4 ˇ ˝ 5 - Vivliopoleio-Patakiθια ήταν Ο μολυβένιος στρατιώτης του...

ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΕΝΟΣ ΜΟΛΥΒΕΝΙΟΥ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗ4 5

ΓΙΩΡΓΟΣ Θ. ΜΑΥΡΟΓΟΡΔΑΤΟΣ

Αναμνήσεις ενός μολυβένιου στρατιώτη


Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθε σίας (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής αδεί-ας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετά-φραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμε-τάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

Eκδόσεις Πατάκη – Βιογραφίες -ΝτοκουμένταΓιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, Αναμνήσεις ενός μολυβένιου στρατιώτη

Υπεύθυνος έκδοσης: Κώστας ΓιαννόπουλοςΣελιδοποίηση: Παναγιώτης Βογιατζάκης

Φιλμ, μοντάζ: Μαρία Ποινιού-ΡένεσηCopyright© Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος

και Σ. Πατάκης ΑΕΕΔΕ (Εκδόσεις Πατάκη), 2019Πρώτη έκδοση από τις Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, Οκτώβριος 2019

ΚΕΤ Γ604 ΚΕΠ 730/19ISBN 978-960-16-8466-6

ΠΑΝΑΓΗ ΤΣΑΛΔΑΡΗ (ΠΡΩΗΝ ΠΕΙΡΑΙΩΣ) 38, 104 37 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: 210.36.50.000, 210.52.05.600, 801.100.2665, FAX: 210.36.50.069

KΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: 210.38.31.078ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΗΜΑ: ΚΟΡΥΤΣΑΣ (ΤΕΡΜΑ ΠΟΝΤΟΥ - ΠΕΡΙΟΧΗ Β΄ ΚΤΕΟ),

570 09 ΚΑΛΟΧΩΡΙ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, ΤΗΛ.: 2310.70.63.54, 2310.70.67.15, ΦΑΞ: 2310.70.63.55Web site: http://www.patakis.gr • e-mail: [email protected], [email protected]

ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ

Πρόλογος: Ο μολυβένιος στρατιώτης .................................... 9

Κατάλογος φωτογραφιών ................................................... 15

Συντομογραφίες ................................................................. 17

11. Στο σπίτι του νονού μου ................................................ 21

12. Φοιτητικά οράματα ...................................................... 29

13. Από «γραφειοκράτης» δημεγέρτης ................................ 41

14. Αγώνες διμέτωποι ......................................................... 57

15. Πώς έγινα επισήμως «κομμουνιστής» ........................... 75

16. Από την πολιτική στην επιστήμη της ............................ 85

17. Ανώμαλη προσγείωση ................................................... 99

18. Σαν άλλος Φρανκενστάιν ............................................ 107

19. Μόνος με το τέρας ...................................................... 115

10. Ο καρκίνος της αντιγραφής ......................................... 131

11. Τα καινούρια ρούχα του Πρύτανη ................................ 143

12. Η γάγγραινα του κομματισμού .................................... 151

13. Το φαΐ της Κίρκης ....................................................... 159

14. Ακαδημαϊκή ανελευθερία ............................................ 165

15. Θανάσιμα αμαρτήματα ............................................... 175

16. Πρώτα φίλοι, ύστερα ούτε συνάδελφοι ........................ 191


17. Bons pour l’Orient ....................................................... 199

18. Η διδασκαλία ως τέχνη και ως επιστήμη ..................... 209

19. Η διδασκαλία ως καθήκον ........................................... 219

20. Η υπαρξιακή διάσταση της διδασκαλίας ..................... 225

21. Αυλαία με εντολή Πρύτανη .......................................... 235

22. Οι φοιτητές μου .......................................................... 247

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1: Σχέδιο απόφασης για τις φυλετικές διακρίσεις, 1964 .......................................................... 261

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2: Κοινό σεμινάριο Εθνικής Φοιτητικής Ένωσης Ελλάδος (ΕΦΕΕ) και Verband DeutscherStudentenschaften (VDS), 1965 .................................... 262

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3: Λόγος στα Προπύλαια, Δευτέρα 7 Φεβρουαρίου 1966 ...................................... 265

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4: Λόγος στα Προπύλαια, Παρασκευή 11 Μαρτίου 1966 ........................................ 271

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 5: Γράμμα στον Ριζοσπάστη, 1987 ................ 277

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 6: Τρεις συνταγματάρχες .............................. 281

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 7: Μαρδοχαίος Φριζής ................................... 287

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ο ΜΟΛΥΒΕΝΙΟΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ

Όταν ήταν παιδί, ένα από τα αγαπημένα του παραμύ-θια ήταν Ο μολυβένιος στρατιώτης του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν. Όταν πια γέρασε, αναρωτήθηκε γιατί. Ανα-κάλυψε τότε ότι η ταύτισή του με τον μολυβένιο ήρωα του παραμυθιού είχε τουλάχιστον τρία επάλληλα στρώ-ματα. Πάνω-πάνω βρισκόταν το ερωτικό πάθος του στρατιώτη για τη χάρτινη χορεύτρια. Βαθύτερα βρι-σκόταν η αμετακίνητη προσήλωση του στρατιώτη στο καθήκον. Άλλωστε ο αρχικός, πλήρης τίτλος του πα-ραμυθιού τον χαρακτήριζε ακριβώς έτσι: Den standhaftige tinsoldat. Στα αγγλικά: The Steadfast Tin Soldier. Τέλος, ακόμη βαθύτερα υπήρχε η εγγενής, η αθεράπευτη δια-φορετικότητα του στρατιώτη. Όπως ίσως θυμάστε, ήταν ο τελευταίος της παρτίδας και δεν είχε απομείνει γι’ αυτόν αρκετό μέταλλο. Βγήκε έτσι από το καλούπι με ένα μόνο πόδι, αλλιώτικος από τα άλλα είκοσι τέσσε-ρα στρατιωτάκια του κουτιού. Ξεχώριζε λοιπόν εξαρ-χής από τους άλλους και αυτό δεν του βγήκε σε καλό.

Σκεφτόταν τώρα ότι αυτά τα τρία στοιχεία του πα-ραμυθιού χαρακτήρισαν και τη δική του ζωή. Ποτέ δεν


μπόρεσε να αποφύγει ούτε να χαλιναγωγήσει τον κε-ραυνοβόλο έρωτα. Κάθε φορά παραδινόταν σ’ αυτόν ολοκληρωτικά και ανεπιφύλακτα, μολονότι τον οδήγη-σε σε πολλά και στο τέλος ανεπανόρθωτα λάθη. Άλ-λωστε, η χάρτινη χορεύτρια του παραμυθιού υποδη-λώνει ακριβώς την εξιδανίκευση που συνεπάγεται ο έρωτας – φθαρτή και εύφλεκτη σαν χαρτί. Όπως ο κύριος Κόυνερ του Μπέρτολντ Μπρεχτ, έτσι κι εκείνος ζωγράφιζε κάθε φορά ένα πορτρέτο του αγαπημένου προσώπου και πάσχιζε ύστερα να μοιάσει το πρόσωπο στο πορτρέτο.

