΕΡΟΣ

1) Να αναζητήσετε στο διαδίκτυο πληροφορίες για την πολυσημία των λέξεων, την κυριολεξία και τη μεταφορά, και να τις ανακοινώσετε στην ολομέλεια της τάξης. (Ο ορισμός τους να συνοδεύεται και από παραδείγματα.)

2) Στην ιστοσελίδα της πύλης για την ελληνική γλώσσα, στο Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, να βρείτε την κυριολεκτική και μεταφορική σημασία των λέξεων βασιλεύω και φρένο και με την αποστολή στα σώματα να καταγράψετε και να ανακοινώσετε παραδείγματα χρήσης τους.

3) Να καταγράψετε και να ανακοινώσετε στην τάξη επίσης με χρήση παραδειγμάτων τις ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στη μεταφορά και την αλληγορία με τη μορφή μύθων, παραβολών και παροιμιών. Πληροφορίες για τους όρους μπορείτε να αντλήσετε από το διαδίκτυο.

4) α. Να εντοπίσετε σε ποιο από τα παρακάτω κείμενα χρησιμοποιείται η μεταφορική και σε ποιο η κυριολεκτική χρήση της γλώσσας. Σε ποιες γνωστικές περιοχές ανήκουν τα κείμενα;

«Πάνω στο λόφο, ένας σκαντζόχερος μπαίνει και βγαίνει σε μια τεράστια άδεια γλάστρα. Είναι πολύ μεγάλη για το σώμα του η τετράγωνη γλάστρα, όμως αυτός επιμένει πως κάποτε θα καταφέρει να τη γεμίσει χωρίς τη βοήθεια κανενού.“Με τα χρόνια μεγαλώνω, μεγαλώνω και κάθε φορά τη γεμίζω και λίγο περισσότερο” σκέφτεται. “Τότε θα ξεκουραστώ, σα θα ‘ρθει η μέρα που θα βουλώσω με το κορμί μου κάθε της γωνιά”.Και ξακολουθεί να μπαινοβγαίνει στη γλάστρα.Ποτέ δεν παίρνει είδηση απ’ ό,τι γίνεται γύρω του. Όχι πως είναι αδιάφορος.Είναι μονάχα αφοσιωμένος στο σκοπό του. Έπειτα είναι και κωφάλαλος.Κάποτε όμως με τα χρόνια θα τη γεμίσει τη γλάστρα του, ακόμα κι αν χρειαστεί ν’ αλλάξει σχήμα και να γίνει τετράγωνος.»(E. X. Γονατάς, Ο σκαντζόχερος, Η κρύπτη, 1959)

«Τετραγωνίζω τον κύκλο σημαίνει ότι κατασκευάζω, με γεωμετρική ή αλγεβρική μέθοδο, ένα τετράγωνο με εμβαδόν ίσο με το εμβαδόν του κύκλου.Η δυσκολία του προβλήματος συνίσταται σε δύο περιορισμούς που έθεσαν σε αυτό οι αρχαίοι Έλληνες μαθηματικοί. Πιο συγκεκριμένα, για να θεωρηθεί αποδεκτή μία λύση του προβλήματος, σε αυτήν θα πρέπει: να χρησιμοποιηθεί μόνο κανόνας και διαβήτης, προκειμένου η απόδειξη να ανάγεται πλήρως στα θεωρήματα του Ευκλείδη, και να μην πραγματοποιείται μετά από άπειρο αριθμό βημάτων. Αποδεικνύεται ότι το πρόβλημα του τετραγωνισμού του κύκλου επιλύεται εύκολα αν άρουμε οποιονδήποτε από αυτούς τους δύο περιορισμούς…..» (από Βικιπαίδεια)

«Στο στήθος μου η πληγή ανοίγει πάλι όταν χαμηλώνουν τ' άστρα και συγγενεύουν με το κορμί μου όταν πέφτει σιγή κάτω από τα πέλματα των ανθρώπων

Αυτές οι πέτρες που βουλιάζουν μέσα στα χρόνια ως πού θα με παρασύρουν; Τη θάλασσα τη θάλασσα, ποιος θα μπορέσει να την εξαντλήσει; Βλέπω τα χέρια κάθε αυγή να γνέφουν στο γύπα και στο γεράκι δεμένη πάνω στο βράχο που έγινε με τον πόνο δικός μου, βλέπω τα δέντρα που ανασαίνουν τη μαύρη γαλήνη των πεθαμένων κι έπειτα τα χαμόγελα, που δεν προχωρούν, των αγαλμάτων.»Γιῶργος Σεφέρης, Κ΄ ΑΝΔΡΟΜΕΔΑ, Μυθιστόρημα, Ποιήματα, Ίκαρος, 1989

«Σαν αστερίας που λάμπει στο βυθό τουέτσι η ψυχή μου λάμπειΚαι σωπαίνει.»(Ορέστης Αλεξάκης, Παρομοίωση)

«Η αναζήτηση πληροφορίας στο Παγκόσμιο Ιστό λόγω της ραγδαίας αύξησης του όγκου του αποτελεί ένα δύσκολο και χρονοβόρο εγχείρημα. Επιπρόσθετα, η συνωνυμία και η πολυσημία συμβάλλουν στη δυσκολία εύρεσης πληροφορίας. Στα πλαίσια αυτής της διπλωματικής εργασίας αναπτύχθηκε μια μεθοδολογία για την προσωποποίηση των αποτελεσμάτων μιας μηχανής αναζήτησης ώστε αυτά να ανταποκρίνονται στα ενδιαφέροντα των χρηστών.»(Nemertes: Σημασιολογική προσωποποίηση στον παγκόσμιο ιστό)

β. Η λέξη μεταφορά έχει και άλλες σημασίες. Να τις βρείτε και να τις αποθηκεύσετε σε λογισμικό επεξεργασίας κειμένου, για να τις ανακοινώσετε στην τάξη. Επίσης πολλές μεταφορές τις έχουμε συνηθίσει τόσο πολύ στον καθημερινό μας λόγο ή στην επιστήμη που δεν τις αντιλαμβανόμαστε ως μεταφορές. Για παράδειγμα τα πόδια του τραπεζιού, οι πρόποδες του βουνού, το πορτοκαλί χρώμα, η ώρα που πλησιάζει ή δεν περνά, ο διασκελισμός στην ποίηση, το ισοσκελές τρίγωνο, τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα. Μπορείτε να βρείτε άλλα τέτοια παραδείγματα;

Ονοματεπώνυμα μαθητών:

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΟΜΑΔΑΣ

1ο ΜΕΡΟΣ

1) Να αναζητήσετε στο διαδίκτυο πληροφορίες για την αναφορική και ποιητική λειτουργία της γλώσσας και να τις ανακοινώσετε στην ολομέλεια της τάξης. Χρησιμοποιήστε λογισμικό επεξεργασίας κειμένου. Ενδεικτικά μπορείτε να επισκεφτείτε:δάσκαλε, τ΄ είναι τούτο;

2) Στην ιστοσελίδα της πύλης για την ελληνική γλώσσα, στο Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, να βρείτε την κυριολεκτική και μεταφορική σημασία των λέξεων αέρας και σκοτεινός και με την «αποστολή στα σώματα» να καταγράψετε σε επεξεργαστή κειμένου παραδείγματα χρήσης τους. (15 λεπτά)

3) Ο Λογγίνος στο έργο του "Περί ύψους" υποστηρίζει πως η παρομοίωση και η μεταφορά «γειτνιάζουσιν». Να καταγράψετε και να ανακοινώσετε στην τάξη, επίσης με χρήση παραδειγμάτων, τις ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στη μεταφορά και την παρομοίωση, καθώς και την προσωποποίηση, κάνοντας χρήση του ίντερνετ αν χρειάζεται για ορισμό των όρων. Χρησιμοποιήστε επεξεργαστή κειμένου ή λογισμικό παρουσίασης. Θα σας βοηθήσουν και τα παρακάτω κείμενα:

«η μεταφορά δεν ισοδυναμεί με μια "ψυχρή" σύγκριση (παρομοίωση) που κρατά τις αποστάσεις ανάμεσα στις παραστάσεις/ έννοιες ("είναι σαν"), αλλά συνίσταται στη "θερμή" ταύτισή τους ("είναι"). Kατά τον Ricoeur αυτή είναι, κατ' ουσίαν, η αριστοτελική αντίληψη για τη μεταφορά και όχι η μεταγενέστερη (από τον Kοϊντιλιανό και μετά) παρερμηνεία της -η θεώρηση, δηλαδή, της μεταφοράς ως "συντομογραφικής" παρομοίωσης. Συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο, επισημαίνει ο Ricoeur: "η παρομοίωση είναι μια ανεπτυγμένη μεταφορά"»Χριστίδης Α.-Φ., Η φύση της γλώσσας, 2001

«Για να κατανοήσουμε αυτές τις μεταφορές θα πρέπει να έχουμε ξεκάθαρο στο μυαλό μας τι είναι μια μεταφορά. Η μεταφορά είναι μια σύγκριση, όπως και η παρομοίωση. Υπάρχει όμως μια διαφορά. Στην παρομοίωση τονίζουμε ότι αυτό που συγκρίνουμε μοιάζει σαν κάτι άλλο: ‘‘το αυτοκίνητο τρέχει σα σφαίρα’’. Εάν πούμε όμως ότι ‘‘το αυτοκίνητο πέρασε σφαίρα μπροστά μας’’ τότε έχουμε μια μεταφορά η οποία είναι μεν σύγκριση αλλά είναι και παραβίαση της κανονικής τάξης των πραγμάτων ενώ χαρακτηρίζουμε ως γεγονός κάτι το οποίο στην πραγματικότητα είναι αδύνατο. Άλλο να πούμε ‘‘ κοιμάται σαν πουλάκι’’ κι άλλο να πούμε ‘’κοιμάται το πουλάκι μου’’»geldheckendes Geld: μια ατυχής μεταφορά (του Κ. Μαρξ)

Τα σχήματα που ακολουθούν αποδίδουν τη διαφορά προσωποποίησης και

μεταφοράς:

Άρης Γιαβρής, Θεωρία Έκφρασης-Έκθεσης

4) Να εντοπίσετε τις παρομοιώσεις στα παρακάτω κείμενα από τον Όμηρο, την κρητική ποίηση του 17ου αι. και τη νεότερη ποίηση.

