53 Siniossoglou_Trachanas

6
54 [ The Athens Review of books Ιούλιος - Αύγουστος 2014 Στέφανος Τραχανάς, Το φάντασμα της όπερας. Η επιστήμη στον πολιτισμό μας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο και Αθήνα 2014, σελ. 164 Ο ι ευτυχείς θεατές κάθε καλής θε- ατρικής παράστασης ή κινημα- τογραφικής ταινίας θαυμάζουν την άμεση επιφάνεια συναισθημάτων και ιδεών τόσο συναρπαστικών, ώστε να μο- νοπωλεί το ενδιαφέρον και την προσοχή τους. Όμως το τελικό αυτό αποτέλεσμα ενορχηστρώθηκε σε έναν αθέατο κόσμο, όπου η πρόσβαση δεν είναι εύκολη. Είναι ο κόσμος της πρόβας και των δοκιμών, της συνεργασίας και αλληλεπίδρασης συγ- γραφέα, σκηνοθέτη, ηθοποιών, και λοιπών συντελεστών. Η σχέση των περισσότερων από μας με τα αγαθά της επιστήμης είναι ανάλογη με αυτή των θεατών μιας επι- τυχημένης πρεμιέρας: νιώθουμε ευτυχείς που απολαμβάνουμε το τελικό αποτέλε- σμα στην καθημερινότητά μας, γνωρίζουμε όμως ελάχιστα για την επιστήμη την ίδια και τον κόσμο από όπου αντλεί τις επιτυ- χίες της. Ο Στέφανος Τραχανάς χρησιμο- ποιεί μια περισσότερο ποιητική μεταφορά εμπνευσμένη από το Φάντασμα της Όπε- ρας. Μοιάζουμε με τους ενθουσιώδεις χειροκροτητές της όμορφης πρωταγωνί- στριας, οι οποίοι δεν γνωρίζουν τίποτα για τον ιδιοφυή συνθέτη με το παραμορφω- μένο πρόσωπο που κινεί τα νήματα από το υπόγειο της όπερας: Η θέση της επιστήμης στον πολι- τισμό μας φαίνεται να είναι τελικά εκείνη ενός περίεργου ξένου. Κά- νουμε δουλειές μαζί του αλλά δεν τον καλούμε ποτέ στο σπίτι μας. Μας αρέσει η «μουσική» αλλά δεν θέλουμε να βλέπουμε το πρόσωπο του συνθέτη. (σ. 112) Όλο το βιβλίο ερευνά αυτή την σχέση ύψους και βάθους, λαμπερού και σκοτεινού, προ- σβάσιμου και απρόσβατου, η οποία δεν αφορά μόνο την λειτουργία της επιστήμης στον πολιτισμό και την καθημερινότητά μας· εκτείνεται στον ανοίκειο μικρόκοσμο που τόσο αόριστα, σχεδόν ενστικτωδώς, υποψιαζόμαστε ότι λανθάνει πίσω από τις ορατές και μετρήσιμες φυσικές διεργασίες. Άρα, εκτός από την επιστήμη υπάρχει ένα δεύτερο φάντασμα που διαρκώς εργάζεται, και μάλιστα όχι ειδικά για εμάς και τον πο- λιτισμό όπως εκείνη, αλλά ερήμην και πριν από εμάς, ένα φάντασμα αρχαίο («συναΐ- διο», θα έλεγαν οι αρχαίοι φιλόσοφοι) όσο και ο κόσμος. Το φάντασμα τούτο που αδιά- κοπα κινεί τα νήματα του σύμπαντος από τα έγκατα της ύλης φανερώθηκε σχετικά πρόσφατα: είναι η αρχή της αβεβαιότητας. Την αρχή διατύπωσε γύρω στα 1927 ο φυσι- κός Βέρνερ Χάιζενμπεργκ και σήμερα γνω- ρίζουμε πως ευθύνεται για την αρχέγονη «μουσική» της πύκνωσης και αραίωσης της κοσμικής ύλης κατά την Μεγάλη Έκρηξη, την μακροβιότητα των άστρων και την στα- θερότητα των ατόμων και μορίων, άρα για ό,τι αναφαίνεται στον αισθητό κόσμο και για κάθε εκδοχή ζωής. Η αρχή της αβεβαιό- τητας συνέχει τα πάντα και έχει ισχύ νόμου, ο οποίος λέει το εξής: Ορισμένες ιδιότητες των φυσικών συ- στημάτων –π.