Πιο αινιγματικό, πάντως, του φαινόταν το δεύτερο στοιχείο. Από πού προήλθε άραγε η έμμονη ιδέα του καθήκοντος, από την οποία δεν κατάφερε ποτέ να απαλ-λαγεί; («Να χειραφετηθεί» θα ταίριαζε ίσως περισσό-τερο, αλλά και τώρα ακόμη δίσταζε να το ξεστομίσει.) Από το οικογενειακό περιβάλλον; Από τα γονίδια; Ο παππούς του έλεγε ότι ήθελε να κυκλοφορεί με το μέ-τωπο καθαρό (χωρίς να αναφέρεται στη συζυγική πίστη). Έτσι κι εκείνος άρχισε από μικρός να αισθάνεται την προσωπική ακεραιότητα ως απόλυτη ψυχική ανάγκη. Πρωταρχικό του μέλημα: να έχει τη συνείδησή του ήσυ-χη – ή σχεδόν ήσυχη. Κάθε φορά που χρειάστηκε να διαλέξει ανάμεσα στο συμφέρον του και το καθήκον του, σε μικρά και μεγάλα πράγματα, ήταν βέβαιος ότι, αν προτιμούσε το πρώτο παραβιάζοντας το δεύτερο, αργά ή γρήγορα η ένοχη συνείδηση και προπαντός η μειωμένη αυτοεκτίμηση θα ακύρωναν το όποιο όφελος.

Κάποτε που δίδασκε στην Ιταλία, έτυχε να διαβάσει στην εφημερίδα La Repubblica τη νεκρολογία ενός ανώ-τατου κρατικού λειτουργού. Τον συγκλόνισε και του

εντυπώθηκε ανεξίτηλα η εξής φράση για τον νεκρό: «Όλη του τη ζωή υπηρέτησε με αφοσίωση το Κράτος – όχι το Κράτος όπως ήταν στην πραγματικότητα, αλλά την ιδέα που είχε ο ίδιος για το Κράτος». Έτσι κι εκείνος υπηρετούσε ένα κράτος όπως το είχε φα-νταστεί – όχι αυθαίρετα, αλλά με βάση τα διαβάσμα-τα και τα ακούσματα που τον είχαν διαπλάσει, από μικρή ηλικία μέχρι και το μάθημα του Συνταγματικού Δικαίου στο πρώτο έτος του πανεπιστημίου. Υπήρχε δηλαδή και εδώ το στοιχείο της εξιδανίκευσης, όπως σε κάθε αγάπη, σύμφωνα με τον κύριο Κόυνερ.

Το κράτος που είχε φανταστεί δεν έμοιαζε καθόλου με εκείνο του Χομπς, ούτε με εκείνο του Χέγκελ. (Και οι δύο τού προκαλούσαν πάντοτε αλλεργία.) Ήταν αποκλειστικά και μόνο το δημοκρατικό κράτος, στη χώρα όπου έτυχε να γεννηθεί. Αυτό αγάπησε και υπη-ρέτησε πιστά. Αυτό τον πρόδωσε, όπως τόσες άλλες του αγάπες.

Μένει το τρίτο στοιχείο: η διαφορετικότητα. Όπως με τον ήρωα του Άντερσεν, αυτή είχε και στη δική του περίπτωση αφετηρίες σωματικές, όπως π.χ. το ότι φό-ρεσε πολύ μικρός γυαλιά. Ως «γυαλάκιας» βρέθηκε αποκλεισμένος από τις βίαιες συμμορίες και συγκρού-σεις των συνομηλίκων του, ενώ απέκτησε και ο ίδιος αποτρεπτική επίγνωση της μειονεξίας του στον αθλη-τισμό. Δεν υπήρχαν τότε άθραυστα γυαλιά! (Μόνο η ξιφασκία τού ταίριαζε, επειδή ακριβώς η μεταλλική μάσκα προστάτευε τελείως το πρόσωπο και τα γυαλιά του.) Με τις τότε συνθήκες, ήταν ίσως φυσικό ο «γυα-λάκιας» να στραφεί στα βιβλία και να γίνει πρόωρα διανοούμενος.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ


Ωστόσο, αργότερα ανακάλυψε σταδιακά και επώ-δυνα ότι ξεχώριζε και από τους περισσότερους σύγ-χρονούς του διανοούμενους – τουλάχιστον της χώρας του. Τελικά η διαφορετικότητά του ήταν προπαντός ψυχολογική. Πήγαζε από τον χαρακτήρα του, που ακό-μη και πολλοί φίλοι του δεν δίσταζαν να ονομάσουν «δύσκολο». Ήταν όμως εύκολα προβλέψιμος. Δυσκόλευε τη ζωή των άλλων – και τη δική του – μόνο όποτε προέ-κυπτε κάποιο ζήτημα που η συναίσθηση του καθήκοντος και το πάθος της ειλικρίνειας δεν τον άφηναν να πα-ραβλέψει. Δυστυχώς γι’ αυτόν, στη δουλειά του και στη χώρα του τέτοια ζητήματα προκύπτουν συνεχώς.

Από πού προήλθε άραγε η ανικανότητά του να υπο-κριθεί και να πει πειστικά ψέματα; Επρόκειτο για κουσούρι, για αληθινή αναπηρία! Όποτε προσπάθησε, κατά κανόνα απέτυχε να πείσει όσο θα ήθελε. Δεν κα-τάφερε, ιδίως, να κολακέψει όσο του χρειαζόταν. Δεν κατάλαβε ποτέ την ανάγκη των άλλων για κολακεία. Επιπλέον, δεν μπόρεσε ποτέ να κρύψει την ακατάσχε-τη απέχθειά του για την υποκρισία και τον φαρισαϊσμό.

Μάταια αναζήτησε κάποιαν αφετηρία και εξήγηση αυτής ειδικά της ιδιαιτερότητας. Τον παρηγορούσε πάντως η επίγνωση ότι δεν αποτελούσε πρωτοφανή ούτε μοναδική περίπτωση. Αυτό το έμαθε προπαντός από το θεατρικό έργο του Λουίτζι Πιραντέλλο που επιγράφεται, ακριβώς, Η ηδονή της τιμιότητας (Il piacere dell’onestà). Άλλωστε, και Ο μισάνθρωπος του Μολιέρου από το ίδιο ανεξέλεγκτο πάθος της ειλικρί-νειας κυριαρχείται και οδηγείται τελικά στην πλήρη απομόνωση. Μ’ αυτόν ταυτιζόταν απόλυτα.

