236561029 Πραγματεία Για Τη Διόρθωση Του Νου

8/10/2019 236561029 Πραγματεία Για Τη Διόρθωση Του Νου

http://slidepdf.com/reader/full/236561029- 1/226



Π Ρ Α Γ Μ Α Τ Ε Ι Α Γ Ι Α Τ Η Δ Ι Ο Ρ Θ Ω Σ Η Τ Ο Υ N O T



Σ Π Ι Ν Ο Ζ Α

Π Ρ Α Γ Μ Α Τ Ε Ι Α Γ Ι Α Δ Ι Ο Ρ Θ Ω Σ Η Τ Ο Υ Ν Ο

m

Μ ε τ ά φ ρ α σ η α π ό τ α λ α τ ιν ικ ά

B E R N A R D J A C Q U E M A R T

Β Α ς Ι Α Ι Κ Η Γ Ρ Η Γ Ο Ρ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ

Ε π ι μ έ λ ε ι α , Π ρ ό λ ο γ ο ς , Σ χ ό λ ι α , Ε π ί μ ε τ ρ ο

Β Α ς Ι Α Ι Κ Η Γ Ρ Η Γ Ο Ρ Ο Π Ο Υ Α Ο Υ

ε κ δ ό σ ε ις Π Ο Λ Ι Σ



Π εριεχόμενα

Π ρ ό λ ο γ ο ς 9 Η δ ο μ ή τ ο υ έ ρ γ ο υ 15 Σ η μ ε ί ω μ α γ ι α τ η ν π α ρ ο ύ σ α μ ε τ ά φ ρ α σ η

Σ π ι ν ό ζ α : Π ρ α γ μ α τ ε ί α γ ι α τ η δ ι ό ρ θ ω σ η τ ο υ ν ο υ §§1-17: Τ ο τ έ λ ο ς 2 3

§§18-29: Τ ο μ έ σ ο ν . Ο ι τ ρ ό π ο ι μ ε τ ο υ ς ο π ο ί ο υ ς

γ ί ν ο ν τ α ι α ν τ ι λ η π τ ά τ α π ρ ά γ μ α τ α 3 0§§ 30-48: Η α φ ε τ η ρ ί α τ η ς ο δ ο ύ 36

§ 49: Γ ε ν ικ ό σ χ έ δ ι ο τ η ς μ ε θ ό δ ο υ 45

§§ 50-51: Τ ι π ε ρ ι έ χ ε ι η μ έ θ ο δ ο ς 46§§ 52-65: Η π λ α σ μ α τ ι κ ή ι δ έ α 47§§ 66-76: Η ψ ε υ δ ή ς ι δ έ α 58

§§ 77-80: Η α μ φ ί β ο λ η ι δ έ α 6 5§§ 81-83: Μ ν ή μ η κ α ι λ ή θ η 67§§ 84-90: Φ α ν τ α σ ί α κ α ι ν ο υ ς 6 9§§ 91-98: Κ α ν ό ν ε ς ο ρ ι σ μ ο ύ 72§ 99-110: Γ ια τ η ν τ ά ξ η κ α ι τ ο θ ε μ έ λ ι ο τ ω ν σ κ έ ψ ε ω ν 76

Σ η μ ε ι ώ σ ε ις 8 4

Ε π ί μ ε τ ρ ο Β . Γ ρ η γ ο ρ ο π ο ύ λ ο υ : Τ ο π ρ ό β λ η μ α τ η ς μ ε θ ό δ ο υ 101

Χ ρ ο ν ο λ ό γ ιο 193Β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α 197 Π ί ν α κ α ς ό ρ ω ν 215

- 7 -



Π ρόλογος

To έργο του Σπινόζα Π ρ ο η ^μ α τ ε ία γ ια τ η δ ιό ρ θ ω σ η τπ α ρο υσ ιά ζετα ι σ το ελληνικό ανα γνω σ τικ ό κοινό για π ρ ώ τηφ ορά κ αι, εύλο γα, θα α ναρω τη θεί ο ανα γνώ σ τη ς για τί ο Σ π ι-

νόζα στην Ε λλ ά δα σ ή μ ερα . Η α ρχα ία ελληνική σκέψ η, υπ ερβ α ίνοντα ς τοπ ικ ο ύ ς κα θο ρισ μ ού ς, α π ο τέλεσ ε τη ν α φ ετη ρ ίατη ς φ ιλοσ οφ ία ς, δίνο ντα ς τις θεμ ελιώ δεις έννοιές της. Η μ ε-λέτη τη ς π α ρ ά δο σ η ς α υτής δεν μ πο ρεί να μην π ά ρ ει υπ όψ ητης τις μ ετασ τρο φ ές τις οπ ο ίες σ υνά ντησ ε σ τη σ υνέχεια . Τ ο17ο α ιώ να επιχειρείται μ ια νέα θεμελίω ση της γνώ σ η ς κα ι της

πολ ιτική ς κα ι χα ρά ζετα ι μ ια νέα α φ ετη ρ ία για τη ν α νά γνω -ση τω ν α ρχα ίω ν ελληνικώ ν κ ειμ ένω ν. Ο Σ π ινόζα , α ν κα ιπρ οέρχετα ι α π ό την εβρα ϊκή πα ρά δοσ η , α π ό την οπ οία α π έ-κλινε, δεν πα ρέμεινε σε μία κίνηση αμ φ ιταλά ντευσ ης α νά μ εσασ την εβρα ϊκή κα ι τη ν ελληνική σ κέψ η* α π ό το έργο του , σ τοπλ α ίσ ιο δια λό γου το υ 17ου α ιώ να , π ρ ο έκυ ψ ε μ ια νέα το π ο -θέτη σ η α π ένα ντι σ ε α υ τές τις π α ρ α δό σ εις κα ι μ ια νέα σ υ -σ τη μ ατική ενότητα βα σ ικώ ν κα τη γορ ια κώ ν εννοιώ ν, η ο π ο ίασυνεχίζει να α π α σ χολεί την έρευνα π α ρ ά τις μ έχρι τώ ρ α α λ-λα γές σ τα επισ τη μ ονικά υ π ο δείγμ α τα.

- 9 -



Β α σ ιλ ικ ή Γ ρ η γ ο ρ ο π ο ύ λ ο ν

Ο 17ος α ιώ ν α ς ε μ φ α ν ίζ ε ι μ ια νέα κοσ μ οπολίτικη όψ η, ει-δικ ά σ τη ν Ο λλα νδία , η ο π ο ία έχει το π ρ ο β ά δισ μ α , χά ρησ την υπ ερο χή το υ να υτικο ύ τη ς κα ι την εξά πλ ω σ η τω ν εμ π ο -ρικώ ν δικτύω ν σ ε όλο τον κόσμο* το Ά μ σ τερνταμ ξεπερνάόλ ες τις ευρω π α ϊκ ές πόλεις, α να δεικνύετα ι σ ε μ ητρό πολη , γί-νετα ι π α γκ ό σ μ ια α γο ρ ά π ολ ύτιμ ω ν λίθω ν, ενώ πρ οσ ελκ ύειένα πο λύ χρ ω μ ο π λή θο ς α π ό όλες τις γω νιές τη ς Γ ης, κ α θώ ςο φ ιλελευθερισ μ ός της ανθη ρής ο ικονομ ία ς σ υνδέετα ι μ ε τονφ ιλελευθερισ μ ό σ τη θ ρη σ κεία . Δ εν λείπουν ό μ ω ς οι εντά σ εις

κα ι τα σ η μ ά δια της κρίσης* η ελευθερία του εμπορίου, κ α ι ει-δικά η α δια π ρ α γμ ά τευ τη ελευθερία τη ς θά λα σ σ α ς, «κο ινή σεόλο τον κόσ μ ο», όπ ω ς διακ ηρ ύχθηκε, δεν ευεργέτη σ ε π α ρ ά τομ ονοπ ώ λιο τω ν μ εγά λω ν ετα ιριώ ν, ενώ ο α έρα ς το υ φ ιλελευ-θερισ μ ού δεν ή τα ν τόσ ο ισ χυρός ώ σ τε να δια λύ σ ει σ υντηρ η -τικ ές εκκ λη σ ια σ τικές τάσ εις π ο υ επ ιδίω ξα ν τη ν επ ισ τρο φ ή

σ το π α λα ιό μοναρ χικό κα θεστώ ς. Π αρ άλ ληλ α, μια νέα επο -χή α να δύ ετα ι σ ε όλ ου ς το υς το μ είς της γνώ σ η ς, κα τά τηνο π ο ία τα π α λ ιά εργα λεία κα ι οι έννοιες χρ ειά ζοντα ι τρ ο π ο -πο ίη σ η , διόρ θω σ η ή κα ι α ντικα τά σ τα σ η * είναι η επ ο χή κ α τάτη ν ο π ο ία οι π α ρ α δο σ ια κ ές έννοιες α λλά ζου ν σ η μ α σ ία . Σ τη νεπα νά σ τα σ η τω ν ση μ ασ ιώ ν μ ετέχει μ ε το έργο το υ κα ι ο Σ π ι-νόζα, πα ρ ό λο π ο υ χρη σ ιμ οπο ιεί το σχολ α σ τικό λεξιλό γιο κα ιτο γεω μ ετρικ ό σ ύσ τη μ α , α π ο δίδο ντα ς μ ε μ ονα δικό τρ ό π οτην έντα σ η τη ς επο χής, α νά μ εσα σ την πα ρ ά δο σ η κα ι τηνα ξίω σ η για τη ν επα νίδρ υσ η τη ς επισ τή μ η ς.

Ο Σ π ινό ζα γρ ά φ ει σ ε μ ια διεθνή γλώ σ σ α τη ς εποχή ς, ταλα τινικά , κα ι χω ρ ίς ο υσ ια σ τικ ά να α νήκει σ ε μ ία α π ο κ λει-σ τικά γλω σ σ ική πα ρά δο σ η . Γ εννήθηκε σ το Ά μ σ τερντα μ το

1632 α π ό Ε βρα ίους γονείς, οι οποίοι είχαν μ ετα να σ τεύσ ει α π ότη ν Π ο ρτο γα λία δ έκ α π ερ ίπ ο υ χρό νια π ρ ιν τη γέννησ ή του*σ το οικ ογενεια κ ό π εριβ ά λλ ο ν το υ μιλού σ α ν π ο ρ το γα λικ ά .



Π ρ ό λ ο γ ο ς

σ το ο χ ο λ ε ίο έμ α θε εβρα ϊκ ά , α λλ ά ζώ ντα ς σ τη ν Ο λλα νδία μ ι-λο ύσ ε τη γλώ σ σ α τη ς χώ ρ α ς α υ τή ς. Τ ο έρ γο το υ δείχνει το

δια κ ριτό ρό λο τη ς σ κέψ η ς ω ς π ρ ο ς τη γλώ σ σ α , α λλ ά κ α ι ότιείνα ι δυ να τή η επ ικ ο ινω νία .Τ ον 17ο αιώ να , ανα ζητείτα ι νέα θεμελίω σ η σ τις επισ τήμ ες,

τη διδα σ κα λία , τη ν πο λιτική , τη ν ηθική . Η μ έθοδο ς α π ο τέλεσ ετη β ά σ η το υ νέο υ εγχειρ ή μ α το ς, α λλ ά κ α ι το σ η μ είο τριβ ή ςτω ν θεω ρη τικώ ν. Ο Σ πινόζα βλ έπ ει ότι το έδα φ ο ς π ά νω σ το

ο π ο ίο επ ιχειρ είτα ι η νέα θεμ ελίω σ η δ εν είνα ι σ τα θερό* ό τι ημ έθοδος α φ ενός α ντιμ ετω π ίζετα ι ω ς μ έσ ον, κα ι α φ ετέρο υ τη ςδίνετα ι το π ρ ω τείο . Ε ίνα ι α μ φ ίβ ο λο , επ ο μ ένω ς, εάν η μ έθο -δο ς, ό π ω ς επιχειρ είτα ι, α π ο τελ εί « το σ ίγο υρ ο δρ ό μ ο για ναβγού μ ε α π ό το δά σ ος», ό π ω ς έγρα φ ε ο Ν τεκά ρτ . Γ ια τονΣ πινόζα , ό π ω ς θα α να π τυχθ εί σ την Π ρ α γ μ α τ ε ία γ ια τ η δ ιθ ω σ η τ ο υ ν ο υ , η μ έθο δο ς δεν είνα ι ο ύ τε μ έσο ν ο ύ τε σ κ ο π ό ς·είναι η οδό ς α π ελευθέρω σ η ς α π ό τα π ά θη του νου, εφ όσ ον ησ κέψ η δεν σ χετίζετα ι ω ς εξω τερικ ό ς π α ρ α τη ρ η τή ς μ ε τοα ντικ είμ ενό τη ς κ α ι ο νο υς μ ετέχει το υ π ρ ο β λ ή μ α τος τοο π ο ίο επ ιχειρ εί να δια κ ρ ίνει ή να λύσ ει.

Ο Σ π ινό ζα δεν επιχειρη μ α τολο γεί υ π έρ της π α ντοδ υ να μ ία ςτη ς σκ έψ ης* δίνει ένα σ ύ σ τη μ α σ το οπ ο ίο το π ρ ά γμ α , ηιδέα του π ρ ά γμ α το ς (η ιδέα π ο υ ό ντω ς είνα ι) κα ι η ιδέα τη νο π ο ία σ χη μ α τίζει ο νου ς α ντα π ο κ ρ ίνο ντα ι μ ετα ξύ το υ ς, ενώτο κ α θένα είνα ι α υ το τελές. Τ όσ ο η α υ τοτέλεια τη ς σ κ έψ η ςόσ ο κα ι η ισ ο δυνα μ ία κα ι η α ντα π ό κ ρ ισ ή τη ς μ ε το π ρ ά γ-μ α /π ρά ξη τη ν κα θισ τού ν κοινω νήσ ιμ η. Σ ε α υτό το σ ύσ τη μ α ,δια τυπ ώ νετα ι π ρ ω το π ο ρ ια κ ά η εκκ οσ μ ίκευση τη ς φ ιλοσ οφ ι-κής κα ι επισ τη μ ονική ς σ κέψ ης, π ρ ο α να γγέλλ ετα ι ο Δ ια φ ω τι-σ μ ός κα ι οι όρ οι του δη μ οκ ρα τικ ού κ ρ ά του ς. Δ εν συνεχίσ τη κεεντο ύτοις το σ ύ σ τημ α α υ τό ω ς π ρ ο ς τη δια κ ρ ιτικ ή ενότη τάτου , α λλ ά ω ς π ρ ο ς επιμ έρο υς π λευ ρ ές του* α π ό τον Σ π ινό -




ζα , π α ρό λη τη ν επίδρ α σ η του σ τη νεότερη φ ιλοσ οφ ική κα ιεπισ τημ ονική σ κέψ η, δεν έχει ξεκινή σ ει μ ια ορισ μ ένη σχολή ,α ν κα ι π α ρ α μ ένου ν ω ς α ιτή μ α τα τόσ ο η δια κρ ιτική ενότη ταα νά μ εσ α σ την π ρά ξη , τη σ κέψ η κ α ι τις α ντιλή ψ εις όσ ο κα ι ηεπικο ινω νία π ο υ δεν α π ο ρ ρ ο φ ά τα ι α π ό τη ν τεχνική . Ο Σ π ι-νόζα π α ρ α μ ένει σ τα θερά ω ς σ υνομιλητής, ρη τά ή υ πό ρρ η τα ,μ α ζί μ ε τη ν π ρ ο σ π ά θεια για κα τα νόη σ η , διόρ θω σ η , μ ετα ρ -ρύ θμ ισ η ή θερ α π εία το υ νου, ώ σ τε να τελειοπο ιη θεί η δύ να -μή του να εννοεί κ α θα ρ ά τα α ντικείμ ενά του .

Τ ο πρ ώ ιμ ο έργο του. Π ρ α γ μ α τ ε ία γ ια τ η δ ιό ρ θ ω σ η τ ο υ ν τοοπο ίο έχει προκα λέσ ει επ ίμ ονες σ υζητήσ εις, είχε μ είνει σ ταχα ρτιά του , ημ ιτελές μ έχρι να εκδοθεί σ τα μ ετά θά να τον έρ-γα του , α νω νύμ ω ς, μα ζί με μ ια ολλανδική μ ετά φ ρα σ ή του , το1677. Τ α π ροβ λή μ ατα α πο κα τά σ τα σ η ς του κειμένου κα ι η χρο -νική τοπ οθέτη σ ή του έχου ν α ποτελέσ ει α ντικείμ ενο φ ιλο λο γι-κής όσ ο κα ι φ ιλοσ οφ ική ς διαμ άχης.^ Η Π ρ α γ μ α τ ε ία έχει θεω -ρη θεί α π ό μ ελετητές του Σ πινόζα ότι βρίσ κετα ι σε διά λο γο μ εόλα τα έργα του Ν τεκά ρτ,^ ενώ σ την έκδοσ η του Gebh ardt(1924) έχει συνδεθεί μ ε το πρ ώ ιμ ο έργο του Ν τεκά ρτ Κ α ν ό ν ε ςγ ια τ η ν κ α θ ο δ ή γ η σ η τ ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς , ανολοκ λήρ ω το κα ι αυτό.^

Η κύρ ια μ έριμ να του Σ πινόζα σ ε α υτό το έργο φ α ίνετα ι να

είναι η χά ρα ξη μ ια ς οδού , μ ια ς μ εθόδο υ, τη ς π ιο πρ όσ φ ορ η ς,π ροκ ειμ ένου να ο δη γηθ εί ο νους σ την αληθινή, ή π ρ α γμ α τι-κή, γνώ σ η , δη λα δή σ την τελειοπ οίη σ ή του* επ ρόκειτο τα υ -τοχρ όνω ς κα ι για τη χάρ α ξη μ ια ς οδ ού α να διοργά νω σ η ς τη ςα τομ ική ς κα ι τη ς κο ινω νική ς ζω ή ς. Α π ό το έργο α υτό όμ ω ςλείπ ει του λά χισ τον ο επίλο γος. Ο σ υ γγρ α φ έα ς του το εγκα -

τέλειψ ε, επειδή βρισ κότα ν σε μ ια π ερ ίοδο σ υνεχούς εξέλιξηςτη ς σ κέψ ης τ ο υ '^Ε . ο Σπινόζα επανερχόταν σε αυτό για αρ-κετό διά σ τη μ α ;Ή δεν τίθετα ι θέμ α εγκα τά λειψ η ς το υ έργου .



Π ρ ό λ ο γ ο ς

μ ε δεδο μ ένο ότι το π ρ ό β λη μ α τη ς μ εθό δο υ δεν λύ νετα ιά π α ξ διά π α ντός, η μέθοδ ο ς δεν π ρο η γείτα ι της σ κέψ ης κα ι

του α ντικειμ ένου της - μ ια β ασ ική θέση την οπ ο ία σ υνα ντά μ εσε αυτή την Π ρ α γ μ α τ ε ία ς Γ ια τον Σ π ινόζα, τα μ εθοδολο γικάεργα λεία δεν τοπ ο θετο ύ ντα ι σ ε μ ια δια δικ α σ ία ξεχω ρισ τή ,πρ ιν α π ό τη γνώ σ η , η γνώ σ η δεν υ π ά γετα ι σ την τεχνική , α λ-λά η ίδια η ιδέα ή γνώ σ η του νου α ποτελεί το κα τά λληλο ερ-γα λείο . Σ ε α υ τό το έργο δια τυπ ώ νο ντα ι β α σ ικές α ρχές τη ς

μ εθό δο υ του , η ο π ο ία α να π τύ σ σ ετα ι σ το υπ ό λο ιπ ο έργοτου . Σ ύμ φ ω να μ ε τον Rousset, γρά φ ετα ι α νά μ εσ α σ το φ θι-νό π ω ρ ο το υ 1661 κα ι το κα λο κα ίρι του 1662 , βρίσ κετα ι δη -λαδή στην καρδιά της προετοιμασίας της Η θ ικ ή ς ,^

« Α φ ού μ ε δίδα ξε η π είρ α ότι όλα ό σ α σ υμ βα ίνουν σ υνήθω ς

σ την κοινή ζω ή είναι μ ά ταια κα ι μ ηδα μ ινά [...] α ποφ ά σ ισ α τε-λικά να ανα ζη τή σ ω μ ή πω ς υπ ή ρχε κ ά π οιο πρ α γμ α τικ ό κα ικο ινω νήσ ιμ ο α γα θό » . Ο Σ π ινόζα αρχίζει το έργο α φ η γο ύ μ ε-νος του ς δισ ταγμ ούς του σ ε μ ια κρίσ ιμη σ τιγμ ή τη ς ζω ής του .«Π ρά γμ α τι έβλεπα ό τι βρισ κό μουν σ ε μ εγάλο κ ίνδυνο κα ι ότιήμ ουν α ναγκα σ μ ένος να αναζητήσ ω με όλη μου τη δύναμ ημ ια θ ερα π εία » (§ 7). Μ ιλώ ντα ς σ α ν να α π ευθύ νετα ι σ ε φ ί-λους, πα ίρνει τον εα υ τό το υ ω ς π α ρ ά δειγμ α , σ ε μ ια σ τιγμ ήριζική ς α μ φ ιβ ο λία ς α π ένα ντι σ τις α ντιλή ψ εις π ο υ επ ικ ρ α -τούσαν για τα αγαθά του πλούτου, της δόξας, της ηδονής, με-ταφ έρο ντα ς τη φ ιλοσ οφ ική α μ φ ιβ ολ ία σ το η θικό- πρα κτικόεπ ίπ εδο . Υ πά ρχει εντούτο ις ήδη μ ια ιδέα γνώ μ ο να ς, ή μ ιαοτΓΓίκή γω νία α π ό την οπ οία η σ κέψ η β ρίσκει την πα ρα γω γικήτη ς δύνα μ η . Η σ υνέχεια τη ς Π ρ α γ μ α τ ε ία ς α νο ίγει το δρ όμ ογια τη διευκ ρίνησ ή τη ς, π α ρά λλ η λα μ ε μ ια νέα σ τά σ η ζω ήςή εμπειρίας.

Η Π ρ α γ μ α τ ε ία γ ια τ η δ ιό ρ θ ω σ η τ ο υ νου, σε γενικές γραμ-

- 1 3 -



Β α σ ιλ ικ ή Γ ρ η γ ο ρ ο π ο ύ λ ο υ

μ ες, θεω ρείτα ι ω ς μ ια εισ α γω γή σ τη φ ιλο σ οφ ία , με έμ φ α σ ησ ε ζη τή μ α τα μ εθοδο λο γία ς, ενώ τα υτόχρ ο να μ α ς οδη γεί ναα να λο γισ το ύμ ε πώ ς ο Σ π ινόζα , π ρ ιν εισ έλθει σ τη φ ιλο σ οφ ι-κή του π ο ρ εία , ω ς έμ π ο ρ ο ς α κό μ η , διέκρ ινε ότι υ π ά ρ χειένα α γα θό π ο υ αξίζει π ερισ σ ότερο α π ό όσ α σ υνή θω ς εκτι-μ ούν οι πο λλ οί: η α γω γή του νου* κα ι, α κό μ η , πώ ς γεννήθη -κε το φ ιλο σ ο φ ικό το υ σ ύσ τημ α κα ι για τί α υ τό α ντισ τέκ ετα ισ τις κρ ιτικές τις ο π ο ίες έχει δεχθ εί ο Δ ια φ ω τισ μ ός, π α ρ ό λοπ ο υ εντά σ σ ετα ι σ τις α π α ρ χές α υ τού του επιχειρ ή μ α το ς.

- 1 4 -



Η δομ ή του έργου

§§ 1-17: Η α υτοβ ιογρα φ ική α φ ή γησ η . Α βεβα ιότη τα καβ εβα ιότη τα α π ένα ντι σ την α ναζήτησ η το υ α λη -θινού α γα θο ύ. Η σ τιγμή τη ς α π ό φ α σ η ς. Τ α τρίαα γα θά , πλο ύτη , δό ξα κα ι η δονή , κα ι το αλη θινόαγαθό .Σ χέδιο τω ν επ ισ τη μ ώ ν το τέλο ς κα ι ο σ κ οπ όςτου ς. Κ α νόνες ζω ής.

§§ 18-29: Τ ο μ έσ ον για τη ν επίτευξη του σ κ οπ ού .

Ο ι τέσ σ ερις τρό π ο ι α ντίλη ψ η ς κ α ι ο κ α λύτερ οςτρό πο ς με τον οπ οίο μ πο ρο ύμ ε να π ρ α γμ α τώ -σουμε την τελειοποίησή μας.

§§ 30-48: Η α ρχή το υ δρό μ ου κα ι τη ς μ εθόδο υ.Τ ο π ρό β λη μ α σ χετικά μ ε τα εργα λεία τη ς μεθό -δου . Μ έθοδος ή η α νασ τοχα σ τική γνώ σ η , η ιδέα

ιδέας. Σ χετικ ά μ ε το γνώ μ ο να της μ εθό δο υ κα ιτην αφ ετη ρία τη ς. Α π ά ντη σ η σ το σ κεπτικισ μ όσ χετικ ά μ ε τη ν π ρ ώ τη α λή θεια .

§ 49: Τ ο γενικ ό σ χέδιο του έρ γο υ .

- 1 5 -



Η δ ο μ ή τ ο υ ε ρ γ σ ν

§§ 50-110: Η μ έθοδο ς.§§ 50-90: Π ρώ το μ έρο ς τη ς μ εθόδο υ.

Ξ υπ νώ ντα ς α π ό το όνειρο ή « π ώ ς να δια -κρίνουμε μια αληθή ιδέα από άλλες αντιλή-ψ εις κα ι π ώ ς να π ρο φ υλ ά σ σ ετα ι το π νεύμ αα π ό α υ τές τις α ντιλή ψ εις» . Ο ι π λα σ μ α τικ ές,οι ψ ευδείς κα ι οι α μ φ ίβ ο λες ιδέες.

§§ 91-98 : Δ εύτερο μ έρο ς τη ς μ εθόδ ου .Σ κ ο π ό ς τη ς μ εθό δο υ είνα ι οι κ α θα ρές κα ι

δια κ ρ ιτές ιδέες* αυτός ο σ κ ο π ό ς α π ο τελείμ έσ ον του τέλο υς, δη λα δή τη ς σ ύνδεσ η ς τω νιδεώ ν ώ σ τε να π α ρ α χθεί η αρ χή τη ς γνώ σ η ς.Π ρο ϋπ ο θ έσ ε ις εν ό ς κα λο ύ ο ρ ισ μ ο ύ . Έ ν απ ρ ά γμ α νο είται κα ι ορίζετα ι είτε διά τη ς ο υ -σ ία ς το υ είτε διά τη ς α ιτία ς του , όχι ξεκ ινώ -

ν τα ς α π ό κα θο λικά αξ ιώ μ α τα . Τ ο π α ρ ά -δειγμ α ορ ισ μ ού του κύ κλ ου . Π ρο ϋπ οθέσ ειςορισ μ ού του δη μ ιου ργη μ ένου π ρ ά γμ α το ς κα ιτου αδη μ ιούρ γητου π ρά γμ α το ς.

§§ 99-11 0: Τ ά ξη κα ι θεμ έλιο τη ς π α ρ α γω γή ς ιδεώ ν.Η σ ειρά τω ν α ιτιώ ν κα ι τω ν π ρ α γμ α τικ ώ νόντω ν κα ι η σειρά τω ν ενικώ ν π ρα γμ ά τω ν. Ηα ναζήτησ η τη ς ου σ ία ς τω ν π ρ α γμ ά τω ν κα ι οικώ δικές το υ ς. Τ ο π ρό β λη μ α τη ς εμπ ειρ ία ς.Β οη θή μ α τα κα τα νόη σ η ς. Σ χετικά μ ε το θε-μέλιο τη ς γνώ σ η ς. Γ ια τη ν εγγενή ισ χύ και τηδύναμ η το υ νου. Τ ο πρ όβ λη μ α του ορισ μ ούτο υ νου . Α πα ρίθμ η σ η τω ν ιδιοτήτω ν το υ νου.

