ΣΠΑΡΤΗ

Ο.Τ. 127, οικόπεδο Σ. ΦιλιππόπουλουΤο οικόπεδο Σ. Φιλιππόπουλου βρίσκεται σεάμεση γειτνίαση με την αδόμητη ζώνη Απρο στασίας του αρχαιολογικού χώρου τηςΑκρόπολης της αρχαίας Σπάρτης. Η 5η ΕΒΑπραγματοποίησε σωστική ανασκαφική έρευνακατά τα χρονικά διαστήματα από 14-7-1998έως 31-7-1998, από 17-7-2000 έως 26-10-2000, από 20-3-2001 έως 7-5-2001,από 28-6-2002 έως 1-8-2002 και από11-9-2006 έως 1-12-2006, κατά τη διάρ-κεια της οποίας αποκαλύφθηκε πλήρης ε -γκα τά σταση ελαιοτριβείου με όλα τα εξαρ-τήματά της, που χρονολογείται στους μεσο-βυζαντινούς χρόνους.Στο νότιο-νοτιοανατολικό τμήμα του οικοπέδου,σε βάθος +2,58 μ., αποκαλύφθηκε σχεδόνακέραιη η μονολιθική λεκάνη σύνθλιψης τουελαιοκάρπου (trapetum), η οποία εδράζεταιεπάνω σε στρώμα αργών λίθων (εικ. 1).Έχει διάμετρο 1,78 μ. (εξωτερικά), 1,41 μ.(εσωτερικά) και είναι κατασκευασμένη απόκροκαλοπαγές πέτρωμα. Στην εσωτερικήκοίλη επιφάνειά της που καταλήγει σε κεντρικήεγκοπή, όπου πακτωνόταν ο κάθετος ξύλινοςάξονας, διασώζει ισχυρό υδραυλικό κονίαμα,πιθανότατα για λόγους στεγανοποίησης. Σταανατολικά και δυτικά της λεκάνης διαμορ-φώνεται δάπεδο από αργούς λίθους μετρίουμεγέθους. Στη λεκάνη αυτή γινόταν η σύνθλιψητου ελαιο κάρπου με μυλόπετρες που περι-στρέφονταν προσαρμοσμένες σε σύστημαξύλινων αξόνων, ενός κάθετου πακτωμένουστην κυκλική εγκοπή στο κέντρο της λεκάνηςκαι ενός οριζόντιου προσαρμοσμένου στονκάθετο, όπου τοποθετούνταν οι μυλόπετρες. Βόρεια της λεκάνης, αποκαλύφθηκε το δίδυμοπιεστήριο της εγκατάστασης (εικ. 3). Αποτελείταιαπό δύο μαρμάρινες βάσεις, μια τετράγωνηκαι μια επτάπλευρη, σε απόσταση 2,26 μ.μεταξύ τους. Οι βάσεις αυτές στην άνω επιφάνειά

