260 Τ Ι ΕΙΝΑΙ Η Φ ΙΛ Ο ΣΟ Φ ΙΑ Τ Η Σ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Η Σ

από την κατ’ αίσθηση αντίληψη. Όπως είναι, φυσικό, οι επιστημονικής νοοτροπίας φιλόσοφοι μια τέτοια πρόκλη­ση προς τον κοινό νου την αντιμετωπίζουν με δυσπιστία.

Ο μεταφυσικός ρεαλισμός του κοινού νου αναφορικά με την ύπαρξη του κόσμου που μας περιβάλλει δεν είναι αμφιλεγόμενος. Πολλοί σύγχρονοι φιλόσοφοι στον Δ υτι­κό κόσμο θα έλεγαν ότι δικαιολογημένα πιστεύουμε ότι υπάρχουν αντικείμενα ανεξάρτητα από τον νου, επειδή αυτά παρέχουν την καλύτερη εξήγηση αναφορικά με τις κανονικότητες της εμπειρίας μας. Οι επιστημονικοί ρεα­λιστές υποστηρίζουν ότι αυτοί ακριβώς είναι οι λόγοι που έχουμε για να πιστεύουμε ότι υπάρχουν οι μη παρα- τηρήσιμες οντότητες που υποτίθενται από τις βέλτιστες επιστημονικές θεωρίες των ημερών μας. Αντιρεαλιστές αναφορικά με την επιστημονική γνώση είναι συνήθως εμπειριστές που αντιτίθενται στον τρόπο με τον οποίο οι ρεαλιστές θεωρούν ότι η επιστήμη μπορεί να υπερβεί την εμπειρία και να φθάσει στις πραγματικές αιτίες των πραγμάτων. Όπως θα δούμε, ο λογικός θετικισμός ήταν, εν μέρει, μια απόπειρα μερικών φιλοσόφων να θέσουν τέρ­μα στις αντιπαραθέσεις σχετικά με τον μεταφυσικό ρεα­λισμό, τον αντιρεαλισμό και τον ιδεαλισμό.

5 .3.1 Ο λογικός θετικισμός

Τον όρο «θετικισμός» τον έπλασε ο Γάλλος φιλόσοφος Ογκίστ Κοντ (Auguste Compte, 1798-1857) που υποστήρι­ζε ότι οι κοινωνίες διέρχονται από τρία στάδια - το θεολο- γικό, το μεταφυσικό και το επιστημονικό. Στο θεολογικό στάδιο, οι άνθρωποι εξηγούν τα φαινόμενα, όπως τη βρον­τή, την ξηρασία και την αρρώστια, επικαλούμενοι πράξεις θεών, πνευμάτων και μαγείας. Στο μεταφυσικό στάδιο, οι

5. Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ο Ν ΙΚ Ο Σ ΡΕΑ Λ ΙΣΜ Ο Σ 261

άνθρωποι καταφεύγουν σε μη παρατηρήσιμες δυνάμεις, σωματίδια, κ.λπ. Το επιστημονικό στάδιο κατακτάται όταν οι άνθρωποι παραιτούνται από τη φιλοδοξία να εξη­γούν το γιατί συμβαίνουν τα πράγματα, ή ότι γνωρίζουν τη φύση των πραγμάτων καθαυτού* ο ενδεδειγμένος στόχος της επιστήμης είναι απλώς η πρόγνωση των φαινομένων. Ο Κοντ στόχευε στο να ολοκληρώσει τη μετάβαση της ευ­ρωπαϊκής σκέψης στο επιστημονικό στάδιο προάγοντας την επιστημονική μελέτη της κοινωνίας και των κοινωνι­κών σχέσεων (δηλαδή την κοινωνιολογία) και καθιέρωσε ένα σύστημα τελετουργιών (εορτών) προς τιμήν των επ ι­στημόνων και της επιστήμης, στοχεύοντας να αντικατα­στήσει το παραδοσιακό ημερολόγιο που διέτρεχαν οι εορ­τές των αγίων και άλλοι θρησκευτικοί εορτασμοί.

Ο θετικισμός έχει τις ρίζες του στον εμπειρισμό, ιδίως στην απόπειρα του Χιουμ να χωρίσει ό,τι έχει νόημα από ό,τι στερείται νοήματος (βλ. Κεφάλαιο 2, τμήμα 2.1). Οι θετικιστές, γενικώς:

1. τονίζουν την επαλήθευση/διάψευση-

2. θεωρούν την παρατήρηση/εμπειρία ως τη μοναδική πηγή γνώσης (εμπειρισμός)·

3. αντιτίθενται στην αιτιότητα'

4. αντιτίθενται στις θεωρητικές οντότητες’

5. μειώνουν τη σημασία της εξήγησης-

6. αντιτίθενται στη μεταφυσική.