Έτσι ενεργούσαν στον σφοδρόν αγώνα του πολέμου.Και τότε δεν θα γνώριζες με ποιους είναι ο Τυδείδης,αν πάει με τους Αχαιούς ή με τους Τρωαδίτες,ότι στο σιάδι εμάνιζεν, ως φουσκωτό ποτάμιπου παίρνει κάθε πρόχωμα με την σφοδράν ροήν του.Ούτε προχώματα κρατούν εκείνου την πλημμύραν,ούτε των κήπων στερεό φραγμό την εμποδίζουν,έξαφν’ αν φθάση, αν του Διός νεροποντιά πληθύνη.Και καταστρέφει γεωργών έργα πολλά και ωραία.Όμοια τες πυκνές φάλαγγες ετάραζε ο Τυδείδηςτων Τρώων και τα πλήθη των δεν στέκονταν εμπρός του.Ομήρου Ιλιάδα, ραψ. ε΄ (στίχοι: 1-120), μτφρ. Ιάκωβου Πολυλά

Η συνάντηση του Ερωτόκριτου και της ΑρετούσαςἘφανερῶσαν το κ’ οἱ δυὸ πὼς εἶναι ἐκεῖ σωσμένοικι ἀπόκει στέκου σὰ βουβοὶ κ’ ἡ γλώσσα τως σωπαίνει.Ἤτρεμ’ ἐκείνη σ’ μιὰ μεριὰ κ’ ἐκεῖνος εἰς τὴν ἄλληκι ὁ γεῖς τὸν ἄλλο ἐνίμενε τὴν ἐμιλιὰ νὰ βγάλη˙μιὰν ὥρα ἐστέκα ἀμίλητοι καὶ τὰ πολλὰ ὁποὺ χώναἐχάσαν τα, σοῦ φαίνεται, τὴν ὥρα ποὺ ἐσιμῶνα.Δὲν εἶχαν τὴν ἀποκοτιὰ στὰ θέλου νὰ μιλήσου,δὲν ξεύρουν ἀπὸ ποιὰ μεριὰ τὰ πάθη τως ν’ ἀρχίσου.Ὡσὰ λαήνι ὁποὺ γενῆ πολλὰ πλατὺ στὸν πάτοκ’ εἰς τὸ λαιμὸ πολλὰ στενὸ κ’ εἶναι νερὸ γεμάτο,κι ὅποιος θελήση καὶ βαλθῆ ὄξω νερὸ νὰ χύσηκαὶ τὸ λαήνι μὲ τὴ βιὰ πρὸς χάμαι νὰ γυρίση,

μέσα κρατίζει τὸ νερὸ κι ἀπ’ ὄξω δὲν τὸ βγάνεικι ὅσο τὸ γέρνει τόσο πλιὰ μόνο τὸν κόπο χάνει,ἐδέτσι ἐμοιάσασι κι αὐτοὶ κ’ ἦσα γεμάτοι πάθη,ἡ ἀποκοτιὰ τως νὰ τὰ ποῦν, ὡς ἐσιμῶσα, ἐχάθηκαὶ θέλοντας νὰ ποῦν πολλὰ, τὰ λίγα δὲ μποροῦσι˙τὸ στόμα τως ἐσώπαινε, μὲ τὴν καρδιὰ μιλοῦσιΒιτσέντζου Κορνάρου «Ερωτόκριτος», μέρος Γ΄, στίχοι 583-600

Πότε θα ξαναμιλήσεις;Είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας.Σπέρνουνται γεννιούνται σαν τα βρέφηριζώνουν θρέφουνται με το αίμα.Όπως τα πεύκακρατούνε τη μορφή του αγέραενώ ο αγέρας έφυγε, δεν είναι εκείτο ίδιο τα λόγιαφυλάγουν τη μορφή του ανθρώπουκι ο άνθρωπος έφυγε, δεν είναι εκεί.Γιώργου Σεφέρη «Επί σκηνής», ΣΤ΄, 1-10. Τρία κρυφά ποιήματα, 1966. Ποιήματα. Ίκαρος, 1974. 290

Όπως αργεί τ’ ατσάλι να γίνει κοφτερό και χρήσιμο μαχαίριέτσι αργούν κι οι λέξεις ν’ ακονιστούν σε λόγο. Στο μεταξύόσο δουλεύεις στον τροχόπρόσεχε μην παρασυρθείςμην ξιπαστείςαπ’ τη λαμπρή αλληλουχία των σπινθήρων. Σκοπός σου εσένα το μαχαίρι. Άρη Αλεξάνδρου “Το μαχαίρι”

Ονοματεπώνυμα μαθητών:

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΡΙΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ

1ο ΜΕΡΟΣ

1) Να αναζητήσετε στο διαδίκτυο πληροφορίες για τους νεότερους γλωσσολογικούς όρους δήλωση και (συν)υποδήλωση. Χρησιμοποιήστε λογισμικό επεξεργασίας κειμένου και ανακοινώστε τες στην τάξη. Ενδεικτικά:δάσκαλε, τ΄ είναι τούτο;

2) Στην ιστοσελίδα της πύλης για την ελληνική γλώσσα, στο Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, να βρείτε την κυριολεκτική και μεταφορική σημασία των λέξεων λαμπάδα και πικρός και με την αποστολή στα σώματα να καταγράψετε παραδείγματα χρήσης τους σε λογισμικό επεξεργασίας κειμένου.

3) Να καταγράψετε και να ανακοινώσετε στην τάξη τις ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στη μεταφορά και την μετωνυμία, τη συνεκδοχή και την υπαλλαγή, κάνοντας χρήση του ίντερνετ, αν χρειάζεται, για ορισμό των όρων. Χρησιμοποιήστε λογισμικό επεξεργασίας κειμένου ή παρουσίασης. Θα σας βοηθήσουν τα παρακάτω κείμενα:

«Στο ευρύτατα αποδεκτό στον αγγλόφωνο ακαδημαϊκό κόσμο σχέδιο της σημασιολογικής αλλαγής των λέξεων του Leonard Bloomfield (1933), η Μεταφορά θεωρείται αλλαγή βασισμένη στην ομοιότητα, η Μετωνυμία (Metonymy) αλλαγή βασισμένη στην εγγύτητα στο χώρο ή το χρόνο και η Συνεκδοχή αλλαγή βασισμένη στη σχέση όλου – μέρους.Μια άλλη κατηγοριοποίηση, του Andreas Blank (1998), που έχει κερδίσει όλο και περισσότερο την αποδοχή, περιλαμβάνει επίσης τη Μεταφορά (αλλαγή βασισμένη στην ομοιότητα μεταξύ των εννοιών, π.χ. ποντίκι «τρωκτικό» → «συσκευή υπολογιστών»), τη Μετωνυμία (αλλαγή βασισμένη στη συνάφεια μεταξύ των εννοιών, π.χ. κέρατο «ζωικό κέρατο» → «μουσικό όργανο») και τη συνεκδοχή, αλλαγή συνάφειας επίσης, όπως και η μετωνυμία.» Σημασιολογική αλλαγή

«Η συνεκδοχή (ένα συγκεκριμένο μέρος από κάτι χρησιμοποιείται για να γίνει αναφορά στο σύνολο) γίνεται κατανοητή συνήθως ως συγκεκριμένο είδος μετωνυμίας. Μερικές φορές, εντούτοις, γίνεται μια απόλυτη διάκριση μεταξύ μιας μετωνυμίας και μιας συνεκδοχής, που είναι η ακόλουθη: όταν το Α χρησιμοποιείται για να αναφερθεί στο Β, είναι συνεκδοχή εάν το Α είναι ένα συστατικό του Β και μετωνυμία εάν το Α συνδέεται με το Β αλλά όχι ως πραγματικά μέρος του συνόλου του.Κατά συνέπεια, «ο Λευκός Οίκος» είναι μια μετωνυμία για τον Πρόεδρο της Αμερικής και το προσωπικό του, επειδή ο Λευκός Οίκος δεν είναι μέρος του Προέδρου ή του προσωπικού του, αλλά συνδέεται στενά μαζί τους. Από την άλλη η

προσταγή «Όλα τα χέρια στη γέφυρα» είναι μια συνεκδοχή, επειδή τα χέρια είναι πραγματικά ένα μέρος των ανθρώπων στους οποίους αναφέρεται.Εκείνοι που υποστηρίζουν ότι η συνεκδοχή είναι μια κατηγορία μετωνυμίας επισημαίνουν ότι «τα χέρια» είναι μετωνυμία για τους εργαζομένους, δεδομένου ότι τα χέρια συνδέονται πολύ με την εργασία που οι άνθρωποι κάνουν. Δηλαδή τα χέρια συνδέονται με την εργασία μέσω μετωνυμίας από τη μια και με τους ανθρώπους μέσω συνεκδοχής από την άλλη.Ένα παράδειγμα μιας ενιαίας πρότασης που επιδεικνύει τη συνεκδοχή, τη μεταφορά και τη μετωνυμία είναι: «Πενήντα καρίνες όργωσαν το βάθος», όπου «οι καρίνες» είναι συνεκδοχή, διότι ονομάζεται το σύνολο (το σκάφος) μέσα από ένα ιδιαίτερο μέρος (την καρίνα), το «όργωσαν» είναι μεταφορά, διότι αντικαθιστά την κίνηση στον ωκεανό με την έννοια του οργώματος και «το βάθος» είναι μετωνυμία, καθώς «το βάθος» είναι μια ιδιότητα που συνδέεται με τον ωκεανό.»Μετωνυμία και συνεκδοχή