Ε πισ τρο φ ή σ το πρ όβ λη μ α του θεμελίου.

- ι 6 -



Σ ημ είω μ α για τη ν πα ρούσ α μ ετά φ ρα σ η

Η ελληνική μ ετά φ ρα σ η το υ έργο υ κ α ι τα σ χόλια έχουν β α -σ ισ τεί σ τις εξή ς εκδόσ εις: α ) Spinoza Opera, C. G ebh ardt-C.

W in ter (επιμ .), 2ος τόμ ος, Χ α ϊδελβ έργη 1925 (σ το εξής:Gebhardt, 1925)· β) Traité de la Réforme de Γ entendement et lameilleure voie à suivre pour parvenir à la vraie connaissance choses, κείμ ενο, μ ετά φ ρ α σ η κα ι σ η μ ειώ σ εις Α . Koyré, Vrin,Π αρίσ ι 1937, 1969, 1974, 1979 (σ το εξής: Koyré, 1979)· γ) Ε .Curley, The Collected Works of Spinoza, Princeton, N . J. 1985, 2η

έκδοσ η β ελτιω μ ένη 1988 (σ το εξής: Ε . C urley, 1985)· δ) Traitéde la Réforme de l entendement, εισ α γω γή, κείμ ενο, μ ετά φ ρα σ ηκα ι σ χόλια Β . Ro usset, Vrin, Π αρίσ ι 1992· το έργο του R ou s-set, π ρ έπ ει να σ ημ ειω θεί, απ οτέλεσ ε π ολύτιμ ο οδη γό για τηνπ α ρ ούσ α εργα σ ία (σ το εξής: Β . Rousset, 1992)· ε) Η . de DijnSpinoza. The Way of Wisdom, Purdue University Press, Indiana

1996 (στο εξής Dijn, 1996).

Γ ια τις σ η μ ειώ σ εις του ίδιου του Σ π ινό ζα χρη σ ιμ οπο ιή θη κα νελληνικοί α ριθμ οί (α , β, γ. . . ) κ α ι π α ρα τίθεντα ι σ το κ ά τω μ έ-ρος της σελίδας.

- 1 7 -




Μ ε α υτό τον τρ ό π ο ξεχω ρίζουν α π ό τα σ χόλια τη ς π α -ρούσ α ς έκδοσ η ς, για τα οπ ο ία χρη σ ιμ οπ οιή θη κα ν α ρα β ικο ί

α ριθμ οί, κα ι βρίσ κονται σ υγκ εντρω μ ένα σ το τέλος του κει-μ ένου (σσ . 84 κ .ε.). Ό σ α α π ό α υ τά έχουν σ υντα χθεί α π ό τοΒ . Jaqu emart επισ ημα ίνονται με την ένδειξη (Σ .τ.Μ .), κα ι α φ ο -ρούν κυρ ίω ς πα ρα τη ρή σ εις π ά νω σε π ρο β λή μ α τα σ ύντα ξητου λα τινικού κειμένου* τα υ π ό λο ιπ α σ χόλια , χω ρίς ένδειξη ,σ υντάχτη κα ν α π ό την επ ιμ ελή τρια κα ι, χω ρίς να δια τυπ ώ νε-τα ι ο ισ χυρισ μ ός ότι είνα ι πλήρη, περιέχο υν διευκρινίσ εις π ά -νω σ ε ζη τή μ α τα ο ρο λο γία ς κα ι βιβλ ιογρα φ ικές π α ρ α π ο μ π ές.

Β . Γ .

- ι 8 -



Σ υντομ ογρα φ ίες

OP: Opera Posthuma (1677)NS: Nagelate Schriften (η πρ ώ τη ο λλανδική μ ετά φ ρα σ η τη ς

Π ρ α γ μ α τ ε ία ς , η οπ οία κυκ λοφ όρη σ ε α μ έσ ω ς μ ετά τηνπροηγούμενη έκδοση, από τον J .H.Glazemaker)

Π Δ Ν : Π ρ α γ μ α τ ε ία γ ια τ η δ ιό ρ θ ω σ η τ ο υ ν ο υΗ θ ,: Π θ ιχ ηΠ Π : Π ο λ ιτ ικ ή Π ρ α γ μ α τ ε ία

- 1 9 -



Υ Π Ο Μ Ν Η Σ Η Π Ρ Ο Σ Τ Ο Ν Α Ν Α Γ Ν Ω

Κ αλόγνω μ ε ανα γνώ σ τη, την πα ρο ύσ α π ρα γμ α τε ία γ ια τηδιόρθω σ η του νου κ.λπ . , την οπ οία σ ου πρ οσ φ έρο υμ ε εδώ

ημ ιτελή, π ά νε π ο λλ ά χρόνια τώ ρ α π ο υ τη σ υνέθεσ ε ο σ υγ-γρ α φ έα ς τη ς· εμ π ο δισ μ ένο ς όμ ω ς α π ό ά λλ ες υπ οθ έσεις, κια φ ο ύ τελικά τον ττήρε α π ό τομ α ο θά να τος, δεν μ π ό ρ εσ ε νατην τελειώ σ ει ό π ω ς επιθυ μ ο ύσ ε. Ε π ειδή ό μ ω ς περιέχει π λεί-σ τα όσα αξιοθα ύμ α σ τα κα ι ω φ έλιμ α πρ ά γμ α τα , π ο υ δεν αμ -φ ιβ ά λλο υμ ε κα θό λο υ ότι θα είνα ι εξα ιρ ετικ ά χρ ή σ ιμ α γιαόπο ιον α να ζητά ειλικρινά τη ν αλή θεια , γι ' α υ τό δεν θελή σ α -μ ε να σ ου τη στερή σ ου μ ε. Ε ξά λλου, για να σ ου είναι π ιο εύ-κολο να δείξεις κατανόηση για τις πάμπολλες σκοτεινές, τρα-χιές κι ά τεχνες δια τυπώ σ εις, όσ ες α π α ντώ ντα ι α κ ό μ α εδώ κιεκεί σ ' αυτό το κείμενο, προτιμ ήσ αμ ε να σ ε προϊδεά σ ουμ ε γι 'α υ τές ώ σ τε να τις έχεις υπ ό ψ η σ ου . Χ α ίρε

* Η «Υ π ό μ ν η σ η » (admonitio) έ χ ε ι γ ρ α φ τ ε ί α π ό τ ο ν J. Jellesz σ τ α ο λ -λ α ν δ ι κ ά κ α ι έ χ ε ι μ ε τ α φ ρ α σ τ ε ί α π ό τ ο ν L. M eyer σ τ α λ α τRousset, 1992: 146).

- 2 1 -



Π Ρ Α Γ Μ Α Τ Ε Ι Α Γ Ι Α Τ Η Δ Ι Ο Ρ Θ Ω Σ Η ^ Τ Ο

Κ Α Ι Γ Ι Α Τ Ο Ν Κ Α Λ Υ Τ Ε Ρ Ο Δ Ρ Ο Μ Ο Μ ΕΤ Ο Ν Ο Π Ο Ι Ο Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Ε Τ Α Ι Σ Τ Η ΝΑ Α Η Θ Ι Ν Η Γ Ν Ω Σ Η Τ Ω Ν Π Ρ Α Γ Μ Α Τ Ω< Κ Α Ι Τ Α Υ Τ Ο Χ Ρ Ο Ν Ω Σ Γ Ι Α Τ Ο Μ Ε -Σ Ο Ν Τ Η Σ Τ Ε Λ Ε Ι Ο Π Ο Ι Η Σ Η Σ Ί Ο Ύ > '

[1] Α φ ού μ ε δίδα ξε η πείρα ότι όλα όσ α σ υμ βα ίνουν συνήθω ςσ την κοινή ζω ή είναι μ ά τα ια κα ι μ η δα μ ινά , κα ι β λέπ οντας ότιόλα ό σ α φ οβόμ ουν ή γίνονταν αφ ορμ ή να δοκιμ άζω φ όβ ο δενείχαν κ α θεα υτά τίπ ο τε κα λό ούτε κα κό π α ρ ά μ όνο σ το β α θ-μό π ου μ ε α νασ τά τω ναν, α πο φ ά σ ισ α τελικά να αναζητήσ ωμ ή πω ς υπ ή ρχε κά πο ιο π ρ α γμ α τικ ό κα ι κοινω νήσ ιμ ο α γα θόπ ο υ μ όνο α υτό να ή τα ν η αιτία π ο υ θ α εττηρέαζε τη σ κέψ η,α πο κλ είοντας όλα τα υ πόλο ιπα * ή, α κ ριβ έστερα ακ όμ η, κ ά -πο ιο π ρ ά γμ α π ου η α νακ ά λυψ η και η α πό κτησ ή του θαμ ου π ρ ό σ φ ερα ν για π ά ντα τη ν ικα νοπο ίη σ η μ ια ς υπ έρτα τηςκα ι αδιάκοττης χα ρ ά ς. [2] Λ έω ότι τ ε λ ικ ά α π ο φ ά σ ισ α : π ρ ά γ -μ α τι, σ την π ρ ώ τη μ α τιά φ α ινόταν α περισ κεψ ία να α π α ρ νη -θώ κά τι σ ίγουρο για ένα πρ ά γμ α α β έβα ιο ακ όμ η. Έ β λεπ α ,φ υσ ικά , π ο ια π λεο νεκτήμ α τα εξα σ φ α λίζου ν οι τιμ ές κα ι ταπλ ού τη κα ι ότι ήμ ουν α ναγκ α σ μ ένος να α π ο φ εύγω να τα

α ναζητώ εάν ήθελα να κα τα πια σ τώ σ οβ α ρά μ ' α υτή την κ α ι-νού ρια κ α ι δια φ ο ρετικ ή α να ζή τη σ η . Κ α ι α ν τυχό ν η ύ ψ ισ τηευτυχία β ρ ισ κότα ν σ τις τιμ ές κα ι τα π λο ύτη, ανα γνώ ρ ιζα μ ε

- 2 3 -



Σ π ιν ό ζ α

κα θα ρό τη τα ότι έπρ επε να τα στερη θώ . Ε ά ν α π εναντία ς αυ -τό δεν ίσ χυε κι εγώ μ ονά χα μ αζί τους κα τα γινόμ ουν, κα ι π ά -λι τότε θα είχα σ τερη θεί την ύ ψ ισ τη ευτυχία . [3] Έ τσ ι λο ιπό ν,σ τριφ ογυρ ίζοντα ς σ τη σκέψ η μ ου αυ τό το ερώ τη μ α , γύ ρ ευανα ξεκα θα ρίσ ω α ν τυχόν αυ τή η νέα σ τά σ η ζω ής ή ταν εφ ικτήή, του λά χισ τον, α ν μ π ο ρ ο ύσ α να β εβα ιω θώ ότι ή τα ν εφ ικτήχω ρίς να ά λλα ζα την τά ξη κα ι τον κο ινό τρό π ο της ζω ής μ ου .Τ ο δοκ ίμ α σ α α υτό πο λλές φ ορές, α λλά χω ρίς α πο τέλεσμ α .Ό ντω ς, όσ α σ υμ βα ίνουν σ υνήθω ς σ τη ζω ή κα ι ό,τι εκτιμ ούν οι

άνθρω ποι ω ς το υπ έρτα το αγαθό, όπ ω ς μ πο ρο ύμ ε να σ υμ πε-ρά νο υμ ε α π ό τις π ρ ά ξεις τους, συ νοψ ίζονται σ τα εξής τρία :πλο ύτη , δό ξα κα ι ηδονή. Α υτά δια σ πο ύν τόσ ο π ο λύ το π νεύ-μ α ώ σ τε δεν μ ένει θέσ η για τη ν π α ρ α μ ικ ρ ή σ κέψ η κ ά π ο ιο υά λλου α γαθο ύ. [4] Π ρά γμα τι, όσον α φ ορ ά την ηδονή, σ τα -μ α τάει τό σ ο πο λ ύ τη σ κέψ η , σ αν να β α σ ιζότα ν με σ ιγου ρ ιάσε κ ά π οιο αγα θό , με α π οτέλεσ μ α να εμπ οδίζετα ι π ά ρ α π ο -λύ να σκ εφ τεί τίπ ο τε ά λλο . Α λλά μ ετά τη ν α π ό λα υ σ η τη ςη δονής, αυτό π ο υ επ α κ ο λο υθεί είνα ι η μ εγαλ ύτερη θλίψ η, ηο πο ία α κό μ η κ αι αν δεν π α ρα λύ ει το ττνεύμα, το αφ ήνει σ υγ-χυσ μ ένο και νω θρό . Μ ε το κυνή γι τη ς δό ξα ς κα ι το υ π λο ύ -του δεν δια σ π ά τα ι λιγότερο το π νεύμ α , κυρίω ς ό τα ν το κ α -θένα επ ιζητείτα ι ω ς α υτοσ κ ο π ό ς," πα ίρ νο ντα ς έτσ ι τη θέσητου υπ έρτατου α γαθού . [5] Ω στόσο η δόξα δια σ π ά π ολύ π ε-ρισ σ ότερο το πνεύμ α · π ρ ά γμ α τι, θεω ρείτα ι π ά ντα ένα α γα -

" Α υ τ ά θ α μ π ο ρ ο ύ σ α ν ν α ε ίχ α ν ε ξ η γ η θ ε ί δ ι ε ξ ο δ ι κ ό τ ε ρ α γ α λ ύ τ ε ρ η ε υ κ ρ ί ν ε ια , ν α δ ι α κ ρ ί ν ο υ μ ε δ η λ α δ ή τ ο ν π λ ο ύ τ ο πτ α ι ε ί τ ε ω ς α υ τ ο σ κ ο π ό ς , ε ί τ ε α π ό φ ιλ ο δ ο ξ ί α ή α π ό φ ιλ η δ ο νε ξ α σ φ ά λ ι σ η τ η ς υ γ ε ία ς ή τ η ν π ρ ό ο δ ο τ ω ν ε π ι σ τ η μ ώ ν κ α ι Π λ η ν ό μ ω ς , ε π ι φ υ λ α σ σ ό μ α σ τ ε ν α α σ χ ο λ η θ ο ύ μ ε μ α υ τ ά τ α ζ η τ ή μ α τ ασ τ ο ν ο ικ ε ίο χ ώ ρ ο , ε π ε ιδ ή δ ε ν ε ίν α ι ε δ ώ ο κ α τ ά λ λ η λ ο ς τ ό π ο ςτ α σ θ ο ύ ν μ ε α κ ρ ί β ε ια .

- 2 4 -



Π ρ α γ μ α τ ε ία γ ια τ η δ ιό ρ θ ω σ η τ ο ν ν ο ν

θό κα θεα υτό κα ι το ύ σ τα το τέλος π ρ ο ς το ο π ο ίο όλα κα -τευθύ νοντα ι. Ε ξά λλου, α ντίθετα μ ε τη ν ηδονή, τα π λο ύτη κα ι

η δό ξα α π ό μ όνα το υ ς δεν κά νουν όπ οιον τα κυ νηγά να μ ε-τα νιώ σ ει γι ' α υτό· ίσ α -ίσ α δη λα δή , όσ ο μ εγα λύτερ ο μ ερίδιοα π ο κ τά κα νείς σ το ένα ή στο ά λλο α π ό α υ τά τα δύο, τόσ οπ ιο μ εγάλ η γίνεται κα ι η χα ρ ά του* κι έτσ ι π α ρ α κ ινο ύ μ α σ τεόλο κ α ι π ερισ σ ό τερο να α υξά νο υμ ε ό,τι έχου μ ε κι α π ό ταδύο · αν όμ ω ς τύχει κ ά π ο ια φ ορ ά κα ι βγού μ ε γελα σ μ ένοι σ τις

π ρ οσ δο κ ίες μ α ς, τό τε η λύττη μ α ς φ τά νει σ το κ α τα κ ό ρ υ φ ο .Τ έλος, η δό ξα α π οτελεί σ ο β α ρ ό τα το εμ π όδιο , μ ε τη ν έννοιαότι, για να τη ν α π οκ τή σ ου μ ε, πρ έπ ει α να γκ α σ τικ ά να κ α -τευθύ νουμ ε τη ζω ή μ α ς έτσ ι ώ σ τε να κ ερδίζουμ ε τη ν εύνο ιατω ν σ υνανθρώ πω ν μ ας, δηλα δή να απ ο φ εύγου μ ε ό,τι οι π ολ -λοί α π ο φ εύγο υ ν κα ι να α να ζη τά μ ε ό,τι σ υνή θω ς ανα ζη τού ν.

[6] Ε π ειδή λο ιπό ν έβ λεπ α ότι ό λ ' α υ τά μ ' εμ π όδιζαν τό -σο πο λύ να αφ οσ ιω θώ σ ε τού τη τη νέα σ τά σ η ζω ής κα ι, στηνουσ ία, ήτα ν τόσ ο α ντίθετα μ ' α υτή , ώ σ τε εκ τω ν π ρ α γμ ά τω νέπ ρ επ ε να α π ο κ η ρ ύ ξω είτε τη μ ία σ τά σ η ζω ή ς είτε τη ν ά λ-λη, γ ι' α υτό κα ι βρ ισ κό μ ουνα σ τη ν α νά γκη να εξετά σ ω π ο ιαθα ήτα ν ω φ ελιμ ότερη για μ ένα· π ρ ά γμ α τι, όπ ω ς είπ α , έμ οι-α ζα ό τι ήθελα να εγκα τα λείψ ω ένα βέβα ιο α γα θό για ένα ά λ-λο α βέβα ιο. Α φ ού όμ ω ς διερεύνησ α κ ά π ω ς α υτό το θέμα ,α να κ ά λυ ψ α κ α τ ' α ρ χά ς ότι, α ν ξέκοβα α π ό α υτές τις πα λιέςσ υνήθειες ώ σ τε να είμ α ι π ια π ρο σ η λω μ ένος σ τη νέα σ τά σ ηζω ής, τότε, όπ ω ς μ πορ ούμ ε σ α φ ώ ς να σ υμ περάνουμ ε α π ό ταόσ α έχου μ ε π ει μ έχρι τώ ρ α , θα έχα να ένα α γα θό α β έβα ιοα π ό τη ν ίδια του τη φ ύσ η , για ένα α γα θό α β έβα ιο , αλλ ά ό χιβ έβα ια α π ό τη φ ύσ η το υ (μ ια ς κα ι α ναζητούσ α ένα σ τα θερόα γαθ ό), π α ρ ά μ όνο ω ς π ρ ο ς τη ν π ιθα νότητα π ο υ είχα να τοαπ οκ τή σ ω . [7] Ω στόσο , ύσ τερ α α π ό π α ρ α τεταμ έν η π ρ οσ ήλω σ η σ ε α υτή ν τη σ κέψ η κα τέλη ξα να δω ότι φ τά νει να α π ο -

- 2 5 -



Σ π ιν ό ζ α

φ ά σ ι ζ α μ ετά α π ό εκ β α θέω ν σ κέψ η κα ι τό τε έμ ελλα ναα π α λλ α γώ α π ό βέβα ια κα κ ά για χάρ η ενός βέβα ιου κα λού.Π ρά γμ α τι, έβ λεπα ότι βρισ κό μ ου ν σε μ εγάλο κίνδυνο κα ι ότιήμ ουν α ναγκα σ μ ένος να αναζητήσ ω με όλη μου τη δύναμ ημ ια θερα πεία , όσο αβέβα ιη ενδεχομ ένω ς κι αν ή τα ν ό π ω ς δη -λα δή ένας α σ θενής π ου , επειδή πά σ χει α π ό θα να τη φ όρ αα σ θένεια κ α ι π ρο β λέπει ένα σ ίγου ρο θά να το α ν δεν του χο -ρη γηθ εί μ ια θερ α π εία , γ ι' α υ τό α να γκ ά ζετα ι να τη ν α να ζη-τήσ ει με όλη του τη δύναμ η, α φ ού ά λλω σ τε σ ' α υτή την π ρ ο -σ π ά θειά του β ρίσ κετα ι κι όλη η ελπ ίδα του . Ό λ α ό μ ω ς όσ αεπιδιώ κει συνήθω ς ο κόσ μ ος όχι μ όνο δεν προ σ φ έρουν κα μ ίαθερ α π εία για να δια τη ρείτα ι η ύ π α ρ ξή μ α ς, α λλ ά επιπ λέο νεμποδίζουν τη διατήρη σ ή της, κα θώ ς σ υχνά γίνοντα ι α ιτία ναα φ α νισ τού ν όσ οι τα κ α τέχουν^ κα ι όσ οι δια κ α τέχοντα ι α π όα υ τά . [8] Π ρά γμα τι, αφ θονούν τα π α ρα δείγμ α τα εκείνω ν π ο υ

του ς κα ταδίω ξα ν μ έχρι θα νά του για τον πλ ούτο τους, κι εκεί-νω ν μάλισ τα που , για να πλουτίσ ουν, δέχτη καν να διατρέξουντόσ ους κινδύνους, πο υ τελικά α υτή την ανοησ ία τους την π λή -ρω σ α ν με τη ζω ή το υ ς. Δ εν είναι ό μ ω ς λιγότερα κα ι τα π α -ρ α δείγμ α τα εκείνω ν π ο υ δεινοπ ά θη σ α ν οικτρά για να κ α τα -κτήσ ουν τις τιμ ές ή να τις υπερα σ π ισ τού ν. Τ έλος, αναρίθμ η τα

είνα ι τα π α ρ α δ είγμ α τα κα ι εκείνω ν π ο υ η υπ ερβ ολική του ςφ ιλη δονία το ύς οδ ή γησ ε π ιο γρή γο ρα σ το θά να το . [9] Ε ξά λ -λου , όλ ' αυτά τα δεινά φ α ίνοντα ν να π ροέρχοντα ι α π ό το ότιόλη η ευδ α ιμ ο νία ή όλη η κα κ ο δα ιμ ονία μ α ς εξα ρ τά ται μ ό -νο από αυτό: από το ποιόν του αντικειμένου με το οποίοσ υνδεόμ α σ τε α π ό αγάτιη . Π ρά γμ ατι, ένα αντικείμ ενο π ο υ δεν

εμ π νέει α γά π η δ εν π ρο κ α λεί ούτε α ντιδικ ίες, ού τε λύ π η α ντύχει κα ι χαθεί, ούτε φ θό νο α ν το έχει άλλος, ούτε φ όβο ή μ ί-

Ρ Α υ τ ά π ρ έ π ε ι ν α α π ο δ ε ι χ θ ο ύ ν μ ε μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η α κ ρ ί β ε ι

2 6



Π ρ α γ μ α τ ε ία γ ια τ η δ ιό ρ θ ω σ η τ ο ν ν ο υ

σος, με λίγα λ ό γ ια , κ α μ ία σ υγκίνησ η. Κ ι α υ τά α κρ ιβώ ς όλατα προκα λεί μόνο η α γάπ η τω ν φ θαρ τώ ν πρ α γμά τω ν , ό πω

δηλα δή όλα όσ α μ όλις α να φ έρα μ ε. [10] Α λλά η α γά π η γιένα π ρ ά γμ α α ιώ νιο κα ι ά π ειρ ο μ όνο μ ε χα ρ ά τρ έφ ει τα εν-δό μ υχα τη ς ψ υχής, κα ι μ ε χα ρ ά μη α να μ εμ ειγμ ένη μ ε κα νε-νός είδο υς λύπη * κ ά τι ά κ ρ ω ς επιθυ μ η τό , π ο υ α ξίζει να τοα να ζη τά μ ε μ ε όλη μ α ς τη δύνα μ η . Α λήθεια όμ ω ς, δεν χρησ ιμ οποίησ α χω ρίς λό γο τούτες τις λέξεις: φ τάνει να μ πορούσ α

να α πο φ α σ ίσ ω α φ ού σκ εφ τώ σ οβ α ρά . Δ ιότι, π α ρ ' ότι τοπνεύμ α μο υ α ντιλα μ βα νότα ν τόσ ο ξεκά θα ρα α υτά τα π ρ ά γ-μ α τα , εντού τοις α δυ να το ύσ α , έσ τω κι έτσ ι, να α π ο μ α κ ρ ύ νωκ ά θε φ ιλοκ έρδεια , φ ιλη δονία κ α ι φ ιλοδο ξία .

[11] Α υτό μόνο έβλεπα , ότι όσ ο το πνεύ μ α μ ου σ τρεφ ότανγύ ρ ω α π ό α υτές τις σ κέψ εις, τόσ ο απ ο σ τρ εφ ό τα ν τα ψ εύτι-

κα π ρ ά γμ α τα και σ κεφ τότα ν σ οβ α ρά τη νέα σ τάσ η ζω ής· κα υτό μο υ έδινε μ εγάλη πα ρη γορ ιά . Π ρά γμ α τι, έβ λεπ α ότι α υ -τά τα κα κά δεν είναι τέτοια ς λο γής ώ σ τε π α ρόλα τα α ντίδο τανα μην υποχω ρήσ ουν . Κ αι, πα ρό λο πο υ στην αρχή α υτά τδια σ τή μ α τα π νευμ α τικ ή ς δια ύγεια ς^ ήταν σ π ά νια κ α ι π ά ρ απ ο λύ μ ικρ ή ς διά ρκ εια ς, α φ ο ύ π ια το αληθινό α γα θό ολ οένα

π ερισ σ ότερο μ ού γινό τα ν γνω σ τό , ά ρχισ α ν να γίνοντα ι σ υ -χνό τερα κα ι να δια ρκούν περισ σ ότερο , ιδίω ς α φ ο ύ είδα ότι ηα π όκ τη σ η χρ η μ ά τω ν, η ηδονή κ α ι η δό ξα είναι επ ιζή μ ιες όσ οα να ζη τού ντα ι ω ς α υτοσ κ ο π ό ς κι όχι ω ς μ έσ α ενόψ ει ά λλω νπρ α γμ ά τω ν. Ε άν όμ ω ς αναζητηθούν ω ς μ έσ α, θα χρη σ ιμ οπ ο ιο ύντα ι μ ε μ έτρο κ α ι δεν θα είνα ι κ α θό λο υ β λα β ερές.

Α ντίθετα , θα βοηθήσουν ση μ α ντικά να οδη γηθού μ ε στο τέλοςγια το οπ ο ίο τα α να ζητάμ ε, ό π ω ς θα δείξο υμ ε σ τον οικείοχώ ρο .

