39 SEPTEMBRHS 2010περασμένου αιώνα (ενν. του 19ου αιώνα),...

13
Μηνιάτικη ηλεκτρονι κ κή έκδοσ η του η του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών Θεάτρου Σκιών Τεύχος 39 Σεπτέμβρης 2010 ΣΠΑΘΑΡΕΙΑ 2010 ΣΠΑΘΑΡΕΙΑ 2010 Από Τετάρτη 8 Σεπτέμβρη Από Τετάρτη 8 Σεπτέμβρη Μέχρι Κυριακή 12 Σεπτέμβρη Μέχρι Κυριακή 12 Σεπτέμβρη ΣΠΑΘΑΡΕΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΑΤΡΟΥ ΣΚΙΩΝ ΔΗΜΟΥ ΑΜΑΡΟΥΣΙΟΥ Βασ. Σοφίας & Δ. Ράλλη Πλατεία Κασταλίας Κάθε βράδυ Ώρα 8:30

Transcript of 39 SEPTEMBRHS 2010περασμένου αιώνα (ενν. του 19ου αιώνα),...

Page 1: 39 SEPTEMBRHS 2010περασμένου αιώνα (ενν. του 19ου αιώνα), βλέπουμε το μικρό θέατρο σκιών του Καραγκιόζη, που είχε

Μηνιάτικη ηλεκτρονικκή έκδοση τουη του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου ΣκιώνΘεάτρου Σκιών Τεύχος 39 Σεπτέμβρης 2010

Σ Π Α Θ Α Ρ Ε Ι Α 2 0 1 0Σ Π Α Θ Α Ρ Ε Ι Α 2 0 1 0

Από Τετάρτη 8 ΣεπτέμβρηΑπό Τετάρτη 8 ΣεπτέμβρηΜέχρι Κυριακή 12 ΣεπτέμβρηΜέχρι Κυριακή 12 ΣεπτέμβρηΣΠΑΘΑΡΕΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΑΤΡΟΥ ΣΚΙΩΝ ΔΗΜΟΥ ΑΜΑΡΟΥΣΙΟΥ

Βασ. Σοφίας & Δ. Ράλλη Πλατεία Κασταλίας

Κάθε βράδυ

Ώρα 8:30

Page 2: 39 SEPTEMBRHS 2010περασμένου αιώνα (ενν. του 19ου αιώνα), βλέπουμε το μικρό θέατρο σκιών του Καραγκιόζη, που είχε

2

Ο ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ ΜΑΣ

Μηνιάτικη ηλεκτρονική έκδοση Πανελλήνιου Σωματείου

Θεάτρου ΣκιώνΤζωρτζ 6 Αθήνα 106 77

Τεύχος 39 Σεπτέμβρης 2010

Εξώφυλλο:Πάνος Καπετανίδης

ΕΚΔΟΤΗΣ:Πάνος Β. Καπετανίδης

τηλέφωνο: 210 46 16 664e-mail:

[email protected]

Τετάρτη 08/09/2010«ΒΑΤΡΑΧΟΙ» του Αριστοφάνη. Τιμητική αναβίωση της θρυλικής

παράστασης θεάτρου Σκιών του Ευγένιου Σπαθάρη

Κείμενα: Γιώργου Παυριανού, Μουσική: Δημήτρη ƈέκκα.

Τραγούδι\: Νίκος Δημητράτος. Την παράσταση αναβιώνουν:

Μένια Σπαθάρη, Φωτεινή Σπαθάρη - Παπαργυρίου, Γιάννης Νταγιάκος,

Γιώργος Παυριανόςκαι Δημήτρης Λέκκας.

Πέμπτη 09/09/2010«Ο ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ

ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΥΣΟ ΜΗΛΟ» Έργο του Ευγένιου Σπαθάρη που θα

παρουσίασει ο μαθητής του στη Θεσσαλονίκη Χρήστος Στανίσης

Σ Π Α Θ Α Ρ Ε Ι Α 2 0 1 0Σ Π Α Θ Α Ρ Ε Ι Α 2 0 1 0

Από Τετάρτη 8 ΣεπτέμβρηΑπό Τετάρτη 8 ΣεπτέμβρηΜέχρι Κυριακή 12 ΣεπτέμβρηΜέχρι Κυριακή 12 Σεπτέμβρη

ΣΠΑΘΑΡΕΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΑΤΡΟΥ ΣΚΙΩΝΔΗΜΟΥ ΑΜΑΡΟΥΣΙΟΥ

Βασ. Σοφίας & Δ. Ράλλη Πλατεία Κασταλίας

Page 3: 39 SEPTEMBRHS 2010περασμένου αιώνα (ενν. του 19ου αιώνα), βλέπουμε το μικρό θέατρο σκιών του Καραγκιόζη, που είχε

3

Παρασκευή 10/09/2010«Ο ΜΑΓΕΜΕΝΟΣ ΠΛΑΤΑΝΟΣ»

Έργο του Ευγένιου Σπαθάρη που θα παρουσιάσει ο μαθητής του

Γιάννης Νταγιάκος

Σάββατο 11/09/2010

«Ο ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣΥΠΕΡΧΡΕΩΜΕΝΟΣ»

(Τα 82 εντάλματα)Παράσταση θεάτρου Σκιών

από τον Πάνο Καπετανίδη

Πρόεδρο του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών

Κυριακή 12/04/2010«ΣΚΙΩΝ ΚΑΜΩΜΑΤΑ»

Αναβίωση του θεατρικού έργου του Ευγένιου Σπαθάρηαπό το θίασο του Τάκη Βαμβακίδη.

ΣΚΗΝΟΘΕΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Γιάννης Μποστ, ΒΟΗΘΟΣ: Σταυρούλα ΖόμπραΜΟΥΣΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ: Γιάννης Ζουγανέλης

ΠΑΙΖΟΥΝ:Τάκης ΒƜμβακίδης, ΚαλƦιόπη Ταχτσόγλου, ΔομƢνίκη Παπαστεργιου,

Δήμητρα Ποπαδήμα, Νίκος Γιαννίκας, Νίκος

Ποναγιωτούνης, Γιάννης Ζουμπαντής,

Γιάννης Μποσταντζόγλου

ΣΠ

ΑΘ

ΑΡ

ΕΙ

Α

20

10

ΣΠ

ΑΘ

ΑΡ

ΕΙ

Α

20

10

Τις παραστάσεις Θεάτρου Σκιών Τις παραστάσεις Θεάτρου Σκιών συνοδεύουν οι μουσικοίσυνοδεύουν οι μουσικοί::

Ελένη Φίλιππα - σαντούρι, φωνή Φώτης Τσέρτος - κιθάρα, φωνή (εκ περιτροπής: Χαράλαμπος Καπελιαρής - κιθάρα, φωνή)Μιχάλης Δανιάς – βιολί

Εύη Κονέλλου - κρουστά

Page 4: 39 SEPTEMBRHS 2010περασμένου αιώνα (ενν. του 19ου αιώνα), βλέπουμε το μικρό θέατρο σκιών του Καραγκιόζη, που είχε

4

Προς το τέλος της αναφοράς του Στάθη Βαλούκου για το Θέατρο Σκιών και τη σχέση του με το

νεοελληνικό γέλιο τονίζεται ότι το κοινό του Καραγκιόζη είχε «συνείδηση της καταγωγής του και πάντα διψούσε για κάτι περισσότερο από τη φιλοσοφία της “σφαλιάρας”, της “μιζέριας”, της “λιγούρας” και της “κλοτσιάς” που του πρόσφερε το θέατρο σκιών. Το γεγονός αυτό αποδεικνύεται από τις εμφανίσεις των πρώτων οργανωμένων θιάσων στην Αθήνα του περασμένου αιώνα» (Η Κωμωδία, εκδ. Αιγόκερως, Αθήνα 2001, σ. 519-520). Η συγκεκριμένη θέση όμως αφενός αναιρεί τις προηγούμενες απόψεις του ίδιου συγγραφέα για την παντελή έλλειψη θεαμάτων στην τότε Ελλάδα και αφετέρου δηλώνει πλήρη άγνοια ή αποσιώπηση του δραματολογίου του νεοελληνικού Καραγκιόζη, το οποίο απαρτιζόταν από τα εξής τρία θεματική είδη: α) τις κωμωδίες, β) τις λαογραφικές παραστάσεις και γ) τα ηρωικά έργα (βλ. Γ. Ιωάννου, Ο Καραγκιόζης, τόμ. Α΄, εκδ. Εστία, σ. ξζ΄-ο΄). Η ανάλυση αυτού του ρεπερτορίου και πρωτίστως η ανάδειξη των ηρωικών παραστάσεων αποδεικνύουν ότι το κοινό του Καραγκιόζη δεν πήγαινε στα πάλκα

του ξυπόλυτου ήρωα απλώς για να γελάσει, αλλά ακριβώς επειδή «διψούσε για κάτι περισσότερο». Επιπροσθέτως, το Θέατρο Σκιών κατάφερε σταδιακά να κερδίσει τον κόσμο της διανόησης αλλά και της τέχνης, παρά τις αντίθετες απόψεις του Στάθη Βαλούκου ότι ο Καραγκιόζης «συντέλεσε ελάχιστα στη διαμόρφωση της καλλιτεχνικής συνείδησης των σημαντικών συγγραφέων και λογοτεχνών». Ειδικότερα, για να περιοριστούμε σε μια ενδεικτική αναφορά, «οι παραστάσεις του Μόλλα δεν πλημμυρίζανε μόνο από το λαϊκό στοιχείο- στο οποίο βασικά απευθυνόντουσαν- αλλά και από τη διανόηση, την επιστήμη και το Διοικητικό της πολιτείας» (Δ. Μόλλα, Ο Καραγκιόζης μας: Ελληνικό Θέατρο Σκιών, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2002, σ. 144), κάτι που σαφώς σημαίνει ότι το προφορικό θέαμα του Καραγκιόζη δεν θα μπορούσε να αφήσει ασυγκίνητους τους εκπροσώπους της τέχνης που αναφέρει ο Στάθης Βαλούκος.

Ωστόσο, είναι αλήθεια ότι η ελληνική διανόηση είχε αρχικώς μια εχθρική στάση απέναντι στο Θέατρο Σκιών και για το λόγο αυτό άργησε κάπως να αποδεχτεί το ότι η λαϊκή τέχνη του Καραγκιόζη είναι αυτή που ανέκαθεν συνέδεε επιτυχώς το νεοελληνικό πολιτισμό με την αρχαία και τη βυζαντινή παράδοση. Με αρκετή καθυστέρηση λοιπόν, κατά τις πρώτες μόλις δεκαετίες του 20ού αιώνα, άρχισαν να διατυπώνονται σιγά-σιγά οι πρώτες θετικές εκτιμήσεις για την τέχνη

Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ «ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗ»ΜΕ ΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΓΕΛΙΟ (III)του Θωμά Αθ. Αγραφιώτη - Εκπαιδευτικού

Page 5: 39 SEPTEMBRHS 2010περασμένου αιώνα (ενν. του 19ου αιώνα), βλέπουμε το μικρό θέατρο σκιών του Καραγκιόζη, που είχε

