Το μακρύ ταξίδι μιας χώρας στη θάλασσα της Ελευθερίας.

1453 -1821

Έξω από την εθναρχία οι Ρωμηοί θα έμεναν θρησκευτικά και πολιτικά ακέφαλοι, απροσανατόλιστοι με κίνδυνο να κατακλυστούν από τα κύματα των ηθικών και υλικών καταπιέσεων του περιβάλλοντός των. Βακαλόπουλος, 1964, τ Β σ 167

Συνέχεια του έθνους εντός της εθναρχίας.

Ω δυστυχισμένοι νέοι ποιος θα μεριμνήση για την εκπαίδευσή σας, όταν την παραμελείτε; …..θα περάσουμε τη ζωή μας αξιοθρήνητα, σαν κωπηλάτες ή σκαφτιάδες και μεροκαματιάρηδες. Θα γίνετε οπωσδήποτε βοσκοί και αγελαδάρηδες και θα έχετε για πόλη τους βράχους, τα βουνά και τους γκρεμούς.

Καλλίστου Ανδρονίκου, Μονωδία επί τη δυστυχεί Κωνσταντινουπόλει, PG 116 στ 1137

Ορόσημο της πνευματικής παρακμής αποτελεί η Άλωση της Πόλης

Τας βίβλους απάσας, υπέρ αριθμόν υπερβαινούσας, ταις αμάξαις φορτηγώσαντες απανταχού εν τη ανατολή και δύσει διέσπειραν. Δι΄ ενός νομίσματος δέκα βίβλοι επιπράσκοντο, αριστοτελικοί, πλατωνικοί, θεολογικοί και παν άλλο είδος βιβλίου, ευαγγέλια μετά κόσμου παντοίου υπέρ μέτρον, ανασπώντες τον χρυσόν και τον άργυρον, άλλ΄ επώλουν, άλλ΄ έρριπτον. Τας εικόνας απάσας πυρί παρεδίδουν, συν τη αναφθείση φλογί κρέας εψώντες ήσθιον. Σχολαρίου, Άπαντα, σ. 288

Της Ελλάδος απάσης, όση τε νήσος και όση ήπειρος, κινδυνευούσης αποβαλείν όσον ουκ ήδη, μη ότι λόγους, αλλά και γλώτταν αυτήν. Noiret, Apostolis, σ. 65 Θαύμα πως ουκ εξέλιπεν όλως η καθωμιλημένη κοινή των Ελλήνων γλώσσα, υπό βαρβάρων τελούσης και καταπολεμουμένης. Πως δε χριστιανοί ευρίσκονται φυλάττοντες τα έθιμα των χριστιανών. Μαμώνη, Τρεις κώδικες, ΑΘΛΓΘ 21 (1956) σ. 142

Ανύποιστος δουλεία….

• Ορώ δε νυν μετοικήσαντα πάντα τα αγαθά από των ελληνικών τόπων και οικήσαντα εν υμίν. Η τε σοφία και αι των μαθημάτων επιστήμαι, αι τέχναι αι άρισται, η ευγένεια, η παίδευσις και ο λοιπός χορός των χαρίτων. Ελληνικών δε χαρίτων το κλέος βαρύς ώλεσεν αιών, βαρβαρικοίς δαμάσας ήθεσιν αγλαΐην

Crusius, Turcograecia, σ. 94

Οι Λόγιοι στη Δύση….

• Φλωρεντία

• Πάδοβα

• Ρώμη

• Βενετία

• Παρίσι

• Λονδίνο

• Γενεύη

• Τυβίγγη

• Μανουήλ Χρυσολωράς

• Γεώργιος Πλήθων-Γεμιστός

• Νικαίας Βησσαρίωνας

• Γεώργιος Σχολάριος

• Ιωάννης Αργυρόπουλος

• Κωνσταντίνος Λάσκαρης

• Θεόδωρος Γαζής

• Δημήτριος Χαλκοκονδύλης

• Ιανός Λάσκαρης

• Αριστόβουλος Αποστόλης

Οι Λόγιοι στη Δύση 16ος – 17ος αι.

• 1576 Ελληνικό Κολλέγιο Ρώμης (Πάπας Γρηγόριος ΙΓ΄)

• 1565 Ελληνικό Κολλέγιο Πάδοβας ( Ιάκωβος Κόκκος)

• 1593 Σχολή Βενετίας

• 1653 Κωττουνιανό Κολλέγιο (Ιωάννης Κωττούνιος)

• 1656 Φλαγγινιανό Φροντιστήριο Βενετίας (Θ. Φλαγγίνης)

Πνευματική κίνηση στη Δύση

Διδάσκονται:

Ελληνική γλώσσα

Φιλοσοφία

Αρχαίοι συγγραφείς

Πατέρες της Εκκλησίας

Θεολογία.