[12] Ε δώ θα π ω μ ε σ υντομ ία τι εννοώ μ ε τις λέξεις αληθινόα γα θό , κα ι τα υτόχρ ο να τι είναι το υπ έρ τα το α γα θό .^ Γ ια να

- 2 7 -



Σ π ιν ό ζ α

κ α τα λά β ο υμ ε σ ω σ τά α υ τές τις έννοιες, π ρ έπ ει να σ η μ ειώ -σ ου μ ε ότι το κα λό κα ι το κ α κ ό δεν λέγο ντα ι π α ρ ά α π ό μ ια

ορ ισ μ ένη σκ ο πιά α νά μ εσ α σ ε πο ικίλες ά λλες, με τρό π ο μ ά -λισ τα π ο υ ένα κα ι το ίδιο πρ ά γμ α να μ π ο ρεί να λ έγετα ι π ό -τε κα λό κα ι π ό τε κ α κ ό ανά λο γα α π ό π ο ια σ κ ο π ιά α ντικ ρί-ζεται κ ά θε φ ο ρά · κι όμ ο ια λέγοντα ι το τέλειο κ α ι το α τελές.Ό ντω ς κα νένα πρ ά γμ α , θεω ρούμενο ω ς πρ ος τη φ ύσ η του ,δεν θα χα ρ α κ τηρ ίζετα ι τέλειο ή α τελές, ειδικ ά α φ ο ύ α να -γνω ρ ίσ ουμ ε ότι τίπ ο τε δεν γίνετα ι π α ρ ά σ ύμ φ ω να μ ε μ ια α ι-ώ νια τά ξη κα ι βά σ ει κα θορ ισ μ ένω ν νόμ ω ν τη ς Φ ύσ η ς. [13]Ω σ τόσ ο, επ ειδή η α νθρ ώ π ινη α δυ να μ ία δεν έχει μ έσα σ τησ κέψ η τη ς πρ όσ βα σ η σ ε α υτή την τά ξη, κι εν τω μ ετα ξύ όμ ω ςο ά νθρ ω π ο ς δια νοείτα ι κ ά π ο ια ν α νθρώ πινη φ ύσ η ισ χυρό τερηα π ό τη δικ ιά του, χω ρίς σ υγχρόνω ς να β λέπ ει να μ πα ίνει κ α -νένα εμ π ό διο σ το να α π ο κ τήσ ει ο ίδιος μ ια τέτο ια φ ύσ η , γι 'α υ τό κα ι π α ρ α κ ινείτα ι να α να ζη τή σ ει τα μ έσ α π ο υ θα τονοδη γο ύν σ ε μ ια τέτοια τελειότη τα * κ α ι ο τιδή π ο τε μ π ο ρ εί ναγίνει μ έσο για να φ τά σ ει σ ' α υτή ν ο νο μ ά ζετα ι α λη θινό α γα -θό* υ π έρτα το δε α γα θό είναι να κα τορ θώ σ ει να α π ο λ α μ β ά -νει, ει δυ να τόν, μ ια τέτοια φ ύσ η μ α ζί κα ι μ ε ά λλα ά τομ α .Ό σ ο για το π ο ια ά ρ α γε μ πορεί να είναι εκείνη η φ ύσ η , θα κ α -

ταδείξο υμ ε σ τον οικείο χώ ρο ό τι είναι α να μ φ ίβ ο λα η γνώ σ η ^τη ς ένω σ η ς π ο υ σ υνέχει το ττνεύμα μ ε όλη τη Φ ύσ η. [14] Α υ-τό είνα ι λο ιπ όν το τέλο ς π ρ ο ς το ο π ο ίο τείνω , δη λα δή ναα π ο κ τή σ ω μ ια τέτοιου είδους φ ύσ η και να πρ οσ π α θή σ ωώ σ τε μ αζί μ ε μ ένα να τη ν α πο κτήσ ου ν πο λλοί, π ρ ά γμ α π ο υσ η μ α ίνει ότι μ έρο ς α να π ό σ π α σ το τη ς δική ς μ ου ευτυχία ς εί-

ναι κα ι το να σ υμ β ά λλ ω ώ σ τε άλ λοι πο λλο ί να κα τα νοή σ ουν

^ Α υ τ ά θ α α ν α π τ υ χ θ ο ύ ν ε κ τ ε ν έ σ τ ε ρ α σ τ ο ν ο ικ ε ίο χ ώ ρ ο

- 2 8 -




τα ίδια με όσ α κα τα νοώ κι εγώ , ούτω ς ώ σ τε ο νους κα ι η επι-θυ μ ία τους να σ υμ βα δίσ ου ν α π ό λ υ τα μ ε το νου κα ι τη ν επι-

θυ μ ία μου* π ρο κ ειμ ένο υ δε να γίνει α υτό,^ είνα ι α π α ρ α ίτη -το, πρ ώ τα , να κα τα νοεί κα νείς τό σ α μ όνο σ χετικά μ ε τη Φ ύ-σ η όσ α επ α ρκ ο ύν για τη ν α π ό κτη σ η μ ια ς τέτο ια ς φ ύσ η ς· κιέπειτα, να δια μ ορφ ω θεί μ ια κοινω νία π ο υ να είναι τέτοια ς λο -γή ς α κρ ιβ ώ ς ό π ω ς κα ι π ρ έπ ει να επ ιθυ μ είτα ι, ώ σ τε όσ ο τοδυ να τόν περισ σ ό τερο ι να επ ιτύχου ν α υτόν το σ κο πό όσ ο

ευκο λό τερα κα ι α σ φ α λέσ τερα γίνετα ι. [15] Τ ρίτον, π ρ έπει νακα λλιεργηθού ν η Η θική Φ ιλοσ οφ ία κα ι η Π α ιδα γω γική Θ εω -ρία* κα ι, κα θώ ς η Τ γεία δεν είνα ι ευκ α ταφ ρό νη το μ έσ ο π ρ ο -κειμ ένου να φ τά σ ο υμ ε σε α υ τό το τέλο ς, πρ έπει, κ α τά τέ-τα ρτο λόγο, να κ α ταρτισ τεί μ ια ά ρτια επισ τήμ η της Ιατρικής*επειδή πάλι, με την τεχνική πολλά δύσκολα πράγματα δι-

ευκ ολύ νοντα ι, ο π ό τε μ π ορ ού μ ε να κερδίσ ου μ ε π ο λύ χρό νοκα ι να εξασ φ α λίσ ου μ ε άνεσ η σ ε α υτήν τη ζω ή, γι ' α υτό, κ α -τά π έμ π το λόγο, η Μ ηχανική^^ δεν π ρ έπ ει μ ε κα νένα τρ ό π ονα πα ρα μ εληθεί. [16] Α λλά, π ρ ώ τ' α π ' όλα, πρ έπ ει να εξευ-ρεθεί κά ποιος τρό πος για να θερα πευτεί ο νους κα ι, κ α τ' α ρ -χάς, να α π ο κα θα ρθεί σ το μ έτρο το υ δυνα το ύ, για να έχουμ εμ ια ευχερή , ά σ φ α λτη κα ι όσ ο το δυνατόν κα λύτερη κ α τα -νόησ η τω ν πρ α γμ ά τω ν. Έ τσ ι, ήδη μ πο ρεί ο κα θένα ς να δει ότια υ τό π ο υ θέλω είνα ι να κ α τευθύ νω όλ ες τις επισ τή μ ες προ ςένα κα ι μονα δικό τέλος^ κα ι σ κοπ ό, δηλα δή, όπ ω ς έχουμ ε πει.

° Α ς σ η μ ε ιω θ ε ί ό τ ι ε δ ώ π ε ρ ιο ρ ί ζ ο μ α ι ν α α π α ρ ιθ μ ή σ ω τπ ο υ ε ίν α ι α π α ρ α ί τ η τ ε ς γ ι α τ η ν ε π ί τ ε υ ξ η τ ο υ σ κ ο π ο ύ μχ ω ρ ί ς κ α τ ά τ ' ά λ λ α ν α δ ώ σ ω ιδ ια ί τ ε ρ η σ η μ α σ ί α σ τ η σ ε ιλ ο υ θ ο ύ ν .

^ Τ ο τ έ λ ο ς π ρ ο ς τ ο ο π ο ί ο π ρ έ π ε ι ν α κ α τ ε υ θ ύ ν ο ν τ α ι ό λ ε ο ι ε π ι σ τ ή -μ ε ς ε ίν α ι έ ν α κ α ι μ ο ν α δ ικ ό .

- 2 9 -



Σ π ιν ό ζ α

να φ τά σ ου ν στην ανώ τα τη α νθρώ πινη τελειότητα . Ο πό τε, ο τι-δή π οτε δεν μ α ς φ έρνει έσ τω κα ι ελά χισ τα π ιο κ οντά σ το τέ-λος κα ι σ κο πό μ α ς θα π ρ έπει να α πο ρρ ιφ θεί ω ς ανώ φ ελο* μ εδύ ο λόγια , όλ ες οι ενέργειές μ α ς, κα θώ ς κα ι όλες οι σ κέψ ειςμ α ς, πρ έπει να κ α τα τείνου ν πρ ο ς το εν λό γω τέλος. [17] Α λ-λά , ενώ μ ε επιμ έλεια το επιδιώ κ ο υμ ε κα ι α γω νιζόμ α σ τε ναεπ α να φ έρο υ μ ε το νου στην ευθ εία οδό , είναι α νά γκη κα ι ναζούμ ε· γι' αυτό, π ρ ώ τ' α π ' όλα, είμ α σ τε α ναγκα σ μ ένοι ναυπ ο θέσ ο υμ ε ω ς κα λο ύς κ ά π ο ιο υ ς κα νόνες δια βίω σ η ς, το υ ςεξής:

I. Ν α μ ιλά μ ε μ ε τρό π ο ώ σ τε να κερδ ίζου μ ε την εύνοια τουκο ινού κα ι να μ π ο ρο ύμ ε να κ ά νου μ ε ο τιδή π ο τε δεν π α ρ ε-μ πο δίζει τη ν επίτευξη το υ σ κο π ού μ α ς. Π ρά γμ α τι, μ π ο ρ ο ύ-μ ε να έχουμ ε μ εγάλο κ έρδο ς αν σ υμ βιβα σ τού μ ε όσο μ π ο -ρο ύμ ε με όσ α δελεάζουν το κ οινό, χώ ρια π ο υ , μ ' α υ τό τοντρό π ο , θα τείνει φ ιλικά τ ' αυτί για να α κ ούει την α λή θεια .

II. Ν α δο κ ιμ ά ζου μ ε τις α π ο λα ύ σ εις τόσ ο μ όνο όσο χρ ειά -ζεται για να δ ια τηρο ύμ ε τη ν υγεία μ α ς.

III. Τ έλος, να α να ζη τά μ ε το χρή μ α , ή όπ οιο ά λλο α γαθ ό,όσ ο χρειά ζεται για να δ ια τηρο ύμ ε τη ζω ή κ α ι την υ γείαμ α ς, κα ι να α κ ολο υθ ούμ ε εκείνα τα ήθη τη ς π ολιτεία ς, όσ α

δεν είνα ι α ντίθετα π ρ ο ς το σ κ οπ ό μ α ς.[18] Α φ ού έθεσ α α υτούς του ς κα νόνες, θα ασ χολη θώ τώ -

ρα μ ε α υτό π ο υ π ρο έχει να γίνει π ρ ιν α π ό ο τιδή π οτε ά λλο,δη λα δή να διορθω θεί ο νους κα ι να γίνει ικανός να εννοεί ταπ ρά γμ α τα ό πω ς πρ έπε ι ώ σ τε να φ τάσ ουμ ε στην εκπλήρω σητου τελικο ύ σ κοπού μ α ς. Γ ια να γίνει α υτό, η φ υσ ική μ α ς τά -

ξη επιβά λλει να κά νω εδώ α νασ κό πη σ η όλω ν τω ν α ντιλη -π τικ ώ ν τρ ό π ω ν π ο υ έχω χρη σ ιμ οπ οιή σ ει μ έχρι τώ ρ α για ναβ εβα ιώ νω ή να αρ νού μ α ι οτιδή πο τε χω ρίς να α μ φ ιβ ά λλ ω ,προ κειμ ένου να δια λέξω τον κα λύ τερο α π ό όλο υς κα ι να α ρ -

- 2 9 -




χίσ ω σ υγχρό νω ς να γνω ρ ίζω κα ι τη ν εγγενή ισ χύ μ α ς κα ι τηφ ύση^^ τη ν ο π ο ία κ α ι επιθυ μ ώ να τελειοπ ο ιή σ ω .

[19] Μ ε μ ια π ροσ εκτικ ή α νά λυ σ η (οι α ντιλη πτικο ί τρό π ο ι)μ πορούν, σε τελική ανάλυ σ η , να α να χθούν όλο ι σε τέσσερις:^^Ι. Τ π ά ρχει η αντίλη ψ η τη ν ο π ο ία α π ο κ τού μ ε εξ α κο ή ς ή

α π ό κ ά π ο ιο σ η μ είο κ α τά το δοκούν^^ π ρο σ διορ ισ μ ένο.II. Υ πά ρχει η αντίλη ψ η τη ν ο π ο ία α π ο κ τούμ ε α π ό α όρ ισ τη

εμ π ειρ ία , δη λα δή α π ό εμ π ειρ ία π ο υ δεν προσ διορ ίζετα ι α π ό

το νου . Μ όνο π ο υ εδώ λέγετα ι έτσ ι επειδή (η εν λό γω α ντί-ληψ η) α ποκτά τα ι κα τά τύχη και δεν ελέγχετα ι α π ό κ αμ ία αντί-θετή της εμπειρία , οπότε μένει σ αν να είναι ακλόνητη για μ ας.

III . Υ πά ρχει η αντίλη ψ η την οπ ο ία α π ο κ το ύ μ ε ότα ν η ου -σ ία ενός π ρ ά γμ α το ς σ υνά γετα ι α π ό ά λλο π ρ ά γμ α , αλ λά όχια υτοτελώ ς· κα ι τού το συμβα ίνει,^'^ είτε ό τα ν σ υνά γο υμ ε τη να ιτία α π ό κά π ο ιο απ ο τέλεσ μ α , είτε όταν ένα σ υ μ π έρα σ μ ασ υνά γετα ι α π ό το ότι μ ια κα θολική έννοια σ υνο δεύετα ι π ά -ντα α π ό κ ά π ο ια ιδιό τη τα .

IV. Τ έλος, υ π ά ρ χει η αντίλη ψ η μ ε β ά σ η τη ν ο π ο ία τοπ ρ ά γμ α γίνετα ι α ντιλη π τό μ όνο μ έσω της ου σ ία ς το υ ή μ έ-σ ω τη ς γνώ σ η ς τη ς ά μ εση ς α ιτία ς το υ .

Ό τ α ν α υ τ ό σ υ μ β α ί ν ε ι , δ ε ν κ α τ α ν ο ο ύ μ ε τ ί π ο τ α σ χ ε τ ικτ ία π έ ρ α π ό α υ τ ό π ο υ ε ξ ε τ ά ζ ο υ μ ε μ έ σ α σ τ ο α π ο τ έ λ ε σ μ α : πφ α ί ν ε τ α ι κ α λ ά α π ό τ ο γ ε γ ο ν ό ς ό τ ι τ ό τ ε η α ι τ ία δ ε ν ε ξ η γ ε ί τν ο μ ε ό ρ ο υ ς γ ε ν ι κ ό τ α τ ο υ ς , ό π ω ς ο ι ε ξ ή ς : Ά ρ α υ π ά ρ χ ε ι κ ά τ ι, Ά ρ α υ πχ ε ι κ ά π ο ια δ ύ ν α μ η , κ .λ π . Ή ε π ίσ η ς α π ό τ ο γ ε γ ο ν ό ς ό τ ι ο ι ε κ ά σ τσ ιμ ο π ο ι ο ύ μ ε ν ο ι ό ρ ο ι ε κ φ ρ ά ζ ο υ ν τ η ν α ι τ ία υ π ό α ρ ν η τ ικ ή μ ο π .χ .,Ά ρ α

δ ε ν ε ί)^α ι τ ο ύ τ ο , ή ε κ ε ίν ο , κ .λ π . Σ τ η δ ε ύ τ ε ρ η π ε ρ ίτ τ τ ω σ η , α π ο δ ί δ εα ιτ ία , λ ό γ ω τ ο υ α π ο τ ε λ έ σ μ α τ ο ς , κ ά τ ι τ ο ο π ο ί ο σ υ λ λ α μ β ά νό π ω ς θ α τ ο δ ε ί ξ ο υ μ ε μ έ ν α π α ρ ά δ ε ιγ μ α * π λ η ν ό μ ω ς , δ ε ν τ η ς δ ε τ α ι τ ί π ο τ ε ά λ λ ο ε κ τ ό ς α π ό τ α ίδ ια , κ ι ό χ ι η ε π ι μ έ ρ ο υ ςπ ρ ά γ μ α τ ο ς .

- 3 1 -



Σ π ιν ό ζ α

[20] Ο λ ' α υτά θα τα επεξηγή σ ω με π α ρα δε ίγμ α τα . Ε ξα κο ή ς κα ι μ όνο γνω ρ ίζω τη μ έρα τη ς γέννησ ή ς μ ου, πο ιοι

ή τα ν οι γονείς μ ου , κα ι τα π α ρ ό μ ο ια , σ χετικ ά μ ε τα ο π ο ίαπ ο τέ δεν είχα α μ φ ιβ ο λίες. Α π ό α όρ ισ τη εμ π ειρ ία ξέρω ότιπ ρό κειτα ι κ ά π ο τε να πεθάνω * π ρ ά γμ α τι, τού το το βεβα ιώ νωεπειδή έχω δει ά λλ ους ομ ο ίους μ ου να έχου ν βρει το θά να -το, α ν κα ι δεν έχουν ζήσ ει όλοι ίσο χρονικό δ ιά σ τη μ α , ο ύτεέχουν π εθά νει όλοι α π ό τη ν ίδια α ρ ρ ώ σ τια . Α π ό α ό ρισ τηεμ π ειρ ία ξέρ ω π ά λι ότι το λά δι έχει τη ν ικα νότητα να τρέφ ειτη φ λό γα , ενώ το νερό να τη σ βή νει, όπ ω ς ξέρω επίσ η ς ότιο σ κύλ ος είνα ι ζώ ο π ο υ γαυ γίζει κα ι ο ά νθ ρ ω π ο ς ζώ ο λο γι-κό. Κ α ι μ ' α υτό τον τρό π ο, ξέρω σ χεδόν όλα όσ α έχουν σ χέ-σ η μ ε τις βιοτικές α νά γκες. [21] Σ υνά γου μ ε ένα σ υμ π έρα σ μ αξεκινώ ντα ς α π ό κ ά τι ά λλο , μ ε τον εξής τρό π ο : α φ ο ύ α ντι-λη φ θού μ ε κ α θα ρά ότι α ισ θα νόμ α σ τε το τά δε σ υγκεκριμ ένοσ ώ μ α κα ι κα νένα άλλο, τότε, λέω , σ υμ περα ίνουμ ε ξεκά θα ραότι η ψ υχή είνα ι ενω μ ένη μ ε το σώ μ α ,^ ένω σ η η ο π ο ία είνα ικα ι η α ιτία τού της της αίσθησ ης* α π ό 'κ εί κα ι π έρ α όμ ω ς, τιείνα ι α υτή η α ίσ θη σ η κ ι α υτή η ένω σ η,^ δεν μ π ο ρ ο ύμ ε να το

ζ Μ ε α υ τ ό τ ο π α ρ ά δ ε ιγ μ α μ π ο ρ ε ί ν α δ ε ι κ α ν ε ίς κ α θ α ρ ά α

λ ις σ η μ ε ίω σ α . Π ρ ά γ μ α τ ι, α π ό α υ τ ή ν τ η ν έ ν ω σ η δ ε ν κ α τ ατ ε π έ ρ α π ό τ η ν ίδ ια τ η ν α ί σ θ η σ η , δ η λ α δ ή π έ ρ α α π ό τ ο α πα π ό τ ο ο π ο ί ο έ χ ο υ μ ε σ υ ν α γ ά γ ε ι τ η ν α ι τ ία π ε ρ ί τ η ς ο π ο ί α ςν ο ο ύ μ ε τ ίπ ο τ ε .

* Ω ς «α π ο τ έ λ ε σ μ α » α π ο δ ίδ ο υ μ ε α ν δ ια β ά ζ ο υ μ ε effectum (α ιτ ια τ ικ ή ) (1842)· α λ λ ά «π έ ρ ' α π ό τ η ν α ίσ θ η σ η τ ο υ α π ο τ ε λ έ σ μ α τ ο ς » α ν effectûs (γ ε ν ικ ή ). Β λ . Koyré (ό .π ., σ . 19), Curley (ό .π ., σ . 14, υ π ο σ η μ . 19) κ αRousset (ό .π ., σ . 190). Ε φ ό σ ο ν ό μ ω ς η α ίσ θ η σ η ε ίν α ι έ ν α α π ο τ έ λ ε σο π ο ίο σ υ ν ά γ ε τ α ι μ ια α ιτ ία , θ α π ρ έ π ε ι ν α π ρ ο τ ιμ η θ ε ί η π ρ ώ τ η α π

^ Έ ν α τ έ τ ο ι ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α , α ν κ α ι β έ β α ι ο , δ ε ν ε ίν α ι ω σ τα σ φ α λ έ ς , ε ιμ ή μ ό ν ο γ ι α ό σ ο υ ς ε ί ν α ι ι δ ι α ίτ ε ρ α π ρ ο σ ε κ τ ι κ ο ίό σ ο ι δ ε ν λ α μ β ά ν ο υ ν τ ι ς μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ε ς π ρ ο φ υ λ ά ξ ε ι ς θ α π έ σ

- 3 2 -




εννοή σ ουμ ε α π ο λύ τω ς. Ή , α φ ο ύ έχου μ ε μ ά θει π ο ια είναι ηφ ύσ η τη ς όρα σ η ς κα ι ξέρο υμ ε π λέο ν επίσ η ς ότι ένα κ α ι το

α υτό π ρ ά γμ α η όρ α σ η έχει τη ν ιδιότη τα να μ α ς κά νει να τοβλ έπο υμ ε μ ικρ ότερο ά μ α το αντικρ ίσ ουμ ε α π ό μ εγά λη α π ό -σ τα σ η πα ρ ά α ν το κο ιτά ξουμ ε α π ό κοντά , τότε σ υμ π ερα ί-νο υμ ε ότι ο ήλιος είνα ι μ εγα λύτερος α π ' ό,τι φ α ίνετα ι να εί-να ι, κι ά λλ α ό μ ο ια μ ' α υ τά . [22] Τ έλο ς, ένα π ρ ά γμ α γίνετα ια ντιλη π τό μ έσ ω της ο υσ ία ς του κ α ι μ όνο, όταν, α π ό το ότι

εγώ γνω ρ ίζω κά τι, γνω ρ ίζω τι είνα ι να γνω ρ ίζω κ ά τι, ήόταν, γνω ρ ίζοντα ς τη ν ουσ ία της ψ υχή ς, γνω ρ ίζω ότι η ψ υχήείναι ενω μ ένη μ ε το σ ώ μ α . Α π ό τη ν ίδια α υ τή γνώ σ η , ξέ-ρουμ ε ότι δύ ο κ α ι τρία κά νου ν π έντε κι ότι, αν δύ ο γρ α μ μ έςείνα ι π α ρ ά λλη λες μ ε μ ία τρ ίτη , είνα ι π α ρ ά λλη λες κα ι μ ετα -ξύ του ς κ.λπ . Ω σ τόσ ο, ή τα ν π ο λύ λίγα όσ α μ π όρ εσα μ έχριτώ ρα να κατανοήσ ω α π ό αυτήν τη γνώ σ η .

[23] Π ρο κειμ ένου δε όλ ' α υ τά να γίνου ν κ α λύ τερα κ α τα -νοητά, θα κα τα φ ύ γω σ ε ένα μόνο π α ρ ά δειγμ α , π ο υ είναι τοα κό λουθο . Α ς π ά ρ ο υ μ ε τρεις α ριθμ ού ς: ανα ζη τού μ ε έναν τέ-τα ρτο π ο υ να είναι π ρ ο ς τον τρίτο ό,τι κι ο δεύτερο ς π ρος τονπ ρ ώ το. Ε δώ οι έμ π ο ρ οι, έτσ ι κα ι το υ ς ρω τή σ εις, θα σ ε δια -βεβα ιώ σ ουν ότι ξέρο υν τι να κάνει κανείς για να βρει τον υπ όα να ζήτησ η τέτα ρ το αρ ιθμ ό , κι α υτό επ ειδή , β λέπετε, δεν

σ ε σ φ ά λ μ α τ α , δ ιό τ ι ό τ α ν ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι σ υ λ λ α μ β ά ν ο υ ν τ α πτ έ τ ο ιο α φ η ρ η μ έ ν ο τ ρ ό π ο , κ ι ό χ ι μ έ σ ω τ η ς α λ η θ ο ύ ς τ ο υ ς ο υη φ α ν τ α σ ία τ ο υ ς τ ο υ ς φ έ ρ ν ε ι σ ε σ ύ γ χ υ σ η . Ό ν τ ω ς , ό ,τ ι κ α θέ ν α , τ ο φ α ν τ ά ζ ο ν τ α ι π ο λ λ α π λ ό . Π ρ ά γ μ α τ ι, σ ε ό σ α π ρ ά γ μ

β ά ν ο υ ν α φ η ρ η μ έ ν α , μ ε μ ο ν ω μ έ ν α κ ι α ό ρ ι σ τ α ε π ι β ά λ λ ο υ ν τ α χ ρ η σ ιμ ο π ο ι ο ύ ν γ ι α ν α δ η λ ώ ν ο υ ν κ ι ά λ λ α π ρ ά γ μ α τ α π ια υ τ ό σ υ μ β α ίν ε ι ν α φ α ν τ ά ζ ο ν τ α ι τ α π ρ ά γ μ α τ α γ ι α τ α ο π ο ί αμ ε τ ο ν ίδ ιο τ ρ ό π ο π ο υ σ υ ν η θ ί ζ ο υ ν ν α φ α ν τ ά ζ ο ν τ α ι τ α π ρο π ο ί α δ ό θ η κ α ν α ρ χ ικ ά α υ τ ά τ α ο ν ό μ α τ α .

- 3 3 -



Σ π ιν ό ζ α

έχουν α κό μ α αφ ήσ ει να ξεχασ τεί η πρ οφ ορ ική π α ρά δο σ η σ χε-τικ ά μ ε μ ια πρ α κ τικ ή π ο υ οι π ρ εσ β ύτερ ο ι ο μ ότεχνο ι του ς

το υς τη μ ετα δίδο υν ω ς σ κέτη κι α να π ό δεικ τη τεχνική λ ύσ η .Ά λλοι όμ ω ς, ξεκ ινώ ντα ς α π ό τη ν π είρ α το υς μ ε π εριπ τώ σ ειςευκο λονόη τω ν α ριθμ η τικώ ν σ χέσ εω ν κα τα σ κευά ζου ν έναα ξίω μ α μ ε κα θολική ισ χύ σ ύμ φ ω να μ ε το οπ οίο ο τέτα ρ το ςα ριθμ ός είναι π ρ ο φ α νή ς α π ό μ όνος του , ό π ω ς σ τη ν π ερί-π τω σ η τω ν α ριθμ ώ ν 2, 4, 3 κα ι 6. Ε δώ ξέρο υν εμπ ειρ ικ ά ότι,αν πολλα πλα σ ια σ θεί ο δεύτερος μ ε τον τρίτο κι έπ ειτα το γ ι-νόμ ενο δια ιρεθεί διά το υ π ρώ του , τότε εξά γετα ι ω ς ττηλίκο οα ρ ιθμ ός 6* κα ι κ α θώ ς β λέπο υν ότι το γινό μ ενο είνα ι ίδιο μ ετον α ρ ιθμ ό π ο υ , κα ι χω ρ ίς α υτή τη ν π ρ α κ τικ ή δια δικ α σ ία ,ή ξερα ν ότι είναι ο τέτα ρ τος α νά λο γος, α π ό α υτό σ υ μ π ερα ί-νου ν ότι η ίδια δ ια δικ α σ ία είνα ι κα τάλ λη λη σ ε κ ά θε π ερ ί-π τω σ η για την εξεύρ εσ η του τέτα ρ το υ α νά λο γου α ριθμ ού.[24] Ο ι μ α θη μ α τικο ί όμ ω ς γνω ρίζου ν, δυνά μ ει τη ς α π όδειξη ςτου Ε υκ λείδη (σ το θεώ ρη μ α ιθ' του β ιβλ ίου Ζ Ο ποιοι̂ ^ α ρ ιθ-μ οί είνα ι α νά λο γοι μ ετα ξύ τους· ξέρο υν δη λα δή , μ ε βά σ η τηφ ύσ η τη ς α να λογία ς κα ι τη ν ιδιότητά τη ς, ότι το γινόμ ενο το υπο λλα πλ α σ ια σ μ ού τού πρ ώ του α ριθμ ού μ ε τον τέτα ρτο ισ ού-τα ι μ ε το γινόμ ενο το υ πο λλ α π λα σ ια σ μ ο ύ του δεύτερ ο υα ρ ιθμ ο ύ μ ε τον τρίτο . Ω σ τόσ ο, δεν β λέπο υν τη ν α υτοτελήα ναλ ογία τω ν δεδομ ένω ν α ρ ιθμ ώ ν α λλά , ακ όμ η κα ι αν τηβλ έπο υν, δεν τη βλ έπο υν δυνάμ ει το υ π ιο π ά νω θεω ρή μ α τος,α λλ ά ενορα τικ ά , χω ρίς τη μ εσ ολ ά βη σ η κ α μ ιά ς δια δικ α σ ία ς.[25] Γ ια να δια λέξου μ ε όμ ω ς α νά μ εσ α σ ' α υτο ύς το υς α ντι-λητττικούς τρόπ ο υς πο ιος είνα ι ο κα λύτερος, είνα ι α π α ρα ίτη το

να απ α ριθμ ή σ ου μ ε σ υνο πτικά τα α π α ιτο ύμ ενα μ έσ α για τηνκα τά λη ψ η του τελικο ύ σ κο πο ύ μ α ς.