5

του Καραγκιόζη, μέσα από τις οποίες έγινε αποδεκτή η σύνδεσή του με το ελληνικό παρελθόν. Ο Τζούλιο Καΐμη, σε πρώτη φάση, είχε επισημάνει ότι «από τη δεύτερη πεντηκονταετία του περασμένου αιώνα (ενν. του 19ου αιώνα), βλέπουμε το μικρό θέατρο

σκιών του Καραγκιόζη, που είχε εισαχθεί στην Ελλάδα από την ανατολή και το οποίο σήμερα περνάει κρίση, να εξαπλώνεται περισσότερο μέρα με τη μέρα. Λαμβάνοντας υπόψη μας το ιδιόρρυθμο σχήμα αυτού του θεάτρου τίθεται το ερώτημα: μήπως στα παράξενα αυτά νευρόσπαστα θα κρύβονταν τα ίχνη της αρχαίας διονυσιακής παράδοσης, τα οποία πιστεύονταν χαμένα για πάντα» (Καραγκιόζης ή η αρχαία κωμωδία στην ψυχή του Θεάτρου Σκιών, εκδ. Γαβριηλίδη, Αθήνα 1990, σ. 15).

Σε άλλο επίσης σημείο του ίδιου βιβλίου (σ. 20-21), ο συγγραφέας προσθέτει: «Ο Καραγκιόζης, σατιρικό

θέατρο σκιών, που εισήχθη στην Ελλάδα από ρεύματα προερχόμενα από την ανατολή, είναι μια πραγματικότητα. Αυτό το βιβλίο προσπαθεί να μας αποδείξει, ότι το θέατρο σκιών του Καραγκιόζη είναι ο πρώτος μύστης, από κάθε άποψη, της νεοελληνικής κωμωδίας. Μετά τους Βαλκανικούς πολέμους, το θέατρο σκιών παραμορφώθηκε στην Αθήνα, που το περιόρισε σε μια κατάσταση σχεδόν χαοτική. Για να ξαναγεννηθεί μ’ ένα σχήμα απείρως πιο ωραίο, που θα αλλάξει ανάλογα με τα ήθη των τόπων όπου διαδίδεται όπως συνέβαινε στα αρχαία διονυσιακά θεάματα». Συνεπώς, και σε άμεση συνάρτηση με τα παραπάνω, δεν θα έπρεπε να αμφισβητείται η θεώρηση του Καραγκιόζη ως ο συνδετικός κρίκος που ενώνει την αρχαία διονυσιακή με τη νεοελληνική κωμωδία. Για να γίνει όμως αποδεκτή αυτή η σχέση, απαιτείται η κατανόηση της οθωμανικής παρακαταθήκης του Θεάτρου Σκιών:

Ειδικότερα, ο νεοελληνικός Καραγκιόζης πηγάζει από την επική παράδοση του ηπειρώτικου μπερντέ και από την κωμική παράδοση του οθωμανικού μπερντέ. Στις κωμωδίες του οθωμανικού Θεάτρου Σκιών κυριαρχούσαν ο ξυλοδαρμός (ως κληρονομιά του βυζαντινού μιμοθεάτρου), η αισχρολογία και το άσεμνο στοιχείο (ως αριστοφανικά κατάλοιπα) και το γλωσσικό παράλογο της λεκτικής ασυνεννοησίας μεταξύ των πρωταγωνιστών. Το νεοελληνικό Θέατρο Σκιών απέβαλε σταδιακά από τα έργα του το αισχρό στοιχείο, αλλά διατήρησε τα γνωρίσματα του ξυλοδαρμού και κυρίως της λεκτικής ασυνεννοησίας. Πιστεύουμε μάλιστα ότι αυτή η ασυνεννοησία αποτελεί τον κύριο συνδετικό κρίκο του Καραγκιόζη

Page 6: 39 SEPTEMBRHS 2010περασμένου αιώνα (ενν. του 19ου αιώνα), βλέπουμε το μικρό θέατρο σκιών του Καραγκιόζη, που είχε

με τη «Βαβυλωνία» του Δημήτριου Βυζάντιου, όπως υποστήριξε πρώτος ο Κώστας Μπίρης, αν και τη συγκεκριμένη σχέση αμφισβήτησε αργότερα ο Σπύρος Ευαγγελάτος με το ακόλουθο σκεπτικό: «Ο Κ. Μπίρης υποστήριξε πως η αισθητική της “Βαβυλωνίας” ξεκινά απ’ την αισθητική του θεάτρου σκιών, του Καραγκιόζη. Η σκέψη φαίνεται, κατ’ αρχήν, θελκτική, εντυπωσιακή και θα μας άρεσε πολύ να ήταν έτσι. Δεν πιστεύω όμως ότι στηρίζεται ούτε ιστορικά ούτε αισθητικά. Πρώτον είναι πολύ αμφίβολο αν τότε που γράφτηκε το έργο (1836), ήταν ο Καραγκιόζης διαδεδομένος στην Ελλάδα. Έπειτα είναι γνωστό πως από μια μορφή λαϊκής τέχνης, στην προκειμένη περίπτωση θεάματος, μόνο ένας “λόγιος” καλλιτέχνης μπορεί ν’ αντλήσει δυνάμεις για να δημιουργήσει συνειδητά μια νέα αποκρυσταλλωμένη έκφραση. Να ξεπεράσει δηλαδή το λαϊκό θέαμα κρατώντας μόνο την αισθητική πεμπτουσία του και βαθαίνοντας τα σύμβολά του» («Η θέση της Βαβυλωνίας στη νεοελληνική δραματουργία», Η Βαβυλωνία, εκδ. Εστία, Αθήνα 2008, σ. ις΄- ιζ΄). Κατά την προσωπική μας θεώρηση πάντως, πιστεύουμε ότι οι παραπάνω απόψεις υποτιμούν την