Τυπογραφεία:

Ζαχαρία Καλλιέργη

Άλδου Μανούτιου

Νικόλαου Σοφιανού

Λουκά Σουγδουρή

Εκδόσεις: εκκλησιαστικών ιστορικών φιλολογικών βιβλίων

• Συμεών Καβάσιλας

• μοναχός Μάξιμος

• Νικόλαος Σοφιανός

• Ιωάννης Κωττούνιος

• Ιωάννης Συγκλητικός

• Λέων Αλάττιος

• Λεονάρδος Φιλαράς

• Αρσένιος Μονεμβασίας

Μερικοί από τους φυγάδες γραμματισμένους, εμετάφραζαν και έστελναν εις την Ελλάδα βιβλία και εις αυτούς πρέπει να χρωστούμεν ευγνωμοσύνη, διότι ευθύς οπού κανένας άνθρωπος από το λαό εμάνθανε τα κοινά γράμματα, εδιάβαζεν αυτά τα βιβλία και έβλεπε ποιους προγόνους είχαμε και εβλέπαμε και εις ποιαν κατάστασιν ευρισκόμεθα τότε.

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης

Βενετοκρατούμενες περιοχές

• Κρήτη

• Επτάνησα

• Μιχαήλ Αποστόλης

• Αρσένιος Μονεμβασίας

• Ιωάννης Αργυρόπουλος

• Ιωάννης Ζυγομαλάς

• Φραγκίσκος Πόρτος

• Μάρκος Μασούρος

• Μάξιμος Μαργούνιος

• Μελέτιος Πηγάς

Φιλελληνική κίνηση

Έξιτε τοίνυν, νυν γαρ ουκ έστι του μέλλειν καιρός. Απόδοτε το διεσπαρμένον γένος ημών τη πατρίδι, επανασώσατε τας ελληνίδας των πόλεων

Μανούσακα, Αρσενίου του Αποστόλη επιστολαί, σ 28

Τουρκοκρατούμενες περιοχές 16ος αι

Σπούδασον δη παντί σθένει και τοις αυτόθι σοφοίς ομίλει και γραμματικοίς ακροώ, εξ ων και τ΄ άλλα μαθείν ευχερές.

Λαούρδα, Κρητικά παλαιογραφικά, ΚΧ 5 (1951) 331

Κολυβογράμματα

"Κατά την μακράν ταύτην και οδυνηράν της ιστορίας ημών περίοδον ..., αι δε ιεραί Μοναί και τα θυσιαστήρια της χάριτος εγένοντο τα καταγώγια της αρετής, ... , φυτώρια των γραμμάτων, και οι κευθμώνες πολλών θησαυρών των αρχαίων προγόνων ημών"

Παρανίκας, Σχεδίασμα, σελ. 6

Η τουρκική Κυβέρνησις ανεχομένη την χριστιανικήν θρησκείαν, εγίγνωσκεν ότι εις τους ναούς αναγιγνώσκουσι και ψάλλουσιν οι παπάδες και οι ψάλται και ότι τα αναγινωσκόμενα και ψαλλόμενα έπρεπε εγκαίρως να διδαχθώσιν και συνεπώς ουδέποτε εν ομαλή καταστάσει πραγμάτων εμπόδισεν την εν νάρθηξι και κελίοις διδασκαλίαν.

(Μανουήλ Γεδεών)

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τ σ.366

1593 Σύνοδος Κωνσταντινουπόλεως

Ώρισεν η αγία Σύνοδος έκαστον επίσκοπον εν τη αυτού παροικία φροντίδα και δαπάνην την δυναμένην ποιείν, Ώστε τα θεία και τα ιερά γράμματα δύνασθαι διδάσκονται, βοηθείν δε κατά δύναμιν τοις εθέλουσιν διδάσκειν και τοις μαθείν προαιρουμένοις, εάν των επιτηδείων χρείαν έχωσιν

Σάθας , 1870, σ 91

Ίδρυση νέων σχολείων

• Άγιο Όρος

• Κων/λη

• Θεσσαλονίκη

• Ιωάννινα Σχολή Φιλανθρωπινών

• Αθήνα

• Λέσβος Σχολή Λειμώνος

• Αιγαίο Πάρος Νάξος, Χίος Πάτμος, Μήλος

Κυρίαρχες μορφές δασκάλων

• Θεόφιλος Κορυδαλλέας

• Ευγένιος Αιτωλός

• Ιωάννης Καρυοφύλης

• Μελέτιος Συρίγος

• Παΐσιος Μεταξάς

• Αναστάσιος Γόρδιος

• Παχώμιος Ρουσάνος

• Ερμόδωρος Λήσταρχος

• Θεοφάνης Ελεαβούλκος

Σκοπός της παιδείας

• Κι αν έχεις γιό στα γράμματα βάλτον και στο ψαλτήρι

του χρόνου σαν και σήμερα να βάλει πετραχήλι

• Παιδιά μου να στερεώνετε σχολεία, διατί στα σχολεία γυμνάζονται οι άνθρωποι και ηξεύρουν και μανθάνουν το τι εστί ο Θεός και τι είναι η αρετή του δικαίου

• Να μάθει γράμματα καλά τσαι φρόνιμο να γίνει, για να τσερδίζει χρήματα παντού καλά να κάνει, ένα τσαι είκοσι σκολιά με αληθινούς δασκάλους να μάθουν γράμματα οι φτωχοί, ανθρώποι να γενούνε.

Η παιδεία κατά τον 17ο και 18ο αι.

Παιδεία συνυφασμένη με την εκκλησία

Ο Πατριάρχης Κων/ως Ιωάσαφ Β΄μόνος γαρ εν ούτω δεινή ζάλη σβεσθείσαν ήδη την των Ελλήνων φωνήν ες πυρσόν ανάψαι λαμπρόν ετόλμησε πειράσασθαι και παίδευσιν αναζωπυρήσαι

Ματθ. Παρανίκα, Ιωάννης Ζυγωμαλάς και Ερμόδωρος ο Λήσταρχος, ΕΦΣΚ 11 (1876-77) σ. 40

Αμή οι ιερείς, και μάλιστα οι αρχιερείς ήτον αναγκαιότατον να είναι σοφοί και να είναι φως εις την λυχνίαν,βαλμένοι να φωτίζουν τους άλλους, να γένωνται διδάσκαλοι τωμ λοιπών.

Μουστοξύδου, Παχώμιος, «Ελληνμομνήμων»σ. 647

Μερικά παιδιά έρχονται με το τρόφιμα στο καλαθάκι τους. την εκπαίδευσή τους την αρχίζουν με τη χρήση των πινακιδίων για την ανάγνωση και τη γραφή και τη συνεχίζουν για ορισμένα χρόνια με διδακτέα ύλη τα εκκλησιαστικά βιβλία, την Οκτώηχο, το Ψαλτήρι, τους προφήτες, τις Πράξεις και τις Επιστολές των Αποστόλων. Ασκούνται επίσης σε γραπτές ασκήσεις και στην αριθμητική.

Helladius, Status praesens, s. 21

1700-1730: Το λυκαυγές της πνευματικής κίνησης

• Το κατ΄ εμέ δε και περί εμέ φαίνονται πολλά και απίστευτα εις τους πολλούς και μήτε εγώ δύναμαι να καταλάβω…. Έως τρικοντα επαρχίας περιήλθο, δέκα σχολεία ελληνικά εποίησα, διακόσια δια τα κοινά γράμματα

(Κοσμάς ο Αιτωλός)

• Το τρίωρον έξω της Κων/ως χωρίον Πύργος, αρκετόν λπηθυσμόν ελληνικόν αριθμούν, είχε όχι σχολείον και δι’΄ασκαλον, αλλ΄ οικοδόμημα σχολείου και μοι επιβάλλεται να φρονώ ότι ουδεμία κωμόπολις εστερείτο σχολείου και διδασκάλου

(Μανουήλ Γεδεών)

Στερεά Ελλάδα -Ήπειρος

• Καρπενήσι

• Αιτωλικό

• Άγραφα

• Μεσολόγγι

• Ιωάννινα

• Μοσχόπολη

• Αναστάσιος Γόρδιος

• Παναγιώτης Παλαμάς

• Μάνθος Ριζάρης

• Βησσαρίωνας Μακρής

• Μεθόδιος Ανθρακίτης

• Μπαλάνος Βασιλόπουλος

• Αθηνών Μελέτιος

Αιγαίο- Μακεδονία

• Αθήνα

• Ζαγορά Πηλίου

• Πάτμος

• Σιάτιστα

• Κοζάνη

• Καστοριά

• Αθωνιάδα

• Μεγάλη του Γένους Σχολή

• Ιερομόναχος

• ΓρηγόριοςΙωάννης

• ΠρίγκοςΓεράσιμος

• Καλογεράς

• ΕυγένιοςΒούλγαρης

• Νικόλαος Κριτίας

• Δια τούτο όταν ευρίσκετε δάσκαλον μανθάνετε, δια να ξανακαινουργώσετε την παλαιάν σοφίαν.