Από όλες αυτές τις απόψεις, το παραμύθι του Άντερ-

σεν προοιώνιζε τη δική του ζωή. Ή μήπως την προκα-θόρισε; Δεν θα μπορούσε όμως ποτέ να είχε φανταστεί ότι η πανεπιστημιακή του σταδιοδρομία θα ταίριαζε ειδικά με το ταξίδι του μολυβένιου στρατιώτη στον υπόνομο. Όπως ίσως θυμάστε, εκεί βρέθηκε όταν κάτι παιδιά τον έβαλαν σε μια χάρτινη βαρκούλα που πα-ρασύρθηκε από το ρυάκι. Τις αναμνήσεις του στρατιώ-τη από τον υπόνομο τις έγραψε βέβαια ο Άντερσεν. Τις δικές του αποφάσισε να τις γράψει ο ίδιος. Το κείμενο που ακολουθεί βρέθηκε αργότερα στα χαρτιά του.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ


ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΟΥ ΝΟΝΟΥ ΜΟΥ

Έτυχε να μεγαλώσω σε πανεπιστημιακό περιβάλλον. Ο πατέρας μου Θεμιστοκλής (Θέμης) Ι. Μαυρογορδά-τος ήταν καθηγητής, όπως και ο νονός μου, ο ακαδη-μαϊκός Γεώργιος Ιωακείμογλου. [Φωτ. 1] Το ίδιο και πολλοί φίλοι τους. Από μικρός άκουγα με τις ώρες τις συζητήσεις και τις αφηγήσεις τους χωρίς να βαριέμαι. Αυτό συνέβαινε ιδίως κάθε Κυριακή απόγεμα στο σπί-τι του νονού μου.1

Στην παιδική μου φαντασία, το σπίτι αυτό στην οδό Λυκείου έμοιαζε βγαλμένο από παραμύθι για έναν απλό, απλούστατο λόγο. Δεν είχε πρόσοψη στον δρόμο, αλλά βρισκόταν κρυμμένο στο πίσω μέρος του οικοπέ-

1 Ο άλλος νονός μου ήταν ο Στυλιανός Γονατάς, αλλά τον έβλεπα σπάνια και με επηρέασε ελάχιστα. Μαζί του συνδεόταν ο πατέρας μου από τότε που είχε εκλεγεί γερουσιαστής των Φιλελευθέρων το 1933-35, όταν ο Γονατάς ήταν πρόεδρος της Γερουσίας. Το γεγονός ότι είχε παντρευτεί κόρη του Γονατά οπωσδήποτε διευ-κόλυνε την επαφή μου με τον μετέπειτα δάσκαλο και φίλο μου καθηγητή Γεώργιο-Αλέξανδρο Μαγκάκη.

Φωτ. 1. Καλοκαίρι 1964. Από αριστερά, ο πατέρας μου, η αδελ-φή του νονού μου Δέσποινα Συμεωνίδου, η μητέρα μου, ο νονός μου και εγώ.


δου. Από τον δρόμο έμπαινες σε έναν μακρύ αστέγα-στο διάδρομο που οδηγούσε σε μία μαύρη μεταλλική πόρτα. Πίεζες το κουδούνι και σου άνοιγαν ηλε κτρι -κά. Βρισκόσουν τότε σε μία μεγάλη αυλή με δέντρα και άλλα φυτά – σε έναν χώρο μαγικό μόνο και μόνο επειδή ήταν περίκλειστος και κρυφός. Στη μέση ήταν το διώροφο σπίτι.

Σ’ αυτό το σπίτι, λοιπόν, άκουσα αμέτρητες ιστο-ρίες από τον πανεπιστημιακό χώρο, στην Ελλάδα και αλλού. Εξοικειώθηκα έτσι με τις σχετικές νοοτροπίες και με ένα ιδιαίτερο, «ακαδημαϊκό» ήθος. Εξοικειώ-θηκα όμως επίσης με τις ποικίλες παρεκκλίσεις και παραβιάσεις του.

Μισός αιώνας και πλέον με χώριζε από τον πατέρα μου. Έφηβος απέδιδα τις συγκρούσεις μας στη μεγάλη διαφορά ηλικίας. (Ορκιζόμουν τότε να κάνω παιδιά το νωρίτερο. Κατέληξα όμως και εγώ να κάνω έναν γιο σε μεγάλη ηλικία, μόλις επτά χρόνια νεότερος από τον πατέρα μου.) Πολύ αργότερα – και πολύ αργά, αφού ο πατέρας μου είχε πια πεθάνει – ανακάλυψα ότι τε-λικά τού έμοιασα σε βαθμό που δεν υποψιαζόμουν. Ήταν ανίκανος και αυτός να κάνει αβαρίες σε βάρος της προσωπικής του ακεραιότητας. Αυτό μαρτυρούν δύο περιστατικά που τυχαίνει να γνωρίζω καλά.

Όφειλε τις σπουδές και τη σταδιοδρομία του απο-κλειστικά στις δικές του δυνάμεις και στις δικές του προσπάθειες. Θεωρούσε λοιπόν αυτονόητη την αξιο-

Φωτ. 2. Ορκωμοσία των πρωτοετών του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1962, στη Μεγάλη Αίθουσα Τελετών. Αριστερά εγώ, δεξιά ο πατέρας μου.


κρατία, στην οποία χρωστούσε και τη δική του ανά-δειξη. Όταν μπήκα πρώτος στη Νομική Αθηνών το 1962 (ισοβαθμώντας με δύο άλλους), με το σύστημα εισα-γωγικών εξετάσεων που τότε διενεργούσε η κάθε σχο-λή χωριστά, ο πατέρας μου το ανακοίνωσε με καμάρι σε συναδέλφους του. Αυτοί τον συγχάρηκαν, βέβαια, αλλά έπειτα τον αποπήραν που δεν τους το είχε πει πριν από τις εξετάσεις, για να… φροντίσουν σχετικά. Εκείνος απόρησε κι απάντησε με αφέλεια πως δεν υπήρχε λόγος να τους το πει. [Φωτ. 2]

Όπως φαίνεται, δεν του πέρασε καν από το μυαλό η σκέψη να εφαρμόσει και αυτός με τη σειρά του τον νεποτισμό που ανέκαθεν ενδημεί στα πανεπιστήμια. Ευτυχώς ακολούθησα εντελώς διαφορετική επιστημο-νική κατεύθυνση από εκείνον και δεν μπήκαμε ποτέ σε τέτοιο πειρασμό, ούτε εκείνος ούτε εγώ.