επίδραση που ασκήθηκε στη Βαβυλωνία από την τέχνη του Θεάτρου Σκιών κυρίως ως προς το στοιχείο της λεκτικής ασυνεννοησίας, καθώς οφείλουμε να υπενθυμίσουμε ότι το κυρίαρχο στοιχείο των κωμωδιών του οθωμανικού Karagöz (ως προς τον προφορικό λόγο) ήταν αυτή ακριβώς η γλωσσική ασυνεννοησία μεταξύ του Karagöz, του Hacivat και των λοιπών κωμικών τύπων

του οθωμανικού (και κατ’ επέκταση και του τούρκικου μετά το 1923) μπερντέ. Για του λόγου το αληθές, παραθέτουμε στη συνέχεια ένα μικρό απόσπασμα από μια κωμωδία με ορισμένους από αυτούς τους ήρωες, όπως το κατέγραψε η Κατερίνα Μυστακίδου (Οι μεταμορφώσεις του Καραγκιόζη, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1998, σ. 355):«ΤΟΥΡΚΟΣ: Καϊκτζήδες. ΚΑΡΑΓΚΙΟΖ: Τι είναι; Τι θέλεις; ΤΟΥΡΚΟΣ: Με πας στην Ουστανμπούλ; ΚΑΡΑΓΚΙΟΖ: Ποιος θα σου βρει στάμπα; ΧΑΤΖΙΒΑΤ: Δεν λέει βρε “στάμπα”, λέει “στην Ιστανμπούλ”. ΚΑΡΑΓΚΙΟΖ: Αυτός λέει ένα πράμα κι εσύ λες άλλο. Υπάρχει χάος μεταξύ σας».

Παρόμοια ασυνεννοησία παρατηρείται και μεταξύ των πρωταγωνιστών του νεοελληνικού Θεάτρου Σκιών (Καραγκιόζης, Χατζηαβάτης, Εβραίος κ.ά.), καθώς ο νεοελληνικός Καραγκιόζης είναι συνέχεια του αντίστοιχου οθωμανικού. Το Θέατρο Σκιών, βεβαίως, μπορεί να μην ήταν ακόμα ιδιαίτερα διαδεδομένο στην πρόσφατα απελευθερωμένη Ελλάδα του 1836, βάσει των διαθέσιμων πηγών, αλλά κυριαρχούσε στις μεγάλες πόλεις της

6

Page 7: 39 SEPTEMBRHS 2010περασμένου αιώνα (ενν. του 19ου αιώνα), βλέπουμε το μικρό θέατρο σκιών του Καραγκιόζη, που είχε

Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και κυρίως στην Πόλη, δηλαδή στον τόπο καταγωγής του Δ. Βυζάντιου, του συγγραφέα της Βαβυλωνίας, ο οποίος προφανώς γνώριζε τις οθωμανικές κωμωδίες του Karagöz και την ασυνεννοησία των τύπων τους. Έχοντας ίσως υποψιαστεί o

Ευαγγελάτος αυτήν την επίδραση, γράφει στην υποσημείωση 4 (σ. ιζ΄): «Ίσως ο Βυζάντιος να γνώριζε τον τούρκικο Καραγκιόζη της Πόλης, αλλά ασφαλώς ο Μπίρης δεν εννοεί τέτοιες επιδράσεις».

Ο Βυζάντιος ήταν όντως λογικό να γνώριζε το Θέατρο Σκιών της Πόλης, διότι το συγκεκριμένο θέαμα ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένο εκεί, ενώ επιπροσθέτως ο ίδιος είχε δουλέψει (κατά τα προεπαναστατικά χρόνια) και ως διερμηνέας και σύμβουλος του μπέη της Τύνιδας, δηλαδή σε κατοικίες όπου τότε παιζόταν συχνά το θέαμα του Καραγκιόζη. Πρέπει όμως να τονιστεί ότι ο συγκεκριμένος Karagöz ήταν οθωμανικός (και όχι τούρκικος) και ότι είχε την ίδια κωμική δομή με τον τότε αναδυόμενο νεοελληνικό Καραγκιόζη, κάτι που δεν φαίνεται να είχαν λάβει υπόψη τους ούτε ο Μπίρης ούτε ο Ευαγγελάτος.

Σχετικά μάλιστα με το πρώτο ιστορικό επιχείρημα του Σπύρου Ευαγγελάτου, ο Αθανάσιος Φωτιάδης προσθέτει ενδεικτικά:

«Είναι εξακριβωμένο ιστορικά, ότι στην Πόλη και σ’ άλλα μέρη της Βαλκανικής παιζόταν Θέατρο Σκιών, όταν γεννήθηκε ο Βυζάντιος, δηλαδή γύρω στα 1790. Και μάλιστα, πολλοί από τους καραγκιοζοπαίχτες ήταν χριστιανοί (Ρωμιοί-Αρμένηδες-Σλάβοι) ή και Εβραίοι». Ως προς το δεύτερο αισθητικό επιχείρημα, ο Αθ. Φωτιάδης (παραπέμποντας στη σελίδα κβ΄) θεωρεί πως εμμέσως «ο ίδιος ο κ. Ευαγγελάτος έξι (6) σελίδες αργότερα παραδέχεται (…) ότι ο Βυζάντιος ήταν ο λόγιος που χρειαζόταν». Και το πιο σπουδαίο για τον Δ. Βυζάντιο, «που δεν το τόνισε κανείς, ότι και σ’ άλλα του έργα μεταχειρίζεται την “τεχνική” του Καραγκιόζη- τη γνωστή στη Βαβυλωνία! Είναι δε βέβαιο ότι το τούρκικο (sic) θέατρο σκιών (όπως άλλωστε και το προκάτοχο βυζαντινό μιμικό και λαϊκό θέατρο) έχει την τεχνική να παρουσιάζει πρόσωπα με διαφορετική εθνική ή επαρχιακή καταγωγή, ώστε να δημιουργείται κωμική σύγχυση, η λεγόμενη Βαβυλωνία… Στο σημείο αυτό θα έπρεπε να δούμε τι σημαίνει ο τίτλος Βαβυλωνία. Είναι η βυζαντινή και δημοτική λέξη, που σημαίνει: “σύγχυσις, έλλειψις συνεννοήσεως, το ακατανόητον λόγω των πολλών και αντιθέτων εκφερομένων γνωμών κ.τ.λ.”. (…) Αυτό ακριβώς που γίνεται στον Καραγκιόζη μας, όπου, κάτω από τη “στυλιζαρισμένη” γλωσσική επιφάνεια κάθε φιγούρας, προβάλλουν πλούσια τα βασικά, τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά τόπων, συμφερόντων, συγκρούσεων ή ανθρωπιάς» (Καραγκιόζης ο πρόσφυγας: Ελληνικό Θέατρο Σκιών (εθνογραφική έρευνα), εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1977, σ. 270-271).