χ. η θέση και η ταχύτητα ενός μικροσκοπικού σωματιδίου– δεν μπορεί να είναι ταυτόχρονα γνωστές με απόλυτη ακρίβεια. Τα περιθώρια σφάλματος –ή, αλλιώς, οι απροσδιο- ριστίες– στη γνώση μας της θέσης και της ταχύτητας ενός σωματιδίου δεν γίνεται να μειώνονται ταυτόχρονα. Αν η απροσδιοριστία στη θέση μικραί- νει, η απροσδιοριστία στην ταχύτητα μεγαλώνει ώστε το γινόμενό τους να παραμένει περίπου σταθερό. (σ. 27) Συνεπώς, όσο μεγαλύτερη είναι η ακρίβεια με την οποία προσεγγίζουμε την θέση ενός μικροσωματιδίου, τόσο κινητικότερο γίνε- ται εκείνο, τόσο περισσότερο «αγριεύει» και γίνεται «ζωηρότερο» (σ. 28). Η αρχή αυτή εξηγεί τα τεράστια κινητικά αποθέματα που αναπτύσσονται στον ατομικό πυρήνα, «την πιο μικροσκοπική φυλακή που υπάρχει στη φύση» (σ. 29), οδηγεί όμως σε μια ανησυ- χητική παραδοχή: πως η αρμονία και θεία οικονομία που απέδιδαν για αιώνες οι θεο- λόγοι στον κόσμο της άμεσης εμπειρίας δεν ισχύει στον μικρόκοσμο, όπου η συμπαντική ενέργεια διαχέεται ανομοιόμορφα σύμφωνα με έναν αστάθμητο παράγοντα εμμενούς, ανεκρίζωτης τυχαιότητας. Ο συγγραφέας υπαινίσσεται την φιλοσοφική διάσταση του ζητήματος θέτοντας το ερώτημα για την ελευθερία της βούλησης και σημειώνοντας ότι η αρχή της αβεβαιότητας λειτουργεί ως εγγυητής της υπαρξιακής ελευθερίας που αφήνει χώρο στο απρόβλεπτο (σ. 37), στο ἐξαίφνης, το οποίο μας σώζει από την πλήρη υποταγή σε ένα άτεγκτο δίκτυο αιτίων και αιτιατών. Α πό την οπτική γωνία της ιστορίας της φιλοσοφίας ο φιλόσοφος που ανέδειξε την σχέση αβεβαιότητας, τυχαιότητας και ελευθερίας είναι ο Επίκου- ρος. Ανακεφαλαιώνοντας την επικούρεια διδασκαλία ο Λουκρήτιος διατυπώνει μια αρχή της απροσδιοριστίας που αφορά ει- δικά στην κίνηση της ύλης και η οποία είναι προδρομική εκδοχή της σύγχρονης αρχής της αβεβαιότητας. Σύμφωνα με αυτήν, τα άτομα «παρεκκλίνουν κάπως από την τροχιά τους σε στιγμές ακαθόριστες και σε τόπους ακαθόριστους, τόσο μόνο, όσο που μπορείς να πεις ότι διαφοροποιήθηκε η κίνησή τους». 1 Ο Λουκρήτιος προσθέτει πως είναι ακριβώς αυτή η παρέκκλιση που επιτρέπει διαρκείς προσκρούσεις μεταξύ των στοιχείων και άρα την αέναη δημιουρ- γία μέσα στη φύση. Χωρίς την απόκλιση και την πρόσκρουση δεν θα υπήρχε τίποτα. Είναι άποψη για τα πράγματα με προφανή πολιτική σημασία. H ελευθερία των όντων, λέει ο Λουκρήτιος, όπως και η τάση μας να επιδιώκουμε ό,τι επιθυμούμε, προϋποθέτει την ικανότητα των ατόμων να «σπάνε τους νόμους του πεπρωμένου», να διαψεύδουν Περί αβεβαιότητας, δόγματος και επιστήμης Από τον ΝΙΚΗΤΑ ΣΙΝΙΟΣΟΓΛΟΥ Πορτρέτο του Γαλιλαίου από τον Γιούστους Σούστερμανς, 1637, λάδι σε καμβά, 61 x 51 cm, Πινακοθήκη Ουφφίτσι, Φλωρεντία.