Υπάρχει κάτι από το θετικιστικό πνεύμα στους «μηχανι- στές» της επιστημονικής επανάστασης, που επιθυμούσαν να δημιουργήσουν μιαν επιστήμη ριζωμένη στο πείραμα, ικανή να αποφύγει τις μυστηριώδεις «ουσίες» και «εγ ­γενείς δυνάμεις» της αριστοτελικής φυσικής επιστήμης.

262 Τ Ι ΕΙΝΑΙ Η Φ ΙΛ Ο ΣΟ ΦΙΑ Τ Η Σ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Η Σ

Βεβαίως, οι στοχαστές εκείνοι ήταν και αντιθετικιστές, εφόσον υπέθεταν θεωρητικές οντότητες, όπως άτομα και δυνάμεις, και τις επικαλούνταν ως αίτια στις εξηγήσεις τους. Ο Χιουμ ήταν θετικιστής κατά το ότι ήταν σκεπτι­κιστής αναφορικά με: κάθε αιτιώδη σχέση πέρα από τον συνειρμό των ιδεών (βλ. 2.1)· υποστάσεις/ουσίες (ή την ύλη πέρα από τα φαινόμενα)· και την ψυχή (ή κάθε ιδέα περί εαυτού πέρα από τη φευγαλέα ροή ιδεών και εντυπώσεων). Αργότερα, ο φυσικός Ερνστ Μαχ (Ernst Mach, 1838-1916)

υποστήριζε ότι η φυσική επιστήμη θα πρέπει να ασχολεί- ται μόνο με ό,τι είναι παρατηρήσιμο, και ότι η λειτουργία των επιστημονικών νόμων είναι απλώς η συστηματοποίη­ση των σχέσεων ανάμεσα στις εμπειρίες μας.

Τον 19ο αιώνα άνθιζε η μεταφυσική. Ο ιδεαλισμός και ο ρομαντισμός επικρατούσαν στη φιλοσοφία και μυστη­ριώδεις ιδέες, όπως «το απόλυτο», το «γίγνεσθαι» και «η βούληση» αποτελούσαν θέμα ευρείας συζήτησης. Περί τις αρχές του 20ού αιώνα άρχισε να αναφύεται αντίδραση ενάντια σε αυτό το είδος φιλοσοφίας. Πολλοί, φιλόσοφοι και όχι μόνο, αγκάλιασαν την επιστήμη, τα μαθηματικά και τη Λογική, ως αντίδοτο προς τη συγκεχυμένη -όπως την έκριναν- σκέψη των μεταφυσικών. Αρχικά, ο λογικός θετικισμός είχε ως κέντρο μια ομάδα επιστημόνων, μαθη­ματικών και φιλοσόφων, που ονομαζόταν Κύκλος της Βιέν­νης, τα μέλη του οποίου οργάνωναν συναντήσεις στη Βιέν­νη, στη δεκαετία του 1920. Πολλά μέλη του Κύκλου της Βιέννης ήταν Εβραίοι και/ή σοσιαλιστές. Η άνοδος του φασισμού στη ναζιστική Γερμανία τούς ανάγκασε να με­ταναστεύσουν στην Αμερική και αλλού, όπου οι ιδέες του λογικού θετικισμού και οι προσωπικότητες που τις ενσάρ­κωναν άσκησαν μεγάλη επιρροή στην ανάπτυξη τόσο της επιστήμης όσο και της φιλοσοφίας.

5. Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ο Ν ΙΚ Ο Σ ΡΕΑ Λ ΙΣΜ Ο Σ 263

Η διαφορά ανάμεσα στον λογικό θετικισμό και στον λογικό εμπειρισμό είναι θέμα διαφωνίας μεταξύ λογίων. Στους λογικούς θετικιστές ή εμπειριστές που άσκησαν τη μεγαλύτερη επιρροή συγκαταλέγονται ο Μόριτς Σλικ (Moritz Schlick, 1882-1936), ο Καρλ Χ έμπελ (Karl Hempel, 1905-1997), ο Κάρναπ, ο Ράιχενμπαχ (ο τελευταίος ήταν στο Βερολίνο, όχι στη Βιέννη), και ο άιερ (που είχε επισκε- φθεί τον Κύκλο και έφερε μερικές ιδέες του στη Βρετα­νία). Όλοι τους ενστερνίζονταν τον εμπειρισμό των Χιουμ και Μαχ και το ιδεώδες του Κοντ για μια πλήρως επιστη­μονική διανοητική κουλτούρα. Το νέο στοιχείο που κόμι­ζαν ήταν ότι χρησιμοποιούσαν τη μαθηματική Λογική, που είχαν προσφάτως αναπτύξει, μεταξύ άλλων, ο Γκότ- λοπ Φρέγκε (Gottlob Frege, 1848-1925) και ο Ράσελ, για να συστήσουν ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο οι θεωρίες θα μπορούσαν να διατυπώνονται επακριβώς. Η ιδέα εν προ- κειμένω ήταν πως, αν ήταν δυνατόν να γίνουν ακριβείς οι σχέσεις ανάμεσα στις ιδέες και στις συναφείς εμπ ει­ρίες, θα ήταν τότε δυνατόν να διαχωριστούν τα στερημέ­να νοήματος μεταφυσικά ακαταλαβίστικα από την εμπει­ρική επιστήμη.