Κλείνοντας το ζήτημα της εξάρτησης του νεοελληνικού γέλιου από το θέαμα

7

Page 8: 39 SEPTEMBRHS 2010περασμένου αιώνα (ενν. του 19ου αιώνα), βλέπουμε το μικρό θέατρο σκιών του Καραγκιόζη, που είχε

8

του Καραγκιόζη, με αφορμή πάντα την αντίθετη άποψη του Στ. Βαλούκου, θεωρούμε σημαντικό να αναφέρουμε το στενό σύνδεσμο ανάμεσα στο Θέατρο Σκιών και την ελληνική κωμωδία έτσι όπως αυτή μας είναι γνωστή μέσα από το θέατρο και κυρίως μέσα από τις παλιές ελληνικές κινηματογραφικές ταινίες. Ο Γιάννης Σολδάτος, π.χ., αποδεικνύει πανηγυρικά το πόσο πολύ σημάδεψε ο Καραγκιόζης κατά τον 20ό αιώνα τους μεγάλους Έλληνες κωμικούς του θεάτρου και του κινηματογράφου, για τους οποίους αναφέρει ότι «εδώ έρχονται τώρα να συναντήσουν, στο χώρο της φιλολογίας πάντα, τους προγόνους τους, τις σκιές και τις φιγούρες από τον θίασο του Καραγκιόζη, που έμειναν όμοιοι και απαράλλαχτοι για έναν και πλέον αιώνα. (…) Ψάχνοντας τώρα τα χαρακτηριστικά του Θανάση Βέγγου μέσα στις ταινίες του, εύκολα αναγνωρίζεις την αδελφική του σχέση με τον Καραγκιόζη. Δεν παριστάνει τον Καραγκιόζη, αλλά είναι ο νεότερος αδερφός του, ένας αδερφός με σάρκα και οστά. Είναι, όπως και οι άλλοι κωμικοί, λαϊκός τύπος. (…) Είναι ο περισσότερο κινηματογραφικός, σε σχέση με τους υπόλοιπους που βρίσκονται πιο κοντά στο θέατρο (κυρίως επιθεώρηση) και είναι ο

πλέον κοντινός συγγενής της καραγκιόζικης οικογένειας. Κοντά σ’ αυτή την οικογένεια στάθηκε και το παίξιμο των υπόλοιπων κωμικών και από αυτή άντλησαν τα βασικά τους μοτίβα» (Ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου, τόμ. γ΄, εκδ. Αιγόκερως, Αθήνα 1990, σ. 5 κεξ.). Φτάνοντας λοιπόν από την αρχαιότητα και το Βυζάντιο στα νεότερα χρόνια, το γέλιο του νεοελληνικού Καραγκιόζη ξεκινάει πολύ νωρίς την καταλυτική του επίδραση με τη Βαβυλωνία (από τις απαρχές ακόμα του νεοελληνικού κωμικού βίου), για να κυριαρχήσει κατόπιν είτε εντελώς αυτόνομα ως ξεχωριστό Θέατρο (από το 19ο αιώνα μέχρι και σήμερα) είτε μέσα από τις επιδράσεις του κατά κύριο λόγο στην ελληνική κινηματογραφική κωμωδία (κατά το β’ μισό του 20ού αιώνα) αλλά και σε πολλές ακόμα μορφές τέχνης (βλ. ενδεικτικά το κείμενο του Μανώλη Σειραγάκη στο παρόν τεύχος).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΑγραφιώτης Θωμάς, Το νεοελληνικό Θέατρο Σκιών ως μέσο αγωγής των μαθητών της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης- χριστιανοπαιδαγωγική θεώρηση,

εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2008.Βαλούκος Στάθης, Η κωμωδία, εκδ. Αιγόκερως,

Αθήνα 2001.Ευαγγελάτος Σπύρος, «Η θέση της Βαβυλωνίας στη νεοελληνική δραματουργία», Η Βαβυλωνία,

εκδ. Εστία. Αθήνα 2008, σ. θ΄-μ΄.Ιωάννου Γιώργος, Ο Καραγκιόζης, τόμ. Α΄, εκδ.