Αλήθεια, πώς νιώθουν άραγε όσοι οφείλουν την πα-νεπιστημιακή τους θέση στον πατέρα, στον θετό πα-τέρα, στον πεθερό, στον σύζυγο, στον εραστή, τωρινό ή πρώην; Χρειάζεται υπερβολική έως θανάσιμη δόση αυταρέσκειας, αναισθησίας, κυνισμού ή και απλής ανοη-σίας για να το αντέχουν αυτό. Εγώ δεν θα το άντεχα.

Το δεύτερο περιστατικό συνέβη λίγο αργότερα, τον Νοέμβριο του 1962. Μία από τις συχνές τότε επιθέσεις της αστυνομίας σε φοιτητική συγκέντρωση έγινε μπρο-στά στην Οδοντιατρική Σχολή, που ήταν ακόμη στην οδό Χαλκοκονδύλη. Βγήκε τότε ο πατέρας μου θυμω-μένος στο μπαλκόνι και κάλεσε τους αστυνομικούς να αποχωρήσουν, δηλώνοντας τη συμπαράσταση των κα-θηγητών στον αγώνα των φοιτητών τους. Το περιστα-τικό ήταν τόσο ασυνήθιστο, ώστε δημοσιεύτηκε και


Φωτ. 3. Οδοντιατρική Σχολή (στην οδό Χαλκοκονδύλη), 28 Νοεμ-βρίου 1962. Ο πατέρας μου στο μπαλκόνι διώχνει την αστυνομία. Εφ. Πανσπουδαστική, τχ. 42, Δεκέμβριος 1962, σ. 24.


σχετική φωτογραφία στην τότε εγκυρότερη φοιτητική εφημερίδα, την αριστερή Πανσπουδαστική.2 [Φωτ. 3]

Μερικοί νόμισαν ότι ο πατέρας μου έπρεπε να είναι αντιπολιτευόμενος για να φερθεί έτσι. Το ίδιο φαντά-στηκαν και οι τότε δεξιοί εκπρόσωποι των φοιτητών του. Αργότερα έτυχε να τους συναντήσω. Απόλαυσα τη στιγμή που τους καθησύχαζα πως όχι, ο πατέρας μου ήταν «δικός τους», ως οπαδός του Καραμανλή. Αυτό όμως δεν τον εμπόδιζε να αντιδράσει ως πανε-πιστημιακός δάσκαλος στην αστυνομική επέμβαση και στην παραβίαση του οιονεί «ασύλου» μπροστά στη σχολή του. Άλλωστε ήταν κοινός ο αγώνας καθηγητών και φοιτητών της Οδοντιατρικής για την πλήρη χειρα-φέτησή της από την Ιατρική.

Μολονότι φημισμένος οδοντίατρος και πρωτοπόρος γναθοχειρουργός, ο πατέρας μου άργησε πολύ να εκλε-γεί καθηγητής. Τα κατάφερε μόλις στα 63 του χρόνια και του έμειναν μόλις επτά χρόνια στο πανεπιστήμιο μέχρι να αποχωρήσει στα 70 (που ήταν τότε το όριο ηλικίας). Συνειδητοποιώ τώρα ότι αυτή η καθυστέρη-ση οφειλόταν προπαντός στην απροθυμία του να κο-λακέψει, να φερθεί με δουλοπρέπεια και γενικότερα να χρησιμοποιήσει όλα τα αναξιοπρεπή μέσα που θα εξασφάλιζαν μία ταχύτερη ανάδειξη. Για παράδειγμα, δεν έγινε ποτέ άνθρωπος των Ανακτόρων, όπως άλλοι, ώστε να επωφεληθεί και αυτός από την ευνοιοκρατία που ασκούσαν.

Υπάρχει ένα παράδοξο που αξίζει να εξάρω σ’ αυ-

2 Διευθυντής της ήταν τότε ο Μανώλης Μυλωνάκης και αρχισυ-ντάκτης ο Γιάννης Γιανουλόπουλος.

Φωτ. 4. Ο πατέρας μου δείχνει στη βασίλισσα Φρειδερίκη την αποκατάσταση χειρουργημένου στο 423 Στρατιωτικό Νοσοκο-μείο Αθηνών, 2 Ιουλίου 1948.

τό το σημείο. Επαρχιώτες έμποροι ήσαν και οι δύο παππούδες μου, εγώ όμως μεγάλωσα σε περιβάλλον όπου κυριαρχούσε η δημόσια υπηρεσία ως αυτονόητο χρέος. Ο αγγλικός όρος «public service» αποδίδει κα-λύτερα αυτό που θέλω να πω.

Στον πόλεμο του 1940-41, ο πατέρας μου χειρουρ-γούσε στον «Ερυθρό Σταυρό» και ύστερα ξανά στον Εμφύλιο στα στρατιωτικά νοσοκομεία. Δεκάδες ή και εκατοντάδες τραυματίες (και των δύο πλευρών) τού όφειλαν την αποκατάστασή τους. [Φωτ. 4] Παιδί, μου



έκαναν μεγάλη εντύπωση οι εκδηλώσεις ευγνωμοσύνης τους όποτε τον συναντούσαν τυχαία, στον δρόμο. Τα δημόσια νοσοκομεία και ύστερα το δημόσιο πανεπι-στήμιο υπήρξαν πάντα σπουδαιότερα γι’ αυτόν από το ιδιωτικό του ιατρείο, μολονότι αυτό μόνο εξασφά-λιζε οικονομική άνεση. Από την πλευρά του ο νονός μου, ως καθηγητής φαρμακολογίας, υπηρέτησε απο-κλειστικά τη δημόσια υγεία, τόσο σε εθνικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο. Κορύφωση της σταδιοδρομίας του υπήρξε η προεδρία της Επιτροπής Ναρκωτικών των Ηνωμένων Εθνών για αρκετά χρόνια.3

Αυτό το ήθος της δημόσιας υπηρεσίας ως χρέους σταδιακά το επεξεργάστηκα και το αφομοίωσα σαν μετεξέλιξη και προσαρμογή της παλιάς αρχής «noblesse oblige» («η ευγενική καταγωγή υποχρεώνει»). Το χρέος δεν πηγάζει εδώ πλέον από την αριστοκρατική κατα-γωγή, αλλά από τα εξίσου απτά προνόμια που εξα-σφαλίζει η μόρφωση σε ένα περιβάλλον σαν αυτό στο οποίο μεγάλωσα. Αναρωτιέμαι τώρα αν αισθάνθηκα ποτέ ενοχές για τα προνόμια αυτά. Δεν νομίζω. Η αίσθηση του χρέους ήταν ακριβώς εκείνη που τις απέ-τρεπε.