description

b cxn

Transcript of 53 Siniossoglou_Trachanas

  • 54 [ The Athens Review of books - 2014

    , . , , 2014, . 164

    - - , - . , . , -, , , . - : - , - . - -. -, - :

    - . - . . (. 112)

    , , - ,

    , , . , , - , , (-, ) . - : . 1927 - - , - ,

    , . - , :

    - .. . , , - . -, . (. 27)

    ,

    , - , (. 28). , (. 29), - : - , , . (. 37), , .

    , -. - . , , , .1 - . . . H , , , , ,

    ,

    , 1637, , 61 x 51 cm, , .

  • 55[ The Athens Review of books - 2014

    - . :

    , -, .2

    - . -, , , - .3 ( ), . - , . -, , , , , - , . , , :

    , - -, , , - . , , , - [] - , , : , . [] -, , - .4

    , - .

    -, . - , , -, . - , , , - .5 - , , - , .

    , - . ( ) -. . , . - -

    , : , - (. 61). - . , - , , [ ] .6 - , - . , , - . -, , , , , , .

    -, . ,

    , -, , - . , . , (. 65). - .

    , - , - . - . - .

    [] - , , , . (, , ,) . (. 57)

    - - (. 57) , , - - , - .

    , ; - : ) , ) , ) , .. . , ,

    , ( ) (1901-1976) ( ) .

  • 56 [ The Athens Review of books - 2014

    (. 98).

    - , , . - () : , - , , -, - (. 111).

    , . , -, - . , , - -, . . :

    ; - -. , - .7

    , o , : , , , , . - .8 , -:

    , - , : , , , - , , , , - , - - .9

    1609, - , . , , . - , - . (. 118), - DNA.

    (-, , , -/) , - , -

    . ; - , . - , - . , - , , - .

    - anything goes -. - - - - , - . - , .10 - , - .

    , -, . , 137 ( ) , -, - ( ) - , , .11 ( ) - - ,

    - . , . - , .

    - , . ( -) , , , , -, - . - , - , - , . , : - - . , - -, . , . , - : , . - , , - . :

    : - . (. 121)

    1933. 1932 31 .

  • 57[ The Athens Review of books - 2014

    -, - .15 . , , - , , - . .

    , - , . - , , ( ) - . . ; T ( )

    (. 125) . - - , (. 128). - :

    H , - - . (. 132)

    . , - -. : , - -.

    - , - . - . - , , , . . (. 119). - 12 , . - - ( [I am not a donkey and I do not have a field], - ). , - , , .13 -, , ;

    , - -. - - . - - . , . , -, - .14 . -

    , - , , , . -; . - - . . - (. 134). , .

    - -, . - , - - . - . , . , - , .

    : 1935 - -, . , . , .

    - , -

    (1901-1954) 1939.

    SMIT

    HSO

    NIA

    N IN

    STIT

    UTI

    ON

    ARC

    HIV

    ES

  • 58 [ The Athens Review of books - 2014

    . , , - . , -, . , , , .16 , . , , , - - . - . , - , .

    , . , . , , . - , , , , .17

    , - : . , - . -. , , . - - ,18

    . , . - . , . , , , , , - , , , .

    -, - . , , . - , - . , - , - - . - , , . s

    1 ,De rerum natura, ..., .,,-2013,.85.

    2 ,..,.87.

    3 . I.Kant,Was ist Aufklrung?MiteinemText zur Einfhrung von Ernst Cassirer,Meiner,1999,.20-27,- (1784),-adnauseam:-.-,-,- .SaperAude!!..ErnstCassirer, - ,.-,,2013,.567, - , Athens Review of Books, .50(.2014).

    4 C.Rosset, , ..-,,2003,.48-50.

    5 K. Popper, Sources of knowledge and ig-norance,Conjectures and Refutations: The Growth of Scientific Knowledge,Rout-ledge,2002[1963],.7:mancanknow:thushecanbefree:Thisistheformu-lawhichexplainsthelinkbetweenepistemo-logicaloptimismandtheideasofliberalism.

    6 ,..,.85.

    7 . Russell, -, ..,,1963,.57.

    8 J.S.Mill, ,..,,2014,.51.

    9 J.S.Mill,..,.65.

    10 .Feyerabend - , ..,,1994,.180-5.

    11 ..Miller,, . , 137, ,-2009,.389,398.

    12 --: . .

    13 J.S.Mill, , ..,.71.

    14 T.Adorno, . - -, . ., ,1992,.114-5.

    15 T.Adorno,..,.73.

    16 M. Serres,Conversations on Science, Cul-ture, and Time, tr.R.Lapidus,MichiganUni-versityPress,1998,.58-60.

    17 M.Serres,Conversations, ..,.45.

    18 . -,.., .191-202.

    , : , 1966 . : () , . 1930.

  • Io - 2014 5o - 53 - 5

    , ,

    , , ,

    ,

    . .

    . .

    .