Εστία, Αθήνα 1995.Καΐμη Τζούλιο, Καραγκιόζης ή η αρχαία κωμωδία στην ψυχή του Θεάτρου Σκιών, μτφρ. Κώστας Μέκκας- Τάκης Μηλιάς, εκδ. Γαβριηλίδη, Αθήνα

1990.Μόλλας Δημήτρης, Ο Καραγκιόζης μας: Ελληνικό Θέατρο Σκιών, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα

2002. Μυστακίδου Αικατερίνη, Οι μεταμορφώσεις του

Καραγκιόζη, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1998. Σολδάτος Γιάννης, Ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου, τόμ. γ΄, εκδ. Αιγόκερως, Αθήνα

1990.Φωτιάδης Αθανάσιος, Καραγκιόζης ο πρόσφυγας: Ελληνικό Θέατρο Σκιών (εθνογραφική έρευνα),

εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1977.Χατζηπανταζής Θόδωρος, Η εισβολή του Καραγκιόζη στην Αθήνα του 1890, εκδ. Στιγμή,

Αθήνα 1984.

Page 9: 39 SEPTEMBRHS 2010περασμένου αιώνα (ενν. του 19ου αιώνα), βλέπουμε το μικρό θέατρο σκιών του Καραγκιόζη, που είχε

9

Ο ελιγμός αποδείχτηκε σωτήριος. Ο Καραγκιόζης δεν υπέκυψε έτσι στο

ηθοπλαστικό κύμα που πλημμύρισε τις φράσεις του αναγεννημένου τύπου του μάγκα όπου αυτός εμφανιζόταν (επιθεώρηση, οπερέτα, κωμωδία, δράμα, μολιερικές μεταφράσεις (18), αριστοφανικές παραστάσεις (19), λαϊκά αναγνώσματα) και συνέχιζε να σαρκάζει και να αυτοσαρκάζεται. Όταν στη σκηνή του μεσοπολεμικού θεάτρου άρχισε σταδιακά να εμφανίζεται ισότιμα πλάι στον προηγούμενο και ο εκφυλισμένος τύπος του «ραφιναρισμένου μάγκα» (20), ο Καραγκιόζης είχε την άνεση να αποστασιοποιηθεί και να χλευάσει το Σταύρακα και την παρέα του για την τάση τους να ντυθούν με εξευρωπαϊσμένα ρούχα για τη βόλτα τους στου Ψυρρή.

Θα πρέπει να συνυπολογιστεί ότι ο ελιγμός αυτός γίνεται κάτω από πολύ αντίξοες συνθήκες. Ο Μεσοπόλεμος είναι μια περίοδος κατά την οποία ο Καραγκιόζης αφού έχει ήδη γνωρίσει αποδοχή από ευρύτατα στρώματα διανοουμένων δέχεται τώρα τις απόψεις και τις υποδείξεις τους για τον αισθητικό του προσανατολισμό. Όμως «το τίμημα της αναγνώρισης της παράδοσης και της ένταξής της στη νεωτερική κοινωνία ήταν ο εκφυλισμός της» παρατηρεί για το Μεσοπόλεμο

ο Ε. Μαθιόπουλος (21). Όπως περίπου έγινε και με τις υπόλοιπες παραδοσιακές τέχνες η συνάντηση διανοουμένων και καραγκιοζοπαικτών «…παρόλο που οι πρώτοι ήθελαν να διασώσουν τον πολιτιστικό πλούτο των δεύτερων, στην πραγματικότητα τον εξόντωναν» (22). Οι υποδείξεις των ανθρώπων που πλησίασαν το Θέατρο Σκιών με θαυμασμό δείχνουν, τόσο με τη διατύπωσή τους, όσο και με τις τεράστιες αντιφάσεις που περιέχουν, την αφ' υψηλού τελικά αντιμετώπιση του ταπεινού αυτού είδους που πολλοί από τους συμβούλους του ελάχιστα κατανοούσαν ως το βάθος του. Έτσι, διανοητές σαν το Φώτο Πολίτη και τον Νίκο Εγγονόπουλο μιλώντας για τη στασιμότητα του θεάματος και των τύπων στον καραγκιόζη ήταν σαν να παρότρυναν τους παίκτες να εφευρίσκονται συνεχώς νέοι (23). Άλλοι σαν το Σπύρο Μελά τους παρότρυναν πιο θαρρετά και άμεσα να καθαρίσουν το θέαμα και ακρόαμα που παρουσιάζουν από τις επιρροές του «άλλου» θεάτρου (24), το οποίο όμως εξίσου προσπαθούσαν να οδηγήσουν σε δρόμους της δικής τους αισθητικής (25), πρακτικά στους δρόμους μια αστικής ρεαλιστικής αισθητικής τη στιγμή που οι δημοφιλέστερες μορφές θεάτρου ως το Μεσοπόλεμο δεν έδιναν πολύ μεγάλη σημασία στο ρεαλισμό και τις επιταγές του.

Κι όμως η ζημιά είχε ήδη γίνει. Δε χρειάζεται να φτάσουμε στο 1963 για να το παραδεχτεί υπαινικτικά αλλά θαρραλέα ο Κώστας Νίτσος (26).

«ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ ΣΚΙΩΝΜΕ ΤΑ ΥΠΟΛΟΙΠΑ ΕΙΔΗ ΘΕΑΤΡΟΥ- Η περίοδος του Μεσοπολέμου»

του Μ. Σειραγάκη (Δ΄ μέρος)

Page 10: 39 SEPTEMBRHS 2010περασμένου αιώνα (ενν. του 19ου αιώνα), βλέπουμε το μικρό θέατρο σκιών του Καραγκιόζη, που είχε