I . Ν α γνω ρίζου μ ε επα κ ρ ιβ ώ ς τη φ ύσ η μ α ς, την ο π ο ίαεπιθυ μ ο ύμ ε να τελειοπ οιή σ ου μ ε κα ι, τα υτόχρ ο να , να γνω ρ ί-

- 3 4 -




ζούμε τόσα γ ια τη φ ύσ η τω ν π ρ α γμ ά τω ν όσ α είναι α να γκα ίο.I I. Ν α σ υνά γου μ ε με ορθό τρ ό π ο σ ε π ο ια σ η μ εία τα

π ρ ά γμ α τα δια φ έρο υν, σε π ο ια σ υμ φ ω νούν κα ι σ ε π ο ια α ντι-τίθεντα ι μ ετα ξύ τους.

III. Ν α σ υλλ α μ βά νουμ ε σ ω σ τά τι μ πο ρο ύν και τι δεν μ π ο -ρούν να πάθουν.

IV. Τ α π α ρ α π ά νω να αντιπα ρα βλη θούν μ ε τη φ ύσ η και τηδύναμ η του ανθρ ώ πο υ. Κ αι α π ό αυ τά θα φ α νεί εύκολα σε

π ο ιο βα θμ ό τελειό τη τα ς μ π ορεί να φ τά σ ει ο άνθρω πος.^®[26] Α φ ού πλ έον εξετά σ α μ ε α υ τές τις π ρο ϋπ ο θέσ εις, α ς

δο ύμ ε τώ ρ α π οιον α ντιλη πτικό τρό π ο π ρ έπ ει να δια λέξουμ ε.Σ ε ό,τι α φ ο ρ ά τον πρ ώ το, είνα ι κ α θεα υ τό εμ φ α νές ότι εξ

ακο ής - εκτός του ότι πρόκ ειτα ι για κά τι π ά ρ α πολύ α β έβ α ιο -δεν α ντιλα μ βα νόμ α σ τε κα μ ιά ουσ ία ενός π ρ ά γμ α το ς, ό π ω ς

κα τα φ α ίνετα ι κι α π ό το υπ ό δειγμ α π ο υ δώ σ α μ ε· κα θώ ς δε ηενική ύ πα ρξη ενός π ρ ά γμ α τος δεν γίνετα ι γνω σ τή α ν δεν γί-νει γνω σ τή η ου σ ία του , γι ' α υτό σ υμ π ερα ίνο υμ ε ξεκά θα ρα ,ό π ω ς θα δού μ ε σ τη σ υνέχεια , ότι κ ά θε β εβα ιό τη τα π ο υα π ο κ τά τα ι εξ α κοή ς π ρ έπ ει να αποκλεισ θεί α π ό τις επ ισ τή-μ ες. Π ρά γμ α τι, εξ α κο ή ς κα ι μ όνο, κα νείς δεν θα μ π ορεί να

επη ρεάζετα ι, εκτός κι α ν π ρ ώ τα π α ρ έμ β ει ο νου ς.[27] Σ ε ό,τι α φ ο ρ ά τον δεύ τερ ο τρόπο,® για κ α νέναν π ά -λι δεν θα π ρ έπ ει να λεχθεί ότι έχει ιδέα εκείνη ς τη ς α να λο -γία ς την οπ ο ία ν α να ζητά . Ό χι μ όνο το π ρ ά γμ α είναι εξα ιρε-τικά α β έβα ιο κα ι δεν έχει τέλος, α λλά επιπλέον μ ' αυτόν τοντρό π ο κα νείς δεν θα α ντιλη φ θεί π ο τέ μ έσ α σ τα φ υ σ ικ ά

" Ε δ ώ θ α α σ χ ο λ η θ ώ κ ά π ω ς δ ι ε ξ ο δ ικ ό τ ε ρ α μ ε τ η ν ε μ π εε ξ ε τ ά σ ω τ η μ έ θ ο δ ο π ο υ α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν ο ι ε μ π ε ιρ ι ο κ ρ ά τ ε ς κ α ο ι ν ε ό τ ε ρ ο ιΦ ιλ ό σ ο φ ο ι [NS: [ ...] ο ι ε μ π ε ιρ ιο κ ρ ά τ ε ς π ο υ θ έ λ ο υ ν ν α τ α κ ά ν οσ ε ι μ ια ς ε μ π ε ι ρ ικ ή ς μ ε θ ό δ ο υ (ervarenheit)].

- 3 5 -



Σ π ιν ό ζ α

π ρ ά γμ α τα τίπο τε άλλο π α ρ ά σ υμ βεβη κότα, τα οπ οία όμ ω ςδεν γίνοντα ι π ο τέ κ α τα νο η τά μ ε κ α θα ρ ό τητα εκτός μ όνο κι

α ν γίνου ν π ρ ω τύτερα γνω σ τές οι ου σ ίες το υ ς. Ο π ό τε κι α υ -τό ς ο τρό π ο ς π ρ έπ ει να α π ο κλεισ θεί.

[28] Σ ε ό,τι α φ ο ρ ά τον τρίτο τρ ό π ο , α ντίθετα , μ π ο ρ ο ύ μ ευ π ό μ ίαν έννοια να π ο ύμ ε ότι έχουμ ε ιδέα το ύ π ρά γμ α τος, κ ιεπίσ η ς ότι κα τα λή γου μ ε σ ε σ υ μ π ερά σ μ α τα χω ρίς κίνδυνοπ λά νη ς. Π λην όμ ω ς, ού τε κι α υτός ο τρ ό π ο ς κ α θεα υτός θαα π ο τελεί το μ έσο για να φ τάσ ο υ μ ε σ τη ν τελειό τη τά μ α ς.

[29] Μ όνον ο τέταρ τος τρό π ο ς π εριλα μ β ά νει τη ν α υ το τε-λή ουσ ία τού π ρά γμ α τος, κ α ι μ άλισ τα , χω ρίς κίνδυνο πλάνης*γ ι' α υτόν το λόγο , θα π ρ έπ ει να χρη σ ιμ οπο ιείτα ι κ α τά π ρ ο -τερα ιό τη τα . Θ α φ ρο ντίσ ου μ ε λοιπό ν να εξηγήσ ουμ ε π ώ ςπ ρ έπει να εφ α ρμ όζετα ι, ού τω ς ώ σ τε να εννοού ντα ι τα ά γνω -σ τα πρ ά γμ α τα σ ύμ φ ω να με τούτη τη γνώ σ η, και τα υτόχρο -να, να το επιτυγχά νο υ μ ε αυ τό μ ε τον π ιο σ ύντομ ο κα ι π ρ ό -σ φ ορο δυνατό τρό πο . [30] Α φ ού ξέρουμ ε πλέον πο ια γνώ σ ημ ά ς είνα ι α να γκ α ία , π ρ έπ ει να εξετά σ ο υμ ε τη ν Ο δό κα ι τηΜ έθοδο μ ε τις οπ οίες θα κ ατορθώ σ ουμ ε να μ ά θου μ ε με τι λο -γή ς γνώ σ η π ρ έπ ει να τα γνω ρίζουμ ε. Γ ια να γίνει αυτό, π ρ έ-π ει π ρ ώ τ ' α π ' όλα να τονισ θεί ότι δεν τίθεται εδώ θέμ α εις

ά πειρον αναδρομ ή ς· δη λα δή , για να εξευρεθεί η βέλτισ τη μ έ-θο δο ς διερεύνη σ η ς του α λη θούς, δεν χρειά ζετα ι άλλη μ έθο -δος για να διερευνηθεί η μ έθο δο ς διερεύνη σ ής του, ή μ ια τρί-τη μ έθο δο ς για να διερευνη θεί η δεύτερη , κα ι ο ύτω κα θεξή ςεπ ' ά π ειρ ο ν π ρ ά γμ α τι, μ ' α υτό τον τρό π ο δεν θα φ τά να μ επ ο τέ σ τη γνώ σ η του αλη θούς, ούτε σε κα μ ιά γνώ σ η κα ν. Α λ-

λά το ίδιο σ υμ β α ίνει εδώ ό π ω ς κα ι μ ε τα υλικά εργαλεία ,^^κα θώ ς σ την π ερίπ τω σ ή το υς θα μπ ορ ού σ ε να επιχειρη μ α το-λο γή σ ει κα νείς κ α τά τον ίδιο τρό π ο . Π ρά γμ α τι, για να σ φ υ -ρη λα τηθ εί το σ ίδερο, χρ ειά ζετα ι σ φ υρί, κα ι για να υ π ά ρ ξει

- 3 6 -




σ φ υρ ί, είναι α π α ρ α ίτητο να κα τα σ κευα σ θεί, π ρ ά γμ α για τοο π ο ίο χρειά ζετα ι ά λλ ο σφ υρ ί, κ α θώ ς κι ά λλ α εργα λεία , π ο υ

για να είνα ι δια θέσ ιμ α , θα α π α ιτήσ ο υ ν μ ε τη σ ειρά του ς κιά λλ α εργα λεία , κα ι ούτω κα θεξής επ ' ά π ειρ ο ν κα ι μ ε αυ τόντο τρ ό π ο θα ήτα ν μ ά τα ιο να πρ ο σ π α θή σ ει κα νείς να α π ο -δείξει ότι οι ά νθ ρω π ο ι δεν έχου ν κα μ ία τεχνική δύ να μ η νασ φ υρ η λα τή σ ου ν το σίδερο.^^ [31] Α λλά , ό π ω ς σ την αρ χή οιά νθρω πο ι κ α τά φ ερα ν, χάρη σ τα φ υσ ικά εργα λεία μ ε τα

οποία γεννήθηκαν,^^ να φτιάξουν τα πιο εύκολα πράγματα,α ν κα ι με π ο λύ κόπο κα ι υ π ό α τελή μ ορφ ή , κα ι μ ε όσ α είχανπρ ω τοφ τιά ξει μ ε τέτοιο τρό πο , κα τα σ κεύα σ α ν άλ λα δυσ κο -λό τερα κ α ι τελειό τερα μ ε λιγότερο κ όπο , ο π ό τε λο ιπόν, μ ε-τα βα ίνοντας έτσ ι σ τα δια κά α π ό έργα πο λύ α π λ ά προς τα ερ-γα λεία κα ι σ υνεχίζοντας τη ν π ρ ό ο δο α π ό α υ τά τα εργα λεία

π ρ ος ά λλα έργα κα ι εργα λεία , τελικά κ α τόρ θω σ α ν να π ρ α γ-μ ατοπο ιήσ ουν τόσ α πο λλά κ αι τόσ ο δύσ κο λα πρ ά γμ α τα μεελά χισ το κ όπο , όμ οια κα ι ο νου ς, χά ρη σ τη εγγενή του ισχύ,'^κα τα σ κευά ζει για δική του χρήσ η δια νοη τικά εργα λεία , μ ε ταο π ο ία α π ο κ τά κι ά λλη ισ χύ για ά λλα δια νοη τικά έργα,^^α π ' α υ τά δε τα έργα δη μ ιου ργεί ά λλ α π ά λι εργα λεία ήαποκτά την απαιτούμενη τεχνική δύναμη^^ για όποια ακόμηπ ερ α ιτέρω διερεύνη σ η , κα ι έτσ ι σ υνεχίζει να π ρ ο χω ρ ά κ α τάσ τά δια ώ σ που να φ τά σ ει σ τον κο λοφ ώ να τη ς σ οφ ία ς. [32] Ό τιδε έτσ ι σ υμ βα ίνει μ ε το νου, α υτό θα φ α νεί εύκολα , α ρκεί ναγίνει κα τα νοη τό σ ε τι σ υνίσ τα τα ι η Μ έθοδος α να ζήτησ η ς

^ Μ ε τ ο ν ό ρ ο ε γ γ ε ν ή ς ισ χ ύ ς [per v im nativam] ε ν ν ο ώ ε κ ε ί ν ο ππ ρ ο κ α λ ε ίτ α ι μ έ σ α μ α ς α π ό ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς α ιτ ίε ς κ α ι π ο υ θ α τ οα ρ γ ό τ ε ρ α μ έ σ α σ τ η Φ ιλ ο σ ο φ ία μ ο υ .

^̂ Ε δ ώ τ α ο ν ο μ ά ζ ω έ ρ γ α . Σ τ η Φ ιλ ο σ ο φ ία μ ο υ θ α ε ξ η γ ηα υ τ ά .

- 3 7 -



Σ π ιν ό ζ α

της α λή θεια ς, κα ι π ο ια είνα ι α υ τά τα έμ φ υ τα ερ γα λεία , ταο π ο ία ο νου ς χρ ειά ζετα ι α π ο κ λεισ τικ ά κα ι μ όνο για να κ α -

τα σ κευά ζει α π ό α υτά ά λλ α εργαλεία , με σ κο πό να π ρο οδ εύειολο ένα περισ σ ότερο . Γ ια να το δείξω , π ρ ο χω ρ ώ ω ς εξής:[33] Μ ια^ι α λη θή ς ιδέα 'Ρ (διότι έχουμ ε ή δη μ ια α λη θή

ιδέα ) είνα ι κά τι δια φ ο ρ ετικ ό α π ό το α ντικείμ ενό της: π ρ ά γ-μ α τι, ά λλο είνα ι ο κύ κλο ς κι ά λλο η ιδέα το υ κ ύκλου. Δ ιότιη ιδέα το υ κ ύκλου δεν είνα ι κά τι π ο υ έχει π ερ ιφ έρ εια κα ι κ έ-ντρο , όπ ω ς έχει ο κύκλος, ούτε η ιδέα το ύ σ ώ μ α τος είνα ι α υ -τό τού το το σ ώ μ α . Κ α θώ ς δε η ιδέα είνα ι κ ά τι δια φ ο ρ ετικ όα π ό το α ντικείμ ενό τη ς, θα είνα ι κ α θεα υτή κ α ι κ ά τι κ α τα -νοητό* δη λα δή η ιδέα, ω ς π ρ ο ς τη μ ορ φ ική της ου σ ία , μ π ο -ρεί να γίνει α ντικείμ ενο ά λλη ς α ντικειμ ενική ς ου σ ία ς κα ι, μ ετη σ ειρά της, α υτή η ά λλη αντικειμ ενική ουσ ία θα είνα ι κι α υ -τή , α ν θεω ρη θεί κ α θεα υτή , κ ά τι π ρ α γμ α τικ ό κ α ι κα τα νοη τό,κα ι ο ύτω κα θεξή ς επ ' ά πειρον.^^ [34] Ο Π έτρο ς, για π α ρ ά -δειγμ α , είνα ι κά τι πρα γμ α τικό* η αλη θής ιδέα του Π έτρου εί-να ι η α ντικειμ ενική ουσ ία το υ Π έτρου κ α ι, κα θεα υτή , είνα ικ ά τι π ρ α γμ α τικ ό κα ι τελείω ς δια φ ο ρ ετικ ό α π ό τον ίδιο τονΠ έτρο . Ε π ο μ ένω ς, κ α θώ ς η ιδέα το υ Π έτρο υ είναι κά τιπ ρ α γμ α τικ ό , π ο υ έχει τη δική του ο ικεία ουσ ία , θα είνα ι κα ικά τι κ α τανο η τό, δη λα δή α ντικ είμ ενο μ ια ς δεύ τερ η ς ιδέα ς, ηο π ο ία ιδέα θα έχει α ντικ ειμ ενικ ά μ έσ α τη ς όλα ό σ α η ιδέατου Π έτρου έχει σ τη μ ορφ ή τη ς· κα ι, μ ε τη σ ειρά τη ς, η ιδέαπ ο υ είνα ι [ιδέα ] τη ς ιδέα ς το υ Π έτρο υ έχει π ά λ ι τη δική τη ςουσ ία , π ο υ μ π ο ρ εί ομ ο ίω ς να γίνει α ντικ είμ ενο κ ι ά λλ η ς

^̂ Α ς σ η μ ε ιω θ ε ί ό τ ι θ α φ ρ ο ν τ ίσ ο υ μ ε ε δ ώ ν α δ ε ίξ ο υ μ ε , ότ ό π ο υ μ ό λ ις ε ίπ α , α λ λ ά κ α ι ό τ ι π ο ρ ε υ τ ή κ α μ ε μ έ χ ρ ι τ ώ ρ α μ επ ο , κ α θ ώ ς κ α ι ά λ λ α ε π ι π λ έ ο ν π ρ ά γ μ α τ α π ο υ ε ίν α ι ε ν τ ε λ ώ ς τ α γ ν ω ρ ί ζ ε ι κ ά ν ε ις .

- 3 8 -




ιδέα ς, κα ι ού τω κα θεξή ς σ το άπ ειρο ν. Τ ού το κα θένας μ π ο -ρεί να το δοκ ιμ ά σ ει εμ π ειρ ικ ά όταν β λέπει τον εαυτό του ναγνω ρίζει τι είνα ι ο Π έτρος κα ι να γνω ρίζει επ ίσ η ς ότι το γνω -ρίζει, κ α ι, π έρ ' α π ' α υτό, να γνω ρίζει π ω ς γνω ρίζει ότι τογνω ρίζει κ .λπ . Ε π ο μ ένω ς, είνα ι εμ φ α νές ότι, για να εννοη θείη ουσ ία του Π έτρου, δεν είνα ι α να γκ α ίο να εννοη θεί η ιδέατου Π έτρου αυ τή κ αθεαυτή , άρ α α κόμ η λιγότερο α ναγκα ίο εί-να ι να εννοη θεί κα ι η ιδέα τη ς ιδέα ς το υ Π έτρου* το ίδιο θαή τα ν, δη λα δή , αν έλεγα ότι, για να γνω ρ ίζω , δεν είνα ι α να -γκ α ίο να γνω ρίζω π ω ς γνω ρίζω , κα ι ότι είνα ι ακόμ η π ο λύ λ ι-γότερο α ναγκα ίο να γνω ρίζω π ω ς γνω ρίζω π ω ς γνω ρίζω *ό π ω ς ού τε κα ι για τη ν κα τα νόη σ η τη ς ουσ ία ς του τρ ιγώ νο υείναι α π α ρ α ίτη τη η κ α τα νόη σ η τη ς ουσ ία ς του κ ύκ λο υ.Ίσα -ίσ α , σ τη ν π ερ ίπ τω σ η α υτώ ν τω ν ιδεώ ν ισ χύει το α ντίθε-το. Π ρά γμα τι, γ ια να γνω ρίζω π ω ς γνω ρίζω , α να γκα σ τικ άπ ρ έπει π ρ ώ τα να γνω ρίζω . [35] Έ τσ ι κ α θίσ τα τα ι π ρ ο φ α νέςότι η β εβα ιό τη τα δεν είνα ι τίπ ο τε ά λλο π α ρ ά η ίδια η α ντι-κειμ ενική ουσ ία* δη λα δή , ο τρό π ο ς με τον οπ ο ίον α ισ θα νό -μ α σ τε τη μ ορ φ ική ουσ ία είνα ι η ίδια η βεβα ιότητα . Ο π ότεπ ά λ ι είνα ι σ α φ ές ότι για τη β έβα ιη εξα κ ρ ίβ ω σ η τη ς α λή θει-α ς δεν χρειάζετα ι κα νένα ά λλο εξω τερικό σ ημ είο^^ εκτός α π ότη ν κ α τοχή μ ια ς α λη θού ς ιδέας. Π ρ ά γμ α τι, ό π ω ς έχουμ εδείξει, για να γνω ρίζω , δεν είναι α π α ρ α ίτητο να γνω ρίζω π ω ςγνω ρίζω . Ε πο μ ένω ς, για άλλη μ ια φ ορά είναι εμφ α νές ότι κ α -νείς δεν μ π ορ εί να ξέρει τι είνα ι η υπ έρ τα τη β εβ α ιό τη τα α ν

Σ η μ ε ιω τ έ ο ν ό τ ι ε δ ώ δ ε ν ε ρ ε υ ν ο ύ μ ε μ ε π ο ι ο ν τ ρ ό π ο η π ρ ώκ ε ιμ ε ν ικ ή ο υ σ ί α ε ί ν α ι έ μ φ υ τ η γ ι α μ α ς . Π ρ ά γ μ α τ ι α υ τ ό ε μ πδ ίο τ η ς δ ι ε ρ ε ύ ν η σ η ς τ η ς Φ ύ σ η ς , κ α τ ά τ η ν ο π ο ί α τ ο ε ν λ ό γ ω γ η θ ε ί δ ι ε ξ ο δ ι κ ό τ ε ρ α , ε ν ώ τ α υ τ ό χ ρ ο ν α θ α κ α τ α δ ε ιχ θ ε ί ό τ ι έ ξ ωδ ε ν υ π ά ρ χ ε ι κ α μ ί α β ε β α ίω σ η , ο ύ τ ε κ α μ ία ά ρ ν η σ η , ο ύ τ ε κ α

- 3 9 -



Σ π ιν ό ζ α

δεν κατέχει μ ια αυτοτελή ιδέα ή την α ντικειμ ενική ουσ ία κ ά -πο ιου πρά γμα τος· αναμ φ ίβο λα μ άλισ τα, α φ ού β εβα ιότητα κα ιαντικειμ ενική ουσ ία είνα ι ένα κα ι το α υτό. [36] Γ ι ' αυτό, κ α -θώ ς η αλήθεια δεν έχει α νά γκη α π ό κα νένα εξω τερικό σημείοπ α ρ ά επα ρκ εί, για να απ α λειφ θεί κά θε α μ φ ιβολ ία , να κ α τέ-χει κανείς τις αντικειμενικές ουσ ίες τω ν πρα γμ ά τω ν, ή - π ρ ά γ-μ α π ο υ είνα ι το ίδιο - να κατέχει ιδέες, έπ ετα ι λοιπόν ότι αλη-θής δεν είναι η Μ έθοδο ς π ο υ α ποβλέπει σ την ανα ζήτησ η ενόςσ η μ είου αλή θεια ς μ ετά α π ό την α π όκ τη σ η τω ν ιδεώ ν η

αληθής Μ έθοδος είνα ι η οδό ς διά της ο π ο ία ς θα π ρ έπ ει νααναζητείτα ι κα τά την οφ ειλόμενη τάξη α υτή τούτη η αλή θεια ,ήτοι οι α ντικειμ ενικές ουσ ίες τω ν πρ α γμ ά τω ν, ήτοι π ά λι οιιδέες (κι ό λ ' α υτά δηλώ νουν το ίδιο π ρ ά γ μ α ) . [ 3 7 ] Κ ιόμ οια πά λι, η Μ έθοδο ς οφ είλει α να γκ α σ τικ ά να θέτει θέμ αγια το Σ υλ λο γισ μ ό, ή για το νου* α υτό σ η μ α ίνει ότι η Μ έθο-

δο ς δεν είναι α υτό κ α θα υτό το σ υλλ ογίζεσ θα ι π ο υ α π ο σ κ ο -π εί σ την κα τα νόη σ η τω ν αιτιώ ν τω ν π ρ α γμ ά τω ν, ούτε, π ο λύπερ ισ σ ότερο , η ίδια η κα τα νόη σ η τω ν εν λό γω α ιτιώ ν, π α ρ άείνα ι το να κα τανο ούμ ε τι είνα ι αληθής ιδέα διακρίνοντάς τηνα π ό τις υπόλοιπες αντιλή ψ εις κα ι διερευνώ ντας τη φ ύσ η της*π ρ ά γμ α τι, έτσι θα μ πο ρο ύμ ε να γνω ρίζου μ ε τη δύναμ η π ο υέχουμ ε να εννοούμ ε κα ι θα μ πο ρο ύμ ε να υπο χρεώ νου μ ε τοπ νεύμ α μ α ς να εννοεί μ ε α υτό το γνώ μονα^^ όλα όσ α π ρ έπεινα εννοεί· κ α ι τού το μ ά λισ τα θα το βοη θο ύμ ε να το π ετύχειδιδά σ κο ντά ς το υ βέβα ιου ς κα νόνες ω ς βο η θή μ α τα κ αι φ ρο -ντίζοντας να μην το κουράζουμε με άσχετες ασχολίες. [38]

. Α π ό τα π α ρ α π ά νω σ υνά γετα ι ότι η Μ έθοδος δεν είναι τίπ ο -

^̂ Θ α ε ξ η γ η θ ε ί σ τ η Φ ιλ ο σ ο φ ία μ ο υ σ ε τ ι σ υ ν ίσ τ α τ α ι α υ τ ή η έ ρ ε υ ν απ ρ ο κ ε ιμ έ ν ο υ γ ι α τ η ν ψ υ χ ή .