« Υπαλλαγή Υπαλλαγή είναι το να αποδίδουμε μια λέξη σε μια άλλη, ενώ έπρεπε να αποδοθεί σε άλλη λέξη της ίδιας φράσης. Μ' αυτό τον τρόπο δημιουργείται ένα μεταφορικό εφέ. Παράδειγμα:...ξεστόμισε μία-μία τις φράσεις μέσα από τον ιδρωμένο καημό του στήθους του (Από τον Άγνωστο στρατιώτη του Γιώργου Μανιώτη) αντί μέσα από τον καημό του ιδρωμένου στήθους του. Στους συγγραφείς μας είναι σπάνιο εφέ.»Μετωνυμία και συνεκδοχή Τόσο η μεταφορά και η παρομοίωση, όσο και η μετωνυμία και η συνεκδοχή, αποτελούν σχήματα στο υφολογικό επίπεδο του κειμένου. Όμως οι βάσεις τους, η ομοιότητα και η συνάφεια, αναγνωρίστηκαν από τον R. Jakobson ότι αποτελούν τη βάση ολόκληρων ειδών. Η ποίηση, το δράμα, ο ρομαντισμός και ο συμβολισμός, θεωρούνται ως μεταφορικά είδη, ενώ το φιλμ (με εξαίρεση το μοντάζ), η πρόζα, το έπος, ο ρεαλισμός, ο κυβισμός θεωρούνται ότι ανήκουν στα μετωνυμικά είδη……..Ενώ η μεταφορά και η παρομοίωση στηρίζονται στην ομοιότητα, η μετωνυμία και η συνεκδοχή στηρίζονται στη συνάφεια. Ως μετωνυμία ορίζεται το σχήμα κατά το οποίο το όνομα ενός κατηγορήματος ή ενός προσδιορισμού υποκαθιστά το όνομα του πράγματος που εννοείται, όπως π.χ. το σκήπτρο για την εξουσία…… Aπό τις πιο συνηθισμένες περιπτώσεις μετωνυμίας είναι η χρήση της αιτίας αντί του αποτελέσματος και αντίστροφα, του περιεχομένου αντί του περιέχοντος και αντίστροφα, του αφηρημένου αντί του συγκεκριμένου και αντίστροφα, το επόμενο αντί του προηγούμενου και αντίστροφα κ.λπ…….. Η συνεκδοχή πάλι είναι η υποκατάσταση του όλου από το μέρος, του είδους από το γένος και αντίστροφα.. .Mπάμπης Δερμιτζάκης, Αφηγηματικές Τεχνικές, Ελληνική Πεζογραφία και Δραματουργίαhttp://users.sch.gr/hdermi/did.doc

4) Να βρείτε παραδείγματα στο διαδίκτυο μετωνυμιών και συνεκδοχών και να τα αναφέρετε στην τάξη.

Ονοματεπώνυμα μαθητών:ΦΥΛΛΟ ΑΣΚΗΣΕΩΝ

1) Να αναγνωρίσετε στις παρακάτω προτάσεις πού υπάρχει κυριολεξία και πού μεταφορά:

-Είναι βαρύ το φορτίο;-Με βαριά καρδιά αποχαιρέτησε τη συντροφιά. -Ο λιγνίτης σχηματίζεται από την αποσύνθεση φυτικών ουσιών.-«…Κι αγάλι αγάλι η πεθυμιά μ΄έβανε μες στα βάθηκι ήκαμε ρίζες και κλαδιά, βλαστούς και φύλλα κι άνθη» (από τον Ερωτόκριτο του Β. Κορνάρου)-Ο Νίκος με τα ατσαλένια μπράτσα του σήκωσε τον πληγωμένο.-Τον λύγισαν τα βάσανα.-Ο ουρανός είναι συννεφιασμένος σήμερα.-«…μ΄ ένα μαχαίρι έκοβε και μοίραζε κομμάτια γνήσιο ουρανό» (από το Ψωμί του Μ. Σαχτούρη)-Τον χτύπησε φιλικά στην πλάτη.-«Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη» (Δ. Σολωμός)-Πέρασε το πλατύ ποτάμι κολυμπώντας γρήγορα.-Οι καθαροί λογαριασμοί κάνουν τους καλούς φίλους.-Καλλιέργησαν τις τέχνες και τα γράμματα-«Η Ελλάς γελά και λάμπει» (Α. Σούτσος)-Έστρωσε το λινό, άσπρο τραπεζομάντιλο.

2) Να αναγνωρίσετε την αναφορική (με εστίαση στο πλαίσιο αναφοράς, στη μετάδοση πληροφοριών) και ποιητική (εστίαση στο μήνυμα και στη μορφή του) λειτουργία της γλώσσας στα παρακάτω κείμενα:

«Κι α σου μιλώ με παραμύθια και παραβολέςείναι γιατί τ' ακούς γλυκότερα, κι η φρίκηδεν κουβεντιάζεται γιατί είναι ζωντανήγιατί είναι αμίλητη και προχωράει.στάζει τη μέρα, στάζει στον ύπνομνησιπήμων πόνος.»(Γιώργος Σεφέρης, Τελευταίος σταθμός)

Καταδήλωση και ΣυμπαραδήλωσηΟι σημειωτιστές κάνουν συχνά μιαν αναλυτική διάκριση μεταξύ δύο τύπων σημαινομένων (αναφερομένων): ένα καταδηλούμενο σημαινόμενο και ένα συμπαραδηλούμενο σημαινόμενο. Μερικοί ορίζουν τη σημασία ως εξής «οι καταδηλωτικές και οι συμπαραδηλωτικές σχέσεις που παράγονται καθώς ο αναγνώστης αποκωδικοποιεί ένα κείμενο» (McQuarrie & Mick 1992, που ακολουθεί τον Eco 1976). Η καταδήλωση κι η συμπαραδήλωση είναι όροι που περιγράφουν τη

σχέση μεταξύ του σημαίνοντος και του αναφερομένου του. 'Καταδήλωση' τείνει να περιγράφεται ως η εξ ορισμού, κυριολεκτική, ή κοινής λογικής σημασία του σημείου. Η συμπαραδήλωση αναφέρεται στους κοινωνικο-πολιτιστικούς και προσωπικούς συνειρμούς (ιδεολογικούς, συναισθηματικούς κλπ).Daniel Chandler, Σημειωτική για Αρχαρίους

Παρομοίωση πάθουςΞεφλουδίζω το ξύλο και βρίσκω το κάρβουνο. Όμως τι να ’ναι αυτό που ξεχωρίζει οριστικάΤο δέντρο από το στύλο;(Στολισμούς φυλλωμάτων, βλαστάρια, χυμούςτα βοσκάει ανεμπόδιστα ο χρόνος).Τριζοβολούν τα κούτσουρα στο τζάκι και η ανάσα τουςΕίναι θρόισμα δάσους που ορμάει αναθρώσκονταςΜε τα φτερά της τέφρας τουΚαι τιτιβίσματα πουλιών στην καμινάδα. Ωραία φωτιάΤι κρεματόριο φαντασίας βουκολικής κάθε σου φλόγαΠαρομοίωση πάθους που υψώνει συχνά το ευτελέςΣ’ ακριβό παρανάλωμα.Κοιτάω τις σπίθες των ματιών σου. Τις εύστροφεςΠεριελίξεις της φιδίσιας γλώσσας σουΚαι πώς με κίνηση χορευτική αλλά με μέθοδοΚαταβροχθίζεις όγκους θηραμάτων.Έτσι, σαν έρωτας. Όσο ζεσταίνεις, τόσο αφανίζεις. Μα πόση, αλήθεια, τέχνη χρειάζεταιΓια να πετύχει ο αφανισμός. Πόσος, αλήθεια, χρειάζεται αφανισμός Για να ζεστάνεις. Αντώνης Φωστιέρης

«Η παρομοίωση, όμως, δεν είναι μόνο εργαλείο της Ποίησης. Όταν η Φυσική επιχειρεί να περιγράψει τη διάδοση του «αόρατου» ήχου μέσα στον αόρατο αέρα μάς λέει ότι είναι κάτι όπως το κύμα της θάλασσας και στη γλώσσα που τελικά θα δημιουργήσει αποφαίνεται ότι «ο μηχανισμός διάδοσης είναι κύμα». Το «εργαλείο» αξιοποιείται σε όλη σχεδόν τη διαδρομή της επιστήμης. Στη σκέψη του φυσικού του δέκατου ένατου αιώνα τα μόρια ενός αερίου συγκρούονται όπως οι δύο μπίλιες στο μπιλιάρδο, ενώ οι ερευνητές της ίδιας εποχής παρουσιάζουν το ηλεκτρικό ρεύμα με υγρό που κυλάει από μεγαλύτερες τιμές πίεσης προς τις μικρότερες. Οι ίδιοι διακρίνουν και μία «αναλογία» με το φαινόμενο ροή θερμότητας από περιοχές μεγάλης θερμοκρασίας προς περιοχές μικρότερης.»(Από http://users.sch.gr/kassetas/applequark22b.htm )

«Έβλεπε η Πολυξένη τον ουρανό, τα σύννεφα και μια ανθρώπινη μάζα να κινιέται στη γη, σαν χωράφι ανθισμένο, σαν ντάλιες στη βιτρίνα, που και που ξάστραφτε ένα χρώμα, που και που εμάζευε σαν φυσαρμόνικα.»(Μέλπω Αξιώτη, Από δόξα και θάνατο)

«Γιατί ποιος έχει να πει για την ύπαρξή του κάτι παραπάνω, παρά πως πέρασε μες από τη ζωή δυο-τριών ανθρώπων τόσο τρυφερά και με τόση οικειότητα όσο το χρώμα τ΄ ουρανού.»(Walter Benjamin, Μονόδρομος)

3) Ποιο από τα παρακάτω (κείμενο ή φράση) θα χαρακτηρίζατε μεταφορά, μετωνυμία, συνεκδοχή, υπαλλαγή, προσωποποίηση, παρομοίωση, παροιμία, αλληγορία, παραβολή, μύθο;

Δένδρο που λυγά, δε σπάζει.

«λευκό βουνάκι πρόβατα» Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, Διον. Σολωμός

Δουλεύει για να βγάλει το ψωμί του.

Το περιστέρι του βασιλιάΟ βασιλιάς διόρισε τον Χοτζά Νασρεντίν πρωθυπουργό. Μια φορά, κάνοντας περίπατο στο μέγαρο του βασιλιά ο Νασρεντίν είδε το γεράκι του βασιλιά. Ποτέ πριν δεν έτυχε να δει τέτοιο παράξενο περιστέρι, γι’ αυτό έφερε το ψαλίδι και έκοψε τα νύχια, το ράμφος και τα φτερά του γερακιού.– Τώρα είσαι μια χαρά περιστέρι, είπε με ικανοποίηση ο Νασρεντίν, φαίνεται πως δε σε είχε φροντίσει κανένας.

Δε φοβάται το βουνό από τα χιόνια.

Τώρα διαβάζω Μιχάλη Γκανά.

« Ο Όλυμπος κι ο Κίσσαβος, τα δυο βουνά μαλώνουνΓυρίζει τότ΄ ο Όλυμπος και λέει του ΚισσάβουΜη με μαλώνεις, Κίσσαβε, κονιαροπατημένε!Εγώ είμ΄ ο γέρος Όλυμπος στον κόσμο ξακουσμένος»(Δημοτικό)

Τα βόδια και ο άξοναςΈνα ζευγάρι βόδια τραβούσαν μία άμαξα. Ο άξονας της όμως έτριζε και γυρίζοντας κατά τον άξονα του λένε: «Ε φίλε, εμείς τραβάμε όλο το βάρος και εσύ φωνάζεις;» (Αίσωπος)

Ο Έλληνας έχει φιλότιμο

Ακριβότερο φέτος το καλάθι της νοικοκυράς.