10

Είναι χαρακτηριστική η -σύγχρονη με τις παρεμβάσεις- φράση του καραγκιοζοπαίκτη Καράμπελα, γραμματέα τότε της σχετικής ένωσης, που δικαιολογούσε το μεγάλωμα του σαραγιού και της καλύβας ως εξής: «Πώς είναι δυνατόν αυτές οι φιγούρες των τεραστίων διαστάσεων να εξέλθουν από σπίτια χαμηλότερα απ' αυτές;» (27). Όταν φτάνουμε πια σε τόσο μεγάλη νίκη των αρχών του ρεαλισμού στην αισθητική των δημιουργών αυτών, καταλαβαίνουμε ότι έχουν ήδη βγει αληθινοί οι φόβοι του Γιάννη Τσαρούχη που έγραφε για τον Καραγκιόζη: «…μας είναι απαραίτητος να μείνει ίδιος [...] θα μείνει λαϊκός σαν τώρα ή θα επηρεαστεί από την ''καλή'' ζωγραφική και θα γυρίσει στη ρεαλιστική απεικόνιση των σχημάτων οπόταν θα χάσουμε μέσα στο σάλο της εποχής μας ακόμα έναν αληθινό λαϊκό ζωγράφο»

(28); Τι μένει λοιπόν να μας παρηγορήσει

για την τεράστια απώλεια; Μόνο η νηφαλιότητά μας ν' αναγνωρίσουμε ότι μέσα σ' όλο αυτό τον κυκεώνα αλλαγών και νεωτερισμών οι ουσιαστικές μεταβολές δεν είναι τόσο καταλυτικές. Η εισαγωγή ολοένα και περισσότερων νέων τύπων σε ένα θέατρο που βασίζεται κυρίως στην τυπολογία σίγουρα μπορεί ν' αποτελέσει μεγάλη πληγή, όμως ο Καραγκιόζης δοκίμασε πολλούς τύπους και κράτησε στη σκηνή του ελάχιστους. Ο Σπαθάρης αναφέρει ότι στην περίοδο για την οποία μιλάμε οι πιο ονομαστοί καραγκιοζοπαίκτες έφταναν να έχουν ως και 1000 φιγούρες μαζί τους για τις παραστάσεις τους (29). Πόσες όμως απέμειναν κλασικές ή απλά λειτουργικές; Ο Καραγκιόζης δεν σταμάτησε ποτέ να παρακολουθεί στενά την εξέλιξη της συνολικότερης θεατρικής τυπολογίας και να αφήνει στην ησυχία τους όσους τύπους γνώριζαν μεγάλη επιτυχία στο θέατρο αλλά για διάφορους λόγους δεν μπορούσαν να ευδοκιμήσουν στον μπερντέ. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα ο τύπος του μπεκρή : η μεγάλη του επιτυχία στο θέατρο ξεκίνησε κυρίως από τη στιγμή που τον διέπλασε υποδειγματικά ο Ορέστης Μακρής στις επιθεωρήσεις του

Αντώνη Βώττη, οφειλόταν λοιπόν σε μεγάλο ποσοστό στην επίδοση του ηθοποιού, μια και ο τύπος εμφανιζόταν στις επιθεωρήσεις από τα τέλη της δεκαετίας του

Page 11: 39 SEPTEMBRHS 2010περασμένου αιώνα (ενν. του 19ου αιώνα), βλέπουμε το μικρό θέατρο σκιών του Καραγκιόζη, που είχε

11

1910 χωρίς την ίδια επιτυχία. Αυτός ίσως να ήταν ο λόγος που δεν μπόρεσε σχεδόν καθόλου να τον αξιοποιήσει το Θέατρο Σκιών. Ο Χαρίδημος πάντως έκανε ότι μπορούσε γι' αυτό ζωγραφίζοντας μεθυσμένους κοιλαράδες με κόκκινες μύτες -το θέμα έμεινε κλασσικό στη ζωγραφική του είδους - στην είσοδο της μάντρας του στον Πειραιά.

Σε επίπεδο γενικότερων αισθητικών αντιλήψεων, η υιοθέτηση στοιχείων του ρεαλισμού ήταν αναπόφευκτη από τη στιγμή που το θέατρο σκιών αφουγκράζεται τις προτιμήσεις του κοινού του κι αυτές έχουν αλλάξει άρδην προς μια ρεαλιστική αισθητική εδώ και 100 περίπου χρόνια.

Πρακτικά το θέατρο σκιών μέσα από μια δική του δυναμική

μπόρεσε να ξεφύγει από το πνιγηρό σφιχταγκάλιασμα των λογίων θαυμαστών του, να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες και να επιβιώσει κάλλιστα μέχρι σήμερα. Όσοι μπορούν να το αγαπήσουν και τώρα που δεν παρουσιάζεται στην ιδανικότερή του μορφή -πότε άραγε παρουσιάστηκε αυτή; - μπορούν εύκολα να δουν ότι παραμένει το πιο αντιρρεαλιστικό είδος θεάτρου κι ότι θα μπορούσε άνετα να γονιμοποιήσει τα υπόλοιπα είδη αν του δινόταν η ευκαιρία να συγχρωτιστεί μαζί τους. Πρακτικά δηλαδή αν οι άνθρωποι που παράγουν τα υπόλοιπα είδη έσκυβαν πάνω του με περισσότερη ταπεινότητα απ' όση έδειξαν οι διανοούμενοι στην προσέγγισή τους στη διάρκεια του Μεσοπολέμου.

Υποσημειώσεις:

(18) ΒΙΒΙΛΑΚΗΣ Ιωσήφ ΜΠΟΤΟΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Ιφιγένεια, «Ο Φώτης Κόντογλου μεταφραστής του Μολιέρου», στον Τόμο Σχέσεις του Νεοελληνικού θεάτρου με το ευρωπαϊκό, Πρακτικά Β΄ Πανελλήνιου Θεατρολογικού Συνεδρίου, Παράβασις, Μελετήματα [3], Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Αθηνών και εκδόσεις ERGO, Αθήνα 2004, σ. 323-334.