Οι περισσότερες από τις λέξεις που χρησιμοποιούμε αφορούν πράγματα εμφανή στις «αβοήθητες» αισθήσεις μας. Ως παιδιά μαθαίνουμε πώς ονομάζονται τα αντικεί­μενα, οι ιδιότητες και οι διεργασίες που εμφανίζονται στον περιβάλλοντα κόσμο, ακούγοντας τους ενήλικες να χρησιμοποιούν τα ονόματα αυτά και αντιγράφοντάς τους μιμητικά. Βεβαίως, η απόκτηση της γλώσσας είναι κάτι το εκπληκτικό, καθώς τα παιδιά φαίνεται να τα καταφέρ­νουν σ’ αυτό τόσο καλά, και εμπεδώνουν τη γραμματική και τη σύνταξη έχοντας εκτεθεί σε ελάχιστα παραδείγμα­τα. Κατ’ αρχήν, όμως, μπορούμε να κατανοήσουμε πώς

264 Τ Ι ΕΙΝΑΙ Η Φ ΙΛ Ο ΣΟ Φ ΙΑ Τ Η Σ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Η Σ

τα νήπια μαθαίνουν το νόημα λέξεων όπως: γάτα, σπίτι, κόκκινο, τετράγωνο, μαγείρεμα, τρέξιμο. Μπορούμε ακόμη να φανταστούμε πώς από αυτή την απλή αφετηρία οικο- δομείται βαθμιαία ένα πλήρες λεξιλόγιο, επειδή, άπαξ και κάποιος διαθέτει αρκετή γλώσσα, το νόημα των νέων λέ­ξεων μπορεί να εξηγηθεί με αναφορά σε λέξεις που ήδη γνωρίζει. Μπορεί κάλλιστα να μην έχω δει ποτέ μου ένα δασύτριχο μαμούθ, αλλά γνωρίζω ότι είναι ένας μεγάλου μεγέθους, τριχωτός ελέφαντας, κ.ο.κ. Ως εκ τούτου, είναι φυσική η σκέψη πως όλες οι λέξεις νοηματοδοτούνται με σύνδεση προς ό,τι μπορούμε να βιώσουμε εμπειρικά, έστω και αν καμιά φορά η σύνδεση μπορεί να μην είναι άμεση (εννοιακός εμπειρισμός).

Σύμφωνα με αυτή την άποψη, το περιεχόμενο κάθε σκέψης πρέπει κατά κάποιον τρόπο να είναι συνδεδεμένο με τις ιδέες που αποκτά ο νους με την κατ’ αίσθηση εμπει­ρία του περιβάλλοντος κόσμου. Αυτό συνεπάγεται πως όποια σκέψη μπορούμε να κάνουμε για οιοδήποτε γεγο­νός, για να είναι αυτή κατανοήσιμη ή για να έχει νόημα, δεν μπορεί να υπερβαίνει κάθε δυνατή εμπειρία. Ο Ράσελ και ο Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν (Ludwig Wittgenstein, 1889-

1951) θρυλείται ότι διαφώνησαν για το κατά πόσον έχει νόημα να υποτίθεται πως υπάρχει ιπποπόταμος που δεν μπορούμε να ανιχνεύσουμε από κάποιο οσφρητικό, οπτι- κό, ηχητικό ή απτικό τεκμήριο. Αν μαζί με τις αισθήσεις χρησιμοποιήσουμε όλες τις διαθέσιμες επιστημονικές συ­σκευές εντοπισμού -ραντάρ, ανιχνευτές υπερύθρων, συ­σκευές ηχοβόλισης- και το πλάσμα εξακολουθεί, υποτί­θεται, να μην ανιχνεύεται, τότε, βεβαίως, δεν έχει νόημα να μιλάμε για αυτό. Έ τσ ι, φθάνουμε σε ό,τι ονομάζεται «εμπειριστικό κριτήριο νοήματος», που έχει διάφορες μορφές, αλλά αντιστοιχεί περίπου στην ιδέα ότι για να

5. Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ο Ν ΙΚ Ο Σ ΡΕΑ Λ ΙΣΜ Ο Σ 265

εχει νόημα μια λεξη πρέπει να συνδέεται, κατά κάποιον τρόπο, με ό,τι είναι δυνατόν να βιωθεί εμπειρικά.