τους φέρουν κυκλικό περίπου αυλάκωμα (canalisrotunda), που στα νότια απολήγει σε εκροή πουπροεξέχει ελαφρά για τη ροή του λαδιού σεδύο υποκείμενα αγγεία υποδοχής/διαχωρι-σμού του ελαιολάδου, τμήματα των οποίωνεντοπίστηκαν κατά χώραν (εικ. 2). Ανάμεσαστις δύο βάσεις αποκαλύφθηκε λιθόπλινθος,διαστ. 1,35x0,90 μ., που στο μέσον της φέρειδύο ορθογώνιες εντομές και στο ανατολικόάκρο της διασώζει μεγάλη τετράγωνη κοιλότητα(0,15x0,15x0,28 μ.), όπου πιθανότατα πακτω-νόταν κατακόρυφο στέλεχος. Οι δύο βά σειςκαι η λιθόπλινθος εδράζονται επάνω σε τοίχο,διαστ. 1,17x3 μ., ο οποίος είναι κτισμέ νοςαπό μετρίου μεγέθους αργούς λίθους, μεχρήση πλίνθων στους αρμούς και χώμα ανά-μεικτο με κονίαμα ως συνδετικό υλικό.Βόρεια των βάσεων του ελαιοπιεστηρίου καιστο ίδιο περίπου βάθος αποκαλύφθηκε επι-φάνεια που αποτελείται από ισχυρό κονίαμα,μέσα στο οποίο έχουν τοποθετηθεί κατακό-ρυφα θραύσματα κεραμίδων. Το πλάτος τηςεπιφάνειας αυτής, καθώς και ο τρόπος κατα-σκευής της, υποδηλώνουν ότι πρόκειται γιαένα είδος «πλατφόρμας», όπου ακουμπούσαντα σακιά με την ελαιόμαζα που είχε παραχθείαπό τη σύνθλιψη στη λεκάνη. Τα βάρη του μηχανισμού του πιεστηρίου εντο-πίστηκαν σε απόσταση 5,30 μ. νότια αυτού(εικ. 4). Πρόκειται για μονολιθικά αποστρογ-γυλευμένα βάρη, τα οποία στο μέσον τουςδιασώζουν εντομή κοίλης διατομής, διαμ. 0,12μ. Κάθε κεντρική εντομή φέρει στην κάθετηπλευρά της και δεύτερη εγκάρσια κοίλη. Λίγες δεκάδες μέτρα βορειοδυτικά της εγκα-τάστασης του ελαιοτριβείου διανοίχθηκε τομή,στην οποία αποκαλύφθηκαν κατά χώραν τμή-ματα δύο κιόνων, καθώς και τμήματα τοίχωνπου διαμορφώνουν τέσσερις, τουλάχιστον,χώρους που διασώζουν λείψανα δαπέδωναπό κονίαμα. Τα αποκαλυφθέντα αρχιτεκτονικάκατάλοιπα ταυτίστηκαν με τμήμα κοσμικού κτη-ρίου της μεσοβυζαντινής περιόδου.

131

5η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

Από την ανασκαφή του οικοπέδου συλλέχθηκεκεραμική που θα μπορούσε να χρονολογηθείαπό τους ελληνιστικούς έως τους βυζαντινούςχρόνους, θραύσματα γυάλινων αγγείων, πή-λινα και μεταλλικά αντικείμενα, χάλκινα νο-μίσματα και δύο μολυβδόβουλλα της βυζα -ντινής περιόδου.Το μεσοβυζαντινό ελαιοτριβείο του οικοπέδουΦιλιππόπουλου αποτελεί εύρημα σημαίνονγια τις γνώσεις μας, διότι είναι το μοναδικόπλήρες ελαιοτριβείο που έχει μέχρι σήμεραεντοπιστεί, όχι μόνο στη Λακωνία, περιοχήκατεξοχήν ελαιοπαραγωγό, αλλά και σε ολό-κληρη τη νοτιοανατολική Πελοπόννησο.

Στο Ο.Τ. 127 οι σωστικές ανασκαφές της Αρ-χαιολογικής Υπηρεσίας έχουν αποκαλύψει ση-μαντικά κατάλοιπα κτηρίων των ρωμαϊκών,υστερορωμαϊκών και βυζαντινών χρόνων, σετέσσερις, απαλλοτριωμένες από το ΥΠΠΟΤ,ιδιοκτησίες. Συγκεκριμένα, στην ιδιοκτησία Ελ.Δίπλα που βρίσκεται στη νοτιοανατολική γωνίατου τετραγώνου, έχει εντοπιστεί λουτρό τηςβυζαντινής περιόδου, θεμελιωμένο σε υποκεί-μενο υστερορωμαϊκό βαλανείο, το οποίο εκτεί-νεται βόρεια και στην όμορη ιδιοκτησία Βρ.Λεώπουλου. Δυτικά του λουτρού, στις ιδιοκτησίεςΑλ. Ρήγου και Στ. και Π. Ανδρούτσου έχει έλθειστο φως ναός των μεσοβυζαντινών χρόνων,

που ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγε-γραμμένου με συνεπτυγμένο δυτικό σκέλος.Οι αρχαιότητες αυτές συνθέτουν μια αξιόλογηενότητα κοσμικών και εκκλησιαστικών κτηρίωνκαι εγκαταστάσεων βιοτεχνικής δραστηριότηταςπου εξυπηρετούσαν τις ανάγκες της οικονομικής,θρησκευτικής και κοινωνικής ζωής των κατοίκωντης πόλης. Εντάσσονται σε μεσοβυζαντινόχώρο οίκησης, κτηριακά κατάλοιπα του οποίουεκτείνονται στα όμορα οικοδομικά τετράγωνα.Μαρτυρούν για την ύπαρξη μιας βυζαντινήςσυνοικίας που διαμορφώθηκε πάνω σε, ήδηεπιχωμένα στους με σο βυζαντινούς χρόνους,κατάλοιπα των ρωμαϊκών και υστερορωμαϊκώνχρόνων και καταδεικνύουν την επέκταση τηςπόλης της Λακεδαιμονίας έξω από τα όρια τουτείχους της ακρόπολης, προς Ν. και Δ.

Ο.Τ. 128, οικόπεδο A. Μπίμπα - Στ. Σπυρι-δάκουΤο οικόπεδο βρίσκεται επί της οδού Αλκμάνος,σε μικρή απόσταση από την αδόμητη ζώνη Απροστασίας του αρχαιολογικού χώρου τηςΑκρόπολης της αρχαίας Σπάρτης. Η σωστικήανασκαφική έρευνα, που πραγματοποιήθηκεαπό 21-8 έως 23-11-2007, έφερε στο φωςτρίπλευρη εξωτερικά και ημικυκλική εσωτερικάαψίδα, προσανατολισμένη προς ΝΑ., που οριο-θετεί κτήριο, το εσωτερικό του οποίου κοσμείται

Εικ. 1. Μονολιθική λεκάνη σύνθλιψης τουελαιοκάρπου (trapetum).

Εικ. 2. Επτάπλευρη βάσηπιεστηρίου και αγγείουποδοχής/ διαχωρισμούελαιολάδου.

132

Εικ. 3. Δίδυμο ελαιο -πιεστήριο.

Εικ. 4. Βάρη του μηχανι-σμού του πιεστηρίου.

Ο Ι Κ . Σ . Φ Ι Λ Ι Π Π Ο Π Ο ΥΛ Ο Υ . Μ Ε Σ Ο Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Ε Λ Α Ι Ο Τ Ρ Ι Β Ε Ι Ο

με ψηφιδωτό δάπεδο (εικ. 5). Η αψίδα αποτελείισχυρή κατασκευή από αργολιθοδομή με κομ-μάτια πλίνθων στους αρμούς, μέσα σε άφθονοκονίαμα που προεξέχει. Τα σωζόμενα τμήματαανήκουν πιθανότατα στη θεμελίωσή της, όπωςυποδηλώνει η μη επιμελημένη τοιχοποιία τους,καθώς και το γεγονός ότι το ψηφιδωτό δάπεδοστο εσωτερικό της αψίδας βρίσκεται σε αρκετάψηλότερο επίπεδο. Το ψηφιδωτό δάπεδο εκτείνεται και στηνόμορη προς Δ. ιδιοκτησία Κουτσογιαννόπουλου.Χωρίζεται, σύμφωνα και με τους αρμούς πουδιακρί νονται στο υπόστρωμά του, σε επιμέρουςτμή ματα, που αντιστοιχούν στην αψίδα, τονκεντρι κό χώρο δυτικά και δύο πλάγιους χώρουςβόρεια και νότια.Αψίδα: Το κύριο θέμα αποτελεί συνεχόμενοφολιδωτό κόσμημα, από το οποίο διατηρείταιμικρό τμήμα. Το πλαίσιο φέρει συμπλεκόμε-νους κύκλους, που σχηματίζουν τετράφυλλακαι κοσμούνται στο κέντρο τους με μικρά τε-τράγωνα. Η εναλλαγή δύο χρωμάτων, λευκούκαι ερυθρού, στην απόδοση του θέματοςπροσδίδει ποικιλία. Κυματοειδής ταινία οριο-θετεί το πλαίσιο προς Α. Κεντρικός χώρος: Διατηρείται μόνο τμήματου πλαισίου, που φέρει σηρικούς τροχούςμε σταυρό στο κέντρο των κύκλων. Ακολου-θούν δύο σειρές τετράγωνων διαχώρων,που περικλείουν μικρότερα τετράγωνα.Νότιος πλάγιος χώρος: Το κεντρικό διάχωροφέρει φολιδωτό κόσμημα και ακολουθούνπλαίσια με κυματοειδή ταινία, σηρικούς τρο-χούς με σταυρό στο κέντρο τους και συ -μπλεκόμενους κύκλους, στο εσωτερικό τωνοποίων διαγράφεται ρομβοειδές διάχωρο.Η χρήση χρωμάτων, μαύρο για τα περιγράμ-ματα, λευκό, γαλάζιο και ερυθρό, δημιουργείένα ενδιαφέρον αποτέλεσμα (εικ. 6).Βόρειος πλάγιος χώρος: Διάκοσμος ανάλογοςμε αυτόν του νότιου χώρου, με μικρές διαφο-ροποιήσεις και απλουστεύσεις στην απόδοσητων διακοσμητικών λεπτομερειών. Οι ψηφίδεςπου έχουν χρησιμοποιηθεί είναι λίθινες, μεσαίουμεγέθους, που έχουν συναρμολογηθεί και συ -γκολληθεί σε υπόστρωμα από κουρασάνι, μετην τεχνική της κομμένης και από τις τέσσεριςπλευρές ψηφίδας (opus tessellatum) (εικ. 7). Από εικονογραφική άποψη, ορισμένα από ταθέματα του ψηφιδωτού απαντούν και στο ψη-φιδωτό δάπεδο που έχει αποκαλυφθεί σταοικόπεδα Ι. Φιλιππόπουλου και Ι. και Ε. Αση-μακόπουλου και ανήκει σε μεγάλο δημόσιοπαλαιοχριστιανικό κτήριο, καθώς και στο ψη-φιδωτό στο γειτονικό οικόπεδο Βουτιανίδη,όπως επίσης και στα ψηφιδωτά που κοσμούν