(19) Οι πρώτες παραστάσεις Αριστοφάνη της Λαϊκής Σκηνής του Κ. Κουν δεν θα μπορούσαν ν’ αφήσουν ανεκμετάλλευτο ένα τέτοιο στοιχείο λαϊκότητας που εκείνη την περίοδο ήταν ακόμη αρκετά σφριγηλό.

(20) Τον λάνσαρε από τη σκηνή της Οπερέττας ο δημοσιογράφος, συγγραφέας και ηθοποιός Βασίλης Μεσολογγίτης γύρω στα 1930, στο έργο Κάνιγγος 300.

(21) ΜΑΘΙΟΠΟΥΛΟΣ Δ.Ευγένιος, Εικαστικές Τέχνες, στον τόμο Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα, επιμ. Χρήστος Χατζηιωσήφ τόμος Β2, 1922-1940 ο Μεσοπόλεμος σ. 400-459, εδώ σ. 416.

(22) ΜΑΘΙΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Ευγένιος, όπ. πρ. σ. 408.(23) Για τη σχετική διατύπωση του Πολίτη βλέπε ΠΟΛΙΤΗΣ Φώτος, Θεατρικές Επιφυλλίδες,

Αθήνα, Γαλαξίας, σ. 189 και του δεύτερου το σχετικό άρθρο στους Προσανατολισμούς, Φθινόπωρο 1971, σ. 57).

(24) Σ’ ένα άρθρο του στο Έθνος της 9ης Σεπτεμβρίου 1928 ο Μελάς παρουσιάζεται θορυβημένος για τους νεωτερισμούς του Μόλλα: «.Τι τσάρλεστον είν’ αυτά που μας κοπανάει η ορχήστρα σου;[ .] Για καθάρισε λιγάκι τη γλώσσα σου από τις ελληνικούρες και τις γαλλικούρες που μας έχωσες στο διάλογο το καλό που σου θέλω μη βρεις το μπελά σου! [.] Μα τι έπαθες παιδί μου Μόλλα; Τι μπασταρδέματα είν’ αυτά; Θέλεις να φθάσης τα σπουδαία μας θέατρα; Μα αφού είσαι το εθνικό μας θέατρο, το μόνο μας θέατρο. Δεν σου αρκεί;».

(25) Οι ίδιες υποδείξεις δόθηκαν και στην Επιθεώρηση που άκμαζε ξανά τότε κι είναι αλήθεια ότι πολλοί νέοι τύποι,όχι ιδιαίτερα πετυχημένοι, εμφανίστηκαν ταυτόχρονα στη σκηνή της την ίδια περίοδο.

(26) ΝΙΤΣΟΣ Κώστας, Θεατρικός ρυθμός, Θέατρο, τεύχος 10. Ιούλιος-Αύγουστος 1963, σ.6.(27) ΚΙΟΥΡΤΣΑΚΗΣ Γιάννης, όπ. πρ. σ. 50.(28) ΤΣΑΡΟΥΧΗΣ Γιάννης, όπ. πρ. σ. 19.(29) ΣΠΑΘΑΡΗΣ Σ., όπ. πρ. σ. 188.

Page 12: 39 SEPTEMBRHS 2010περασμένου αιώνα (ενν. του 19ου αιώνα), βλέπουμε το μικρό θέατρο σκιών του Καραγκιόζη, που είχε

12

Η πρώτη πανελλαδική αντίδραση του κλάδου μας ενάντια στην ...ολιγωρία της ελληνικής πλευράς να αντιδράσει πριν την απόφαση της UNESCO για την τουρκοποίηση του Καραγκιόζη.

Η πρόταση απευθύνεται σε κάθε επαγγελματία ή ερασιτέχνη Έλληνα ή Κύπριο Καραγκιοζοπαίχτη σε κάλεσμα για διοργάνωση παραστάσεων διαμαρτυρίας, την ίδια μέρα και την ίδια ώρα, και συγκεκριμένα την Παρασκευή 10 Σεπτέμβρη 2010 και ώρα 8 μ.μ..

Όσοι συνάδελφοι συμμετέχουν αυτή την ημέρα σε εκδηλώσεις Δήμων ή φορέων, να έρθουν σε συνεννόηση με τους διοργανωτές για την σύμφωνη γνώμη και συμπαράσταση του φορέα διοργανωτή σε αυτή την διαμαρτυρία.

Ο τρόπος και η μορφή διαμαρτυρίας επαφίεται στην φαντασία του καθενός καραγκιοζοπαίχτη, χωρίς ακρότητες και εθνικιστικές κορώνες, με έμφαση στην αδιαφορία των Ελληνικών Κυβερνήσεων, και στην αλληλεγγύη με τους Τούρκους συναδέλφους μας.

Αναγκαστικά θα πρέπει να περιλαμβάνει μια αναφορά στο συμβάν και αν είναι εφικτό να συνοδεύεται με μικρό διάλογο με το κοινό, πάνω στο θέμα του αγκαλιάσματος της τέχνης από το λαό μας που έχει σαν συνέπεια την Ελληνικότητα του Καραγκιόζη.

Παρακαλώ, όσοι θελήσουν να συμμετάσχουν, να ενημερώσουν το συντομότερο τον Πρόεδρο του Σωματείου Πάνο Καπετανίδη για τον τόπο, τον οργανωτή και την μορφή διαμαρτυρίας, ώστε να συμπεριληφθεί στο Δελτίο Τύπου που θα δοθεί στις εφημερίδες για τον σκοπό αυτό.

10 Σεπτέμβρη10 ΣεπτέμβρηΠαραστάσεις διαμαρτυρίας

για την απόφαση της UNESCOσε όλη την Ελλάδα

Page 13: 39 SEPTEMBRHS 2010περασμένου αιώνα (ενν. του 19ου αιώνα), βλέπουμε το μικρό θέατρο σκιών του Καραγκιόζη, που είχε