- 4 θ -




τε ά λλο π α ρ ά α να σ το χα σ τική γνώ σ η , ή ιδέα ιδέα ς· κα ι κ α -θώ ς δεν υπ ά ρχει ιδέα μ ια ς ιδέας π α ρ ά μ όνο αν υπ ά ρξει π ρ ώ -

τα ιδέα , γι ' α υτόν το λό γο δεν π ρ ό κ ειτα ι να υ π ά ρ ξει Μ έθο-δος π α ρ ά μ όνο αν υπ ά ρξει π ρ ώ τα ιδέα. Σ υνεπώ ς, σ ω σ τή μ έ-θο δο ς θα είνα ι εκείνη η οπ ο ία κ α ταδεικ νύ ει μ ε π ο ιον τρό π οπ ρ έπει να καθ οδη γείτα ι το πνεύμ α σ ύμ φ ω να μ ε το γνώ μ οναμ ια ς δεδομ ένη ς α λη θού ς ιδέας.^^ Ε ξά λλ ο υ, κ α θώ ς η ό π ο ιασ χέσ η μ ετα ξύ δύ ο ιδεώ ν είνα ι ίδια μ ε εκείνην π ο υ υπ ά ρ χει

μ ετα ξύ τω ν μο ρφ ικώ ν ουσ ιώ ν τω ν εν λό γω ιδεώ ν, έπετα ι ότιη ανασ τοχασ τική γνώ σ η π ο υ έχει ω ς α ντικείμ ενο την ιδέα το υτελειό τα του Ό ντο ς θα υ π ερέχει τη ς α να σ το χα σ τικ ή ς γνώ σ η ςτω ν υπ όλο ιπ ω ν ιδ εώ ν δη λα δή , τελειό τα τη θα είναι, σ το μ έ-τρο του δυνατού , η Μ έθοδος η οπ ο ία θα δείχνει μ ε ποιον τρ ό -π ο π ρ έπ ει να κα θο δη γείτα ι το π νεύ μ α μ ε γνώ μ ο να τη δε-

δο μ ένη ιδέα το υ τελειό τα το υ Ό ντος. [39] Α π ό α υτό γίνετα ιεύκ ολα κ α τα νοητό μ ε πο ιον τρό π ο το π νεύμ α , κ α τα νοώ -ντα ς όλο κα ι περισ σ ότερα π ρ ά γμ α τα , α π ο κ τά σ υγχρό νω ς κιά λλα εργα λεία χάρη σ τα οπ ο ία σ υνεχίζει έπ ειτα να κ α τανο -εί μ ε όλο κα ι μ εγα λύ τερη ευκ ολ ία . Ό ντω ς, όπ ω ς το ύτο μ π ο -ρεί β ά σ ιμ α να συ ναχθεί α π ό όσ α είπ α μ ε, π ρ έπ ει π ρ ιν α π ό

οτιδή π οτε ά λλο να υπ ά ρ ξει μ έσα μ α ς, ω ς εγγενές εργαλ είο,μ ια αληθής ιδέα, η οπ ο ία , ά π α ξ κ α ι γίνει κατανοη τή , μ α ς επ ι-τρέπ ει να κα τα νοο ύμ ε τα υτόχρο να τη δια φ ορ ά α νά μ εσα σ εμ ια τέτοιο υ είδο υς α ντίλη ψ η κι όλες τις ά λλες. Κ α ι σ ' α υτόα κρ ιβώ ς σ υνίσ τα τα ι το πρ ώ το μ έρο ς τη ς Μ εθόδου . Ε π ειδή δεείνα ι σ α φ ές ότι το π νεύ μ α τόσ ο κ α λ ύ τερ α κ α τα νο εί τον

εαυτό το υ όσ ο περ ισ σ ότερο κ α τα νοεί κα ι τη Φ ύσ η, γι ' α υτόκα ι είνα ι π ρ ο φ α νές ότι α υ τό το μ έρο ς της Μ εθόδο υ θα είνα ιτόσ ο τελειότερο ό σ ο π ερισ σ ό τερα π ρ ά γμ α τα κ α τα νοεί τοπ νεύ μ α κι ότι τότε μ όνο θα είνα ι το κ α τά δύνα μ ιν τελειό τα -το όταν το π νεύμ α π ρο σ η λώ νετα ι, ήτοι α να σ το χά ζετα ι, π ά -

- 4 1 -



Σ π ιν ό ζ α

νω σ τη γνώ σ η του τελειότατου Ό ντος.^® [40] Έ π ειτα , ό σο π ε-ρισ σ ότερο το πνεύ μ α γνω ρίζει τα π ρ ά γμ α τα , τόσ ο κα λύ τερακ α τανο εί κα ι την εγγενή ισ χύ του , κα ι τη φ υσ ική τάξη* όσ οκαλύ τερα όμ ω ς κα τανοεί την εγγενή ισχύ του , τόσ ο κα λύ τεραμ πορεί να κ αθοδη γεί τον εαυτό του και να τον υ π ά γει σε κα -νόνες* κα ι όσ ο κα λύ τερα κα τα νοεί τη φ υσ ική τάξη , τόσ ο κ α -λύ τερα μ πο ρεί να προ φ υλάσ σ ετα ι α π ό ασ ύμ φ ορ ες επιδιώ ξεις.Κ ι ό π ω ς είπα μ ε, σ ' α υτό ίσ α-ίσ α σ υνίσ τατα ι όλη η Μ έθοδο ς.[41] Α ς προσ θέσ ουμ ε ότι η ιδέα υφ ίσ τατα ι αντικειμ ενικά κ α -τά τον ίδιο τρό π ο π ο υ κ α ι το α ντικείμ ενό τη ς υ φ ίσ τατα ιπ ρ α γμ α τικ ά . Ά ρα, εάν υπή ρχε κά τι μ έσ α στη Φ ύση πο υ ναμην α λλη λεπιδρού σ ε^^ μ ε ά λλ α π ρ ά γμ α τα , κι αν επίσ η ςυπ ή ρχε μ ια αντικειμ ενική ουσ ία του ίδιου α υτού π ρά γμ α τος,η ο π ο ία κ α ι θα έπ ρ επ ε τό τε να συ μ φ ω νεί α π ό λυ τα μ ε τημ ορ φ ική ου σ ία του , σε τέτοια π ερίπ τω σ η ούτε α υτή η α ντι-

κειμ ενική ο υσ ία θα αλληλεπιδρούσε"^^ μ ε τις ά λλες ιδέες,ο π ό τε δεν θα μ π ο ρο ύσ α μ ε να σ υμ π ερά νο υ μ ε τίπ ο τε σ ε ό,τιτην α φ ορ ά . Κ αι α ντίθετα , ό π ω ς (στην π ρα γμ α τικ ό τη τα )σ υμ βα ίνει μ ε όλα όσα υπ ά ρχουν μέσα σ τη Φ ύση, όσ α π ρ ά γ-μ α τα αλλη λεπιδρού ν με τα υπόλο ιπα θα είναι κατανοη τά , κα ιοι αντικειμ ενικές του ς ουσ ίες επίσ ης θα παρουσ ιάζου ν μ εταξύ

τους τις ίδιες α λλη λεπιδρά σ εις, μ ε την έννοια ό τι α π ό α υτέςθα π α ρ ά γο ντα ι κι ά λλες ιδέες, οι οπο ίες, πά λι, θα α λλη λε-π ιδρ ούν μ ε άλλες, κι έτσ ι θα π λη θα ίνουν τα εργα λεία για π α -ρ α π έρα π ρό οδο . Κ ι α υτό α κρ ιβώ ς επιχειρο ύσ α μ ε να α π ο -δείξουμ ε. [42] Ε πιπλέον, α π ό αυτή την τελευταία επισ ήμ ανσήμ α ς, ότι δη λα δή η ιδέα οφ είλει να σ υμ φ ω νεί α π ό λυ τα μ ε τημ ορ φ ική τη ς ου σ ία , γίνετα ι φ α νερό π ά λι ότι, το πνεύ μ α μ α ς.

^̂ Τ ο ν α α λ λ η λ ε π ι δ ρ ά έ ν α π ρ ά γ μ α μ ε ά λ λ α σ η μ α ίν ε ι ν α πα π ό ά λ λ α ή ν α π α ρ ά γ ε ι ά λ λ α .

- 4 2 -




για να α να π α ρ ά γει π λή ρω ς το είδω λο^^ τη ς Φ ύσ ης, οφ είλεινα π α ρ α γά γε ι όλες τις ιδέες του ξεκ ινώ ντα ς α π ό εκείνην η

ο π ο ία α να φ έρετα ι σ την α π α ρ χή κα ι την π η γή ολόκλη ρηςτη ς Φ ύσ η ς, ούτω ς ώ σ τε α υ τή α κ ριβ ώ ς η ιδέα να γίνει η π η -γή τω ν υπ όλ οιπω ν ιδεώ ν.

[43] Α φ ού ό μ ω ς είπ α μ ε ότι η σ ω σ τή Μ έθοδο ς είναι εκείνηπ ο υ κ α τα δεικνύει μ ε ποιον τρό π ο π ρ έπ ει να κ α θο δη γείτα ι τοπ νεύμ α με γνώ μ ονα μ ια δεδομ ένη αληθή ιδέα, ίσω ς τώ ρ α να

φ α νεί π α ρ ά ξενο να το α π ο δείξου μ ε α υτό μ ' ένα σ υλλο γισ μ ό,π ρ ά γμ α π ο υ φ α ίνετα ι να δείχνει ότι δεν πρ ό κ ειτα ι για κά τιπρ οφ α νές α π ό μ όνο του . Μ άλισ τα θα μ πο ρο ύσ ε κα νείς να μ α ςρω τή σ ει α ν ο σ υλ λο γισ μ ός μ α ς είναι σ ω σ τός. Α ν ο σ υλ λο γι-σ μ ός μ α ς είναι σ ω σ τός, π ρ έπ ει να ξεκινή σ ουμ ε α π ό μ ια δε-δομ ένη ιδέα · κα θώ ς δε, για να ξεκινήσ ουμ ε α π ό μ ια δεδομ ένη

ιδέα , χρειά ζετα ι μ ια α πόδειξη , πρ έπ ει να α π οδείξο υμ ε κα ι τοσ υλ λο γισ μ ό μ α ς μ ε ένα δεύτερ ο σ υλλογισ μ ό^^ κ α ι τότε π ά λ ινα α π ο δείξο υμ ε κι α υτόν τον π ρ όσ θετο σ υλλο γισ μ ό μ ε έναντρίτο, κ α ι ούτω κα θεξής επ ' ά π ειρον. [44] Α λλά σ ' α υτό εγώα π α ντώ : εά ν κά πο ιος, επ ειδή ή τα ν π επρ ω μ ένο του , είχε π ρ ο -χω ρή σ ει σ τη διερεύνησ η τη ς Φ ύσ ης κα τ ' αυτό τον τρόπ ο , ή τοι

σ ύμ φ ω να με όσ α απ α ιτεί η Μ έθοδος,^^ δηλα δή α π οκ τώ ντα ςά λλες ιδέες κ α τά τη ν π ρ έπο υ σ α τά ξη κ αι μ ε γνώ μ ο να τη δε-δομ ένη ιδέα , σ ' α υτή την π ερίπ τω σ η π ο τέ δεν θα α μ φ έβα λ-λε για τη ν α λή θεια π ο υ έτσ ι θα κατείχε,"·^^ κα ι τού το για τολόγο ότι, όπ ω ς έχου μ ε δείξει, η αλή θεια φ α νερώ νετα ι α π ό μ ό-νη της, κι επίσ η ς επειδή τα π ά ντα θα δ ια δίδο ντα ν α υτομ ά τω ς

σ ε σ χέσ η μ ε α υτήν. Δ εδομ ένου ό μ ω ς ότι α υτό δεν σ υμ βα ίνειπο τέ, ή μόνο σ πα νίω ς, βρ έθη κα σ την ανά γκη να τα α π ο δείξω

Ό π ω ς κ ι ε μ ε ί ς δ ε ν α μ φ ι β ά λ λ ο υ μ ε ε δ ώ γ ι α τ η ν α λ ή θ ε ιατ έ χ ο υ μ ε .

- 4 3 -



Σ π ιν ό ζ α

έ τ σ ι (δηλα δή κα τα φ εύγοντα ς σ ' ένα σ υλλο γισ μ ό), π ρο κ ειμ έ-νου α υτό π ο υ δεν μ π ορ ού μ ε να το πετύ χου μ ε ο δη γημ ένοια πλ ώ ς και μόνο α π ό το πεπ ρω μ ένο μ ας, να το α ποκ τήσ ουμ ε,βά σ ει όμ ω ς ενός πρ ομ ελετη μ ένου σ χεδίου* τα υτόχρο να θα φ α -νεί ξεκ ά θα ρ α ότι, για να α π ο δειχθεί η α λή θεια κα ι να σ υλ-λο γιζόμ α σ τε μ ε ορ θό τρόπο , δεν χρεια ζόμ α σ τε ά λλ α εργαλείαεκτός α π ό α υτήν τούτη την αλή θεια κι έναν κα λό σ υλλογισ μ ό.Π ρά γμα τι, α π έδειξα τον καλό συ λλογισ μ ό σ υλλογιζόμ ενος κα -λά και μ έχρι τώ ρα α υτό πρ οσ π α θώ να απ οδεικνύ ω . [45]Ε κτός τού του , μ ' αυτό τον τρ ό π ο οι ά νθρ ω πο ι εξοικειώ νοντα ισ τη μ ελέτη το υ εα υτού του ς. Ο δε λό γος για τον οπ ο ίον τό-σ ο σ π ά νια σ υμ β α ίνει να διερευνά τα ι η Φ ύσ η κ α τά τη ν ο φ ει-λόμ ενη τά ξη έγκειται σ τις προκα ταλή ψ εις, τις α ιτίες τω ν οπο ί-ω ν θα εξηγήσ ουμ ε α ργότερα σ τη Φ ιλοσ οφ ία μας* κι εκτός α υ -τού, δεύ τερος λόγος είνα ι ότι για μ ια τέτοια διερεύνη σ η επ ι-

β ά λλετα ι να γίνει μ εγάλη κα ι α κριβή ς διά κρισ η (της α λη θο ύςιδέα ς), όπ ω ς θα δείξου μ ε σ τη σ υνέχεια , π ρ ά γμ α π ο υ α π α ιτείπ ο λ ύ μ όχθο. Τ έλος, είναι κα ι το π ρ ό β λη μ α τη ς κα τά σ τα σ η ςτω ν α νθρώ πινω ν π ρα γμ ά τω ν η οπο ία , όπ ω ς έχει ήδη κα τα -δειχθεί, είνα ι εξα ιρετικ ά ευμ ετά β λη τη . Υ πάρχουν κι ά λλ οια κ ό μ α λόγοι, του ς οπ ο ίους όμ ω ς δεν εξετά ζουμ ε.^^ [46] Ε ά ν

τυχό ν ρω τήσ ει κ ά π ο ιος γιατί̂ ^ έχω δείξει ο ίδιος ευθύς εξα ρ -χής τις αλή θειες της Φ ύσ ης κα ι πριν α π ό οτιδή ποτε άλλο σ ύμ -φ ω να μ ' αυτήν την τά ξη: «Π ρά γμα τι, μ ή πω ς η α λήθεια δεν γί-νετα ι φ α νερή α π ό μ όνη τη ς;» · σ ε α υτόν α π α ντώ , κα ι τα υ τό -χρονα τον πρ οτρέπω , να μην προσ πα θήσ ει, με αφ ορμ ή τα Π α -ρ ά δο ξα π ο υ α να κ ύ π το υν εδώ κι εκεί, να τις α π ορ ρίψ ει ω ς

ψ ευδείς, π α ρ ά να δεχθεί π ρ ώ τα να εξετά σ ει τη ν τά ξη σ ύμ -φ ω να μ ε τη ν ο π ο ία τις α π ο δεικ νύο υμ ε, κα ι τό τε θα α π ελευ-θερω θεί α π ό κ ά θε αμ φ ιβ ολία κα θώ ς θα είνα ι π ια βέβα ιος ότιέχουμ ε επ ιτύχει το α λη θές, κι α υτή ή ταν κα ι η α ιτία π ο υ τις

- 4 4 -




π ρ ο έτα ξα . [47] Α ν τυχόν μ ετά α π ό α υ τά κ α νένα ς Σ κεπτικό ςα κ ό μ α α μ φ έβα λλε επίμ ονα κα ι γι ' α υτή ν τού τη την π ρ ώ τη

αλή θεια, κα θώ ς κα ι για όλα ό σ α θα σ υνα γάγου μ ε με γνώ μ ο-να την π ρώ τη (α λή θεια ), τότε είτε α υτός, μ α την αλή θεια , θ αμ ιλά ενά ντια σ τη σ υνείδη σ ή του , είτε εμείς θα π ο ύ μ ε ότιυπ ά ρχο υν ά νθρ ω πο ι π ο υ ο νους το υ ς είναι τελείω ς τυ φ λω -μένος, ή απ ό την ώ ρα π ο υ γεννήθηκ αν, ή λόγω τω ν πρ ο κα -ταλή ψ εώ ν τους, δηλα δή εξαιτία ς εξω τερική ς σ υγκυρ ία ς. Π ρά γ-

μ ατι, δεν έχουν κα ν συναίσ θησ η του εαυτού τους. Α ν κά τι β ε-βα ιώ σ ουν ή υπο β ά λο υν σ ε α μ φ ιβο λία , δεν ξέρο υν αν α μ φ ι-βά λλ ουν ή β εβα ιώ νουν. Α ένε ότι δεν ξέρο υν τίπ ο τε, κι α υ τόακόμη, ότι δηλα δή δεν ξέρουν τίποτε, λένε ότι το α γνο ο ύ ν α λ-λά κ α ι τού το πά λι, δεν το λένε α π ό λυ τα : π ρ ά γμ α τι, φ ο β ο ύ -ντα ι μην ομ ολο γήσ ουν ότι υπ ά ρχο υν όσ ο διά σ τη μ α δεν ξέρο υν

τίποτε, σε βα θμ ό πο υ τελικά α να γκά ζονται να σ ω πά σ ου ν, μηντυχόν πα ρα δεχθούν τίποτε π ου να μ υρίζει αλήθεια . [48] Μ ε έναλόγο, οι επιστήμες είναι εντέλει ό,τι δεν πρέπει να συζητείταιμ ' α υτού ς· π ρ ά γμ α τι, σ ε ό,τι α φ ο ρ ά τις β ιοτικές κα ι κο ινω -νικές α νά γκες, η α κ α τα μ ά χη τη π ιεσ τικό τη τά το υ ς το υς υ π ο -χρεώ νει να προϋποθέτουν ότι α υτοί υπ ά ρχου ν, να επιδιώ κου ν

το συ μ φ έρο ν τους κα ι να β εβα ιώ νουν κ α ι να α ρνούντα ι μ ε όρ -κου ς π ά μ πο λλα π ρά γμ α τα . Δ ιότι, έτσ ι κα ι του ς α ποδείξεις οτι-δή π οτε, δεν ξέρο υν α ν η επ ιχειρη μ α τολογία σ ου είνα ι α π ο -δεικτική ή ανεπ α ρκ ή ς. Α ν α ρνηθο ύν, π α ρ α δεχθο ύ ν ή α ντιλέ-ξου ν κά τι, δεν ξέρο υν ότι α ρνούνται, πα ρ α δέχο ντα ι ή α ντι-λ έγο υ ν γ ι' α υτό κα ι π ρ έπ ει να αντιμ ετω π ισ θο ύν ω ς μ η χανι-κά α νδρείκελα χω ρίς κα θόλ ου π νεύμ α .

[49] Α ς επα νέλθο υμ ε τώ ρ α σ το θέμ α μ α ς. Μ έχρι εδώπρο σ διο ρίσ α μ ε, πρώ το ν [§§ 1-17],^^ το τέλο ς π ρ ο ς το ο πο ίοεπιχειρο ύμ ε να κα τευθύνο υμ ε όλες τις σ κέψ εις μ α ς. Δ εύτε-ρον [§§ 18-29], μ ά θα μ ε πο ια είνα ι η κα λύ τερη α ντίλη ψ η , μ ε

- 4 5 -



Σ π ιν ό ζ α

τη βοή θεια τη ς ο π οία ς κα ι θα μ π ορ ού μ ε να π ρ α γμ α τώ νο υ μ ετη ν τελείω σ η μ α ς. Τ ρίτον [§§ 30 - 48], μ ά θα μ ε σ ε π ο ιο δρ ό -

μο πρ έπει π ρ ώ τα να προχω ρή σ ει το πνεύμ α για να κ άνει κ α -λή α ρχή, κι α υτός ο δρ όμ ος είνα ι να προω θεί τις διερευνή σ ειςτου σ ύμ φ ω να με βέβα ιους νόμο υς κα ι λα μ βά νοντα ς ω ς γνώ -μ ονα οπ οια δή πο τε^^ δεδο μ ένη αλη θή ιδέα. Π ρο κειμ ένου δ εα υτό να γίνει μ ε σ ω σ τό τρ ό π ο , η Μ έθο δος π ρ έπ ει να εκ-πλ η ρώ νει τα εξής: π ρ ώ τ ο ν [§§ 50 -90] , να δια κρίνει τη ν αλη -

θή ιδέα α π ό ό λες τις ά λλες α ντιλή ψ εις κα ι να προ φ υλά σ σ ειτο ττνεύμ α α π ό τις υπόλοιπες αντιλή ψ εις· δ ε ύ τ ε ρ ο ν [§§ 91-98],να διδάσ κει κα νόνες ώ σ τε να έχουμ ε αντίληψ η τω ν ά γνω σ τω νπρ α γμ ά τω ν σ ύμ φ ω να μ ' έναν τέτοιο γνώ μονα* τ ρ ί τ ο ν [§§ 99- να θέτει μ ια τά ξη ώ σ τε να μη μ α ς κ α τα π ο νο ύν π ερ ιτ-τές έγνοιες. Έ τσ ι λο ιπό ν, α φ ο ύ πρ ώ τα μ ά θα μ ε π ο ια είναι α υ-

τή η Μ έθοδος [§ 38], σ ε επίμ ετρο είδα μ ε, τέτα ρ το ν, ότι α υτήη Μ έθο δος θα είναι κ α τά το δυνα τόν τελειό τα τη ότα ν θαέχου μ ε τη ν ιδέα το υ τελειό τα το υ Ό ντο ς. Ο πότε, κύ ριο μ έλη -μ ά μ α ς θα π ρ έπ ει πλέον να είναι, κ α τ ' α ρχά ς, πώ ς να φ τά -σ ου μ ε σ τη γνώ σ η ενός τέτο ιο υ Ό ντο ς το τα χύ τερ ο δυνα τόν.

[50] Α ς αρχίσ ουμ ε λοιπό ν με το π ρώ το μ έρο ς τη ς μεθόδο υ,

το ο π ο ίο σ υνίσ τα τα ι, ό π ω ς είπ α μ ε, σ το να δια κρ ίνο υμ ε κα ινα δια χω ρίζουμ ε τη ν αληθή ιδέα α π ό τις υπ ό λο ιπ ες μ ορφ έςαντίληψ ης κα ι να σ υγκ ρα τού μ ε το πνεύμ α ώ σ τε να μην α να -μ ειγνύει τις ψ ευδείς, τις π λα σ μ α τικ ές κα ι τις α μ φ ίβολες ιδέ-ες μ ε τις αλη θείς, π ρ ά γμ α το οπ ο ίο έχω σ τη σ κέψ η μ ου ναεξηγήσ ω εδώ κ α τά τρ ό π ο οπ ω σ δή π ο τε διεξοδικό , π ρο κ ει-

μ ένου να απ ασ χολή σ ω του ς α ναγνώ σ τες με τη σκέψ η ενός τό -σ ο α να γκ α ίο υ π ρ ά γμ α το ς, κι επίσ η ς επειδή πολλ ο ί είνα ιεκείνο ι π ο υ α μ φ ιβ ά λλο υν α κ ό μ α κα ι για τις α λη θείς ιδέες,διότι δεν έχουν δώ σ ει σ η μ α σ ία σ τη διά κρ ισ η π ο υ υπ ά ρ χεια νά μ εσ α σ ε μ ια α λη θή α ντίλη ψ η κι όλες τις ά λλες. Κ ι έτσ ι

- 4 6 -




μ ά λισ τα, αυτο ί μ οιά ζουν με εκείνους π ο υ , όσ ο ή ταν ξύπ νιο ι,δεν α μ φ έβα λλα ν ότι ή τα ν μ ετά α π ό μ ία φ ορ ά όμ ω ς π ο υ του ς

έτυχε σ τα όνειρά του ς να πισ τέψ ουν, όπ ω ς σ υμ βα ίνει σ υχνά ,ότι το δίχω ς ά λλο ή τα ν ξύπ νιοι, για να α να κα λύ ψ ουν έπ ειταότι α υ τό ή τα ν λά θο ς, α π ό τό τε ά ρχισ α ν να έχουν α μ φ ιβ ολίαα κό μ η κα ι για κ ά θε ώ ρα π ο υ ήτα ν σ ε εγρήγορση * κι α υ τόσ υμ β α ίνει επειδή π ο τέ του ς δεν έχουν κά νει διά κ ρ ισ η α νά -μ εσ α σ ε όνειρο κα ι εγρή γορσ η . [51] Ε ν τω μ ετα ξύ υπ ενθυ-μίζω ^^ ότι δεν π ρό κ ειτα ι να εξη γή σ ω εδώ τη ν ουσ ία κ ά θεαντίληψ ης, ού τε να την εξηγήσ ω βάσ ει της άμ εσης αιτία ς της,επειδή α υτό εμπ ίπτει σ το πεδίο τη ς Φ ιλοσ οφ ίας, π α ρ ά θα δι-δ ά ξω μ όνο τι α π α ιτεί η Μ έθοδο ς, δηλ α δή σ ε τι α να φ έρετα ιη πλ α σ μ α τική , η ψ ευδή ς κα ι η αμ φ ίβο λη αντίληψ η,^^ κ α θώ ςκα ι μ ε πο ιον τρ ό π ο θα α π α λλ α γο ύ μ ε α π ό την κ α θεμ ιά .Έ τσ ι, λοιπό ν, η π ρ ώ τη έρευνα α να φ έρετα ι σ την πλ α σ μ α τικήιδέα.

[52] Κ α θώ ς κά θε αντίλη ψ η είναι είτε α ντίλη ψ η ενός π ρ ά γ-μ α το ς θεω ρο ύμ ενου ω ς υ π ά ρχοντος είτε μ όνο μ ια ς ου σ ία ς,κα ι κ α θώ ς τα π λ ά σ μ α τα σ χη μ α τίζοντα ι τις π ερισ σ ό τερεςφ ορές ανα φ ορικά μ ε π ρά γμ α τα π ου θεω ρούνται ω ς υπ α ρκ τά ,γ ι' α υτόν το λόγο θα α ρχίσ ω μ ε τα τελευταία , δη λα δή μ εεκείνα ό π ο υ πλ α σ μ α τικ ή είναι μ όνο η ύπ α ρξη , ενώ το α ντι-κείμ ενο του πλ α σ μ α τικο ύ π ρ ά γμ α το ς π ο υ σ υλλ α μ βά νετα ι σεμ ια τέτοια π ρ ά ξη κ α τανο είτα ι ή, έσ τω , υπ ο τίθετα ι ότι κ α -τα νοείτα ι. Γ ια π α ρ ά δειγμ α , μ π ο ρ ώ να σ υλ λά βω τα εξήςπ λ ά σ μ α τα : ο Π έτρο ς, τον οπ οίον κα ι γνω ρίζω , ττηγαίνει σ π ί-τι του , έρχετα ι να μ ου κά νει επίσ κεψ η , κα ι ά λλ α π α ρ ό -

μ ο ια . Ε δ ώ ερω τώ όμω ς: «Σ ε τι α ναφ έρετα ι μ ια τέτο ια

^̂ Β λ έ π ε π α ρ α κ ά τ ω ό σ α θ α π α ρ α τ η ρ ή σ ο υ μ ε σ χ ε τ ι κ ά μ εσ ε ις π ο υ κ α τ α ν ο ο ύ μ ε μ ε κ α θ α ρ ό τ η τ α * α λ λ ά τ ο π λ ά σ μ α σ υ ν

- 4 7 -



Σ π ιν ό ζ α

ιδέα ;» . Β λέπω δε ό τ ι α ναφ έρετα ι μόνο σε π ρ ά γμ α τα δυνα -τά , όχι όμ ω ς σ ε α να γκ α ία ού τε σε α δύ να τα π ρ ά γμ α τα . [53]Α δύνα το α π ο κα λ ώ ένα π ρ ά γ μ α το υ ο π ο ίο υ η φ ύσ η σ υν επ ά -γετα ι ότι θα ήτα ν α ντιφ α τικ ό να υπ ά ρ χει το π ρ ά γμ α αυτό*α να γκ α ίο δε εκείνο το υ ο π ο ίο υ η φ ύσ η σ υ νεπ ά γετα ι ότι θαή τα ν α ντιφ α τικ ό να μ ην υπάρχει* δυ να τόν, τέλος, το π ρ ά γμ αεκείνο του ο π ο ίο υ η ύ π α ρ ξη , ω ς εκ τη ς ίδια ς της φ ύσ η ς το υ,δεν σ υ νεπά γετα ι κα μ ία ν α ντίφ α σ η , είτε το εν λό γω π ρ ά γμ αυπ ά ρ χει είτε όχι, α λλ ά π ο υ η α να γκ α ιό τη τα ή η μη δυ να τό-τη τα τη ς ύπ α ρξή ς το υ εξαρ τά τα ι α π ό α ιτίες π ο υ π α ρα μ ένο υνά γνω σ τες για μ α ς όσ ο καιρό πλ ά θο υμ ε την ύπ α ρξή τ ο ν κ α -τ ά σ υνέπεια , αν η ανα γκ α ιό τη τά του ή η μη δυνα τό τη τά του ,η οπ ο ία εξα ρ τάτα ι α π ό εξω τερικές α ιτίες, μ α ς ή τα ν γνω σ τή ,τ ίποτα δεν θα μπορούσαμε να πλάσουμε με το νου μας σεό,τι α φ ο ρ ά α υτό το πρ ά γμ α . [54] Α π ό α υ τό έπετα ι ότι α ν

υ π ά ρ χει κ α νένα ς Θ εός, ή κ ά π ο ιο ον πρ οικισ μ ένο μ ε π α ντο -γνω σ ία , δεν μ π ορ εί να νοεί τίπ ο τε α π ο λ ύ τω ς κ α τά τρό π οπλ α σ μ α τικό . Π ρά γμα τι σε ό ,τι μ α ς α φ ορ ά , α φ ού πια μ ά θωότι υπάρχω ,^^ δεν μ π ορ ώ να π α ρ α σ τή σ ω π λα σ μ α τικ ά τονεα υ τό μ ου είτε ότι υ π ά ρ χει είτε ότι δεν υπά ρχει* ο ύτε μ π ο -ρώ να πλ ά σ ω νοερά ένα ελέφ α ντα π ου να περνάε ι α π ό βε-

λονότρυπ α* ού τε π ά λι μ π ο ρώ , α φ ο ύ έχω μ ά θει π ο ια είναι ηφ ύσ η το υ Θ εού, να τον π λά θω νοερά είτε ω ς υπ ά ρ χοντα εί-

ν α λ έ μ ε ό τ ι (α υ τ έ ς ο ι υ π ο θ έ σ ε ι ς ) υ π ά ρ χ ο υ ν α υ τ ο ύ σ ι ε ς μ έ σ αν ια σ ώ μ α τ α .