Κολυμπά σαν δελφίνι.

«Η Αριγνώτα λάμπει ανάμεσα στις Λυδέςόπως το φεγγάρι ανάμεσα στα άστρα» (Σαπφώ).

Ουδέν κακόν αμιγές καλού.

Τ` αντρειωμένα κόκαλα ξεθάψτε του γονιού σας.

Κάθισε μαζί μας να πιεις ένα ποτήρι.

Ο Έλληνας θέλει να βάλει ένα κεραμίδι πάνω απ’ το κεφάλι του.

Το δένδρο από τον καρπό γνωρίζεται.

«Και από ΄κει κινημένο αργοφυσούσετόσο γλυκό στο πρόσωπο τ΄ αέριπου λες και λέει μεσ΄ στης καρδιάς τα φύλλαγλυκειά η ζωή και ο θάνατος μαυρίλα»(Λάμπρος, Δ. Σολωμός)

Το πεπόνι είναι γλυκό σαν μέλι. Τα ταξί τραβούν χειρόφρενο αύριο.

«Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχηπερπατώντας η δόξα μονάχη..»(Δ. Σολωμός)

«Ποιος από σας που έχει εκατό πρόβατα, αν χάσει ένα από αυτά, δεν θα εγκαταλείψει τα ενενήντα εννιά στην έρημο για να ψάξει για το χαμένο ώσπου να το βρει; Όταν το βρει, το βάζει χαρούμενος στους ώμους του και, αφού έρθει στο σπίτι, προσκαλεί τους φίλους και τους γείτονες λέγοντάς τους: “Χαρείτε μαζί μου, γιατί βρήκα το χαμένο μου πρόβατο’’. Σας βεβαιώνω πως η ίδια χαρά θα είναι στον ουρανό για τη μετάνοια ενός αμαρτωλού παρά για ενενήντα εννιά δικαίους, που δεν έχουν ανάγκη από μετάνοια».(Από Ψηφιακό Σχολείο)

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΡΩΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ

2ο ΜΕΡΟΣ

1) Να εντοπίσετε τη μεταφορική λειτουργία της σκέψης και του λόγου στις παρακάτω διαφημίσεις. Επιλέξτε δύο από αυτές να περιγράψετε και να σχολιάσετε σε λογισμικό επεξεργασίας κειμένου:

2) Δείτε επίσης και προφορικά σχολιάστε, επικεντρωμένοι στη διάσταση της μεταφοράς, τρία από τα παρακάτω διαφημιστικά σποτ (20 λεπτά):

http://www.youtube.com/watch?v=eQ2CyYnHITY

http://www.youtube.com/watch?v=hltj9GYhZVE&feature=player_embedded#!

http://www.youtube.com/watch?v=2750kxEQqys&feature=related

http://www.youtube.com/watch?v=JF3opUsTNcc&feature=related

http://www.youtube.com/watch?v=cEGkrOtzqWo&feature=player_embedded

http://www.youtube.com/watch?v=WHM8eRD0CF4

http://www.youtube.com/watch?v=AAiRvH5HA_8&feature=related

3) Να αναζητήσετε στο διαδίκτυο την αλληγορία του σπηλαίου του Πλάτωνα, να την αποθηκεύσετε σε ένα έγγραφο και να την αφηγηθείτε στην τάξη.

Απόστολου Κούστα, αλληγορία του σπηλαίου

4) Στα παραμύθια των παιδιών, στις μυθικές διηγήσεις των μεγάλων χρησιμοποιείται ο μεταφορικός λόγος της αλληγορίας. Διαβάστε τις παρακάτω ιστορίες και διατυπώστε έναν κυριολεκτικό λόγο που να τις αντιστοιχεί (ή να τον επισημάνετε αν υπάρχει). Αντί γι΄αυτές, τι θα μπορούσατε δηλαδή να πείτε που να εκφράζει καθαρά τις σκέψεις σας; Πότε θα μιλούσατε αλληγορικά και πότε κυριολεκτικά, για ποιο λόγο; (προσχεδιασμένη προφορική απάντηση)Το χρυσόψαρο (λαϊκό παραμύθι)Μια φορά ήταν ένας φτωχός ψαράς, κι όλη νύχτα αγωνιζόταν να πιάσει ψάρι και δεν έπιανε. Κόντεψε τέλος η αυγή, έριξε πάλι τ’ αγκίστρι του κι έλεγε απομέσα του: «Ω, Θεέ μου, δυστυχία! σήμερα θα πεθάνουν τα παιδιά μου απ’ την πείνα».Του φάνηκε τότε πως τσίμπησε ψάρι και τράβηξε τ’ αγκίστρι. Τι να δει! Ένα ψαράκι χρυσό! Έκανε να το βγάλει απ’ τ’ αγκίστρι κι άκουσε μια φωνή να του λέει: «Ρίξε το ψαράκι το χρυσό στο γιαλό, και θα δεις καλό».– Ε, λέει με το νου του, να το ρίξω! έτσι κι έτσι δεν θα μου κάμει τίποτε ένα ψαράκι.Και το ’ριξε στη θάλασσα. Πάλι ακούει την ίδια φωνή να του λέει:– Τι καλό θέλεις να σου κάμω;– Ε, λέει, να πάω στο σπίτι μου και να βρω ψωμιά και φαγιά.Σαν πήγε στο σπίτι του, τα ήβρεν όλα όπως του είπε η φωνή. Είπε την ιστορία όλη στη γυναίκα του.– Αχ, καλέ, του λέει αυτή, αντί να ζητήσεις, τίποτε καλό, ζήτησες ψωμιά και φαγιά;– Ε, καλά, της λέει αυτός. Αν το ξαναπιάσω, τι θέλεις να του ζητήσω;Η γυναίκα τού είπε να ζητήσει παλάτια!Επήγεν ο καημένος ο ψαράς, έριξε το δίχτυ κι έπιασε πάλι το χρυσόψαρο. Έκανε να το βγάλει πάλι απ’ τ’ αγκίστρι και άκουσε τη φωνή: «Ρίξε το ψαράκι το χρυσό στο γιαλό, και θα δεις καλό».Το έριξε, κι άκουσε πάλι τη φωνή: «Τι καλό θέλεις να σου κάμω;» κι αυτός εζήτησε παλάτια.Πάει στο σπίτι του και τι να δει; παλάτια ωραιότατα!– Αχ, του λέει η γυναίκα του, να πά’ να το ξαναπιάσεις και να του ζητήσεις συ να γίνεις βασιλιάς κι εγώ βασίλισσα.Επήγε πάλι κι έκαμεν όπως έκαμνε και τις άλλες φορές, άκουσε τη φωνή και ζήτησε ό,τι του είπε η γυναίκα του. Μα πάει κατόπι στο σπίτι του, και τι να δει; Μια καλύβα όπως πρώτα, και τα παιδιά του πεινασμένα.Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού

Ο άνθρωπος και η οχιάΧειμώνα καιρό, μια οχιά κειτόταν παγωμένη στην άκρη του δρόμου. Θα πέθαινε το δίχως άλλο από το τσουχτερό κρύο, αν δεν τύχαινε να φανεί κάποιος περαστικός. Την είδε, τη λυπήθηκε, τη μάζεψε και την έχωσε στον κόρφο του. Εκείνη, μόλις ζεστάθηκε, του έδωσε μια δαγκωνιά και τον σκότωσε.Καθώς πέθαινε, μονολόγησε. «Δεν φταις εσύ, αλλά εγώ ο ανόητος που ζέσταινα ένα φίδι στον κόρφο μου».μύθος Αισώπου

Ο Ναν Ιν, γνωστός δάσκαλος του ζεν, υποδέχτηκε έναν πανεπιστημιακό καθηγητή που ήρθε να γνωρίζει, τι είναι το ζεν. Ο Ναν Ιν κάλεσε τον καθηγητή να πιούνε τσάι, γέμισε το φλιτζάνι, όμως συνέχιζε να χύνει το τσάι. Ο καθηγητής τον παρακολουθούσε να γεμίζει το φλιτζάνι κι όταν είδε ότι ο δάσκαλος δεν σταματάει να χύνει, φώναξε:- Το φλιτζάνι είναι γεμάτο. Δεν μπορεί να πάρει περισσότερο.

Ένας καλός άνθρωπος κάθε μέρα ερχόταν στον προφήτη Μωάμεθ. Μια φορά ο προφήτης του είπε:– Μην έρχεσαι κάθε μέρα και τότε θα δεις πως περισσότερο θα εκτιμάμε ο ένας τον άλλον.Και μετά του είπε μια μικρή ιστορία.Μια φορά ρώτησαν έναν επιστήμονα: «Ο ήλιος είναι ωραίος και μεγαλοπρεπής, όμως γιατί δεν μπορούμε να τον αγαπάμε πάντα;». Ο επιστήμονας απάντησε: «Ο ήλιος φωτίζει τη γη κάθε μέρα και μερικές φορές γίνεται μπελάς. Ενώ το χειμώνα όταν συχνά κρύβεται πίσω από τα σύννεφα τον επιθυμούμε και τότε αρχίζουμε να τον εκτιμάμε».

«Η μαϊμού έριξε πάνω από τον κοκκοφοίνικα την καρύδα στο κεφάλι ενός σούφι.Εκείνος σήκωσε την καρύδα, ήπιε το γάλα της, έφαγε την εδώδιμη ψίχα, και από το καρυδότσουφλο έκανε δυο φλιτζάνια.»