Οι λογικοθετικιστές χρησιμοποιούσαν αυτό το κρι­τήριο νοήματος για να ασκήσουν κριτική σε θεωρίες που κατ’ αυτούς ήταν ψευδοεπιστημονικές, όπως η ψυχανάλυ­ση και η ζωτικοκρατική θεωρία («βιταλισμός») (που υπέ­θετε οτι υπαρχουν «ζω τικές δυνάμεις» υπεύθυνες για τη ζωή των κυττάρων και άλλων οργανισμών), επειδή χρη­σιμοποιούσαν θεωρητικούς όρους και έννοιες που δεν μπο­ρούσαν να συνδεθούν ρητά με ό,τι είναι παρατηρήσιμο. Κατεκριναν επίσης τη μεταφυσική ως στερημένη (γνω­στικού) νοήματος· γ ι’ αυτό και κατά τον Κάρναπ:

Ο μεταφυσικός φιλόσοφος μας λέει ότι [για τους μεταφυ­σικούς όρους, όπως «το απόλυτο»] οι εμπειρικές αληθοσυν- θήκες δεν μπορούν να εξειδικευτούν αν, παρ’ όλ’ αυτά, βε­βαιώνει πως «εννοεί» κάτι, μπορούμε να δείξουμε πως αυτό είναι απλώς ένας υπαινιγμός που παραπέμπει σε συναφείς λεξεις και αισθήματα, που όμως δεν προσδίδουν [γνωστικό] νόημα.

(Carnap 1959: 65)

Παρομοίως, πολλοί θετικιστές υποστήριζαν ότι οι θεο- λογικου περιεχομένου υποθέσεις ήταν στερημένες νοή­ματος. Ε π ί παραδείγματι, η υπόθεση πως ο Θεός είναι παναγαθος ή παντοδύναμος δεν συνεπάγεται τίποτε που να μπορούμε να βιώσουμε με την κατ’ αίσθηση εμπειρία· επομενως, μιλώντας αυστηρά, στερείται νοήματος. Κατά τους λογικούς θετικιστές, έννοιες όπως «ουσία», «πράγ­μα καθ’ αυτό», «το Αγαθό», «το Απόλυτο», συγκαταλέ­γονται στις «ψευδοέννοιες». Πρόκειται για ψευδοέννοιες επειδή οσες προτάσεις τις περιέχουν δεν βεβαιώνουν τ ί­ποτε. Απο την άλλη, ας πάρουμε τον όρο «ραδιοκύματα». Κατά τους θετικιστές, ο όρος αυτός διαφέρει από όρους

266 ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η Φ ΙΛ Ο ΣΟ Φ ΙΑ Τ Η Σ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Η Σ

όπως «το Απόλυτο», επειδή η χρήση του έχει παρατηρή- σιμες συνέπειες. Ε π ί παραδείγματι, η πρόταση «μέσα σε αυτό το δωμάτιο υπάρχουν ραδιοκύματα» συνεπάγεται ότι αν συντονίσω έναν ραδιοφωνικό δέκτη στο κατάλληλο μήκος κύματος θα λάβω μία ηχητική απόκριση.

Στο Κεφάλαιο 2 εξήγησα τη διάκριση που κάνει ο Χιουμ ανάμεσα σε σχέσεις μεταξύ ιδεών και σε πραγματικά γε­γονότα. Θυμηθείτε πως όσες προτάσεις αφορούν μόνο τις σχέσεις μεταξύ ιδεών είναι αληθείς ή ψευδείς αποκλειστι­κά δυνάμει του νοήματος των λέξεων που περιέχουν. Επί παραδείγματι, η πρόταση «Αν ο Κωστάκης είναι πιο ψη­λός από τον Λευτεράκη, και ο Λευτεράκης είναι πιο ψηλός από την Ευανθία, τότε ο Κωστάκης είναι πιο ψηλός από την Ευανθία» είναι αληθής, λόγω του νοήματος της φρά­σης «πιο ψηλός από». Από την άλλη, η πρόταση «Ο Κω­στάκης είναι πιο ψηλός από τον Λευτεράκη» αφορά ένα πραγματικό γεγονός, επειδή το αν είναι αληθής ή ψευδής εξαρτάται από το ύψος που έχουν οι υπαρκτοί άνθρωποι που αποτελούν το αναφορικό αντικείμενο των κυρίων ονο­μάτων «Κωστάκης» και «Λευτεράκης». Οι λογικοθετικι- στές χρησιμοποιούσαν την παρόμοια διάκριση που έκανε ο Καντ ανάμεσα σε αναλυτικές και σε συνθετικές προτά­σεις. Σ τ ις αναλυτικές προτάσεις συγκαταλέγονται, π.χ., οι προτάσεις: «ό ,τι θα γίνει, θα γ ίνει», «τα δέντρα είναι φυ­τά», «το ερυθρό είναι χρώμα». Στις συνθετικές προτάσεις συγκαταλέγονται, π.χ., οι προτάσεις: «το Παρίσι είναι η πρωτεύουσα της Γαλλίας», «οι πόλοι της Γης καλύπτον­ται από πάγους», «το τραπέζι είναι καφετί».