τη βασιλική στο οικόπεδο Φουρναράκου στοΓύθειο. Ομοιότητες αναγνωρίζονται και με θέ-ματα στο ψηφιδωτό του οικοπέδου Βαρβιτσιώτητου τέλους του 5ου αιώνα και με τα τμήματατου ψηφιδωτού που αποκαλύφθηκε στα οικόπεδαΡουμελιώτη-Περγαντή-Δερτιλή στη Σπάρτη. Η διαίρεση της επιφάνειας σε διάχωρα, μέσαστα οποία αναπτύσσονται ενιαία αυτοτελή θέμα -τα, συνηθίζεται σε παλαιοχριστιανικά ψηφιδωτάδάπεδα του ελλαδικού χώρου. Το αυ στηράγεωμετρικό, ανεικονικό θεματολόγιο κυ ριαρχείστα δάπεδα της Ανατολικής Μεσογείου, στοπλαίσιο της γενικότερης τάσης προς τον ανει-κονικό διάκοσμο, στο τελευταίο τέταρτο του4ου και στις αρχές του 5ου αιώ να. Ωστόσο,τα καθαρά γεωμετρικά ψηφιδωτά επιβιώνουνκαι τον 6οαιώνα, χα ρακτηριζόμενα από αμέλειαστο σχέδιο και την εκτέλεση («β΄ γεωμετρικήεποχή»), ενώ είναι ιδιαίτερα συνηθισμένα στηΣπάρτη.Η λιτότητα στη διακοσμητική αντίληψη, η απουσίαζωομορφικών παραστάσεων, η περιορισμένηχρωματική κλίμακα, καθώς και ο τονισμός τωνκύκλων και των φολίδων με την παράθεση πε-ρισσότερων του ενός χρωμάτων, που απαντούνστο ψηφιδωτό δάπεδό μας, χαρακτηρίζουν ταπρώιμα έργα του εργαστηρίου της Αθήνας (α΄τέταρτο 5ου αιώνα). Ωστόσο, η αρκετά απλου-στευμένη και χαλαρή εκτέλεση του διακόσμουπου διακρίνεται για γραμμικότητα, σχηματοποίησηκαι ακανονιστία, η αδεξιότητα στην εκτέλεση,καθώς και η ιδιαίτερα περιορισμένη χρωματικήκλίμακα που προσδίδει αρκετή μονοτονία, χα-ρακτηριστικά που ενδεχομένως μπορούν ναερμηνευθούν μέσα στο πλαίσιο μιας επαρχιακήςτέχνης και ενός τοπικού εργαστηρίου, μας οδη-γούν ενδεχομένως σε πιο ύστερη χρονολόγηση,στο β΄ μισό του 5ου αιώνα, στην ίδια δηλαδήεποχή που ανάγονται τα ψηφιδωτά δάπεδατων οικοπέδων Φιλιππόπουλου, Ασημακόπουλουκαι Βουτιανίδη, με τα οποία το ψηφιδωτό μαςπαρουσιάζει και τις περισσότερες εικονογρα-φικές και τεχνοτροπικές ομοιότητες. Σημειώ -νουμε ότι κατά τη διάρκεια του 5ου και του 6ουαιώνα η παραγωγή ψηφιδωτών στην πόλη τηςΣπάρτης αναπτύσσεται, παρουσιάζοντας στενέςσχέσεις με τα εργαστήρια της ηπειρωτικής Ελ-λάδας και του Αιγαίου.Κατά την ανασκαφική διερεύνηση συγκε-ντρώθηκε κεραμική των ρωμαϊκών και υστε-ρορωμαϊκών χρόνων, μεταλλικά αντικείμενα,τμήματα λίθινων ή μαρμάρινων μελών, θραύ-σματα γυάλινων αγγείων και άμορφες μάζεςγυαλιού, μικρές χρωματιστές ψηφίδες απόυαλόμαζα, θραύσματα κονιάματος με χρώμακαι επτά χάλκινα νομίσματα.