Επιείκεια «Όταν ένας από τους μαθητές παραβίασε τους κανόνες συμπεριφοράς όλοι πίστευαν πως θα τιμωρηθεί ως παραίνεση για τους υπόλοιπους. Όμως πέρασε ολόκληρος μήνας και τιμωρία δεν ακολούθησε. Τότε οι μαθητές ήρθαν στον Δάσκαλο:– Δεν μπορούμε έτσι απλά να ξεχάσουμε την άσχημη πράξη του, γι΄ αυτό ο Θεός μας έδωσε μάτια.– Σωστά, όμως ο Θεός, σας έδωσε και βλέφαρα!»PEGAS

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΟΜΑΔΑΣ

2ο ΜΕΡΟΣ

1) Να αναζητήσετε παραδείγματα μεταφορικής χρήσης του λόγου σε δημοσιογραφικά κείμενα από το διαδίκτυο, αφού εντοπίσετε τις μεταφορές στους παρακάτω τίτλους άρθρων εφημερίδων (προσέχοντας ταυτόχρονα και τη χρήση των εισαγωγικών). Τα παραδείγματά σας μπορείτε να τα παρουσιάσετε με λογισμικό παρουσίασης. Στο «κόκκινο» το κούρεμα χρέους - Μπρα ντε φερ τραπεζών-ΔΝΤΑναρτημένο στην efimerida στις 18/01/2012

Κορυφώνεται η «μάχη» μεταξύ των Ρεπουμπλικάνων για το χρίσμαΣε εξέλιξη ο προκριματικός γύρος των αναμετρήσεωνΑναρτημένο στην εφημερίδα Βήμα στις 07/01/2012

Πύρινο ροκ εν ρολ από βετεράνουςΑναρτημένο στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία στις 08/01/2012

Μικρή ανάκαμψη του πετρελαίου, μετά τη χθεσινή «βουτιά»Αναρτημένο στην εφημερίδα Καθημερινή στις 15/12/2011

Στήνουν νέο αντεργατικό σφαγείο για μισθούς, ασφάλιση, εργασιακές σχέσειςΑναρτημένο στην εφημερίδα Ριζοσπάστης στις 07/01/2012Ενδεικτικά αναφέρονται μερικές ιστοσελίδες που μπορείτε να ανατρέξετε για τα παραδείγματά σας:Το ΒήμαΕλευθεροτυπίαΚαθημερινήΡιζοσπάστης

2) Εντοπίστε τη μεταφορική λειτουργία της γλώσσας στα παρακάτω συνθήματα που έχουν γραφτεί σε τοίχους και σχολιάστε μερικά από αυτά στην τάξη:

http://photokafenes.wordpress.com/2008/11/14/wallmessages/

http://tapinitexni.blogspot.com/2011/11/blog-post_19.html

"ΘΡΑΝΙΟΚΑΝΑΠΕΣΤΑΦΟΣ από synthimata.blogspot.com

Ιστορία ερχόμαστε, ραντεβού στο δρόμο 19-21 Ιούνη (θεσσαλονίκη)

"Η ηθική είναι ο τόπος της μοναξιάς μας" (Πάντειος,Αθήνα)

"Να ξεσκίσουμε το χάρτινο παραπέτασμα των βεβαιοτήτων" (Πάντειος,Αθήνα)

"Ηλίθια πόλη τεμπελιάζεις ξαπλωμένη. Οι έμποροι σου έχουν πνίξει την καρδιά. Ούτε κι αυτός ο ήλιος σου δε σε ζεσταίνει και τα σπασμένα τα πληρώνουν τα παιδιά."

(σύνθημα από σπίτι στην Πλάκα)

«Έξω οι βάσεις από τα μαθήματα»

«ΣΤΙΣ ΑΙΘΟΥΣΕΣ ΤΗΣ ΠΛΗΞΗΣ Η ΖΩΗ ΚΑΝΕΙ ΚΟΠΑΝΑ»

3) Να καταδείξετε τη λειτουργία της μεταφοράς στα παρακάτω έργα τέχνης και αρχιτεκτονικής (προσχεδιασμένη προφορική απάντηση):

Ρενέ Μαγκρίτ, False Mirror, 1928

Νταλί, «H επιμονή της μνήμης»

Allegory of Time Governed by Prudence by TIZIANO Vecellio

Σάντρο Μποττιτσέλι. Η Αλληγορία της Άνοιξης, 1473-1478, τέμπερα σε σανίδι

Γερολυμάτος Διονύσιος (1938 )Η πέτρα της υπομονής, 1970 (πέτρα Καπανδριτίου , 115 x 146 x 25 εκ.)

Casa BatllóΟι ντόπιοι το λένε και το "Σπίτι των Οστών" (Casa dels ossos), εξαιτίας της μορφής που έχει η πρόσοψή του. Πρόκειται για ανακατασκευή σπιτιού, που είχε χτιστεί το 1877, από τον Γκαουντί και τον Jujol την περίοδο 1904-1906. Φανερές οι επιδράσεις του Μοντερνισμού και της Art Nouveau.

4) Αφού εντοπίσετε τη μεταφορική χρήση της γλώσσας στους παρακάτω στίχους, να την αναζητήσετε σε αγαπημένα σας τραγούδια. Χρήσιμες διευθύνσεις:www.stixoi.infokithara.vu

Δεν έκανα ταξίδια μακρινάτα χρόνια μου είχαν ρίζες ήταν δέντραπου τα 'ντυσε με φύλλα η καρδιάκαι τ' άφησε ν' ανθίζουν μες την πέτρα

Δεν έκανα ταξίδια μακρινάοι άνθρωποι που αγάπησα ήταν δάσηοι φίλοι μου φεγγάρια ήταν νησιάπου δίψασε η καρδιά μου να τα ψάξει

Το πιο μακρύ ταξίδι μου εσύη νύχτα εσύ το όνειρο της μέραςμικρή πατρίδα σώμα μου κι αρχήη γη μου εσύ ανάσα μου κι αέρας

Από το τραγούδι «Μικρή πατρίδα»Στίχοι: Παρασκευάς ΚαρασούλοςΜουσική: Γιώργος ΑνδρέουΠρώτη εκτέλεση: Παντελής Θεοχαρίδης

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΡΙΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ

2ο ΜΕΡΟΣ

1) Μιλήστε στην τάξη για τη μεταφορική λειτουργία στις γελοιογραφίες, στα κόμικς και στον κινηματογράφο, χρησιμοποιώντας λογισμικό παρουσίασης. Μπορείτε να αντλήσετε υλικό από τα παρακάτω παραδείγματα ή/και άλλα που θα βρείτε στο διαδίκτυο.

Δείτε ένα δίλεπτο από την ταινία «The Wall» του Άλαν Πάρκερ: Pink Floyd - Goodbye Blue Sky

SYNECDOCHE, NEW YORKΑμερικανική ταινία, σκηνοθεσία Τσάρλι Κάουφμαν με τους: Φίλιπ Σέιμουρ Χόφμαν, Σαμάνθα Μόρτον, Μισέλ Γουίλιαμς, Έμιλι Γουότσον, Κάθριν Κίνερ Ένας θεατρικός σκηνοθέτης σε δημιουργικό και προσωπικό αδιέξοδο κάνει μέσα σε μια αποθήκη πρόβες για το καινούργιο του έργο, τα σκηνικά του οποίου είναι ένα αντίγραφο της Νέας Υόρκης σε... φυσικό μέγεθος.

Ο Βούδας λιποθύμησε από ντροπή, Χάνα Μακμαλμπάφ

2) Αφού διαβάσετε τα παρακάτω κείμενα για την αναλογία ή τον αναλογικό συλλογισμό, να τον παρουσιάσετε στην τάξη.

«Η φαντασία τον λαϊκού ποιητή δρώντας κατά τον αρχέγονο νόμο της αναλογίας, δημιουργεί παραλληλίες, βρίσκει ομοιότητες. Έτσι γίνεται συσχέτιση ανάμεσα σε μιαν ιδέα, σκέψη, αντίληψη, συγκίνηση, διάθεση, κι ένα αντικείμενο με πλαστική φόρμα, ώστε αυτό το τελευταίο να αποβαίνει η αισθητική απόδοση της αφηρημένης ιδέας. Αυτός ο πρωτόγονος τρόπος της νοητικής λειτουργίας, δηλαδή με την πλαστική γλώσσα της φαντασίας, είναι η αιτία της δημιουργίας των πλαστικών εκείνων τρόπων που με μια λέξη ονομάζουμε σύμβολα, και ειδικότερα ονομάζουμε εικόνα παρομοίωση, μεταφορά, αλληγορία... Το αισθητό υποκατάστατο το παίρνει ο λαός από τη γύρω του γνώριμη πραγματικότητα, απ' ότι παρατηρεί, συναναστρέφεται και αγαπά. Και ακριβώς επειδή ο κόσμος που μεταφέρει τις παρομοιώσεις του, είναι οικείος και αγαπητός, γι' αυτό υπάρχει σε αυτές όλη η ένταση και η λάμψη της φυσικής σύστασης των πραγμάτων, όλη η δύναμη και η θέρμη της πραγματικότητας».Πέτρος Σπανδωνίδηςe-keimena.gr.…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΩΝΜε αναλογίαΜια παράγραφος αναπτύσσεται με αναλογία, όταν συγκρίνονται δύο ή περισσότερες έννοιες και δίνονται οι μεταξύ τους ομοιότητες (μορφή παρομοίωσης: το α είναι όπως το β).

Στην περίπτωση αυτή ο μαθητής πρέπει να αναφέρει και τα εξής συστατικά στοιχεία:Τα αναλογικά μέλη, π.χ. «ψυχή» και «θάλασσα»Τις λέξεις ή φράσεις, διαρθρωτικές και μη, που δηλώνουν τη σύγκριση-αναλογία, π.χ. «όπως, ομοίως, σαν…»Τις μεταξύ τους αναλογίες-ομοιότητεςΑν η δόμηση είναι κάθετη (παρατίθενται πρώτα όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ενός μέλους και κατόπιν, κατά αναλογία, όλα τα γνωρίσματα του άλλου μέλους, π.χ. «όπως η θάλασσα … α, β, γ…, έτσι και η ψυχή… χ, ψ, ω…») ή οριζόντια (παρατίθενται ένα προς ένα τα αναλογικά χαρακτηριστικά των μελών, π.χ. «όπως η θάλασσα… α, έτσι και η ψυχή… χ… Επίσης, η θάλασσα… β, ομοίως και η ψυχή … ψ…»).Αν η αναλογία είναι κυριολεκτική (συγκρίνονται έννοιες οι οποίες είναι ομοειδείς π.χ. «σκύλος και γάτα») ή μεταφορική (συγκρίνονται έννοιες οι οποίες δεν ανήκουν στην ίδια ευρύτερη οικογένεια-ομάδα π.χ. «ψυχή και θάλασσα»).Παράδειγμα:«Άραγε με τι μοιάζει η ψυχή μας; Μα είναι απλό, με τη θάλασσα! Όπως αυτή είναι απέραντη και δεν μπορεί το μάτι σου να την προσεγγίσει έτσι και η ψυχή χάνεται στα μήκη και πλάτη ενός κόσμου δυσθεώρητου. Και είναι εξίσου βαθιά που πρέπει να κάνεις πολλές καταδύσεις για να βρεις τους θησαυρούς που κρύβει μέσα της. Άλλοτε πάλι είναι ήρεμη και γαλήνια σαν τη θάλασσα και ξαφνικά πάλι ξεσπάει φουρτούνα, ανακατεύεται, θολώνει…»eptalyk………………………………………………………………………………………….…………………………………………………………………………………………..