Οι βασικές θέσεις των λογικοθετικιστών ήταν:

1. Η επιστήμη είναι η μόνη διανοητικώς ευυπόληπτη μορφή έρευνας.

2. Οι αληθείς προτάσεις είναι: α) αναλυτικές, a priori και αναγκαίες, με άλλα λόγια: ταυτολογίες, ή β) συνθετικές, a posteriori και ενδεχομενικές.

3 . Όσον αφορά τη γνώση, αυτή είναι είτε αμιγώς τυ- ποκρατική και αναλυτική, όπως τα μαθηματικά και η Λογική, είτε ένα είδος εμπειρικής επιστήμης.

4. Σκοπός της φιλοσοφίας είναι να εξηγεί τη δομή ή τη λογική της επιστήμης. Στην πραγματικότητα, η φιλοσοφία είναι η γνωσιολογία της επιστήμης και ασχολείται με την ανάλυση εννοιών.

5. Η Λογική πρέπει να χρησιμοποιείται για να εκφρά­ζονται επακριβώς οι σχέσεις μεταξύ εννοιών.

6. Το επαλήθευαωκρατικό κριτήριο του νοήματος: μια πρόταση είναι κατά κυριολεξία αληθής αν και μόνον αν είναι είτε αναλυτική είτε εμπειρικώς επαληθεύ- σιμη.

7. Η Αρχή της επαλήθευσης: το νόημα μιας μη ταυτολο- γικής πρότασης είναι η μέθοδος επαλήθευσής της· δηλαδή, ο τρόπος με τον οποίο μπορεί να δειχθεί μέ­σω της εμπειρίας ότι η πρόταση είναι αληθής.

Οι θετικιστές προσπαθούσαν να βρουν βέβαιο θεμέλιο για τη γνώση μας αναφορικά με τον κόσμο. Κριτήρια σχετικά με τις θεμελιω τικές αλήθειες είναι τα εξής:

Δεν πρέπει να συνάγονται με αφετηρία άλλες πί- στεις, αλλά να είναι αφ’ εαυτών προφανείς και δι­καιολογημένες.

Π ρέπει να είναι απρόσβλητες από τον σκεπτικισμό.

Πρέπει να είναι χρήσιμες και πληροφοριακές, με άλλα λόγια συνθετικές και όχι αναλυτικές.

5. Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ο Ν ΙΚ Ο Σ ΡΕΑ Λ ΙΣΜ Ο Σ 267

268 Τ Ι ΕΙΝΑΙ Η Φ ΙΛ Ο ΣΟ Φ ΙΑ Τ Η Σ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Η Σ

Θεμελιοκρατία είναι, η ιδέα πως η δικαιολόγηση των πί- στεων είναι δύο ειδών: μερικές (βασικές) πίστεις δικαιο­λογούνται ανεξάρτητα από οιεσδήποτε άλλες πίστεις, ενώ όσες πίστεις δεν είναι βασικές δικαιολογούνται επειδή προκύπτουν, ως παραγωγική ή ως επαγωγική συνέπεια, από βασικές πίστεις. Πολλοί εμπειριστές θεωρούν πως η γνώση μας αναφορικά με τις καταστάσεις των αισθή- σεών μας είναι θεμελιω τική. Επί παραδείγματι, η πίστη μου πως μου φαίνεται σαν να είναι αναμμένο το φως είναι αυτοδικαιολογημένη. Οι λογικοθετικιστές προσπάθησαν να χρησιμοποιήσουν «προτάσεις για εμπειρικά πρωτό­κολλα» ως θεμέλιο της γνώσης. Οι προτάσεις αυτές ανα- φέρονται μόνο στο άμεσο περιεχόμενο μιας εμπειρίας ή παρατήρησης, όπως, λ.χ., «βλέπω μια κόκκινη λάμψη». Η προτάσεις για εμπειρικά πρωτόκολλα ονομάζονται και αναφορές σχετικά με τα κατ’ αίσθηση δεδομένα ή βασικές προτάσεις (Άιερ). Υποτίθεται πως είναι ενδοσκοπικές ανα­φορές σε πρώτο πρόσωπο, στον ενεστώτα της οριστικής. Δ η­λαδή πρόκειται για αναφορές σχετικά με το πώς φαίνον­ται τα πράγματα σε έναν παρατηρητή σε δεδομένη χρο­νική στιγμή. Ως τέτοιες, οι αναφορές αυτές υποτίθεται πως είναι: συνθετικές και ενδεχομενικές, αφ’ ης στιγμής η εμπειρία του εκάστοτε παρατηρητή θα μπορούσε να είναι διαφορετική* αδιαμφισβήτητες, επειδή ο κάθε ένας υπο­τίθεται πως είναι ικανός να αναφέρει τουλάχιστον το πώς τα πράγματα τον φαίνεται πως είναι* και δεν συνάγονται από άλλες πίστεις, επειδή ο παρατηρητής απλώς αναφέ­ρει την εκάστοτε εμπειρία του. Ως εκ τούτου, υποτίθε­ται πως πληρούν τα ως άνω κριτήρια που προσδιορίζουν ποιες αλήθειες είναι θεμελιωτικές.