3 Όταν αποχώρησε, του χάρισαν ένα αναμνηστικό ξύλινο σφυρά-κι, σαν αυτά που χρησιμοποιούν στις ΗΠΑ οι δικαστές ή άλλοι προεδρεύοντες. Υπήρξε για μένα όχι απλό κειμήλιο, αλλά αληθι-νό φυλαχτό ή talisman, που μάλιστα χρησιμοποίησα σε σεμινάρια δικά μου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΦΟΙΤΗΤΙΚΑ ΟΡΑΜΑΤΑ

Όταν μπήκα στο πανεπιστήμιο [Φωτ. 5], η αίσθηση του χρέους μεταφράστηκε αβίαστα σε προθυμία να υπηρε-τήσω τους συμφοιτητές μου, ως εκλεγμένος εκπρόσωπός τους. Με είχαν προετοιμάσει, άλλωστε, η μαθητική κοι-νότητα στο Κολλέγιο Αθηνών και το περιοδικό της Ο Αθηναίος, του οποίου χρημάτισα αρχισυντάκτης.

Όταν τον έβλεπα εκ μέ-ρους της ΔΕΣΠΑ, ο τότε πρύ-τανης του Πανεπιστημίου Αθηνών Γεώργιος Κουρ-μούλης θέλησε κάποτε να με πείσει ότι, ως γιος καθη-γητή, ήμουν κατά βά θος «δι-κός τους» και δεν ταίριαζε να βρίσκομαι σε αντιπαρά-θεση μαζί του. Ήμουν λοι-πόν αποστάτης που απαρ-νιόταν την τάξη ή, καλύτερα, την κάστα του; Όχι ακριβώς. Φωτ. 5. Πρωτοετής το 1962.


Από μικρός είχα αφομοιώσει το ιδιαίτερο ήθος της ακαδημαϊκής ζωής. Μπορούσα να έχω πλήρη επίγνωση των πολλών και ποικίλων παραβάσεών του από το τότε καθηγητικό κατεστημένο και να τις κρίνω με την ανάλογη νεανική αυστηρότητα. Επιπλέον, λόγω οικειό-τητας, ήμουν εντελώς απαλλαγμένος από οποιοδήποτε «ιερό δέος» μπροστά στην καθηγητική αυθεντία. Διέ-θετα λοιπόν ένα μεγάλο πλεονέκτημα σε σύγκριση με τους άλλους εκπροσώπους των φοιτητών, που συνήθως προσέγγιζαν τους καθηγητές με φόβο ή και με δουλο-πρέπεια.

Αυτό ακριβώς το πλεονέκτημα που είχα ως insider πρέπει να ενόχλησε τον Κουρμούλη. Σε ένα, πάντως, είχε δίκιο, ως φιλόλογος, μολονότι εγώ δεν μπορούσα τότε να το παραδεχτώ. Ο όρος «συνδικαλισμός» δεν αρμόζει στους φοιτητές, αφού δεν είναι εργαζόμενοι.1

Την έλλειψη δέους δείχνουν δύο γουστόζικα περι-στατικά. Στο πρώτο έτος της Νομικής, ο Ανδρέας A. Γαζής ήταν τότε ο συναρπαστικότερος και γοητευτι-κότερος δάσκαλος – για κορίτσια και αγόρια. Και για μένα, φυσικά. Ήταν ακόμη εντεταλμένος υφηγητής, αλλά όλοι τον προσφωνούσαν (εύλογα) «Κύριε Καθηγητά». Μόνο εγώ επέμενα να τον προσφωνώ «Κύριε

1 Η γαλλική εθνική φοιτητική ένωση UNEF είχε επινοήσει τη «μαρ-ξιστική», υποτίθεται, διατύπωση ότι ο φοιτητής είναι «νέος ερ-γαζόμενος διανοούμενος», όπως μεταφράσαμε (διά χειρός Στέ-λιου Ράμφου) το «jeune travailleur intellectuel». Ήσαν όμως οι Γάλλοι φοιτητές παιδιά της αστικής τάξης σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από τους Έλληνες φοιτητές και είχαν μεγαλύτερη ανάγκη ενός τέτοιου «ηρωικού» αυτοπροσδιορισμού (ή και «ψεύτικης συνείδησης»).

Υφηγητά». Μία φορά μάλιστα, από την κορυφή του αμφιθεάτρου «Σαριπόλων», του έκανα μία ερώτηση αρχίζοντας με στεντόρεια φωνή «Κύριε Εντεταλμένε Υφηγητά!». Σηκώθηκε μεγάλο σούσουρο στο αμφιθέα-τρο. Πολλοί συμφοιτητές μου ασφαλώς σοκαρίστηκαν και νόμισαν ότι ήμουν ασεβής. Δεν ήμουν όμως. Απλώς ακριβολογούσα. Γι’ αυτό και ο ίδιος ουδέποτε ενοχλή-θηκε. Μάλλον το διασκέδαζε… Άλλωστε, η σχέση μας – σχέση αμοιβαίας εκτίμησης και αγάπης – κράτησε μέχρι τον θάνατό του. Όταν του έστειλα το 1991 το μικρό βιβλίο με τις απόψεις και προτάσεις μου για το πανεπιστήμιο,2 μου έγραψε όχι μόνο ότι συμφωνούσε με τις περισσότερες, αλλά και τα εξής: «Πάντοτε εξετίμησα την τόλμη και την παρρησία σου να πεις την αλήθεια και να καυτηριάσεις τα κακώς κείμενα και δρώμενα». Με θυμόταν λοιπόν και ως φοιτητή του.

Στο δεύτερο περιστατικό, η έλλειψη δέους τίθεται στην υπηρεσία των φοιτητικών συμφερόντων. Κοσμή-τορας ήταν τότε ο Ιωάννης Σόντης, με τον οποίο είχα-με μία αμοιβαία συμπάθεια. Πήγαμε να τον δούμε τρεις-τέσσερις από τον φοιτητικό σύλλογο, επειδή τα αποτελέσματα της εξέτασης κάποιου μαθήματος κα-θυστερούσαν εξοργιστικά. Μας έδωσε αόριστες υπο-σχέσεις και κατέληξε «Τελειώσαμε». Οι άλλοι έφυγαν, εγώ έμεινα. «Τελειώσαμε, κ. Μαυρογορδάτε!» άρχι-σε να κραυγάζει εκείνος, ολοένα δυνατότερα. «Όχι, κ. Κοσμήτορα» απαντούσα ήρεμα και ευγενικά εγώ, επιμένοντας σε ρητή δέσμευση για τακτή ημερομηνία ανακοίνωσης των αποτελεσμάτων. Το γραφείο του

2 Με το σπασμένο χέρι του Κοραή (Αθήνα: Οδυσσέας, 1991).