Αγάθη Γεωργιάδου, Αναζητώντας τη συλλογιστική πορεία των συγγραφέων: σκέψεις και προβληματισμοί

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..

Μαθηματική αναλογική σκέψη στο Δημοτικό και στο Γυμνάσιο……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Ο παραγωγικός και ο επαγωγικός συλλογισμός που λέγονται και απλά παραγωγή και επαγωγή, είναι οι δυό θεμελιώδεις μορφές του συλλογισμού (από το όλο προς το μέρος και από τα μέρη προς το όλο).Μια τρίτη γενική μορφή συλλογισμού είναι ο αναλογικός ή αναλογία. Με αυτόν συμπεραίνουμε από κάποιο μερικό για κάποιο άλλο επίσης μερικό, όπως στο συλλογισμό:Ο μαθητής Α, που είναι ευφυής και επιμελής, αρίστευσε ο μαθητής Β είναι ευφυής και επιμελής_____________ άρα ο μαθητής Β ίσως αριστεύσειΌπως θα δούμε αλλού, ο πιθανολογικός, τις περισσότερες φορές, αυτός συλλογισμός δε θεωρείται αυτοτελής.…………………………………………………………………………………………Γ. ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣΤρίτη γενική μορφή συλλογισμού είναι ο αναλογικό ή η αναλογία, όπου από μια περίπτωση συμπεραίνουμε για μια άλλη όμοια, από κάτι μερικό για κάτι άλλο επίσης μερικό:α) α δραχμές τοκίζονται προς 5% και δίνουν τόκοβ δραχμέςτριπλάσιες δραχμές τοκίζονται προς 5% (γιατο ίδιο χρονικό διάστημα)_______________άρα 3α δραχμές αποδίδουν τόκο 3β δραχμέςβ) Ο Α έπασχε από βαρύ νόσημα· πήρε ορισμένοφάρμακο και θεραπεύτηκεΟ Β πάσχει από το ίδιο νόσημα και παίρνει το ίδιο φάρμακο__________________________άρα ο Β θα θεραπευτεί (;) (είναι πιθανό)

Όπως παρατηρούμε, για το συμπέρασμα του πρώτου συλλογισμού έχουμε απόλυτη βεβαιότητα, ενώ για κείνο του δεύτερου αμφιβάλλουμε. Στην πρώτη περίπτωση πρόκειται για τη μαθηματική αναλογία, που στηρίζεται στο ότι από το λόγο γνωστών ποσών μπορούμε να συμπεράνουμε το λόγο οποιονδήποτε πολλαπλασίων τους. Η αναλογία αυτή έχει την ίδια βεβαιότητα με την παραγωγή και την τέλεια επαγωγή, γι’ αυτό λέγεται τελεία. Στη δεύτερη περίπτωση βασιζόμαστε στην (πραγματική ή φαινομενική ομοιότητα των δυό δεδομένων, για να συμπεράνουμε πιθανολογικά ότι η σχέση: νόσημα – φάρμακο – θεραπεία θα είναι και για τον Β όποια ήταν και για τον Α. Η πιθανότητα να συμβεί αυτό θα είναι τόσο μεγαλύτερη όσο μεγαλύτερη είναι α) η ομοιότητα του νοσήματος των δυό αρρώστων, β) η εξάρτηση της θεραπείας από το φάρμακο αυτό και γ) η απουσία άλλων παραγόντων. Η αναλογία αυτή λέγεται ατελής.Ο αναλογικός συλλογισμός δε θεωρείται αυτοτελής, αλλά μια σύνθεση παραγωγικού και επαγωγικού. Στην περίπτωση της μαθηματικής αναλογίας στηριζόμαστε φανερά στην αρχή ότι «ο λόγος δυό αριθμών δε μεταβάλλεται, αν και οι δυό πολλαπλασιαστούν με τον ίδιο αριθμό» και με αυτή αναγνωρίζουμε τη σχέση των ποσών. Στη δεύτερη περίπτωση, όπως το είχε παρατηρήσει ο Αριστοτέλης, ό,τι ισχύει για το μέρος α το γενικεύουμε για όλα τα όμοια, δηλ. για το όλο, με ατελή επαγωγή και κατόπιν από το όλο συμπεραίνουμε για το μέρος β παραγωγικά.Το κείμενο προέρχεται από το βιβλίο: Νικολάου Π. Σούλια, Επιτίμου δ/του της Βαρβακείου προτ. Σχολής, «Λογική», Γ’ Λυκείου, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα 1981.http://oreazoi.gr/content/view/454/53/lang,el/

3) Ο επιστημονικός λόγος θεωρείται ο κατεξοχήν δηλωτικός λόγος, στον οποίο κυριαρχεί η αναφορική λειτουργία της γλώσσας. Ωστόσο η χρήση της μεταφοράς αφθονεί και στον επιστημονικό λόγο και την επιστημονική σκέψη, στην τεχνολογία, στον πολιτισμό γενικότερα. Για παράδειγμα ο Φρόιντ είπε για το όνειρο ότι αποτελεί "το βασιλικό δρόμο για το ασυνείδητο" και οι ψυχαναλυτές μιλούν για το μηχανισμό άμυνας της προβολής, που μπορεί να αποτελέσει και τη βάση για την ανάπτυξη της ενσυναίσθησης, και εκτιμούν στη θεραπεία τους τη μεταβίβαση-αντιμεταβίβαση συναισθημάτων μεταξύ αναλυτή και αναλυόμενου, ο Μαρξ μίλησε για πάλη των τάξεων και για το οικονομικό οικοδόμημα της κοινωνίας πάνω στο οποίο υψώνεται ένα νομικό και πολιτικό εποικοδόμημα, οι Νόιμαν και Μόργκενστερν για τη θεωρία των παιγνίων, στην τεχνολογία βρίσκουμε το βιομιμητισμό κλπ.Μελετήστε το υλικό που σας δίνεται ή και άλλο που θα έχετε βρει εσείς και χρησιμοποιήστε το, για να τεκμηριώσετε την παραπάνω θέση σε ένα λογισμικό παρουσίασης, που θα παρουσιάσετε στην τάξη.

Μεταφορική Χρήση Ενδοκλαδικών Εννοιών σε Υπερκλαδικά ΠλαίσιαΟι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψηςκαι γνώσης εντός συγκεκριμένου κλάδου. Βέβαια, εκτός από τις δικές τους,τις αυτόχθονες έννοιες, οι επιστήμες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους. Για παράδειγμα, η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονεςέννοιες των φυσικών επιστημόνων, ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί σύνθεση που έκανε η Βιολογία με τις έννοιες πληροφορίατης Πληροφορικής και κώδικα της Νομικής Επιστήμης. Μετά την πολιτογράφηση, αυτόχθονες και πολιτογραφημένες έννοιες, χρησιμοποιούνται με κυριολεκτική σημασία. Όμως, πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών, όλες οι επιστήμες δανείζουν και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιμοποιούν με μεταφορική σημασία.

Για παράδειγμα, οι έννοιες κύτταρο, ζύμωση, κλίμα και ισορροπία είναι έννοιες των Φυσικών Επιστημών, που, όμως, χρησιμοποιούνται μεταφορικά στις Κοινωνικές Επιστήμες, όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας, για τις πολιτικές ζυμώσεις, για το επενδυτικό κλίμα της αγοράς και τη συναισθηματική αν-ισορροπία.Η μεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συμβάλλει και στη βαθύτερη κατανόηση και στη μεταφορά του γνωσιακού περιεχομένου των εννοιών. (Ματσαγγούρας) ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Το Δίλημμα του Σκατζόχοιρου, γνωστό επίσης και ως Δίλημμα του Ακανθόχοιρου, είναι μια αναλογία των προκλήσεων που φέρει η ανθρώπινη οικειότητα. Περιγράφει μια κατάσταση όπου μια ομάδα σκαντζόχοιρων προσπαθούν να πλησιάσουν ο ένας τον άλλο για να μοιραστούν θερμότητα μια κρύα ημέρα. Ωστόσο, όταν το πραγματοποιήσουν, είναι αναπόφευκτο να τραυματίσουν ο ένας τον άλλο με τα αιχμηρά τους αγκάθια. Κατά συνέπεια πρέπει να απομακρυνθούν. Παρόλο που όλοι μοιράζονται την επιθυμία για αμφίδρομη επικοινωνία, αυτό δεν μπορεί να επιτευχθεί για αναπόφευκτους λόγους.Τόσο ο Αρθούρος Σοπενχάουερ όσο και ο Σίγκμουντ Φρόυντ χρησιμοποίησαν αυτή την αναλογία για να περιγράψουν το πώς αντιλαμβάνονται την κατάσταση στην οποία περιέρχεται ένα άτομο όταν καλείται να αναπτύξει κάποια σχέση με άλλα. Το δίλημμα του σκαντζόχοιρου υπονοεί ότι παρά την καλή θέληση, η ανθρώπινη οικειότητα δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς αμφίδρομη βλάβη, και ως αποτέλεσμα προκύπτει σκεπτικισμός και ρηχές σχέσεις. Με το δίλημμα αυτό προτείνεται πως κάποιος πρέπει να είναι μετριοπαθής στις σχέσεις του με άλλους, τόσο από προσωπικό συμφέρον όσο και από φροντίδα για τους άλλους. Το δίλημμα του σκατζόχοιρου χρησιμοποιείται για να εξηγήσει την εσωστρέφεια και την τάση για απομόνωση.Βικιπαίδεια…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….Οι Εκκλησιαστικοί Πατέρες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ήδη από τον τρίτο αιώνα, είχαν στιβαρό υπόβαθρο στον πλατωνισμό, τον νεοπλατωνισμό ή άλλες σχολές ελληνικής φιλοσοφίας. Επιχείρησαν επανειλημμένα να εκμεταλλευτούν αυτή τους την ευρυμάθεια προς όφελος της Εκκλησίας, δανειζόμενοι φιλοσοφική ορολογία και στηριζόμενοι στην ομοιότητα όψεων του χριστιανισμού με ορισμένες δοξασίες μυστηριακών λατρειών και με τη σωκρατική / πλατωνική ηθική. Καθώς ο χριστιανισμός έπαιρνε την τελική του μορφή και ταυτόχρονα επικρατούσε σε όλη τη Μεσόγειο, ενσωμάτωνε όλη τη ριζοσπαστική τάση της λαϊκής διανόησης και θρησκευτικότητας που εμφανίστηκε κατά τη ρωμαϊκή εποχή, ενώ παράλληλα αφομοίωνε παμπάλαιες τελετουργικές πρακτικές (π.χ. η λατρεία της Μεγάλης Μητέρας αντικαταστάθηκε από την απόδοση τιμής στην Παναγία,η επέτειος της αναγέννησης του Ήλιου άρχισε να εορτάζεται ως Χριστούγεννα,στους χριστιανούς αγίους καταμερίστηκαν ιδιότητες ανάλογες με αυτές που αποδίδονταν στις ελληνορωμαϊκές θεότητες κλπ).matia.gr…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….Ο έναστρος νυχτερινός ουρανός όχι μόνο γοήτευε πάντα τους λαούς της γης σε όλες τις εποχές αλλά και ερέθιζε την φαντασία τους. Ετσι οι αρχαίοι λαοί άρχισαν να