^̂ Ε π ε ιδ ή τ ο π ρ ά γ μ α , ά π α ξ κ α ι γ ί ν ε ι κ α τ α ν ο η τ ό , ε κ δ η λ ώμ ό ν ο τ ο υ , γ ι α υ τ ό δ ε ν χ ρ ε ια ζ ό μ α σ τ ε ε δ ώ π α ρ ά έ ν α μ ό ν ο π α ρχ ω ρ ί ς ά λ λ η α π ό δ ε ιξ η . Τ ο ίδ ιο θ α ισ χ ύ ε ι κ α ι γ ι α τ ο ε ν ά ν τ ιό τ ο υπ ε ι μ ό ν ο ν α ε ξ ε τ α σ θ ε ί γ ι α ν α φ α ν ε ί ό τ ι ε ίν α ι ψ ε υ δ έ ς , ό π ω ςδ ο ύ μ ε α μ έ σ ω ς ό τ α ν θ α α ν α φ ε ρ θ ο ύ μ ε σ τ α σ χ ε τ ι κ ά μ ε τ η νσ μ α τ α .

- 4 8 -




τε ω ς μη υπάρχοντα /® Τ ο ίδιο πρ έπ ει να εννοείτα ι κα ι για τηΧ ίμ α ιρα , το να υπ ά ρ χει η φ ύσ η τη ς εμ π ίπ τει σ ε α ντίφ α σ η .

Α π ' όλ ' αυ τά είναι φ α νερό α υτό π ο υ έχω π ει, ότι δη λα δή τοπ λά σ μ α του νου για το οπ ο ίο μ ιλά μ ε εδώ δεν α φ ο ρ ά τις α ι-ώ νιες αλή θειες. '^ Θ α δείξω επίσ η ς α μ έσ ω ς τώ ρ α ότι δενμ πορεί να υπ ά ρξει κα νένα πλ ά σ μ α π ο υ να α φ ο ρ ά τις α ιώ νιεςαλή θειες. [55] Α λλά, πρ ιν πρ οχω ρή σ ω π α ρ α π έρα , πρ έπει νασ η μ ειώ σ ω εδώ εν π α ρ ό δω ότι α νά μ εσ α σ την ουσ ία ενός

π ρ ά γμ α τος κα ι τη ν ου σ ία ενός ά λλ ου υ π ά ρ χει η ίδια δια φ ο -ρά ό π ω ς κα ι α νάμ εσ α σ την πρ α γμ α τικ ότητα, ή την ύπ α ρξη ,το υ ενός κα ι την π ρ α γμ α τικ ό τη τα , ή τη ν ύπ α ρξη , του ά λλου .Κ ι α υτό ισ χύει σ ε τέτο ιο β α θμ ό ώ σ τε, α ν θέλα μ ε να σ υλλ ά -βο υμ ε την ύπ α ρξη του Α δάμ , για π α ρ ά δειγμ α , α πο κλ εισ τι-κά κα ι μόνο μ έσω της ύπα ρξη ς εν γένει, α υτό θα ή τα ν το ίδιο

π ρ ά γμ α ό π ω ς κα ι αν, για να σ υλλά βο υμ ε την ουσ ία του, σ τη -ρ ιζόμ α σ τα ν σ τη φ ύσ η το υ όντος για να ορίσ ουμ ε εντέλει τονΑ δά μ ω ς ένα ον. Έ τσ ι λοιπόν, η ύπ α ρξη όσ ο γενικό τερα σ υλ-λα μ βά νετα ι τόσ ο πιο συγκ εχυμ ένα α κόμ α σ υλλαμβά νεται* κα ιτότε τόσ ο πιο εύκ ολα επίσ ης μ πορεί να α ποδο θεί πλα σ μ α τικάσ ε κ α θετί. Α ντισ τρό φ ω ς, όσ ο μ ερικ ό τερ α σ υλ λα μ β ά νετα ι,

^̂ Α ς σ η μ ε ιω θ ε ί ό τ ι , α ν κ α ι π ο λ λ ο ί ισ χ υ ρ ίζ ο ν τ α ι ό τ ι α μ φ ιβ άτ η ν ύ π α ρ ξ η τ ο υ Θ ε ο ύ , ω σ τ ό σ ο δ ε ν γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν τ ίπ ο τ ε π α ρ α πό ν ο μ α Θ ε ό ς , ή π λ ά θ ο υ ν μ ε τ ο ν ο υ τ ο υ ς κ ά τ ι τ ο ο π ο ί ο α π ο κ απ ρ ά γ μ α π ο υ δ ε ν σ υ μ β ιβ ά ζ ε τ α ι μ ε τ η φ ύ σ η τ ο υ Θ ε ο ύ , ό π ω ς θρ α κ ά τ ω σ τ ο ν ο ικ ε ίο χ ώ ρ ο .

^ Μ ε τ ο ν ό ρ ο α ιώ ν ια α λ ή θ ε ια , ε ν ν ο ώ μ ια α λ ή θ ε ια τ έ τ ο ι α πν α ι β ε β α ιω τ ικ ή , δ ε ν θ α μ π ο ρ ε ί π ο τ έ ν α ε ίν α ι α ρ ν η τ ικ ή . Έ τ σ ι , φ ε ι π ε ί νη π ρ ό τ α σ η Ο Θ ε ό ς υ π ά ρ χ ε ι ε ίν α ι π ρ ώ τ η κ α ι α ιώ ν ια α λ ή θ ε ια , δ ε ν ε ίό μ ω ς α ιώ ν ια α λ ή θ ε ια ό τ ι Ο Α δ ά μ σ κ έ π τ ε τ α ι . Η δ ε π ρ ό τ α σ η Η Χ ίμ α φ αδ ε ν υ π ά ρ χ ε ι ε ίν α ι α ιώ ν ια α λ ή θ ε ια , ό χ ι ό μ ω ς κ α ι η π ρ ό τ α σ η Ο Α δ ά μ δ ε νσ κ έ π τ ε τ α ι.

- 4 9 -



Σ π ιν ό ζ α

τόσο π ιο κ α θα ρ ά εννοείτα ι* κα ι είνα ι εξίσ ου δυ σ κο λότερο ,εφ όσ ον δεν πρ οσ η λώ σ ου μ ε την πρ οσ οχή μ α ς σ την τά ξη τη ςΦ ύσ ης, να α πο δοθ εί ω ς π λά σ μ α του νου σε οτιδή πο τε ά λλοεκτός α π ό το ίδιο το π ρ ά γμ α . Κ ι α υ τό α ξίζει να σ η μ ειω θεί.

[56] Π ρέπ ει τώ ρ α να εξετά σ ο υ μ ε ορ ισ μ ένες περ ιπ τώ σ ειςό π ο υ λέγετα ι κο ινώ ς ότι σ χη μ α τίζουμ ε π λ ά σ μ α τα έστω κα ιαν κα τα λα β α ίνου μ ε κ α θα ρ ά ότι τα π ρ ά γμ α τα δεν είναι ό π ω ςτα πα ρισ τά νου μ ε π λα σ μ α τικ ά . Λ όγου χάρη , μο λονότι ξέρωότι η Γ η είνα ι σ τρο γγυ λή , τίπ ο τα δεν μ ' εμ πο δίζει να π ω σ ε

κ ά π ο ιο ν ότι η Γ η είνα ι ένα ημ ισ φ α ίρ ιο σ α ν μ ισ ό π ο ρτοκ ά λ ιμ έσ α σ ε π ιά το, ή ότι ο Ή λιος κινείτα ι γύ ρ ω α π ό τη Γ η, κι ά λ-λα πα ρό μ οια . Α ν εξετά σ ουμ ε α υτά τα πρ ά γμ α τα , δεν θαβ ρο ύμ ε τίπ ο τα π ο υ να μη ν είναι α π ό λ υ τα σ υ νεπές μ ε όσ αέχουμ ε π ει μ έχρι εδώ , α ρκ εί να πα ρα τη ρή σ ο υμ ε, πρ ώ τα, ό τιμ πορ εί κ ά π ο τε να έχουμ ε κά νει σ φ ά λμ α τα κι ότι τώ ρ α έχου -

μ ε σ υνείδησ η τω ν σ φ α λμ ά τω ν μ α ς α υτώ ν, κι έπειτα ότι μ π ο -ρού μ ε να π α ρα σ τή σ ου μ ε πλ α σ μ α τικά ή, τουλά χισ τον , ναπρ οεξοφ λή σ ου μ ε το γεγονό ς ότι άλ λοι ά νθρ ω π οι βρ ίσ κο -ντα ι ή μ πο ρο ύν να π έσ ου ν σ την ίδια πλά νη όπ ω ς π ρ ω τύτε-ρα κι εμ είς. Α υτό, λέω , μ πο ρο ύμ ε να το πα ρα σ τή σ ου μ ε ω ςπ λά σ μ α εφ όσ ον δεν β λέπο υμ ε να υπ ά ρ χει εν πρ οκ ειμ ένω τί-π ο τε α δύνα το ού τε τίπ οτε α ναγκ α ίο. Ό τα ν επο μ ένω ς λέω σεκ ά π ο ιο ν ότι η Γ η δεν είνα ι σ τρο γγυλή , τίπ ο τε άλ λο δεν κ ά -νω πα ρά , πρώ τα , να ανακα λέσ ω στη μνήμη μου ένα σ φ άλμ απ ο υ ίσ ω ς να ήταν δικό μ ου ή σ το οπ ο ίο τυχόν να υ π έπ εσ α ,κα ι κατόπιν, να π λά σ ω το μύθο , ή κα ι να υ πολογίσ ω , ότι εκεί-νος σ τον οπ οίον το διη γο ύμ α ι α υτό β ρίσ κετα ι α κόμ η ή μ π ο -ρεί να π έσ ει σ τη ν ίδια π λά νη . Α υτό, ό π ω ς είπ α , το π α ρ ι-

σ τά νω ω ς π λά σ μ α όσ ον κα ιρό δεν β λέπω σ την πρ οκ ειμ ένηπ ερίπ τω σ η να υπ ά ρ χει τίπ ο τε α δύ να το ν ού τε τίπ ο τε α να -γκα ίο* εάν, τώ ρ α , είχα κ α τα λά β ει ότι επρ ό κ ειτο για κά τι εί-

- 5 ο -




τε αδύνατον είτε αναγκαίο, τότε δεν θα μπορούσα να είχαπ λά σ ει κα νένα α π ο λύ τω ς μ ύθο και το μόνο π ο υ θα έπρ επ ε

να π ω είνα ι ότι προσ πο ιή θη κ α κά τι.[57] Μ ένει τώ ρ α να εξετά σ ου μ ε τις υπ οθέσ εις^^ π ο υ δια -

τυπ ώ νοντα ι σ τα Ζ η τή μ α τα (Quaestiones) και α ναφ έρο ντα ι μ ε-ρικές φ ορ ές ακ όμ η και σε α δύ να τα π ρ ά γμ α τα . Λ όγου χάρη ,ότα ν λέμ ε: «Α ς υπ ο θέσ ο υμ ε ότι α υ τό το κερί π ο υ κα ίει δενκ α ίει» , ή «Α ς υ πο θέσ ο υμ ε ότι κα ίει σ ε κ ά π ο ιο φ α ντα σ τικ όχώ ρο» , δηλαδή « σ ' ένα χώ ρο όπ ου δεν υπά ρχουν σ ώ μ α τα » .Γ ίνοντα ι κ α τά κ α ιρούς υπ οθέσ εις σ α ν α υ τές έσ τω κι α ν κ α -τα νο είτα ι κ α θα ρ ά ότι η τελευτα ία είνα ι α δύ να τη . Α λλά ,ότα ν τις δια τυπώ νο υν, δεν π ρό κ ειτα ι μ ε κα νέναν τρό π ο γιαπ λά σ μ α τα . Π ρά γμα τι, σ την π ρώ τη περίπ τω σ η , δεν έκα να τί-π οτε άλλο π α ρ ά να α νακα λέσ ω σ τη μνήμη ένα άλλοκερί π ο υ δεν έκα ιγε (ή δια νο ή θη κα το ίδιο α υ τό κερί χω ρίςφ λόγα) · α υτό δε π ο υ σ κέφ τομ α ι για το πρώ το κερί, το εννοώκα ι για το άλλο, εφ όσ ον κά νω α φ α ίρεσ η τη ς φ λό γα ς. Σ τηδεύ τερη δε περ ίπ τω σ η , α υ τό π ο υ κ ά νει κα νείς δεν είνα ι τί-π ο τε άλλο π α ρ ά να α φ α ιρέσ ει τις σ κέψ εις το υ α π ό τα γύ ρ ω

^^ Π α ρ α κ ά τ ω , ό τ α ν θ α α ν α φ ε ρ θ ο ύ μ ε σ τ ο π λ ά σ μ α π ο υ α φσ ίε ς , θ α φ α ν ε ί μ ε ε ν ά ρ γ ε ια ό τ ι έ ν α π λ ά σ μ α π ο τ έ δ ε ν δ η μ ιο υπ α ρ ο υ σ ι ά ζ ε ι σ τ ο π ν ε ύ μ α τ ί π ο τ ε κ α ιν ο ύ ρ ιο * α π λ ώ ς α ν α κ α λμ ν ή μ η π ρ ά γ μ α τ α π ο υ υ π ά ρ χ ο υ ν σ τ ο ν ε γ κ έ φ α λ ο ή σ τ η φ α ν τπ ν ε ύ μ α π ρ ο σ η λ ώ ν ε τ α ι σ υ γ χ ρ ό ν ω ς σ ε ό λ ε ς α υ τ έ ς (τ ις ι δ έ ε ς ) ακ α ι κ α τ ά τ ρ ό π ο σ υ γ κ ε χ υ μ έ ν ο . Π α ρ α δ ε ί γ μ α τ ο ς χ ά ρ ιν , α ν α

σ τ η μ ν ή μ η μ ια κ ο υ β έ ν τ α κ α ι έ ν α δ έ ν τ ρ ο , κ α ι κ α θ ώ ς τ ο π ν εφ έ ρ ε τ α ι σ α υ τ ά κ α τ ά τ ρ ό π ο σ υ γ κ ε χ υ μ έ ν ο κ α ι χ ω ρ ί ς ν α τ α δ ια κτ α ξ ύ τ ο υ ς , ν ο μ ίζ ε ι ό τ ι τ ο δ έ ν τ ρ ο μ ιλ ά ε ι. Τ ο ίδ ιο π ρ ά γ μ α ν ο ε ί ττ η ν ύ π α ρ ξ η , ε ιδ ικ ά , ό π ω ς έ χ ο υ μ ε π ε ι, ό τ α ν α υ τ ή ν ο ε ίτ α ι τ ό σ ο ε ν ν ο ε ίτ α ι κ α ι τ ο ο ν . Π ρ ά γ μ α τ ι , τ ό τ ε ε ίν α ι ε ύ κ ο λ ο ν α α π ο δ ο θα ν α κ ύ π τ ο υ ν ό λ α μ α ζ ί σ τ ο ε π ί π ε δ ο τ ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς , π ρ ά γ μ α ο π ω σ δ ή π ο τ ε ν α σ η μ ε ιω θ ε ί .

- 5 1 -



Σ π ιν ό ζ α

π ρ ά γμ α τα ώ σ τε το π νεύμ α του να σ τρα φ εί π ρο ς τη θέασ ημ όνο το υ κεριού θεω ρο ύμ ενου α π οκ λεισ τικ ά κ α θεα υτού , για

να σ υμ π ερ ά νει έπ ειτα ότι το κερί δεν είνα ι σ ε τίπ ο τα υ π α ί-τιο τη ς κ α τα σ τρο φ ή ς του . Ά ρα , εά ν δεν υπ ή ρχα ν τα π ερι-βάλλο ντα π ρ ά γμ α τα , α υτό το κερί, κα ι η φ λό γα μ αζί, θα έμ ε-ναν α μ ετά β λη τα . Δ εν υπ ά ρχει λοιπό ν εδώ κα νένα π λά σ μ α ,π α ρ ά μ όνο ψ ιλές κα ι αλη θείς βεβα ιώ σ εις.^Ρ

[58] Α ς περάσ ου μ ε τώ ρα σ τα πλά σ μ α τα π ου α ναφ έρονται

είτε αποκλειστικά στις ουσίες καθεαυτές είτε στις ουσίες πουέχουν σ υγχρ ό νω ς κ ά π ο ια π ρ α γμ α τικ ό τη τα, ήτοι κ ά π ο ιαύπ α ρ ξη . Σ ε ό,τι τις α φ ο ρά , αυτό πο υ πρ οέχει να έχου μ ε κ α -τά νο υ είνα ι π ρ ο π ά ντω ν το εξή ς: όσ ο λιγότερα κ α τανο εί τοπ νεύμ α , κι όσ ο όμ ω ς π ερισ σ ό τερα π ρ ο σ π ίπ το υ ν στην α ντί-ληψ ή του, τόσ ο μ εγα λύ τερη δύνα μ η έχει για να π λά θει μ ε τονου του οτιδή πο τε* κι όσ ο περ ισ σ ότερ α εννοεί, τόσ ο π ερ ισ -σ ότερο μ ειώ νετα ι α υτή η δύνα μ ή του . Μ ε τον ίδιο τρό π ο , γιαπ α ρ ά δειγμ α , ό π ω ς είδα μ ε πιο πά νω , όσο διά σ τη μ α σ κε-φ τόμ α σ τε, δεν μ πο ρο ύμ ε να πλά σ ου μ ε νοερά κ αι το ότισ κ εφ τό μ α σ τε κα ι ότι δεν σ κ εφ τόμ α σ τε, έτσ ι π ά λι, α φ ο ύ μ ά -θουμ ε π ο ια είναι η φ ύσ η του σ ώ μ ατος, δεν μ πο ρο ύμ ε να π λά -σ ου μ ε τη ν π α ρ ά σ τα σ η μ ια ς μ ύγα ς ά π ειρ ο υ μ εγέθο υς, ή,α φ ο ύ γνω ρίσ ου μ ε π ο ια είναι η φ ύσ η τη ς ψ υχής^^ δεν μ π ο -

Π ρ έ π ε ι ν α ν ο η θ ε ί τ ο ίδ ιο π ρ ά γ μ α π ά λ ι κ α ι σ ε ό ,τ ι α φ ο ρ ά τ ις υ π ο -θ έ σ ε ι ς π ο υ α π ο σ κ ο π ο ύ ν σ τ η ν ε ξ ή γ η σ η ο ρ ι σ μ έ ν ω ν κ ι ν ή σ ε ων τ α ι τ ω ν ο υ ρ ά ν ιω ν φ α ιν ο μ έ ν ω ν , μ ό ν ο π ο υ , α π ό τ η ν τ υ χ ό ν ετ ώ ν τ ω ν υ π ο θ έ σ ε ω ν γ ι α τ ις ο υ ρ ά ν ιε ς κ ιν ή σ ε ις α υ τ ό π ο υ σ

ν α ι η φ ύ σ η τ ω ν ο υ ρ α ν ώ ν , η ο π ο ί α ό μ ω ς μ π ο ρ ε ί ν α ε ίν α ι κ α ικ υ ρ ίω ς ε π ε ιδ ή ε ίν α ι δ υ ν α τ ό ν ν α δ ια ν ο η θ ε ί κ α ν ε ίς π ο λ λ έ ς ά λ λν α ε ξ η γ ή σ ε ι τ ι ς σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ε ς κ ιν ή σ ε ις .

^ Σ υ μ β α ίν ε ι σ υ χ ν ά ν α α ν α κ α λ ε ί ο ά ν θ ρ ω π ο ς σ τ η μ ν ή μ η λ έ ξ η ψ ο χ ή κ α ι ν α σ χ η μ α τ ίζ ε ι τ α υ τ ό χ ρ ο ν α κ ά π ο ι α σ ω μ α τ ικ

- 5 2 -




ρο ύμ ε με το νου μ α ς voc την πα ρ α σ τή σ ο υ μ ε τετρά γω νη ,α διά φ ο ρο α ν τα πά ντα μ πο ρο ύν να εκφ ρα σ τού ν με λέξεις.

Α λλά , ό π ω ς είπ α μ ε, όσ ο λιγότερο οι ά νθρ ω π ο ι γνω ρίζου ν τηΦ ύσ η, τόσ ο π ιο εύκ ολ α μ πο ρο ύν να φ α ντα σ τού ν χίλια δ υοπλ ά σ μ α τα , όπω ς, λόγου χάρη , δέντρα να μ ιλάνε, α νθρώ -π ο υ ς να μ ετα μ ορ φ ώ νονται α π ό τομ α σ ε π έτρ ες κα ι σ ε ττηγές,κ ά τι να γίνετα ι α π ό το τίπ ο τα , α κ ό μ α κα ι θεούς να μ ετα -βά λλονται σ ε ζώ α κα ι σ ε α νθρ ώ π ους, κα ι ά π ειρ ο αριθμ ό ά λ-

λω ν π ρ α γμ ά τω ν αυ το ύ το υ είδους.^^[59] Ίσ ω ς να θεω ρήσ ει α να ιτιολόγη τα κα νείς, ότι όρ ιο του

π λά σ μ α το ς είναι το πλ ά σ μ α , κα ι όχι η εννόη σ η. Α φ ού δη λα -δή π λά σ ω κά πο ια πα ρ ά σ τα σ η κα ι θελήσω , δυνά μ ει κ ά π οια ςελευθερία ς μ ου, να δώ σ ω τη σ υγκ α τά θεσ ή μ ου ότι α υτό τοπ λά σ μ α μ ου είναι κά τι π ο υ υ πά ρχει π ρ α γμ α τικ ά σ τη φ ύσ η μ ε

τον τρό π ο π ο υ το έχω σ υλλά βει, το α π οτέλεσ μ α είναι ότι δενμ π ορ ώ πλέον να σκ έφ τομ α ι μ ε δια φ ορ ετικό τρό π ο. Γ ια π α -ρά δειγμ α , α φ ού πλ ά σ ω , για να μ ιλήσω ό π ω ς εκείνοι,^^ μ ια τέ-το ια φ ύσ η για το σ ώ μ α , κα ι έπειτα θελήσ ω να πεισ θώ , δ υ -νά μ ει της ελευθ ερία ς μ ου, ότι έτσ ι υπ ή ρχε π ρ α γμ α τικ ά , δενμ π ο ρ ώ π ια να πλ ά σ ω , α ίφ νης, μ ια μ ύγα ά π ειρ ο υ μεγέθους*

ομ οίω ς, α φ ού π λά σ ω την ουσία τη ς ψ υχής, ύσ τερα δεν μ π ο-ρώ π ια να την κά νω τετρά γω νη κ .λπ. [60] Π ρέπει όμ ω ς να ταεξετά σ ου μ ε ό λ ' α υτά . Π ρώ τον (οι οπ α δο ί α υτής τη ς ά π ο -ψ ης)^^ ή α ρνο ύντα ι ή σ υμ φ ω νούν ότι μ π ο ρ ο ύμ ε να εννοο ύμ ε

τ η ς . Ε π ε ι δ ή δ ε α υ τ ά τ α δ ύ ο ε ί δ ω λ α π α ρ ο υ σ ι ά ζ ο ν τ α ι σ υ γ χ

τ τ ν ε ύ μ α τ ο υ , ν ο μ ί ζ ε ι ό τ ι φ α ν τ ά ζ ε τ α ι κ α ι π λ ά θ ε ι ν ο ε ρ ά μ ια σ ωχ ή ε π ε ιδ ή δ ε ν κ ά ν ε ι δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α σ τ ο ι δ ιο τ ο π ρ ά γ μ α μ α τ ο υ . Ε δ ώ ζ η τ ώ α π ό τ ο υ ς α ν α γ ν ώ σ τ ε ς ν α μ η β ι α σ τ ο ύ ν κ ρ ο ύ σ ο υ ν , π ρ ά γ μ α τ ο ο π ο ί ο , ό π ω ς ε λ π ί ζ ω , δ ε ν θ α κ ά ν ο υ ν λ ε τ ή σ ο υ ν μ ε ό σ ο γ ίν ε τ α ι μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η π ρ ο σ ο χ ή τ α π α ρ α δ ε ί γε π ί σ η ς κ α ι ό σ α θ α π ω σ τ η σ υ ν έ χ ε ι α .