Οι λογικοθετικιστές υποστήριζαν πως όλες οι εμπειρ ι­κές προτάσεις που έχουν νόημα ή είναι προτάσεις για εμπει­

5. Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ο Ν ΙΚ Ο Σ ΡΕΑ Λ ΙΣΜ Ο Σ 269

ρικά πρωτόκολλα ή είναι εμπειρικές υποθέσεις. Οι εμπειρ ι­κές υποθέσεις συνδέουν προτάσεις για εμπειρικά πρωτό­κολλα τη μία με την άλλη και έτσι καθιστούν δυνατή την πρόβλεψη. Οι επιστημονικοί νόμοι είναι εμπειρικές υπο­θέσεις και τίθενται σε δοκιμασία με τις προβλέψεις που συνάγονται εξ αυτών σχετικά με το τ ι θα παρατηρηθεί. Οι προτάσεις για εμπειρικά πρωτόκολλα επιδέχονται ισχυρή επαλήθευση επειδή η αλήθειά τους διαπιστώνεται εμπειρ ι­κά με βεβαιότητα. Το πρόβλημα της επαγωγής σημαίνει ότι όσο πολλές και αν είναι οι εμπειρίες που συμφωνούν με τις προβλέψεις ορισμένου νόμου ή ορισμένης γενίκευσης - όπως, λ.χ., ότι όλα τα μέταλλα θερμαινόμενα διαστέλλον- τα ι- δεν καθιστούν βέβαιο ότι η επόμενη παρατήρηση θα ακολουθεί το ίδιο σχήμα. Ως εκ τούτου, οι προτάσεις για εμπειρικά πρωτόκολλα, στην καλύτερη περίπτωση, ασθε- νώς μόνον επαληθεύουν τις εμπειρικές υποθέσεις, με την έννοια ότι τις καθιστούν πιθανές αλλά όχι βέβαιες.

Ας υποθέσουμε πως έχουμε βέβαιη γνώση για τα περι­εχόμενα των άμεσων αισθημάτων μας, και ας υποθέσου­με επίσης ότι οι παρατηρήσεις επιβεβαιώνουν εμπειρικές υποθέσεις που προβλέπουν σχέσεις ανάμεσα σε φαινό­μενα. Αυτά είναι λογικώς συμβατά με τον σκεπτικισμό σχετικά με τον ανεξάρτητο από τον νου κόσμο ή με τον ιδεαλισμό του Μπάρκλι. Θυμηθείτε ότι, όπως είπαμε στο ως άνω τμήμα 2.2, το πρόβλημα είναι: ακόμη και αν μπο­ρούμε να έχουμε γνώση αναφορικά με κανονικότητες της εμπειρίας μας, πώς μπορούμε να γνωρίζουμε ότι υπάρ­χουν στον κόσμο αντικείμενα και άνθρωποι που παράγουν αιτιακώς τις εκάστοτε κανονικότητες; Με άλλα λόγια, ακόμη και αν μπορούμε να έχουμε γνώση αναφορικά με εμπειρικές γενικεύσεις, καθώς και αναλυτικές αλήθειες και προτάσεις για εμπειρικά πρωτόκολλα, πώς μπορούμε

να οικοδομούμε γνώση πάνω σε αυτή τη γνώση; Γ ια να το πω διαφορετικά: πώς είναι δυνατόν σύνολα από ιδιωτικά κατ’ αίσθηση δεδομένα να συνιστούν έναν κόσμο κοινό σε όλους;

Φαίνεται να αντιμετωπίζουμε το εξής δίλημμα:

1. Γνωρίζουμε πολλά για πράγματα κάθε λογής.

2. Μπορούμε να γνωρίζουμε μόνο προτάσεις για εμ­πειρικά πρωτόκολλα και αναλυτικές αλήθειες.