αναζητούν στον ουρανό σχήματα και μορφές ενώνοντας με νοητές γραμμές τα λαμπρότερα αστέρια. Χρησιμοποιώντας την φαντασία τους παρομοίασαν τις μορφές που σχηματίζονταν στον ουρανό με θεότητες, μυθικούς ήρωες, ζώα και αντικείμενα. Ετσι γεννήθηκαν οι αστερισμοί, δηλαδή ομάδες αστεριών στον ουρανό που βρίσκονται κοντά μεταξύ τους.Ερασιτεχνική Αστρονομία Στην Ελλάδα…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….Όταν η φύση δίνει λύσεις στην τεχνολογία…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….Χρησιμοποιώντας την ευφυΐα της φύσης στην αρχιτεκτονική ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Μια γέφυρα μεταξύ μικρόκοσμου και μακρόκοσμου, του Σπύρου ΜανουσέληΠώς θα μπορούσε κανείς να ορίσει την αστροσωματιδιακή φυσική και ποιο είναι το αντικείμενο που μελετά;«Μια παιγνιώδης και συνοπτική απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι ότι η αστροσωματιδιακή φυσική μελετά τη σκοτεινή και βίαιη πλευρά του Σύμπαντος, κάτι σαν ένα είδος "κοσμικής ψυχανάλυσης"... Πιο σοβαρά όμως, είναι ένας σχετικά πρόσφατος τομέας της επιστήμης, που εφάπτεται πειραματικά και θεωρητικά στην κοσμολογία, την αστροφυσική και τη φυσική στοιχειωδών σωματιδίων. Αφετηρία της υπήρξε η διαπίστωση ότι για την κατανόηση του απείρως μεγάλου, δηλαδή του Σύμπαντος, έχουμε ανάγκη τις θεωρητικές και πειραματικές κατακτήσεις της έρευνας του απείρως μικρού, δηλαδή των σωματιδίων· αλλά και αντίστροφα, καμία θεωρία για το απείρως μικρό δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή αν δεν περάσει τον έλεγχο των πιθανών επιπτώσεών της στην τρέχουσα εικόνα της γένεσης και της εξέλιξης του Σύμπαντος, αφού το Σύμπαν γεννήθηκε σε ένα απειροελάχιστο σημείο. Ελευθεροτυπία…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι το πιο πολύπλοκο, πολυσύνθετο "κέντρο επικοινωνιακών συνδέσεων" στον κόσμο. Δέκα εκατομμύρια εγκεφαλικά κύτταρα μεταδίδουν δισεκατομμύρια μηνύματα κάθε δευτερόλεπτο. Κι αυτό συμβαίνει συνεχώς και χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε.Αυτά τα δισεκατομμύρια εγκεφαλικά κύτταρα (νευρώνες) δεν έχουν άμεση επαφή το ένα με το άλλο. Γι'αυτό επικοινωνούν μεταξύ τους χρησιμοποιώντας τους νευροδιαβιβαστές. Οι νευροδιαβιβαστές είναι χημικές ουσίες, οι οποίες απελευθερώνονται από ένα κύτταρο στο χώρο μεταξύ αυτού και του αμέσως επόμενου κυττάρου. Αυτό το δεύτερο κύτταρο έχει υποδοχείς (θέσεις) που μπορούν να προσλάβουν αυτές τις χημικές ουσίες (νευροδιαβιβαστές) και να ανταποκριθούν.Ο κάθε νευροδιαβιβαστής έχει έναν συγκεκριμένο υποδοχέα. Μοιάζουν με το κλειδί και τη κλειδαριά. Ο νευροδιαβιβαστής (κλειδί) θα ταιριάξει μόνο στο δικό του υποδοχέα (κλειδαριά). Κι αυτό το συγκεκριμένο ταίριασμα προκαλεί πολύ συγκεκριμένα αποτελέσματα. Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί νευροδιαβιβαστές και αντίστοιχοι υποδοχείς, και η αλληλεπίδραση αυτών διευκολύνει την επικοινωνία μεταξύ των εγκεφαλικών κυττάρων.livepedia

4) Αφού διαβάσετε και τα παρακάτω κείμενα, με τις γνώσεις που έχετε ήδη αποκτήσει και τον επακόλουθο προβληματισμό, γράψτε σε λογισμικό επεξεργασίας κειμένου τι σημαίνει πλέον για σας η μεταφορά.“Τι είναι όμως μεταφορά; «Μεταφορά δ’ εστίν ονόματος αλλοτρίου επιφορά ή από του γένους επί το είδος, ή από του είδους επί το γένος, ή από του είδους επί το είδος, ή κατά το ανάλογον» (Αριστοτέλους, Ποιητική)1: η έμφαση στην απόκλιση και τη λέξη στον πασίγνωστο ορισμό του Αριστοτέλη είναι φανερή. «Στην αρχή επινόησαν την ένδυση για να προστατευθούν από το κρύο, μετά τη φόρεσαν για να στολίσουν και να αναδείξουν το σώμα· έτσι και η μεταφορά, που δημιουργήθηκε από μια ανεπάρκεια, αναπτύχθηκε τελικά χάριν απόλαυσης» (Cicero, όπως παρατίθεται στο Μοlino1979: 10). Τα δυο παραθέματα εκφράζουν την κατεύθυνση προς την οποία ήταν στραμμένη η μελέτη της μεταφοράς σε μια παράδοση αιώνων - σε σχέση με τις δυο βασικές, όπως θεωρήθηκε, και συνδεόμενες λειτουργίες της μεταφοράς: από τη μια η μεταφορά ως μέσο αποκλίνουσας κατονομασίας (που καλύπτει ένα είδος λεξιλογικού κενού) και από την άλλη η μεταφορά ως μέσο δημιουργίας καλλιτεχνικού λόγου και ρητορικής έκφρασης. Η παράδοση της αρχαιότητας έδωσε έμφαση ιδιαίτερα στη δεύτερη, «διακοσμητική» λειτουργία της, ενώ μεταγενέστερες φιλοσοφικές απόψεις (π.χ. Locke, Hobbes) τόνισαν την «παραβίαση» που επιφέρει η μεταφορά σε σχέση με την κυριολεξία: έτσι, άλλες λειτουργίες και χαρακτηριστικά της μεταφοράς έμειναν για αιώνες στο περιθώριο.Η μεταφορά όμως, έχει ποικίλες λειτουργίες· εμφανίζεται σε διαφορετικές όψεις της γλώσσας· χαρακτηρίζει όλες τις γλώσσες σε όλες τις εποχές. Η μεταφορά εμφανίζεται ακόμα και όταν δεν υπάρχει ανάγκη ονοματοποίησης, όταν η δεδομένη πραγματικότητα έχει ήδη όνομα, όπως και όταν δεν υπάρχει η ζήτηση για τη δημιουργία «καλλιτεχνικού τρόπου έκφρασης». Οι παρατηρήσεις αυτές έστρεψαν τη μελέτη της μεταφοράς από την καθαρά χρηστική και τελεολογική σκοπιά στη μελέτη της ανθρώπινης σκέψης: αν εκφράσω κάτι που θέλω εντελώς διαφορετικά, δημιουργώντας ενδεχομένως ένα «ξάφνιασμα» ή μια «ένταση», τότε μπορούμε εύλογα να θεωρήσουμε ότι το έκανα όχι επειδή υπήρχε κάποια ανάγκη, αλλά γιατί είναι μια δυνατότητα της γλώσσας και της σκέψης· η καλλιτεχνική ωφέλεια, κατά συνέπεια, έπεται ενός φαινομένου που είναι συνυφασμένο πρωτ’απ’όλα με την ανθρώπινη φύση. «Οι πρώτοι άνθρωποι, αναφέρει ο G Vico (2000 [1744]), ήταν ποιητές [ό.π.: 24, 94, 188] δεν μπορούσαν να εκφραστούν παρά μόνο ποητικά (ίη ροεώ δεηΐε^εδ), που ήταν η μοναδική και η γνήσια ομιλία πρίν την επέλαση του ρασιοναλισμού και του κυνηγιού της συνειδητότητας. Οι πρώτοι άνθρωποι δεν σκέφτονταν με καθαρές και διακριτές ιδέες· ήταν (υποσυνείδητα) ποιητές. Οι πρώτες ιδέες και οι πρώτες κατηγοριοποιήσεις ήταν αισθησιακές και φαντασιακές [ό.π.: 94, 144-5, 147, 157, 172]. Μόνο αργότερα αυτή η φαντασία συρρικνώθηκε, ενώ η δύναμη της αφαίρεσης τη στρίμωξε στο σύμβολο [158,403]. Στην αρχή, ήταν η μεταφορά, όχι της αναλογίας ή της ομοιότητας, αλλά της ταυτότητας [159]· η μεταφορά που αργότερα γέννησε όλο το λεξιλόγιο [181]. …..Μετά την επέλαση της αφαίρεσης και της γενίκευσης ήρθε η μετωνυμία, η συνεκδοχή, η ειρωνεία. Με την ειρωνεία, το διαχωρισμό υποκειμένου και αντικειμένου, σηματοδοτήθηκε η συνείδηση της διαφοροποίησης και της αντίθεσης [161-162]. Όλα αυτά αποδεικνύουν ότι η ανθρώπινη φύση καθορίστηκε από τη δημιουργία ποιητικής σκέψης και γλώσσας, πριν από την πρόζα και τη λογική [188-9].Ανακαλύπτοντας τις απαρχές της ποίησης ανακαλύπτουμε τις απαρχές της γλώσσας [194]». Αυτή είναι η «πρώτη γλώσσα» του Vico, μια γλώσσα με ποιητική φύση και

1 Μτφρ. Δρομάζος, Σ. 1982. Κέδρος. Ο όρος 'επιφορά’ περιγράφει τη μεταφορά ως επιφορά (=μεταβίβαση) ενός ονόματος που ανήκει σε ένα αντικείμενο σε ένα άλλο αντικείμενο.