- 5 3 -



Σ π ιν ό ζ α

κά τι. Α ν μ εν σ υμ φ ω νού ν μ ' α υτό, τό τε εκείνο π ο υ λένε γιατο πλ ά σ μ α π ρ έπ ει α να γκ α σ τικ ά να λέγετα ι κα ι για τη νόη -σ η. Α ν όμ ω ς το α ρνο ύντα ι, τό τε α ς δο ύμ ε, εμ είς π ο υ γνω ρ ί-ζουμ ε ότι γνω ρ ίζουμ ε κά τι, τι λένε αυτοί. Α ένε λο ιπόν ότι ηψ υχή μ π ο ρ εί να α ισ θά νετα ι κα ι να α ντιλα μ β ά νετα ι κ α τάπ ο λλ ο ύς δια φ ο ρ ετικ ο ύς τρό π ο υς, όχι τον εα υτό τη ς, ο ύτεπράγματα υπαρκτά, παρά μόνον όσα δεν υπάρχουν ούτε μέ-σ α τη ς, ού τε α λλού πουθενά* δη λαδή , η ψ υχή μ πο ρεί, μ ε μ ό-νη τη δική της δύνα μ η , να δη μ ιουργεί α ισ θή σεις κα ι ιδέες, π ο υδεν είνα ι ιδέες π ρ α γμ ά τω ν κι έτσ ι μ ά λισ τα , ω ς ένα β α θμ ό ,σ ' α υτή ν βλ έπο υν κά τι σ α ν τον Θ εό.'^^ Ε π ιπ λέον λένε ότιεμείς ή η ψ υχή μ α ς, έχει τέτοια ελευθερία ώ σ τε να μ πορεί ναμ α ς κ α τα να γκ ά σ ει εμ ά ς του ς ίδιου ς, ή κα ι τον εαυτό της, ήπ ά λι, α υ τή τη ν ίδια τη ν ελευθ ερία τη ς· π ρ ά γμ α τι, α φ ο ύπλά σ ει κά τι κα ι δώ σ ει τη σ υγκα τά θεσ η τη ς σε α υτό, δεν μ π ο -

ρεί π λέον να το σ κ έπ τετα ι ή να το π λά θει δια φ ορετικά *μάλιστα αναγκάζεται, εξαιτίας του πλάσματός της να σκέ-π τετα ι τα ά λλα π ρ ά γμ α τα κ α τά τέτοιο τρ ό π ο ώ σ τε να μηνυπ ά ρ ξει α ντίφ α σ η α νά μ εσα σ ' α υ τά κα ι το α ρχικό π λά σ μ ατης* ό π ω ς επ ίσ η ς α να γκ ά ζοντα ι π ά λι, εξα ιτία ς του ίδιουτου πλά σ μ α τός τους, να δεχθούν τα ά τοπ α πο υ α ναφ έρω εδώ

κα ι π ο υ δεν πρ όκ ειτα ι να κο υρ α σ τού μ ε να τα α νασ κευά ζου μ εμ ε κ ά θε είδο υς α π ο δείξεις. [61] Α λλά , α φ ή νοντά ς το υς σ ταπα ρα μ ιλη τά τους, θα α ναλ ά βο υμ ε να αντλήσ ουμ ε α π ό τα επι-χειρ ή μ α τα π ο υ α ντα λλ ά ξα μ ε μ α ζί το υ ς κ ά π ο ια ν α λή θειαπρ όσ φ ορ η για την εκπ λή ρω σ η του σ κο πο ύ μα ς, η οπ οία εί-ναι η εξής:^^ ά μ α το ττνεύμ α π ρο σ ηλώ σ ει την προσ οχή του σ '

^^ Π α ρ ό λ ο π ο υ δ ίν ω ε ν δ ε χ ο μ έ ν ω ς τ η ν ε ν τ ύ π ω σ η ό τ ι τ ο σα υ τ ό κ α τ ά τ ρ ό π ο ε μ π ε ιρ ι κ ό , ώ σ τ ε ίσ ω ς ν α π ε ι κ α ν ε ί ς ό τ ι δ εν ε ι τ ί π ο τ α τ έ τ ο ι ο κ α θ ώ ς λ ε ίπ ε ι η σ χ ε τ ικ ή α π ό δ ε ιξ η , π α ρ ό λ α υ τ ά , α ν κ ά -

- 5 4 -




έ ν α π ρ ά γμ α π λα σ τό κα ι ψ ευδές α π ό τη φ ύσ η του για να τοσ ταθμ ίσ ει μ ε α κρίβ εια κα ι να το εννοή σ ει, κα θώ ς κα ι για να

α ρχίσ ει να σ υνά γει α π ό α υτό μ ε σ ω σ τή τά ξη τις α να γκ α ίεςσ υνέπ ειες του, τότε θα του είνα ι π ια εύκ ολο να κα τασ τήσ ειολο φ ά νερο ότι α υτό το π ρ ά γμ α είναι ψ ευδές* α ν δε το π λα -σ μ α τικό α ντικείμ ενο είναι α λη θές α π ό τη φ ύσ η του, εφ όσ οντο π νεύ μ α α π ο β λέπ ει σ την εννόησ ή του κα ι έχει α ρχίσ ει νασ υνάγει α π ό αυ τό τα επα κό λο υθά του, ύσ τερα α π ό α υτό θα

εξακ ολο υθεί να π ρ ο χω ρ ά σ τα θερά κα ι χω ρίς κα μ ιά δια κο πήπλέον* όπ ω ς ακ ριβώ ς, στην α μ έσ ω ς πρ οη γούμ ενη π ερίπ τω -ση , είδα μ ε ότι, μ ετά την α π ο κ ά λυ ψ η το υ ψ ευδο ύς χα ρ α κ τή -ρ α το υ π λά σ μ α τος, ο νους έσπ ευσ ε π ά ρ α υ τα να κ α τα δείξειότι α υτό το πλ ά σ μ α είναι ά το π ο , όπ ω ς ά τοπ ο π ρόκ ειτα ι ναείνα ι κι ο τιδή ποτε ά λλ ο συνα χθεί α π ό α υτό.

[62] Ά ρα , α π ό τη σ τιγμ ή π ο υ ένα π ρ ά γμ α μ ά ς έχει γίνεια ντιλη π τό κα τά τρό π ο κ α θα ρό κα ι δια κρ ιτό , δεν θα π ρ έπ ειύσ τερα να φ οβη θούμ ε κα θόλου μ ή πω ς κα ι δεν το σ υλλ ά βα -με π α ρ ά π λα σ μ α τικ ά : π ρ ά γμ α τι, αν τυχόν π ο ύμ ε ότι ά ν-θρ ω π ο ι μ ετα μ ορ φ ώ νοντα ι α π ό τη μ ια σ τιγμ ή στη ν ά λλη σ εζώ α , θα το λέμ ε μ ε π ο λύ γενικό τρόπο * ο π ό τε δεν υ π ά ρχει

μ έσα σ το πνεύμ α κα μ ία έννοια , δη λα δή κ α μ ία ιδέα ή, για νατο π ο ύ μ ε α λλιώ ς, κ α μ ία άρ ρη κτη σ υνά φ εια μ ετα ξύ υ π ο κ ει-μ ένου κα ι κα τη γορο υμ ένου* π ρ ά γμ α τι, α ν υπ ή ρχε τέτο ια

π ο ι ο ς τ η θ ε λ ή σ ε ι α υ τ ή τ η ν α π ό δ ε ιξ η , α ς τ η ν έ χ ε ι , λ ο ι π ό ν . Κσ τ η φ ύ σ η δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α υ π ά ρ ξ ε ι τ ίπ ο τ ε π ο υ ν α α ν τ ιβ α ίν ε ι στ η ς , α λ λ ά α ν τ ίθ ε τ α τ α π ά ν τ α γ ί ν ο ν τ α ι σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο υ ς ο ρ ιμ ο υ ς τ η ς , ο ύ τ ω ς ώ σ τ ε ν α π α ρ ά γ ο υ ν ο ρ ισ μ έ ν α α π ο τ ε λ έ σ μ αμ ε ο ρ ι σ μ έ ν ο υ ς ν ό μ ο υ ς κ α ι σ ε μ ια α δ ι ά σ π α σ τ η α λ λ η λ ο υ χ ίαέ π ε τ α ι ό τ ι η ψ υ χ ή , ό π ο τ ε σ υ λ λ ά β ε ι α λ η θ ι ν ά τ ο π ρ ά γ μ α , θ α σσ χ η μ α τ ίζ ε ι α ν τ ικ ε ιμ ε ν ικ ά τ α ίδ ια α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α . Β λ έ π ε πε κ ε ί ό π ο υ κ ά ν ω λ ό γ ο γ ι α τ η ν ψ ε υ δ ή ι δ έ α .

- 5 5 -



Σ π ιν ό ζ α

έννοια, θα ήταν σ υγχρό νω ς εμφ α νή τα μ έσα κα ι οι α ιτίες α να -φ ορικά μ ε το πώ ς κα ι το για τί έγινε ένα τέτοιο π ρ ά γμ α . Ε π ι-πλ έον, δεν δίνετα ι π ρ οσ ο χή ο ύτε σ τη φ ύσ η του υπ οκ ειμ ένουκα ι το υ κα τη γορ ο υμ ένου . [63] Ε ξά λλ ο υ, θα χά νετα ι λίγο-λί-γο η β ια σ ύνη μ α ς να επινο ο ύμ ε ιδέες π ρ ο κ α τα β ο λικ ά , α ρκ είνα μη ν είναι π λ α σ τή η π ρ ώ τη ιδέα κ α ι οι υπ ό λο ιπ ες να σ υ-νά γοντα ι α π ό α υτή ν. Έ π ειτα , μ ια πλ α σ μ α τικ ή ιδέα δεν μ π ο -ρεί να είνα ι κ α θα ρή κ α ι δια κ ρ ιτή , π α ρ ά μ όνο σ υγκεχυμ ένη,κα ι κ ά θε σ ύγχυ σ η π ρ ο έρχετα ι α π ό το γεγο νό ς ότι το π νεύ -μ α γνω ρ ίζει εν μ έρει μ όνο ένα π ρ ά γμ α π ο υ α π ο τελεί έναόλο ν ή α π α ρ τίζετα ι α π ό π ο λ λ ά μ έρη , κ α ι δεν δια κ ρ ίνει τογνω σ τό α π ό το ά γνω σ το, χώ ρια π ο υ σ υλλα μ βά νει δια μ ιά ς κα ιόλω ς α δια κρ ίτω ς τα π ο λλ α π λά π ρ ά γμ α τα π ο υ περιέχοντα ιμ έσα σ το καθένα* α π ό α υτά έπετα ι, πρώ τον, ότι, α ν μ ια ιδέαείναι ιδέα ενός α π ό λ υ τα α π λ ο ύ π ρ ά γμ α τος, δεν θα μ π ο ρ εί

π α ρ ά να είναι κ α θα ρ ή κα ι δια κ ρ ιτή · π ρ ά γμ α τι, α υ τό τοπ ρ ά γμ α δεν μ π ο ρ εί να γίνει γνω σ τό μ όνο εν μ έρει, αλλ ά εί-τε σ τη ν ο λό τη τά του είτε σ ε τίπ ο τε. [64] Ά λλη σ υνέπ εια εί-να ι ότι, δεύτερ ο ν, α ν ένα π ρ ά γμ α π ο υ α π ο τελ είτα ι α π όπο λλά το δια ιρέσου μ ε μ ε τη σκέψ η μ α ς σ τα α π ολ ύτω ς α π λάμ έρη το υ και πρ οσ η λώ σ ου μ ε την πρ οσ οχή σ το κα θένα του ς

χω ρισ τά , τότε κά θε σ ύγχυσ η θα εξαφ α νισ θεί. Ά λλη σ υνέπειαπ ά λ ι είνα ι ότι, τρ ίτον, το π λ ά σ μ α του νο υ δεν μ π ο ρ εί να εί-ναι α πλό , π α ρ ά φ τιά χνετα ι α π ό τη σ ύνθεσ η δια φ ορ ετικώ ν σ υ-γκεχυμ ένω ν ιδεώ ν, π ο υ προ έρχοντα ι α π ό δια φ ορ ετικά π ρ ά γ-μ α τα κα ι ενεργήμ α τα π ο υ υπά ρχουν στη Φ ύση· ή κα λύτερα ,σ χη μ α τίζετα ι α π ό τη ν α κο ύσ ια ^^ π ρ ο σ ο χή σ ε όλες μ α ζί τις

^^ Ε δ ώ π ρ έ π ε ι ν α σ η μ ε ιω θ ε ί ό τ ι , ε φ ό σ ο ν τ ο π λ ά σ μ α θ ε ωθ ε α υ τ ό , δ ε ν δ ι α φ έ ρ ε ι κ α ι π ο λ ύ α π ό τ ο ό ν ε ιρ ο , μ ό ν ο π ο υ μ έ σρ α δ ε ν ε μ φ α ν ίζ ο ν τ α ι ο ι α ιτ ίε ς π ο υ φ α ν ε ρ ώ ν ο ν τ α ι σ ε ό σ ο υ ς ε ί

- 5 6 -




δια φ ορετικ ές ιδέες. Π ρά γμ α τι, αν η π λα σ τή ιδέα ή τα ν α πλή ,θα ήταν κα θα ρή κα ι δια κρ ιτή , ά ρ α κα ι αλη θής. Ε ά ν δε π ρ ο -

ερχόταν α π ό τη σ ύνθεσ η δια κριτώ ν ιδεώ ν, θα ή τα ν κα ι η σ ύν-θεσ ή τους α πλή κ α ι δια κρ ιτή , κα ι επο μ ένω ς αληθής. Γ ια π α -ρά δειγμ α, α φ ού πρ ώ τα γνω ρίσ ουμ ε τη φ ύσ η του κύκλου, κα -θώ ς κα ι του τετρα γώ νου , ύσ τερα δεν μ π ορ ού μ ε π ια να σ υν-θέσ ου μ ε α υτές τις δύ ο φ ύσ εις κα ι να σ χη μ α τίσ ουμ ε α π ό α υ -τές τη ν ιδέα ενός τετρά γω νο υ κύκ λο υ, ή, ομ ο ίω ς, μ ια ς τε-

τρά γω νης ψ υχής, ή όπο ιω ν άλλω ν πα ρόμ οιω ν πρ α γμά τω ν .[65] Α ς κα τα λή ξουμ ε πά λι σ ' ένα σ υνοπτικό σ υμ π έρα σ μ αεξα κ ριβ ώ νοντας για π ο ιο λόγο δεν έχου μ ε κα θό λο υ να φ ο -βη θούμ ε μ ή πω ς α να μ ειγνύετα ι το ο π ο ιο δή π ο τε π λά σ μ α τουνου μα ς μ ε αλη θείς ιδέες. Π ρά γμ α τι, όσ ο α φ ο ρ ά το π ρώ το^ ^για το οπ οίο μ ιλο ύσ α μ ε π ρ οη γου μ ένω ς, ότα ν δη λα δή το

π ρ ά γμ α σ υλ λα μ βά νετα ι κα θα ρά , είδα μ ε ότι, α ν α υτό π ο υσ υλ λα μ βά νετα ι κ α θα ρά , όσ ο κ α θα ρ ά δη λα δή νοείτα ι κα ι ηύπ α ρξή του , είνα ι κα θεα υτό μ ια α ιώ νια αλή θεια , τότε δεν θαμ πο ρού μ ε να σ χημ ατίσ ουμ ε κα νένα πλ ά σ μ α του. Π λην όμ ω ς,αν η ύπαρξη του συλλαμβανόμενου με καθαρότητα πράγ-μ α τος δεν είναι α ιώ νια αλή θεια , τότε π ρ έπ ει να μ εριμ νήσ ουμ ε

ώ σ τε η ύπ α ρξη α υτού του πρ ά γμ α το ς να α να φ έρετα ι σ τηνου σ ία του , κα ι τα υτόχρ ο να η π ρ ο σ έγγισ ή μ α ς να π εριλα μ -βά νει κα ι τη φ υσ ική τά ξη . Σ ε ό,τι α φ ο ρ ά δε το δ ε ύ τε ρ ο , ε ί-π α μ ε ότι σ υνίσ τα τα ι σ την ακ ούσ ια προσ οχή σ ε δια φ ορετικέςσ υγκεχυμ ένες ιδέες π ο υ είνα ι ιδέες π ρ α γμ ά τω ν κ α ι ενεργή -

γ ο ρ σ η μ έ σ ω τ ω ν α ι σ θ ή σ ε ω ν τ ο υ ς κ α ι α π ό τ ις ο π ο ίε ς ο ι τ ε λ ε υ τ α ί ο ι σ υ -ν ά γ ο υ ν ό τ ι ο ι σ χ ε τ ικ έ ς π α ρ α σ τ ά σ ε ι ς δ ε ν π α ρ ά γ ο ν τ α ι ε κ ε ίν ηα π ό π ρ ά γ μ α τ α π ο υ σ υ ν θ έ τ ο ν τ α ι έ ξ ω α π ό τ ο υ ς ίδ ιο υ ς . Ό σ ο ν η , ό π ω ς θ α φ α ν ε ί σ ε λ ί γ ο , α υ τ ή ε ίν α ι τ ο ό ν ε ιρ ο π ο υ κ ά ν ε ι π ν ιο ς , κ ι α ν τ ύ χ ε ι ν α ε ί ν α ι π ρ ό δ η λ η , ο ν ο μ ά ζ ε τ α ι π α ρ α λ ή ρ η μ

- 5 7 -



Σ π ιν ό ζ α

μ ά τω ν π ο υ υπ ά ρχο υν μ έσ α σ τη Φ ύση* είδα μ ε επίσ η ς ότι έναπ ρ ά γμ α α π ολ ύτω ς α πλ ό δεν μ πο ρεί να σ υλλα μ βά νετα ι ω ς

κά τι π λα σ τό, π α ρ ά μ π ο ρ εί μ όνο να εννοείτα ι, το ίδιο ό π ω ςμ π ο ρεί εξίσ ου να εννοείτα ι κα ι ένα π ρ ά γμ α σ ύνθετο σ το μ έ-τρο πο υ το εξετά ζου μ ε πρ οσ εκτικά σ τα α π ολ ύτω ς α π λάμ έρη πο υ το σ υ να π α ρτίζο υν κα ι το σπ ου δα ιότερο α π ό όλα,ού τε κα ν α π ό α υτά τα τελευταία μ πο ρο ύμ ε πά λι να σ υλλ ά -βο υμ ε π λα σ μ α τικ ές π ρ ά ξεις π ο υ να μ ην είνα ι κα ι αλη θείς.Δ ιότι τα υτόχρ ονα α να γκα ζόμ α σ τε να εξετάζουμ ε π ώ ς κα ι για -τί γίνετα ι κά τι τέτο ιο .

[66] Α φ ού α υ τά έχουν π ια γίνει κ α τα νοη τά μ ε α υτό τοντρό π ο, α ς π ερά σ ου μ ε τώ ρ α σ τη διερεύνη σ η τη ς ψ ευδού ς ιδέ-α ς, για να δο ύμ ε σε τι α να φ έρετα ι κα ι π ώ ς μ π ορούμ ε να μηνπ α ρ α σ υρ θο ύμ ε κα θόλου σε ψ ευδείς α ντιλή ψ εις. Ο ύτε το έναού τε το άλλο δεν θα μ α ς είναι τώ ρ α π ια δύ σ κο λο μ ετά α π ότη ν α νάλυσ η σ χετικά μ ε τη ν πλ α σ μ α τική ιδέα . Ό ντω ς, μ ετα ξύπλα σ μ α τική ς κα ι ψ ευδο ύς ιδέας δεν υπ ά ρχει κ α μ ία ά λλη δια -φ ο ρ ά εκτός α π ό το ότι η ψ ευδή ς ιδέα π ρ ο ϋ π ο θέτει σ υγκ α -τά θεσ η · δηλ αδή (ό πω ς έχουμ ε ήδη σ ημ ειώ σ ει) , την ώ ρα π ο υορισ μ ένα είδω λα"^^ π α ρ ουσ ιά ζοντα ι σ ε εκείνον (π ο υ έχει τη νψ ευδή ιδέα),'^ δεν του π α ρ ισ τάνο ντα ι καθόλο υ α ιτίες α π ό τιςοπ ο ίες να μ π ορέσ ει να σ υμ π ερά νει, ό π ω ς α ντίθετα γίνετα ιότα ν π λά θει κ ά τι μ ε το νου του , ότι α υ τά τα είδω λα π ρ ο έρ -χονται α π ό π ρ ά γμ α τα π ο υ βρ ίσ κο ντα ι έξω α π ό α υτόν, κι ότιλ ίγο -π ο λύ η ψ ευδή ς ιδέα δεν είνα ι τίπ ο τε ά λλ ο π α ρ ά όνειροπ ο υ κ ά νεις μ ε τα μ ά τια α νο ιχτά ή σ τον ξύπνο σ ου . Έ τσ ι λο ι-πό ν, η ψ ευδή ς ιδέα π ερισ τρ έφ ετα ι ή, κ α λύ τερα , α να φ έρετα ισ την ύπ α ρξη ενός π ρ ά γμ α τος π ο υ η ύπ α ρξή το υ είναι γνω -σ τή , ή δη λα δή σ ε μ ια ν ου σ ία , μ ε τον ίδιο τρό π ο ό π ω ς κα ι ηπ λα σ μ α τικ ή ιδέα. [67] Η δε ψ ευδή ς ιδέα π ο υ α να φ έρετα ισ την ύπ α ρξη διορ θώ νετα ι μ ε τον ίδιο τρό π ο ό π ω ς κα ι το π λά -

- 5 8 -




σ μ α του νου: πρ ά γμα τι, αν η φ ύσ η του γνω σ τού π ρά γμ α τοςπ ρ ο ϋ π ο θέτει τη ν α να γκ α ία ύ π α ρ ξη του , είναι α δύ να τον να

εξα π α τώ μ α σ τε σ χετικά με την ύπ α ρξη αυ τού του π ρ ά γμ α -τος· ω σ τοσ ο, α ν η ύπ α ρ ξη το υ π ρ ά γμ α τος δεν είναι α ιώ νιααλή θεια , οπ ω ς α ντίθετα είνα ι η ουσ ία του, δη λα δή α ν ίσ α -ίσ αη α να γκ α ιό τη τα ή το α δύ να το ν τη ς ύ π α ρ ξή ς το υ εξα ρ τά τα ια π ό εξω τερικές α ιτίες, τό τε α ς επα να λά β ο υ μ ε σ ύμ φ ω να μ ετη ν ίδια πά λ ι μ έθο δο όλα ό σ α είπ α μ ε ό τα ν εξετά ζα μ ε τη ν

π λα σ μ α τικ ή ιδέα: π ρ ά γμ α τι, η ψ ευδή ς ιδέα διορθ ώ νετα ι μ ετον ίδιο τρό π ο ( ό π ω ς κα ι η π λα σ μ α τικ ή ιδέα)."^^ [68] Π ρ ά γ-μ α τι, σ ε ό,τι α φ ο ρ ά το άλλο,^^ δη λα δή εκείνο π ο υ α να φ έρε-τα ι σ τις ουσ ίες, ή κα ι σ τα ενεργή μ α τα, α να γκ α ία τέτοιες αντι-λή ψ εις είνα ι π ά ντο τε σ υγκ εχυμ ένες, κ α θώ ς τις σ υνθ έτουνδια φ ο ρετικ ές σ υγκ εχυμ ένες α ντιλή ψ εις υ π α ρ κ τώ ν φ υσ ικώ ν

π ρ α γμ ά τω ν, ό π ω ς, φ έρ ' ειπ είν, ό τα ν οι ά νθρ ω π ο ι π είθο ντα ιότι υπ ά ρχου ν θεότη τες σ τα δά σ η , σ ε εικό νες, σ ε ζώ α , κ .λπ .·ότι υπ ά ρχου ν σ ώ μ α τα α π ό τη σύνθεσ η τω ν οπ οίω ν κα ι μ όνοα π ο τελείτα ι ο νους, ότι υπ ά ρ χου ν π τώ μ α τα π ο υ σ υλ λο γίζο-ντα ι, π ερ π α τά νε, μ ιλά νε, ότι ο Θ εός κά νει λά θη , κα ι τα π α -ρόμ οια . Α λλά ιδέες κ α θα ρές κα ι δια κ ρ ιτές π ο τέ δεν μ πορούν

να είναι ψ ευδείς: όντω ς, όσ ες ιδέες π ρ α γμ ά τω ν σ υ λλ α μ β ά -νοντα ι κ α τά τρ ό π ο κ α θα ρ ό κ α ι δια κ ρ ιτό είτε είνα ι α π ό λ υ ταα π λές, είτε σ υνα π α ρ τίζονται α π ό ιδέες α π ό λ υ τα α π λές, δη -λα δή σ υνά γονται α π ό α π ό λ υ τα α π λ ές ιδέες. Ό τι δε μ ιαα π λούσ τα τη ιδέα δεν μ πορεί να είναι ψ ευδή ς, ο κα θένας μ π ο -ρεί να το δια π ισ τώ σ ει, α ρκεί να ξέρει τι είνα ι το α ληθές, δη -

λα δή ο νους, κα ι τα υ τόχρ ο να τι είνα ι το ψ ευδές.[69] Π ρά γμ α τι, σε ό,τι α φ ο ρ ά εκείνο π ο υ α π οτελεί τη μ ορ -

φ ή το υ α λη θο ύς, είνα ι β έβα ιο π ω ς ό,τι δια κ ρ ίνει μ ια αλη θήσ κέψ η α π ό μ ια ψ ευδ ή δεν είναι α π λ ώ ς ένα ς πρ οσ διορ ισ μ ό ςτυχαίος,"^^ πα ρ ά , κ α τά κύ ριο λό γο, ου σ ια σ τικ ός. Ό ντω ς, α ν

- 5 9 -



Σ π ιν ό ζ α

ένα ς α ρχιτέκτονα ς σ υλλ ά βει μ ε τάξη ένα κτίριο, έσ τω κι α νένα τέτο ιο κ τίρ ιο δεν υπ ή ρ ξε πο τέ ούτε π ρό κ ειτα ι π ο τέ ναυπ ά ρξει, πά ντω ς η σ κέψ η το υ δεν είνα ι γ ι' α υτό λιγότεροαλη θή ς, κα ι θα π α ρ α μ ένει ίδια ό π ω ς είνα ι, είτε το κτίρ ιουπ ά ρξει π ο τέ είτε όχι. Α ντίθετα , αν κά ποιος πει, φ έρ ' ειπείν,ότι ο Π έτρος υπ ά ρχει, χω ρίς ω σ τόσ ο να ξέρει ότι ο Π έτροςυπ ά ρχει, α υτή η σκέψ η είνα ι ψ ευδή ς σ ε ό,τι α φ ο ρ ά τον ίδιο(ο οπ ο ίος τη δια τυπ ώ νει) , ή, αν πρ ο τιμ ά ς, δεν είνα ι αλη θής,α κ όμ α κι αν ο Π έτρος υπ ά ρχει π ρ α γμ α τικ ά . Η δε σ υγκεκρ ι-μένη α π ό φ α νσ η « ο Π έτρος υ π ά ρ χει» δεν είναι αληθή ς π α ρ άμ όνο α π ό τη ν ά π ο ψ η ό π ο ιου ξέρει μ ε β εβα ιότη τα ότι ο Π έ-τρο ς υπ ά ρχει. [70] Ε κ τού του έπ ετα ι ότι μ έσ α σ τις ιδέεςυ π ά ρ χει κά τι π ρ α γμ α τικ ό μ έσω του ο π ο ίο υ οι α λη θείς ιδέεςδια κρ ίνο νται α π ό τις ψ ευδείς. Κ α ι α υτό ακ ρ ιβ ώ ς θα π ρ έπ εινα διερευνή σ ου μ ε τώ ρ α , α φ ενός για να έχουμ ε ένα βέλτισ το

γνώ μ ο να τη ς α λή θεια ς (π ρ ά γμ α τι, είπ α μ ε ότι οφ είλο υμ ε ναπ ρο σ διορ ίσ ου μ ε τις σ κέψ εις μ α ς μ ε α φ ετη ρ ία το γνώ μ ο ναμ ια ς α λη θο ύς ιδέα ς κα ι ότι η μ έθο δο ς είνα ι α να σ τοχα σ τικ ήγνώ σ η ), κα ι α φ ετέρ ο υ για να γνω ρ ίσ ο υμ ε τις ιδιότη τες τουνου. Δ εν π ρ έπ ει να π ο ύ μ ε ότι α υτή η δια φ ο ρ ά π ρο έρχετα ια π ό το γεγονό ς ότι η αλη θής σ κέψ η σ υνίσ τα τα ι σ τη γνώ σ η