Ο σκεπτικισμός αρνείται την πρόταση 1 - οι λογικοθετικι- στές ήθελαν να συναγάγουν την 1 από τη 2. Ωστόσο, επει­δή οι προτάσεις για εμπειρικά πρωτόκολλα είναι βέβαιες μόνον επειδή δεν αναφέρονται σε τίποτε πέρα από την άμε­ση εμπειρία, δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε λογικό, παραγωγικό επιχείρημα για να συμπεράνουμε ότι υπάρ­χουν αντικείμενα ανεξάρτητα από τον νου εκκινώντας από προτάσεις για εμπειρικά πρωτόκολλα, κ ι αυτό για τον εξής λόγο: για να είναι ορθό ένα λογικό, παραγωγικό επι­χείρημα, το συμπέρασμα πρέπει να περιέχεται, κατά κά­ποιον τρόπο αδήλως, στις προκείμενες. Από την άλλη, δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε επαγωγικό επιχείρημα για να συναγάγουμε την 1 από τη 2, γ ιατί προς τούτο θα έπρεπε να παρατηρήσουμε ότι τα αισθήματα συμπίπτουν με την ύπαρξη αντικειμένων, κάτι που απαιτεί ανεξάρτη­τη πρόσβαση σε τέτοιου είδους αντικείμενα.

Οι θετικιστές υιοθέτησαν μιαν ευφάνταστη λύση. Ανή- γαγαν κάθε γνώση σε γνώση σχετικά με προτάσεις για εμπειρικά πρωτόκολλα και αναγκαίες αλήθειες. Υποστή­ριζαν πως ο λόγος που αφορά κατ’ αίσθηση αντιληπτά ή δυνητικώς υπαρκτά αντικείμενα είναι δυνατόν να αναχθεί σε λόγο που αφορά ένεργεία ή δυνάμει εμπειρίες. Όσες προτάσεις βεβαιώνουν την ύπαρξη φυσικών αντικειμένων

270 Τ Ι ΕΙΝΑΙ Η Φ ΙΛ Ο ΣΟ Φ ΙΑ Τ Η Σ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Η Σ 5. Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ο Ν ΙΚ Ο Σ ΡΕΑΛΙΣΜ Ο Σ 271

είναι ισοδύναμες με προτάσεις που βεβαιώνουν ότι οι πα­ρατηρητές θα έχουν ορισμένες αλληλουχίες αισθημάτων, σε ορισμένες περιστάσεις. Τα φυσικά αντικείμενα είναι λογικά κατασκευάσματα που συντίθενται από ενεργείς ή δυνάμει κατ’ αίσθηση εμπειρίες. Τα φυσικά αντικείμε­να είναι «μ ια μόνιμη δυνατότητα για αισθήματα», τίπο­τε περισσότερο. Η άποψη αυτή, καμιά φορά, ονομάζεται φαινομενοκρατία: οι λογικοθετικιστές συμφωνούσαν με όσους θεωρούν πως οι φιλόσοφοι, όταν διαφωνούν μεταξύ τους για το αν υπάρχει το τραπέζι, είναι γελοίο ι- ο λόγος αναφορικά με τον εξωτερικό κόσμο είναι κυριολεκτικά στερημένος νοήματος.

Φαίνεται, λοιπόν, πως η θεμελιοκρατία σε συνδυασμό με την εμπειριστική θέση της ιδεοκρατίας υποβάλλουν την ιδέα πως -αν θέλουμε να αποφύγουμε τη μεταφυσική- η φαινομενοκρατία είναι η μόνη διέξοδος έναντι του σκε­πτικισμού. Και το καθημερινό τραπέζι του Έντινγκτον; Δεν είναι παρά απλό κατασκεύασμα από κατ’ αίσθηση δε­δομένα. Τ ι ισχύει όμως για το επιστημονικό τραπέζι με τα άτομα, τα ηλεκτρόνια, τις δυνάμεις, κ.λπ.; Οι βασικοί θετικοί στόχοι των λογικοθετικιστών ήταν οι ακόλουθοι:

ι. Να δείξουν ότι η χρήση θεωρητικών όρων στην επ ι­στήμη είναι λογικώς συνεπής με το εμπειριστικό κριτήριο του νοήματος.

ιι. Να δείξουν πώς οι προτάσεις αναφορικά με παρατη­ρήσεις μπορούν να επιβεβαιώνουν θεωρητικές προ­τάσεις, με άλλα λόγια, να επεξηγήσουν τη «λογική της επιβεβαίωσης».

ιιι. Να δείξουν ότι τα μαθηματικά και η Λογική είναι αναλυτικά.

272 Τ Ι ΕΙΝΑΙ Η Φ ΙΛ Ο ΣΟ Φ ΙΑ Τ Η Σ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Η Σ

Σ ε επόμενα κεφάλαια θα επανέλθω στο θέμα της επ ιβε­βαίωσης. Η ιστορία της απόπειρας να επιτευχθεί ο στόχος (III) και τα φιλοσοφικά ζητήματα που ανέκυψαν, συγκα­ταλέγονται στα πιο σημαντικά κεφάλαια της φιλοσοφίας του 20ού αιώνα, δεν θα ασχοληθούμε όμως εδώ με αυτά (βλ. στις προτάσεις για περαιτέρω μελέτη, στο τέλος του παρόντος Κεφαλαίου). Στο επόμενο τμήμα θα ασχοληθώ με τον στόχο (I).