Γραμματέα, όπου μας είχε δεχθεί ο Σόντης, όπως και η υπόλοιπη Γραμματεία, βρισκόταν τότε πίσω από ένα χώρισμα στη μεγάλη αίθουσα της εισόδου από την οδό Σόλωνος. Οι φωνές του Σόντη αντηχούσαν στην ψηλο-τάβανη αίθουσα και τις άκουγαν υπάλληλοι και φοι-τητές. Όσοι ήσαν πριν μαζί μου ανησυχούσαν για το τι μπορούσε να μου συμβεί!

Πέρα από την έλλειψη δέους μπροστά στους καθη-γητές, η προέλευσή μου από πανεπιστημιακό περιβάλ-λον είχε και μία άλλη, ουσιαστικότερη συνέπεια. Δεν περιορίστηκα στα άμεσα και καθημερινά προβλήματα των συμφοιτητών μου, όπως οι περισσότεροι άλλοι εκπρόσωποί τους. Θέλησα επιπλέον να καλλιεργήσω και να προωθήσω μία συνολικότερη θεσμική αντίληψη του πανεπιστημίου και ενός νέου ρόλου του φοιτητικού κινήματος μέσα σ’ αυτό.

Αυτή η θεσμική προσέγγιση ταίριαζε όχι μόνο με την παιδεία μου, αλλά και με την ιστορική συγκυρία. Η νίκη της Ενώσεως Κέντρου (ΕΚ) το 1963-64 έμοια-ζε να εγκαινιάζει μία περίοδο ομαλότητας και μεταρ-ρύθμισης ειδικά στην εκπαίδευση. Σ’ αυτές τις νέες συνθήκες, το φοιτητικό κίνημα έπρεπε να ενηλικιωθεί απότομα. Δεν αρκούσε πλέον η ανεύθυνη συνθηματο-λογία, ούτε οι περιοδικές ηρωικές συγκρούσεις με την αστυνομία. Χρειαζόταν διαρκής παρουσία και ανάλη-ψη πρωτοβουλιών για τα προβλήματα της καθημερι-νότητας, αλλά και σοβαρή μελέτη των γενικότερων ζητημάτων, με τεκμηριωμένες αναλύσεις και προτάσεις. Στην κατεύθυνση αυτή μπορούσε να συμβάλει και η ανάδυση μίας νέας γενιάς ηγετικών στελεχών που ήσαν άριστοι φοιτητές, πολύ διαφορετικοί από παλιότερους

ιδίως «συνδικαλιστές» (ή «φοιτητοπατέρες») που ξη-μεροβραδιάζονταν στα καφενεία χαρτοπαίζοντας.3

Πίστευα ότι αυτή η νέα ποιότητα και υπευθυνότητα των εκπροσώπων θα διευκόλυνε τη συνεργασία με τους διδάσκοντες και με τις πανεπιστημιακές αρχές, εξασφα-λίζοντας τη θεσμική συμμετοχή των φοιτητών στη διοί-κηση, όπως π.χ. ίσχυε τότε στην Ομοσπονδιακή Γερμα-νία. Άλλο ξένο πρότυπο αποτελούσε για μένα η γαλ λική εθνική φοιτητική ένωση UNEF, που χαρακτηριζόταν από υπερπαραγωγή όχι μόνο ιδεολογικών κειμένων, αλλά και έγκυρων μελετών (π.χ. για τις φοιτητικές εστίες). Αναφέρω μερικά δείγματα της «θεσμικής» μου προσέγ-γισης, επειδή αυτήν διατήρησα και ως καθηγητής.

Στη σχολή μου, ως γενικός γραμματέας του Συλλό-γου Φοιτητών Νομικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών «Η Θέμις», συγκρότησα ομάδα από άριστους φοιτητές για τη σύνταξη σημειώσεων από τις παραδόσεις βασι-κού μαθήματος για το οποίο δεν υπήρχε σύγγραμμα. Ήταν το μάθημα «Εισαγωγή στο Δίκαιο», που δίδασκε στο πρώτο έτος ο Ανδρέας Α. Γαζής. Πολύ αργότερα έμαθα ότι κάτι ανάλογο είχε γίνει και με τον πατέρα μου. Ο φοιτητικός σύλλογος της Οδοντιατρικής είχε εκδώσει τις παραδόσεις του, με την έγκρισή του.

3 Στην Αθήνα, από αυτή τη νέα γενιά ξεχωρίζαμε όσοι προερ-χόμασταν είτε από το Βαρβάκειο είτε από το Κολλέγιο Αθηνών. Είχαμε μάλιστα την αίσθηση ότι ήμασταν ισότιμοι, όπως και τα σχολεία μας – το κορυφαίο δημόσιο και το κορυφαίο ιδιωτικό. Χάρη σ’ αυτή τη συγκεκριμένη ανάμνηση, δεν έπαψα να εξοργί-ζομαι από τις διαδοχικές προσπάθειες να υποβαθμιστούν τα πρό-τυπα δημόσια σχολεία, όπως το Βαρβάκειο, από το 1981 μέχρι τις μέρες μας. Βλ. πιο πρόσφατα τη συγκλονιστική επιστολή μαθή-τριας, Καθημερινή, 20 Ιουνίου 2019.



Με τις τότε συνθήκες, αυτά τα απλά πράγματα εί-χαν πολύπλευρη σημασία. Δεν υπήρχε ακόμη δωρεάν διανομή συγγραμμάτων και τέτοιες πρωτοβουλίες απέ-τρεπαν την οικονομική εκμετάλλευση των φοιτητών από τους ειδικευμένους εκδοτικούς οίκους και πολλούς καθηγητές (ή και φροντιστές). Αποτελούσαν επιπλέον απτή υπηρεσία του φοιτητικού συλλόγου προς όλους τους φοιτητές (με ελάχιστο αντίτιμο). Εξάλλου, έδιναν μια ευκαιρία εμβάθυνσης και ομαδικής δουλειάς στους εθελοντές συντάκτες των σημειώσεων. Πάνω απ’ όλα, αποτελούσαν παράδειγμα εποικοδομητικής συνεργα-σίας του καθηγητή όχι με κάποιους ευνοούμενούς του, αλλά με τον φοιτητικό σύλλογο ως θεσμό.

Παρά τη θεσμική και υπεύθυνη προσέγγισή μου, η συνεργασία με τους τότε τακτικούς καθηγητές της Σχο-λής αποδείχθηκε στην πράξη ανέφικτη. Την εμπόδιζε ο συντηρητισμός των συντηρητικών, αλλά ακόμη πε-ρισσότερο η ατολμία και η ευθυνοφοβία των άλλων, για τις οποίες δεν μπορούσα να βρω καμία δικαιολο-γία. Σημαδιακή υπήρξε για μένα η άρνησή τους να εγκρίνουν διάλεξη του εγκατεστημένου στο Παρίσι αριστερού φιλοσόφου Κώστα Αξελού σε αίθουσα της Σχολής, με διοργάνωση του Συλλόγου.