Ανώτερες σχολές

Ανώτερες σχολές από τον απόδημο ελληνισμό

Δάσκαλοι με ακτινοβολία

Διδάσκονται μαθηματικά ,φυσικές επιστήμες, φιλοσοφία, θεολογία, αρχαία ελληνική γραμματεία., Πατέρες της Εκκλησίας.

Φιλολογικές εταιρείες

• 1810 Βουκουρέστι (Μητροπολίτης Ιγνάτιος)

• 1813 Αθήνα (Φιλόμουσων εταιρεία)

• 1814 Βιέννη

Ανώτερες σχολές

• Άγιο Όρος (Βατοπέδι)

• 1768 Σχολή Δημητσάνας

• Ιωάννινα

• 1806 Μεγάλη του Γένους Σχολή

• Κυδωνίες

• Σμύρνη Ευαγγελική Σχολή

• Φιλολογικό Γυμνάσιο

• 1815 Χίος

• 1810 Βουκουρέστι

• Ιάσιο

• Μελέτιος Βατοπεδινός

• Μοναχοί Γεράσιμος Γούνας ΑγάπιοςΛεονάρδος

• Ζωσιμάδες

• Ζώης Καπλάνης

• Αθανάσιος Ψαλίδας

• Βενιαμίν Λέσβιος

• Θεόφιλος Καΐρης

• Κων/νος Κούμας

• Κων/νος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων

• Νεόφυτος Βάμβας

• Αδαμάντιος Κοραής

• Ιγνάτιος Ουγγροβλαχίας

• Νεόφυτος Δούκας

• Ιώσηπος Μοισιόδακας

• Μάρκος Πορφυρόπουλος

• Πατριάρχης Χρύσανθος Νοταράς

• Νικηφόρος Θεοτόκης

• Η Κωνσταντινούπολις είναι πλούσια από άνδρας πολυμαθείς, έχοντες πλούτον πολύν μαθήσεως, νουν βαθύν, κρίσιν αυστηράν. Οι πλειότεροι κατέτριψαν χρόνους πολλούς εις βαθείαν και επίμονον μελέτην των ελληνικών συγγραμμάτων, της φιλοσοφίας, των επιστημών.

Γεδεών, Περί της Φαναριώτικης κοινωνίας, ΕΦΣΚ 21 (1877-79) σ. 70

• Ω πόση διαφορά, ευρίσκεται εις την Ελλάδα από δέκα χρόνους έως της σήμερον. Μεγάλη, μεγαλοτάτη και καθ΄ εκάστην προς το κρείττον φέρεται …. Δεν ευρίσκεται πόλις της σήμερον οπού να μην έχει δύο και τρία σχολεία.

Ανωνύμου, Ελληνική Νομαρχία, σ. 175

«Ενταύθα πρέπει να παρατηρήσωμεν πόσον εβελτιώθη

η θέσις των Ελλήνων. Άρτι μεν απηγορεύετο αυτοίς να ανεγείρωσι σχολεία, νυν δε πανταχού δύνανται να καταπατήσωσιν απαγόρευσιν καταντήσασαν ήδη εις αχρηστίαν.

Ιστορία των Νεωτέρων Ελλήνων από της Αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως ... μέχρι του 1825. Μετάφραση από το Γαλλικό, Αθήνα, 1861, σελ. 158: (αναφερόμενος στον 18ο αιώνα)

Οι διδάσκαλοι με τους πατριωτικούς των ύμνους μας εσήκωσαν εις τα όπλα κατά

των Τούρκων

Περραιβού, Απομνημονεύματα, 1 σ. β΄

«Πώς κυβέρνησις, οποία η οθωμανική Πύλη, συνεχώρει την ανέγερσιν τόσων σχολείων και

γυμνασίων εν Ελλάδι;»

Η ύποπτος πολιτική των Τούρκων, μάλιστα δε κατά την εποχήν των πρώτων χρόνων της κατακτήσεως αυτών, εμπόδιζεν ισχυρώς την θρησκείαν και φιλολογίαν των χριστιανών, μη κατατρέχουσα όμως πάντοτε αυτάς και αναφανδόν. … προσεπάθουν να φέρωσιν αυτούς εις την άρνησιν της θρησκείας αυτών δια πλαγίων μέσων, εμπόδιζον δε δια της αυτής αυστηρότητος και την καθίδρυσιν δημοσίων σχολείων, φοβούμενοι μήπως οι χριστιανοί διδασκόμενοι αποβώσιν δούλοι επικίνδυνοι και δυσκυβέρνητοι.