I

5 .3 .2 Σημασιο λογική εργαλειοκρατ ία και αναγωγικός εμπειρισμός

Κατά τους θετικιστές, η εμπειρική γνώση συνολικά στο­χεύει στην επιτυχή πρόγνωση αναφορικά με τη μελλοντι­κή εμπειρία. Οι θετικιστές του 19ου αιώνα, όπως ο Κοντ και ο Μαχ, θεωρούσαν πως το να τίθενται μη παρατηρή- σιμα άτομα και πεδία δεν είχε θέση στην επιστήμη. Το πρόβλημα που αντιμετώπιζαν οι λογικοεμπειριστές ήταν ότι η επιστήμη που τόσο θαύμαζαν έμοιαζε να καθιστά απαραίτητη τη χρήση εμπειρικών υποθέσεων και νόμων που συνυφαίνονται με θεωρητικούς όρους όπως «άτομο», «φορτία», «πυρηνική δύναμη», κ.λπ. Αν ισχύει ο εννοια- κός εμπειρισμός, τότε πώς είναι δυνατόν να έχουν νόημα τέτοιου είδους όροι; Οι λογικοθετικιστές είχαν δύο προσ­εγγίσεις σε ό,τι θεωρούσαν εμπειρικώς αμφίβολο. Ε ίτε αρνούνταν ότι είχε νόημα, όπως η μεταφυσική, η ηθική, η θεολογία, κ.λπ., είτε έδειχναν πως μπορούσε το νόημα να «εξαγνισθεί» εμπειρικά, ώστε να εξαλειφθεί η μεταφυσι­κή, όπως και στην περίπτωση της γνώσης για τον εξωτε­ρικό κόσμο. Ο Αιερ, για να εξηγήσει γ ια τί οι άνθρωποι μ ι­λούν τόσο πολύ για πράγματα στερημένα, υποτίθεται, νο­ήματος, υποστήριζε πως όταν κάποιος εκφωνεί την πρό­

5. Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ο Ν ΙΚ Ο Σ ΡΕΑ Λ ΙΣΜ Ο Σ 273

ταση «ο φόνος είναι κάτι κακό», απλώς εκφράζει τη στάση του απέναντι στον φόνο και όχι κάτι που θα μπορούσε να είναι αληθές ή ψευδές. Αυτό ενίοτε ονομάζεται ηθική θε­ωρία επιδοκιμασίας/αποδοκιμασίας, κατά την οποία όλες οι προτάσεις περί ηθικής είναι απλώς εκφράσεις θυμικής αντίδρασης χωρίς άλλο περιεχόμενο. Οι φιλόσοφοι χρη­σιμοποιούν τον όρο «αποφαντικός, -ή, -ό» εννοώντας «β ε­βαιώνει γνησίως κάτι για τον εξωτερικό κόσμο». Μόνον οι αποφαντικές προτάσεις μπορούν να είναι αληθείς ή ψευ­δείς. Ε π ί παραδείγματι, η δήλωση «Καλώς ήλθες!» δεν ε ί­ναι αποφαντική, αλλά εκφράζει μια στάση. Για να είναι αποφαντική μια πρόταση δεν χρειάζεται να είναι αληθής- όταν λέω ότι η Άνδρος είναι μεγαλύτερη από τη Νάξο βε­βαιώνω γνησίως κάτι, αλλά αυτό είναι ψευδές.

Παρομοίως, μερικοί αντιρεαλιστές αναφορικά με την επιστήμη αρνούνται ότι οι προτάσεις όπου εμφανίζονται θεωρητικοί όροι είναι αποφαντικές. Μπορούμε, λ.χ., να χρησιμοποιούμε την έννοια «ο μέσος φορολογούμενος» για να απλουστεύουμε τη σκέψη μας για τα οικονομικά, χωρίς να θεωρούμε ότι υπάρχει κάποιος που είναι ο μέσος φορολογούμενος- μπορούμε, λοιπόν, να μιλάμε για ηλε- κτρόνια κ.τ.τ., χωρίς να θεωρούμε κυριολεκτικά ότι αυτοί οι όροι αναφέρονται σε κάτι όντως υπαρκτό. Αυτή η θέση ονομάζεται σημασιολογική εργαλειοκρατία:

Σημασιολογική εργαλειοκρατία: οι θεωρητικοί όροι των επιστημονικών θεωριών δεν θα πρέπει να εκλαμβάνεται κυριολεκτικώς ότι αναφέρονται σε μη παρατηρήσιμες οντότητες, επειδή είναι απλώς λογικά κατασκευάσματα που χρησιμοποιούνται ως εργαλεία προς συ στη ματοποίηση των σχέσεων