133

Με βάση τα ανωτέρω στοιχεία, το τμήμα τουαψιδωτού κτηρίου που αποκαλύφθηκε στο οι-κόπεδο ταυτίζεται με παλαιοχριστιανική βασιλικήκαι θα μπορούσε πιθανότατα να χρονολογηθείστα τέλη του 5ου ή ενδεχομένως στις αρχέςτου 6ου αιώνα, χρονολόγηση που συμφωνείκαι με τη μορφή της αψίδας, τρίπλευρη εξωτε-ρικά, που απαντά σε βασιλικές της εποχής. Το οικόπεδο βρίσκεται σε απόσταση 360 μ.περίπου νοτιοδυτικά του υστερορωμαϊκού τεί-χους της πόλης της Σπάρτης. Στο ίδιο αλλάκαι στα όμορα οικοδομικά τετράγωνα οι σω-

στικές ανασκαφικές διερευνήσεις έχουν απο-καλύψει αρχαιολογικά κατάλοιπα των ρω-μαϊκών, υστερορωμαϊκών και παλαιοχριστια-νικών χρόνων (οικίες, ψηφιδωτά δάπεδα,λουτρά, ταφές), καταδεικνύοντας τη σημασίατης περιοχής στον πολεοδομικό ιστό τηςπόλης της Σπάρτης κατά τις περιόδους αυ-τές.Μετά από σχετική γνωμοδότηση της ΕπιτροπήςΑπαλλοτριώσεων του ΥΠΠΟΤ, τα αρχιτεκτονικάλείψανα και το ψηφιδωτό δάπεδο της βασιλικήςθα παραμείνουν ορατά και επισκέψιμα.

Προϊστάμενοι

Αιμιλία Μπακούρου (2000-2006)Καλλιόπη Διαμαντή (2007-2010)

Εικ. 6. Ο νότιος πλά-γιος χώρος και τμήματου κεντρικού χώρουτου ψηφιδωτού δαπέ-δου.

Εικ. 7. Ο βόρειος πλά-γιος χώρος του ψηφι-δωτού δαπέδου.

Εικ. 5. Η αψίδα και τααρχιτεκτονικά κατά-λοιπα προς Α.

134

Ο Ι Κ . Α . Μ Π Ι Μ Π Α - Σ Τ . Σ Π Υ Ρ Ι Δ Α ΚΟ Υ . Π Α Λ Α Ι Ο Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Κ Η Β Α Σ Ι Λ Ι Κ Η

Υπεύθυνοι ανασκαφώνΕυ. Κατσάρα, Αγγ. Μέξια και Μ. Φλώρου.