Ιάκωβος Ρίζος Νερουλός (1826) Ιστορία των γραμμάτων παρά τοις νεωτέροις Έλλησι, συνταχθείσα υπό Ι.Ρίζου Νερουλού κατά το 1826 εν Γενεύη. Ελληνική έκδοση Αθήνα 1870.

Πραγματικώς μεν η ανέγερσις δημοσίων σχολείων απετρέπετο υπό της τουρκικής Κυβερνήσεως. Αλλά πάντες οι πρόναοι και οι νάρθηκες των εκκλησιών μετεσχηματίζοντο εις προκαταρκτικά σχολεία, όπου τα παιδία εμάνθανον το αναγινώσκειν και γράφειν.

… Τα δε ανωτέρω σχολεία των επιστημών και της φιλολογίας ηνοίγοντο μόνον ως δήθεν σωφρονιστήρια, είτε φυλακαί. ... οι Έλληνες ελάμβανον παρά του Σουλτάνου την άδειαν ν’ ανεγείρωσι τα τοιαύτα καταστήματα, έκλειον δε τα στόματα των εν ταις επαρχίαις διοικητών οτέ μεν δια δώρων, οτέ δε δια της ισχυράς προς τους πάτρωνας αυτών μεσιτείας. ...

Ιάκωβος Ρίζος Νερουλός (1826) Ιστορία των γραμμάτων ..., σελ. 65

“Χάρις εις την πλεονεξίαν των κατά τόπου κρατούντων, και εις τας συνετάς οικονομίας των εν Κωνσταντινουπόλει προυχόντων του γένους, δια των οποίων διετηρούντο τα πολυπαθή Σχολεία μας, παριστανόμενα πάντοτε εις τους Τούρκους ως απλά διδασκαλεία της καθ' ημάς πίστεως και της εμπορίας. Και μεθ' όλα ταύτα ποσάκις εκινδύνευσαν! Το σχολείον της Κωνσταντινουπόλεως μετά τον θάνατον του γενναίου και αειμνήστου προστάτου και συνίστορος αυτού, Δημητρίου του Μουρούζη, ημελήθη διόλου μάλλον διά φόβον, παρά δι' άλλας ασυμφωνίας των Βυζαντινών. Το Σχολείον των Κυδωνιατών ολίγον έλειψε να κατασκαφή εκ θεμελίων, αν δεν εξηγόραζον τούτο δια πολλών χρημάτων και μυρίων εφευρέσεων ο τότε μέγας Διερμηνεύς, και η επιμέλεια του αοιδίμου της Εφέσου Μητροπολίτου Διονυσίου. Τοιουτοτρόπως η Τουρκική δυναστεία προστάζεται υπό της θρησκείας να μη θεωρή τους υπηκόους Έλληνας άλλως πως, ει μη ως άπιστα ανδράποδα, χρεωστούντα να διάγωσιν αείποτε μωρά και τυφλά και αμαθή.” Κωνσταντίνος Οικονόμου (1821) Λόγος προτρεπτικός προς Έλληνας, από το "Λόγοι εκκλησιαστικοί εκφωνηθέντες εν τη γραικική εκκλησία της Οδησσού, κατά το 1821-1822 έτος". Βερολίνο, 1833", σελ. 252:

Ο στύλος του Γένους

• Ενίσχυσε το αγωνιστικό ήθος του μαχόμενου ελληνικού λαού

• Έθεσε τα θεμέλια του αγώνα υπέρ της ανεξαρτησίας.

• Έδωσε φτερά στον αγώνα της Εθνικής ανεξαρτησίας και ελευθερίας

• Συνέβαλλε στην πρόοδο και ευημερία του ελληνικού λαού.

Ανήκω σε μια χώρα μικρή, ένα πέτρινο ακρωτήρι στη Μεσόγειο που δεν έχει άλλο αγαθό παρά τον αγώνα του λαού, τη θάλασσα και το φως του ήλιου. Είναι μικρός ο τόπος μου, αλλά η παράδοσή του τεράστια και το πράγμα που τη χαρακτηρίζει είναι ότι μας παραδόθηκε χωρίς διακοπή.

Γ. Σεφέρης