ποιητική λογική, όπου ο λόγος γεννάται από το συναίσθημα και τη φαντασία, και η μεταφορά είναι ο βασικός και απαραίτητος μηχανισμός για την ανθρώπινη νόηση. Οι απόψεις του G Vico έμειναν στο περιθώριο για δυο αιώνες τουλάχιστον, καθώς η μεταφορά επιβίωνε στην έρευνα μόνο ως φαινόμενο με χρηστική και διακοσμητική αξία, και αυτό στην καλύτερη περίπτωση: στην εμπειριστική παράδοση του 18ου αιώνα (Locke, Hobbes) η μεταφορά κατηγορείται για εξαπάτηση, για απόκρυψη της αλήθειας, για παραβίαση της τάξης, και σαν τέτοια, εξοστρακίζεται στο περιθώριο της μελέτης της σκέψης και της γλώσσας, αφήνοντας την κυριολεκτική γλώσσα- την «καθαρή», την αληθή, τη γλώσσα με τις οριοθετημένες σημασίες- νικητή στο προσκήνιο της έρευνας έως και τον 20ο αιώνα.Στη σύγχρονη έρευνα η μεταφορά αντιμετωπίζεται πλέον ως αναπόσπαστο κομμάτι της γλώσσας και της σκέψης του ανθρώπου - κομμάτι της «ποιητικής φύσης» του. Ωστόσο, η μεταφορά εξακολουθεί να αντιστέκεται στις απόπειρες ορισμού και ελέγχου της - ειδικά όταν αυτό επιχειρείται από μία μόνο θεωρία. Και αυτό οφείλεται στην πολύτροπη φύση της: είναι ένας μηχανισμός που δημιουργεί συναίσθημα αλλά και βασίζεται σε αυτό, ένα γλωσσικό εργαλείο που κάνει το ανοίκειο οικείο και το οικείο ανοίκειο, η δυνατότητα θέασης μιας άλλης, εναλλακτικής πραγματικότητας, ένα μέσο επικοινωνίας, ένα μέσο κατανόησης του κόσμου σε όλες τις σφαίρες της ανθρώπινης δραστηριότητας.“Μεταφορά και παιδί: όψεις μιας εξελικτικής διαδικασίας Μότσιου, Ελένη Στ.……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Πριν από σαράντα και πλέον χρόνια ο Μ.Black (1962), επηρεασμένος από τον I.A.Richards, παρουσίασε τη «διαδραστική θεωρία της μεταφοράς» (interaction theory of metaphor) σε μια προσπάθεια κριτικής προσέγγισης της έως τότε επικρατούσας αντίληψης για τη μεταφορά. Αυτή η θεωρητική στροφή προσέφερε το ερέθισμα για πολύ ενδιαφέρουσες μελέτες, φτάνοντας σε ένα καθοριστικό σημείο το 1980, όταν οι George Lakoff and Mark Johnson δημοσίευσαν το βιβλίο τους Metaphors We Live By και έκαναν ορατή, μέσω παραδειγμάτων, την πανταχού παρουσία της μεταφοράς. Η άποψή τους ότι η μεταφορά είναι μια βασική νοητική λειτουργία διαμέσου της οποίας κατανοούμε τον κόσμο, συλλαμβάνουμε αφηρημένες έννοιες, προσφέρουμε στη σκέψη μας τη δυνατότητα να λειτουργήσει σε αφηρημένο επίπεδο –-αφού το βασικό αντιληπτικό μας σύστημα είναι «θεμελιωδώς μεταφορικό εκ φύσεως» (Lakoff and Johnson, 1980/2003 : 3)– αποτέλεσε την αφετηρία της σύγχρονης, γνωσιακής θεωρίας της μεταφοράς, στο πλαίσιο της οποίας μελετητές από διαφορετικά γνωστικά πεδία (γλωσσολογία, ψυχολογία, λογοτεχνική θεωρία) την προσεγγίζουν όχι σαν ένα γλωσσικό φαινόμενο αλλά σαν διαδικασία της σκέψης και τρόπο οργάνωσης και έκφρασης της εμπειρίας μας. Ειδικότερα, οι Lakoff και Johnson έθεσαν σε αμφισβήτηση βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις υποστηρίζοντας ότι: α) η λειτουργία της μεταφοράς συνίσταται στην καλύτερη κατανόηση εννοιών∙ κατά συνέπεια, η μεταφορά δεν αποτελεί απλώς και μόνο ένα λογοτεχνικό τέχνασμα, ένα αυθαίρετο γλωσσικό στολίδι που εξυπηρετεί αισθητικούς σκοπούς∙ β) η μεταφορά δεν βασίζεται συνήθως στην ομοιότητα, αλλά σε σωματικά θεμελιωμένες αναλογίες ανάμεσα σε διαφορετικές εννοιολογικές σφαίρες∙ γ) η μεταφορά χρησιμοποιείται στην καθημερινή ζωή από συνηθισμένους ανθρώπους και δεν αποτελεί αποκλειστικό προνόμιο της λογοτεχνίας και κάποιων ιδιαίτερα προικισμένων ανθρώπων (Lakoff and Johnson 1980/2003, Kövecses 2002 : vii-xi).Eννοιολογική μεταφορά: μια απόπειρα διδακτικής αξιοποίησης, Μαρίτα ΠαπαρούσηΒιβλιογραφία

Έντυπη

-Επιμορφωτικό υλικό για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών στα Κέντρα Στήριξης Επιμόρφωσης (Τεύχος 1: Γενικό Μέρος, Β΄ έκδοση, Αναθεωρημένη και Εμπλουτισμένη, Πάτρα, Ιανουάριος 2011)-Επιμορφωτικό υλικό για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών στα Κέντρα Στήριξης Επιμόρφωσης (Τεύχος 3: Κλάδος ΠΕ02, Β΄ έκδοση, Αναθεωρημένη και Εμπλουτισμένη, Πάτρα, Νοέμβριος 2010)- Βασικό επιμορφωτικό υλικό: τόμος Α: γενικό μέρος, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, 2011

- Βασικό επιμορφωτικό υλικό: τόμος Β: ειδικό μέρος, ΠΕ02 ΦΙΛΟΛΟΓΟΙ, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, 2011- Συντακτικό της νέας ελληνικής, Α΄ Β ΄ Γ΄ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ, 2000- Η Νεοελληνική σύνταξη σε απλά μαθήματα, Σ. Κοολάκη-Ζ.Κωτούλα, Ι.Σιδέρης, 1976- Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ΄ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ, 1999- Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α΄ τεύχος, Α΄ Λυκείου, ΟΕΔΒ, 2001- Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ΄ Λυκείου, ΟΕΔΒ- Νεοελληνική γλώσσα για το γυμνάσιο, Γλωσσικές ασκήσεις, ΟΕΔΒ, 2001- Γλωσσικές ασκήσεις για το γενικό λύκειο, ΟΕΔΒ, 2010- Έκφραση έκθεση, τεύχος Α΄, γενικό λύκειο, ΟΕΔΒ, 2007

Ψηφιακή

ΔΕΠΠΣ - ΑΠΣ Ελληνικής γλώσσας για το Γυμνάσιο, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο

Η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας στο πλαίσιο των πολυγραμματισμών

Αλεξάνδρα Χ. Κουλουμπαρίτση, Εφαρμογή της διαθεματικής προσέγγισης στα προγράμματα σπουδών στη διδασκαλία και στα σχολικά βιβλία

Ελένη Χοντολίδου, Εισαγωγή στην έννοια της πολυτροπικότητας

Εισήγηση του Ηλία Ματσαγγούρα για τη διαθεματικότητα σε ημερίδα

Ασκιανάκη Κυριακή-Βιολέτης Αναστάσιος, Mία διδακτική πρόταση για τη Νεοελληνική Γλώσσα στο Γυμνάσιο με ΤΠΕ,

Eννοιολογική μεταφορά: μια απόπειρα διδακτικής αξιοποίησης

Δήμητρα Σγουρούλη, Η μεταφορά και η συμβολή της στη γλώσσα

Σημειώσεις Κ. Καστοριάδη για την πολυσημία

Γ. Παπαναστασίου, Σημασιολογικές αλλαγές: μείωση ή επέκταση χαρακτηριστικών

Χριστίδης Α.Φ., Η φύση της γλώσσας

Μότσιου Ελένη Στ., Μεταφορά και παιδί: όψεις μιας εξελικτικής διαδικασίας

http://vprassas.blogspot.com/2011/01/blog-post_1974.html (για τις λειτουργίες της γλώσσας)

Πύλη για την ελληνική γλώσσα (για τη μεταφορά)

http://users.sch.gr/salnk/online/glossa/glsxhmata.htm (μεταφορά, παρομοίωση, κυριολεξία)

http://users.sch.gr/kassetas/applequark22b.htm (παρομοίωση, αλληγορία και μεταφορά)

http://users.sch.gr/parantoniou/site/glwssa/grammar_paromoiwsi.html (παρομοίωση)

http://www.slideboom.com/presentations/350329 (μετωνυμία)

Πύλη για την ελληνική γλώσσα (για τη μετωνυμία)

Βικιπαίδεια: μετωνυμία

Βικιπαίδεια: συνεκδοχή

Βικιπαίδεια: υπαλλαγή

Μεταφορά - Μετωνυμία

Metonymy in language and thought

Σημειωτική για αρχάριους: μεταφορά και μετωνυμία

Πύλη για την ελληνική γλώσσα (προσωποποίηση)

Live-Pedia.gr (Σχήματα λόγου)

innerpedia (αλληγορία)

Η αλληγορία του σπηλαίου

http://www.pegas.gr/sofia/34ab.htm (μύθοι, παραβολές και αλληγορίες)

http://www.pare-dose.net/?p=110#ixzz1ixkctOnl (Αισώπου μύθοι) Ελληνικές παροιμίες

Ο οπτικός πολιτισμός μέσα από τη σημειολογία της έντυπης διαφήμισης

Ταινία The Wall http://www.e-missos.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=51&Itemid=13(συνθήματα στους τοίχους)