Είχα έτσι τη φαεινή ιδέα να προωθήσω, ως… σφήνα στο καθηγητικό κατεστημένο, τον σχηματισμό ενός οιο-νεί «τραστ των υφηγητών». Μετά τη ματαίωση της διάλεξης του Κώστα Αξελού, ακολούθησε λοιπόν κύκλος διαλέξεων από τους τότε εντεταλμένους υφηγητές Γεώρ-γιο-Αλέξανδρο Μαγκάκη για τα ηθικά προβλήματα της υπεράσπισης στην ποινική δίκη, Γιώργο Κουμάντο για τα ηθικά ζητήματα του αστικολόγου και Αλέξανδρο

Κατσαντώνη για τη Δίκη του Κάφκα. Με τα τρία αυτά μέλη του «τραστ των υφηγητών» έγινα τότε πολύ φίλος.4

Ανάλογη προσέγγιση ακολούθησα και στο επίπεδο του Πανεπιστημίου Αθηνών, από το Γραφείο Μορφω-τικών Δράσεων της ΔΕΣΠΑ (με πρόεδρό της τότε τον Νίκο Α. Κωνσταντόπουλο). Σε εκτέλεση αποφάσεων του Δ΄ Πανσπουδαστικού Συνεδρίου, ίδρυσα (αρχές του 1964) την Ομάδα Κινηματογράφου, με προοπτική τη δημιουργία μίας ολοκληρωμένης φοιτητικής κινη-ματογραφικής λέσχης. Αμέσως πήραμε τον έλεγχο των κυριακάτικων προβολών στο πανεπιστημιακό κινημα-τοθέατρο «Ίρις». Μετά τη θριαμβευτική νίκη της ΕΚ στις 16 Φεβρουαρίου, ο διευθυντής της Πανεπιστημια-κής Λέσχης δεν τολμούσε να φέρει αντίρρηση.

Ακολούθησε στις 19 Σεπτεμβρίου 1964 η υπογραφή ενός κοινού μανιφέστου με τον υπεύθυνο Καλλιτεχνι-κών και Πνευματικών Σχέσεων του ΣΣΕΜΠ Περικλή Πάγκαλο και τον υπεύθυνο Τύπου της ΦΕΑΠΘ Νίκο Λεβεντάκη. Βοήθησε βέβαια ότι ήμασταν ομοϊδεάτες, ως στελέχη της νεολαίας της ΕΚ. Βοήθησε επίσης ότι υπήρχε και πολιτική σκοπιμότητα: να παρακαμφθεί το Κ.Σ. της ΕΦΕΕ, που είχε μονοπωληθεί από την ΕΔΑ. Αλλά καταλυτικό ρόλο έπαιξαν τελικά οι εκλεκτικές συγγένειες μεταξύ μας και η συνακόλουθη στενή φιλία μου με τον Περικλή και με τον Νίκο, που κράτησε χρόνια.

4 Η φιλία μου όμως με τον Κατσαντώνη τερματίστηκε το 1967, λίγο μετά την επιβολή της δικτατορίας, όταν τον άκουσα να την εκθειάζει «φιλοσοφικά» ως ενσάρκωση του «Κράτους». Μάταια προσπάθησα να τον πείσω ότι δεν μπορούσε να υπάρξει γελοιω-δέστερη εφαρμογή του… εγελιανισμού!



Το μανιφέστο είχε τίτλο «Για μια μορφωτική πολι-τική του φοιτητικού κινήματος» και άρχιζε ως εξής: «Είναι γεγονός ότι σήμερα η μόρφωση, η γενική πνευματική καλλιέργεια, δεν είναι προσιτή σ’ ολόκληρο τον Ελληνικό Λαό, αλλά μόνο σε μικρές ομάδες προνομιούχων». Στη συνέχεια αναφερόταν στον προο-ρισμό της Ανώτατης Εκπαίδευσης και στον εκδημο-κρατισμό της κουλτούρας:

Η Ανώτατη Εκπαίδευση έχει προορισμό να διαμορφώνει α) επιστήμονες ικανούς να στελεχώσουν την Εθνική Οικονομία και την Παραγωγή και να προωθήσουν την Επιστήμη, β) ολοκληρωμένες και καλλιεργημένες προσωπικότητες, γ) κοινωνικούς ανθρώπους και υπεύθυνους πολίτες.

Ακολουθούσε κατάλογος πρωτοβουλιών που θα έπρε-πε να πάρει το φοιτητικό κίνημα, για τους φοιτητές πρώτα, για την υπόλοιπη νεολαία και γενικά τον λαό προοπτικά.

Από τις πρωτοβουλίες αυτές, πιο απτός και πιο θεσμικός καρπός υπήρξε η ίδρυση της ΦΚΛΑ στις 15 Νοεμβρίου 1964 από τη ΔΕΣΠΑ και τον ΣΣΕΜΠ. Εξε-λίχθηκε σε κανονική κινηματογραφική λέσχη, με πολυ-γραφημένο αλλά και εικονογραφημένο πρόγραμμα, με εισηγήσεις και συζητήσεις. Κάθε βδομάδα γίνονταν δύο προβολές: το Σάββατο απόγεμα στο Πολυτεχνείο και την Κυριακή πρωί στην «Ίριδα». Η προετοιμασία των προβολών και των προγραμμάτων απαιτούσε συλ-λογική δουλειά, που ήταν για όλους μας συναρπαστι-

κή και αξέχαστη εμπειρία. Παρά τις όποιες επιφυλάξεις μου για τη μετέπειτα διολίσθησή της προς τα αριστε-ρά, είχα τη μεγάλη ικανοποίηση ότι η ΦΚΛΑ, πρωταρ-χικά δικό μου δημιούργημα, εμπεδώθηκε ως θεσμός και συνέχισε χωρίς εμένα, μέχρι τη δικτατορία.5

Μεγάλη απογοήτευση από το τότε καθηγητικό κα-τεστημένο δοκίμασα και ως αντιπρόεδρος Διεθνών Σχέσεων της ΕΦΕΕ. Την άνοιξη του 1965, η δικτατορία του Φράνκο στην Ισπανία απέλυσε τέσσερις επιφανείς καθηγητές του Πανεπιστημίου της Μαδρίτης επειδή είχαν συμπαρασταθεί στους αγώνες των φοιτητών τους για το δικαίωμα να εκλέγουν τους επίσημους εκπρο-σώπους τους. Στις δυτικές τουλάχιστον χώρες, υπήρξαν έντονες διαμαρτυρίες από καθηγητές και φοιτητές.

Σκέφτηκα ότι το ίδιο έπρεπε να γίνει και στην Ελ-λάδα. Το ζήτημα μπορούσε να παρουσιαστεί ως κα-θαρά θεσμικό. Δεν αφορούσε κομματικές ή άλλες προ-τιμήσεις, αλλά γενικά την ακαδημαϊκή ελευθερία και την πανεπιστημιακή αυτονομία. Έστειλα λοιπόν μία εγκύκλιο με ανάλογο περιεχόμενο σε όλους τους κα-θηγητές των πανεπιστημίων μας, ζητώντας να υπογρά-ψουν ένα συνημμένο λιτό κείμενο διαμαρτυρίας. Οι παραλήπτες ήσαν αρκετές εκατοντάδες, αλλά ανταπο-κρίθηκαν μόλις τρεις, με αποτέλεσμα να μη δώσω συ-νέχεια, για να μη γίνουμε ρεζίλι ως χώρα.

Δεν ήσαν όλοι οι άλλοι καθηγητές ακροδεξιοί, ούτε

5 Παραδόξως, σε ντοκιμαντέρ αφιερωμένο στον Περικλή Πάγκαλο, μετά τον πρόωρο θάνατό του, δεν μνημονεύεται η συνεργασία μας στη ΦΚΛΑ, μολονότι παρουσιάζονται προγράμματά της γραμμέ-να και δακτυλογραφημένα από μένα!



θαυμαστές του Φράνκο. Ήσαν όμως καταφανώς κατώ-τεροι της θεσμικής αποστολής τους, ως πανεπιστημια-κοί δάσκαλοι. Μετά από δύο μόλις χρόνια ακολούθη-σε ο πλήρης εξευτελισμός τους από τη δικτατορία, με ελάχιστες (αλλά φωτεινότατες) εξαιρέσεις.6 Χάρη στην τηλεόραση, είδε το πανελλήνιο τους καθηγητές να πα-ρακολουθούν, υποταγμένοι και δουλοπρεπείς, τα πα-ραληρήματα του Παπαδόπουλου. Ύστερα, για να απο-φύγουν την «αποχουντοποίηση», οι ξεφτιλισμένοι έδωσαν γην και ύδωρ στα νέα αφεντικά, δηλαδή στις κομματικές (κατ’ όνομα «φοιτητικές») παρατάξεις, εγκαινιάζοντας έναν φαύλο κύκλο ασέβειας, εξαχρείω-σης και διαφθοράς, από τον οποίο δεν μπορούν μέχρι τώρα να βγουν οι διάδοχοί τους.

Κορύφωση της θεσμικής μου προσέγγισης υπήρξε το κοινό σεμινάριο που οργάνωσα ως αντιπρόεδρος Διεθνών Σχέσεων της ΕΦΕΕ με την ομόλογη εθνική φοιτητική ένωση της Δυτικής Γερμανίας VDS, τον Δε-κέμβριο του 1965 στην Αθήνα, με θέμα «Οι φοιτητές και η διοίκηση των πανεπιστημίων». Με την ομάδα που συγκρότησα, από φοιτητικά στελέχη υψηλού επι-πέδου διαφόρων σχολών, προετοιμαστήκαμε επί μήνες, μελετώντας τη λιγοστή διαθέσιμη σ’ εμάς ξένη βιβλιο-γραφία για την ιστορία και την οργάνωση των πανε-πιστημίων, από τις απαρχές τους στον δυτικό Μεσαίω-να. Δεν φανήκαμε, τελικά, λιγότερο μελετημένοι από

6 Ανάμεσα σ’ αυτές ήσαν και οι δικοί μου δάσκαλοι και φίλοι Φαίδων Βεγλερής, Γιώργος Κουμάντος, Γεώργιος-Αλέξανδρος Μαγκάκης, Αριστόβουλος Μάνεσης και Ιωάννης (Γιάγκος) Πεσμα-ζόγλου.

τους Γερμανούς συναδέλφους μας, παρά τη δική τους πλούσια υποδομή και παράδοση.

Ανακάλυψη υπήρξε για μας ο οικείος σ’ αυτούς μεσαιωνικός ορισμός του πανεπιστημίου ως «κοινότη-τας διδασκόντων και διδασκομένων» (universitas mag-istrorum et scholarium). Από αυτόν απορρέει, ως λο-γική συνέπεια, η συμμετοχή των φοιτητών στη διοί κηση των πανεπιστημίων. Για τους Γερμανούς ήταν αυτο-νόητη και ίσχυε ήδη. Στην Ελλάδα, όμως, η ιδέα ήταν πρωτάκουστη.7

Ως εμπειρία συλλογική, πολιτική και διανοητική, το σεμινάριο είχε μεγάλη επιτυχία και μου μένει αξέχαστο. Ήταν όμως εντελώς εκτός τόπου και χρόνου! Είχε συμ-φωνηθεί στη Βόννη τον Ιούνιο του 1965. Αμέσως μετά, ωστόσο, μεσολάβησαν τα Ιουλιανά. Η περίοδος ομα-λότητας και μεταρρυθμίσεων που φάνηκε να χαράζει το 1963-64 διακόπηκε απότομα και βίαια. Το φοιτη-τικό κίνημα βρέθηκε πλέον για δύο σχεδόν χρόνια εγκλωβισμένο στη δίνη διαρκών κινητοποιήσεων ενα-ντίον της βασιλικής αυθαιρεσίας και των κυβερνήσεων της αποστασίας. Τα θεσμικά μου οράματα για το πα-νεπιστήμιο επρόκειτο να τα ξαναβρώ μπροστά μου πολύ αργότερα εντελώς παραμορφωμένα και αγνώρι-στα – σαν άλλος Φρανκενστάιν.

7 Βλ. Παράρτημα 2. Με βάση την ελληνική εμπειρία του «νόμου-πλαισίου» του 1982, δικαιώνεται εκ των υστέρων η γερμανική άποψη ότι δεν αρμόζει να εκπροσωπούνται οι φοιτητές στα πα-νεπιστημιακά όργανα από «συνδικαλιστική» οργάνωση (σαν τους δικούς μας φοιτητικούς συλλόγους). Για την ανάδειξη των αντι-προσώπων των φοιτητών απαιτούνται ιδιαίτερες εκλογές δημό-σιου χαρακτήρα, σαν τις πρυτανικές.


4 ˇ ˝ 5 - Vivliopoleio-Patakiθια ήταν Ο μολυβένιος στρατιώτης του...

Documents

Transcript of 4 ˇ ˝ 5 - Vivliopoleio-Patakiθια ήταν Ο μολυβένιος στρατιώτης του...