τω ν π ρ α γμ ά τω ν βά σ ει τω ν πρ ώ τω ν του ς αιτιώ ν, κα θώ ς ω ςπρ ος αυ τό, ασ φ αλ ώ ς θα διέφ ερε α π ό την ψ ευδή όπω ς έχωεξηγήσ ει π ιο π ά νω . Π ρά γμ α τι, αληθής επίσ η ς λέγετα ι κα ι ησ κέψ η π ο υ εντυλ ίσ σ ει α ντικειμ ενικά τη ν ουσ ία κ ά π ο ια ς α ρ -χή ς π ο υ σ τερείται α ιτία ς κα ι γνω ρ ίζετα ι α φ εα υ τή ς κα ι κ α -θεαυ τή . [71] Γ ι' α υτόν το λόγο η μ ορφ ή τη ς αλη θούς σκ έψ ηςπ ρ έπ ει να έγκειται σ ' α υ τή τη ν ίδια τη σ κέψ η χω ρίς κ α μ ίασ χέσ η μ ε ά λλ ες σκέψ εις* ο ύτε κι α να γνω ρ ίζει α υ τή η σ κέψ ηκα νένα α ντικείμ ενο ω ς α ιτία τη ς, π α ρ ά οφ είλει να εξα ρτάτα ια π ό τη ν ίδια τη δύ να μ η κ α ι τη φ ύσ η το υ νου. Π ρά γμ α τι, α ν

- 5 9 -




υπο θέσ ο υμ ε ότι θα είχε γίνει α ντιλη πτό α π ό το νου κ ά πο ιοκα ινούρ ιο ον π ο υ δεν έχει π ο τέ υπά ρξει, ό π ω ς φ έρ ' ειπείν

μερικοί σ υλλαμβάνουν τον θεϊκό νου πρ ιν να δημ ιουργήσ ει ταπ ρ ά γμ α τα (αντίληψ η π ο υ σα φ ώ ς δεν μ πο ρεί να προή λθεα π ό κα νένα αντικείμ ενο) , κα ι (α ν υπ ο θέσ ο υ μ ε επιπ λέον)ότι α π ό μ ια τέτο ια αντίλη ψ η ο νους θα σ υνήγε θεμ ιτά ά λλες,τότε όλες α υ τές οι σ κέψ εις θα ή ταν αληθείς κα ι δεν θα κ α -θο ρίζοντα ν α π ό κα νένα εξω τερικ ό α ντικείμ ενο, π α ρ ά θαεξα ρτιώ ντα ν α ποκ λεισ τικ ά κα ι μόνο α π ό τη δύνα μ η κ α ι τηφ ύσ η το υ νου. Ε πο μ ένω ς, το τι σ υνισ τά τη μ ορφ ή τη ς α λη -θούς σ κέψ ης π ρ έπει να α ναζητη θεί μ έσ α σ ε α υ τή κ α θεα υτήτη σ κέψ η κα ι να συ ναχθεί α π ό τη φ ύσ η το υ νου. [72] Τ ώ ραλοιπό ν, για να πρ οχω ρή σ ου μ ε σ τη συγκ εκριμ ένη διερεύνησ η ,α ς αντικρ ίσ ουμε κά πο ια αληθή ιδέα π ο υ να γνω ρίζου μ ε με τημ εγαλύ τερη βεβα ιότη τα ότι το αντικείμενό της εξαρτάται α π ότη δύνα μ ή μ α ς να σ κεφ τόμ α σ τε κα ι ότι δεν έχει κα νένα α ντι-κειμενικό α ντίκρισ μ α μ έσ α σ τη Φ ύση* πρά γμ α τι, μ έσ α σ ε μ ιατέτο ια ιδέα ακ ριβ ώ ς, ό π ω ς το ύτο π ρ ο κ ύ π τει ξεκά θα ρ α α π ότα όσα ήδη έχουμε πει, θα μπορούμε πιο εύκολα να διε-

ρευνήσ ου μ ε α υτό π ο υ θέλου μ ε. Γ ια π α ρ ά δειγμ α , για νασ χη μ α τίσ ω τη ν έννοια τη ς σ φ α ίρα ς, επ ινο ώ μ ια α ιτία κ α τάβο ύλη σ η, δη λα δή το π λα σ μ α τικ ό γεγονό ς ότι ένα η μ ικύ κλ ιοπερισ τρέφ ετα ι γύ ρω α π ό το κέντρο του κα ι ότι α π ό α υτή τηνπερισ τρο φ ή οιονεί γεννιέτα ι η σ φ α ίρα . Α υτή η ιδέα είνα ιο π ω σ δή π ο τε αλη θής κα ι, έσ τω κι α ν ξέρουμ ε ότι π ο τέ σ τη

Φ ύσ η κ α μ ία σ φ α ίρα δεν σ χημ α τίσ τη κε κα τ ' α υτό τον τρό πο ,εντούτοις πρόκειται για αντίληψ η αληθή π ο υ α ποτελεί κα ι τονπ ιο εύκο λο τρ ό π ο σ χημ α τισ μ ού τη ς έννοια ς τη ς σ φ α ίρα ς.Π ρέπει να σ ημ ειω θεί εδώ ότι α υτή η α ντίλη ψ η βεβα ιώ νει τη νπερισ τρο φ ή το υ η μ ικυκ λίου, βεβα ίω σ η π ο υ θα ή τα ν ψ ευδή ςα ν δεν συνδεόταν μ ε την έννοια της σ φ α ίρας, ή κα ι με μια α ι-

- 6 ι -



Σ π ι ν ό ζ α

τ ία π ο υ κα θο ρίζει α υτή τη ν κίνησ η , ή, για να μ ιλή σ ουμ εα π όλ υτα, αν επρ όκ ειτο για μ εμ ονω μ ένη βεβα ίω σ η . Π ρά γμα τι,το πνεύ μ α θα έτεινε τότε να β εβα ιώ σ ει για το ημ ικύκλιο μ ό-νο τη ν κίνησ ή του, η οπ ο ία όμ ω ς ούτε εμπ εριέχετα ι σ την έν-νο ια του η μ ικυκ λίου , ού τε π ρ ο κ ύ π τει α π ό τη ν έννοια τη ς α ι-τία ς π ο υ καθορίζει τη σ υγκεκρ ιμ ένη κ ίνησ η. Γ ι' α υτόν το λό-γο , το ψ ευδές εδώ σ υνίσ τα τα ι σ ε τού το μό νο, ότι β εβα ιώ νε-τα ι για ένα π ρ ά γμ α κά τι π ο υ δεν περιέχετα ι σ την έννοιά τουέτσ ι ό π ω ς τη ν έχουμ ε σχημ ατίσ ει, ό πω ς, φ έρ ' ειπείν, η κίνησ ηή η η ρεμ ία σ τη ν έννοια του η μ ικυκ λίου . Έ π ετα ι ότι οι α π λ έςσ κέψ εις δεν μ πορούν να μην είνα ι αλη θείς, όπ ω ς, φ έρ ' ειπείν,η α πλή ιδέα το υ ημ ικυκλίου , τη ς κίνησ ης, της ποσ ότητα ς κ .λπ .Ό ,τι δε β εβ α ιω τικ ό π ερ ιέχο υν α υτές οι ιδέες τα ιρ ιά ζει εντε-λώ ς μ ε τη ν έννοιά το υς κα ι δεν επεκτείνετα ι π ιο πέρα* ο π ό -τε μ π ο ρ ο ύμ ε να σχη μ α τίσ ου μ ε σ υμ β α τικ ά α π λές ιδέες χω ρίςκαθόλου να ανησυχούμε μην τυχόν πέσουμε σε πλάνη. [73]Έ τσ ι μ ένει μ όνο να ερευνή σ ου μ ε μ ε π ο ια δύνα μ η το π νεύμ αμ α ς μ π ο ρ εί κα ι σ χη μ α τίζει α υ τές τις α π λ ές ιδέες κα ι μ έχριπ ο ύ α πλ ώ νετα ι α υτή η δύναμ η . Π ρά γμα τι, αφ ο ύ ξεκα θα ρισ τεία υτό το ση μ είο, θα δούμ ε εύκ ολα την ανώ τερη γνώ σ η σ τηνο π ο ία μ πο ρο ύμ ε να φ τά σ ο υμ ε. Ε ίναι π ρ ά γμ α τι βέβα ιο ότι η

δύ να μ η του π νεύ μ α τός μ α ς δεν εκτείνετα ι σ το ά πειρο* διό -τι, ότα ν για ένα π ρ ά γμ α βεβα ιώ νουμ ε^^ κ ά τι π ο υ δεν εμ π ε-ριέχετα ι σ τη ν έννοιά το υ ό π ω ς τη σ χημ α τίζουμ ε, το ύτο υ π ο -δη λώ νει ένα ελά ττω μ α τη ς α ντίλη ψ ή ς μ α ς, ή με ά λλ α λό γιαότι έχουμ ε σ κέψ εις, ή ιδέες α π ο σ π α σ μ α τικ ές κα ι ελλ ιπείς.Π ρ ά γμ α τι, είδα μ ε ότι η κ ίνησ η ενός η μ ικυκλίου είνα ι κά τι

ψ ευδές όταν βρ ίσ κετα ι μ εμ ονω μ ένη μ έσ α σ το π νεύμ α , α λλά ,α ντιθέτω ς, αληθής όταν σ υνδέετα ι μ ε την έννοια τη ς σ φ α ίρα ςή μ ε την έννοια κ ά π ο ια ς αιτία ς π ο υ προσ διορίζει α υτή την κ ί-νηση . Π λην όμ ω ς, εά ν, ό π ω ς φ α ίνετα ι σ το πρ ώ το α ντίκρ ισ μ α ,

- 6 2 -




προσ ιδιά ζει σ τη φ ύσ η ενός σ κ επτόμ ενου όντος να σ χη μ α τί-ζει σ κέψ εις αληθείς, ή τοι α υτοτελείς, τότε είνα ι βέβ α ιο ότι οι

ατελείς ιδέες γεννιούνται μ έσα μ α ς μόνο κα ι μόνο α π ό το γε-γονό ς ότι α π ο τελο ύμ ε μ έρος ενός σ κ επτόμ ενου όντος το υο π ο ίου ορ ισ μ ένες σ κέψ εις σ υγκ ροτούν το π νεύ μ α μ α ς σ τηνολό τη τα του , ενώ ά λλ ες μ όνο εν μ έρει.

[74] Α λλά κά τι π ο υ π ρ έπει τώ ρ α να εξετά σ ου μ ε - π ρ ά γ-μ α τι, δεν άξιζε τον κό πο να επισ η μ α νθεί όσ ο α σ χολο ύμ α σ τα ν

μ ε το π λά σ μ α του νο υ - είναι η π ερίπ τω σ η ό π ο υ σ η μ ειώ νετα ικαι η μ εγαλύτερη εξα πά τη σ η : εφ όσον τα π ρ ά γμ α τα π ο υ π α -ρο υσ ιά ζονται σ τη φ α ντασ ία σ υμ βα ίνει να υ π ά ρχουν κ α ι σ τονου, σ υλλ α μ βά νοντα ι δηλ α δή κα τά τρ ό π ο κα θα ρό κα ι δια -κριτό, τότε, λο ιπόν, όσ ο το δια κριτό δεν ξεχω ρίζει α π ό το σ υ-γκεχυμ ένο, η βεβα ιότητα , ή αλλιώ ς μ ια αληθής ιδέα, β ρίσ κετα ι

α νά μ εικ τη μ ε μη δια κ ρ ιτές ιδέες. Λ όγου χάρ η , έτυχε κ ά π ο -τε ορ ισ μ ένοι Σ τω ικο ί να α κούσ ουν τη λέξη « ψ υ χή » κα ι επ ί-σ ης ότι η ψ υχή είναι α θά να τη , π ρ ά γμ α τα π ο υ φ α ντά ζοντανμ ε τρό π ο σ υγκεχυμένο* εν τω μ ετα ξύ, φ α ντά ζοντα ν επίσ η ς,κα ι τα υ τό χρο να εννοο ύσ α ν, ότι τα λεπ τό τερα σ ώ μ α τα δι-εισ δύου ν μ έσα σ ε όλα τα ά λλ α , ενώ σ ' α υ τά τα ίδια δεν δι-

εισ δύει κα νένα . Κ α θώ ς δε α υ τά τα φ αντάζονταν^^ όλα μ αζί,ενώ σ υγχρό νω ς εξακο λου θούσ α ν να θεω ρούν βέβα ιο το σ υ-γκεκρ ιμ ένο α ξίω μ α (το σχετικό μ ε τη ν ύ π α ρ ξη κα ι τη ν α θα -νασ ία τη ς ψ υχής)^^ απ έκτησ α ν α μ έσω ς τη β εβα ιότη τα ότι τοπ νεύμ α δεν είναι τίπ ο τε ά λλο π α ρ ά ένα από^^ α υ τά τα σ ώ -μ α τα π ο υ είναι τα λ επ τότερα α π ' όλ α , ότι α υ τά τα λ επ τό-τερ α σ ώ μ α τα δεν είναι δια ιρ ετά κ .λπ . [75] Α λλά ελευθερω -νό μ α σ τε κι α π ό α υ τό εφ όσ ον όλες μ α ς τις α ντιλή ψ εις π ρ ο -σ π α θο ύ μ ε να τις εξετά σ ο υμ ε [κα ι να τις ρυθμ ίσ ουμ ε]^^ μ εγνώ μ ονα μ ια δεδομ ένη αληθή ιδέα, κα ι σ υγχρόνω ς π ρ ο φ υ -λα σ σ όμ α σ τε, ό π ω ς είπ α μ ε σ την α ρχή , α π ό όσ ες α ντιλή ψ εις

- 6 3 -



Σ π ιν ό ζ α

έχου μ ε α π ο κ τή σ ει εξ α κο ή ς ή α π ό α ό ρισ τη εμ π ειρ ία . Ε κ τόςτού το υ , μ ια τέτοια εξα π ά τη σ η π ρ ο έρχετα ι κα ι α π ό το ό τισυλλαμ βάνουν^^ τα π ρ ά γμ α τα υπ ερβ ολικά αφ ηρημ ένα* διό-τι, όντω ς, είναι α ρκετά σ α φ ές π ω ς ό,τι σ υλ λα μ βά νω μ έσ ' α π ότο αλη θές α ντικείμ ενό του , δεν μ π ο ρ ώ να το εφ α ρμ ό σ ω σ εένα ά λλ ο . Τ έλο ς [μ ια τέτοια εξα π ά τη σ η ]^ ^ π ρ ο κ ύ π τει κια π ό το γεγονό ς ότι οι ά νθρ ω π οι δεν κα τα νοο ύν τα π ρ ώ τασ τοιχεία τη ς Φ ύσ η ς σ το σ ύ ν ο λ ο της· έτσ ι, π ρο χω ρώ ντα ς χω -ρίς τά ξη κα ι σ υγχέοντας τη Φ ύσ η μ ε α ξιώ μ α τα α φ η ρη μ ένα,α ν κα ι αλη θή, μ π ερδεύο νται μ όνοι του ς κα ι δια τα ρά σ σ ουν τηφ υσ ική τά ξη . Ε μ είς όμ ω ς, σ το μ έτρο π ο υ π ρό κειτα ι να π ρ ο -χω ρή σ ουμ ε πρ οσ εγγίζοντα ς τα πρ ά γμ α τα μ ε τρό π ο όσο γ ί-νετα ι λιγότερο α φ η ρη μ ένο κα ι ξεκινώ ντα ς το τα χύ τερ ο δυ -νατόν α π ό τα π ρ ώ τα σ τοιχεία , δη λα δή α π ό τη ν π η γή κ α ι τη να π α ρ χή τη ς Φ ύσ ης, δεν θα πρ έπει μ ε κα νένα τρ ό π ο να φ ο -

βη θο ύμ ε α υτό το είδο ς εξα π ά τησ η ς. [76] Σ ε ό,τι α φ ο ρ ά δετην απ α ρχή τη ς Φ ύση ς, δεν υπ ά ρχει ο π α ρα μ ικ ρό ς φ όβ ος μή -π ω ς τη ν μ π ερδέψ ο υ μ ε μ ε α φ α ιρέσ εις. Π ρά γμ α τι, όταν κά τισ υλ λα μ β ά νετα ι α φ η ρη μ ένα, ό π ω ς σ υμ βα ίνει μ ε όλες τις κα -θο λικές ιδέες, σ το νου κ α τέχει π ά ντο τε μ εγα λύτερ η έκτα σ ηα π ό όση μπ ορ ού ν π ρ α γμ α τικ ά να έχουν τα επιμ έρο υς σύ -

σ το ιχά του στη Φ ύση . Έ π ε ιτα , όπω ς σ τη Φ ύση υπά ρχουνπο λλά π ρ ά γμ α τα με δια φ ορ ά μ ετα ξύ του ς τόσ ο μικρή ώ σ τεσ χεδόν δια φ εύγει το υ νου, οπ ότε, α ν σ υλλη φ θούν α φ η ρη μ έ-να, μ π ορ εί εύκ ολ α να σ υμ βεί να τα μ π ερδέψ ει κα νείς. Α λλάεπειδή η α π α ρχή τη ς Φ ύση ς, όπ ω ς θα δού μ ε α ργότερα , ο ύ-τε α φ η ρη μ ένα, ή κα θολ ικά , μ π ορ εί να σ υλλη φ θεί, ούτε μ ε-

γα λύ τερη έκτασ η μ π ορ εί να έχει μ έσα σ το νου α π ό όσ ηόντω ς έχει, ο ύτε κα ι μ οιά ζει κ α θό λο υ μ ε τα μ ετα β α λλ ό μ εναπ ρ ά γμ α τα , γι ' α υτό δεν π ρ έπει να φ οβ όμ α σ τε κα μ ία σ ύγχυσ ηόσ ον αφ ο ρά την ιδέα τη ς, υπ ό τον όρο ότι έχουμ ε το γνώ μ ονα

- 6 4 -




της αλήθειας (τον ο π ο ίο κα ι έχουμ ε ήδη υποδείξει)· π ρά γμ α τι,α υ τός ο γνώ μ ο να ς είνα ι ένα μ ο να δικ ό κα ι άπειρο^^'^ ον π έρ '

α π ό το οπ ο ίο δεν υ π ά ρ χει κ α νένα ά λλ ο ον.^^[77] Α υ τά λ οιπό ν για τη ν ψ ευδή ιδέα . Α π ο μ ένει να διε-

ρευνή σ ου μ ε τη ν α μ φ ίβ ολ η ιδέα , δη λα δή να ανα ζη τή σ ου μ ε τιείνα ι α υ τά πο υ μπ ορ ού ν να μ α ς π α ρ α σ ύρ ο υν στην α μ φ ιτα -λά ντευσ η κα ι, συ νάμ α , π ώ ς κά θε φ ο ρ ά α ίρετα ι η α μ φ ιβο λία . ̂ ^Μ ιλώ εδώ για τη ν π ρ α γμ α τικ ή α μ φ ιβ ολ ία σ το πνεύ μ α , κι όχι

για εκείνη την ο π ο ία β λέπο υ μ ε να π α ρ ο υ σ ιά ζετα ι εδώ κι εκείκ ά θε τόσ ο, θέλω να πω , ό π ο τε σ τα λό για κ ά π ο ιο ς βεβα ιώ νειπ ω ς α μ φ ιβ ά λλει ενώ η κ α ρδιά το υ δεν α μ φ ιβ ά λλ ει. Π ρά γμα τι,δεν είνα ι έργο της Μ εθό δο υ να διο ρθώ σ ει κ ά τι τέτοιο* εδώπ ρ ό κ ειτα ι π ιο π ο λύ για πρ ό β λη μ α ισ χυρ ογνω μ οσ ύνη ς τοο π ο ίο πρ έπ ει να ερευνήσ ου μ ε π ο ύ οφ είλετα ι κα ι π ώ ς μ π ο ρεί

να θ ερα π ευτεί. [78] Έ τσ ι λο ιπ όν δεν υ π ά ρ χει μ έσ α σ τη νψ υχή κ α μ ία α μ φ ιβ ο λία π ο υ να π ρ ο έρχετα ι α π ό το ίδιο τοπ ρ ά γμ α για το οπ ο ίο αμ φ ιβ ά λλ ου μ ε* α υ τό σ η μ α ίνει ότι, ανυ π ά ρ χει σ τη ν ψ υχή μ όνο μ ία κα ι μ ονα δική ιδέα , είτε αλ η θή ςείνα ι είτε ψ ευδή ς, δεν θα υ π ά ρ χει κ α μ ία α μ φ ιβ ολία , ού τε κα ικ α μ ία β εβα ιό τη τα , π α ρ ά μ όνο η τέτοια ς λο γή ς αίσ θησ η.^^Π ρ ά γμ α τι, η ιδέα κ α θεα υ τή δεν είναι τίπ ο τε ά λλ ο π α ρ ά τέ-το ια ς λο γής α ίσ θη σ η . Α λλά θα υπ ά ρ χει α μ φ ιβ ο λία μ έσ ωμ ια ς ά λλ η ς ιδέα ς όχι τό σ ο κα θα ρ ή ς κ α ι δια κ ρ ιτής ώ σ τε α π όα υτήν να μ π ο ρο ύμ ε να σ υ μ π ερά νο υ μ ε κά τι β έβ α ιο σ χετικά μ ετο π ρ ά γμ α γύρ ω α π ό το οπ ο ίο αμ φ ιβά λλου μ ε, κι α υτό σ η-

Α υ τ ά δ ε ν ε ίν α ι κ α τ η γ ο ρ ή μ α τ α τ ο υ Θ ε ο ύ , π ο υ δ ε ί χ ν ο υ ν τ ο υ , ό π ω ς θ α δ ε ί ξ ω σ τ η Φ ιλ ο σ ο φ ία .

^^ Α υ τ ό έ χ ε ι ή δ η α π ο δ ε ιχ θ ε ί π ιο π ά ν ω . Π ρ ά γ μ α τ ι, ε ά ν δ ε ν υ ττ έ τ ο ιο ο ν , π ο τ έ δ ε ν θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α π α ρ α χ θ ε ί , π ρ ά γ μ α π ο υ έδ ε ίξ ε ι π ι ο π ά ν ω ό τ ι ε ίν α ι ψ ε υ δ έ ς .

- 6 5 -



Σ π ιν ό ζ α

μαίνει ό τ ι η ιδέα π ο υ μ α ς κά νει κα ι α μ φ ιβ ά λλο υμ ε δεν είνα ικα θα ρή κα ι δια κριτή . Π α ρα δείγμ α τος χάριν, όπ ο ιος δεν έχει

φ τά σ ει π ο τέ σ το σημ είο να σ κεφ τεί για τον α π α τηλ ό χα ρ α -κτήρα τω ν αισ θή σ εω ν, είτε βά σ ει της εμ π ειρ ία ς του είτε μ εοπ οιονδή πο τε ά λλο τρό π ο, δεν θα α ναρ ω τη θεί π ο τέ μ ή πω ς οΉ λιος είνα ι μ εγα λύτερος ή μ ικρότερος α π ' ό,τι φ α ίνετα ι. Γ ι 'α υ τό κα ι οι χω ρικο ί π α ρ α ξενεύ ο νται κά θε φ ο ρ ά π ο υ α κ ο ύ -νε να λένε ότι ο Ή λιος είνα ι π ο λ ύ μ εγα λύτερο ς α π ό τη γή ι-νη σφ α ίρα . Α λλά η αμ φ ιβο λία κά νει την εμ φ άνισ ή της α π ό τησ τιγμ ή π ο υ σ τρέφ ει κα νείς τη σ κέψ η το υ γύ ρ ω α π ό τηνα π α τηλή ενέργεια τω ν α ισ θή σ εω ν <δηλα δή , ξέρει τότε ότι οια ισ θήσ εις του τον έχουν απα τήσ ει κ α τά κ α ιρού ς, αλλά το ξέ-ρει μ όνο κα τά τρό π ο σ υγκεχυμ ένο, επειδή δεν ξέρει μ ε π ο ιοτρό π ο οι α ισ θήσ εις οδη γού ν σ το ψ εύδος>.^ ^ Κ α ι α ν κ ά ποιος,έχοντα ς π ρ ώ τα αμ φ ιβ ά λει, α π ο κ τή σ ει ύ σ τερα τη ν αλη θήγνώ σ η τω ν αισ θήσ εω ν κα ι το υ τρ ό π ο υ μ ε τον οπ οίο, μ έσ ωτω ν εργαλείω ν τους, τα π ρ ά γμ α τα φ α ντά ζου ν εξ α π ο σ τά -σ εω ς, τό τε π ά λ ι α ίρετα ι η αμ φ ιβ ολία . [79] Α π ό α υ τό έπετα ιότι, τουλ ά χισ τον όσ ο δεν έχου μ ε κ α μ ία κα θα ρή κα ι δια κρ ιτήιδέα περί Θ εού, δεν μ πο ρο ύμ ε να υπο βά λλο υμ ε σε α μ φ ιβ ο-λία α λη θείς ιδέες μ ε το πρό σ χη μ α ό τι ίσω ς να υ π ά ρχει κ ά -

π ο ιο ς α π α τεώ να ς Θ εός, π ο υ δήθεν μ α ς οδη γεί σ ε ψ ευδείςα ντιλήψ εις^^ ακ ό μ α κ α ι για τα π λέον β έβα ια π ρά γμ α τα *δηλαδή, όσο προσ ηλω νόμα σ τε στη γνώ σ η π ο υ έχουμ ε για τηνα π α ρ χή όλω ν τω ν π ρ α γμ ά τω ν, κα ι δεν βρίσ κου μ ε τίπ οτεπ ο υ να μ α ς διδά σ κ ει ότι ο Θ εός δεν είνα ι δό λιος, κα ι τούτοσ υμ βα ίνει β ά σ ει της ίδια ς γνώ σ η ς α κ ρ ιβ ώ ς ό π ω ς ότα ν π ρ ο -

σηλω νόμ ασ τε στη φ ύσ η του τριγώ νου, κα ι ανακα λύτττουμ ε ότιοι τρεις γω νίες του είνα ι ίσ ες μ ε δύο ο ρθές γω νίες. < Τ ότε ηα μ φ ιβ ο λία πα ρα μ ένει> .^^ Ε ά ν όμ ω ς έχουμ ε τέτο ιου είδο υςγνώ σ η για τον Θ εό όπ ω ς έχουμ ε κα ι για το τρίγω νο, τότε κ ά -

- 6 6 -




θε α μ φ ιβο λία α ίρετα ι. Κ α ι ό π ω ς μ π ο ρο ύμ ε να φ τά σ ου μ ε σ εμ ια τέτο ια γνώ σ η για το τρ ίγω νο έσ τω κι α ν δεν ξέρουμ ε μ ε

βεβα ιότη τα α ν δεν μ α ς π α ρ α π λα νά κα νένας ύψ ισ τος α π α τε-ώ νας, μ ε τον ίδιο α κριβώ ς τρό π ο μ πορούμ ε να φ τά σ ουμ ε κα ισ ε όμ οια γνώ σ η του Θ εού, έσ τω κι α ν δεν μ πο ρο ύμ ε να ξέ-ρο υμ ε μ ε β εβ α ιότη τα α ν δεν υπ ά ρχει κα νένα ς ύψ ισ τος α π α -τεώ να ς. Φ τάνει να έχουμ ε α υτήν τη γνώ σ η , κα ι θα είναι α ρ -κετή για να εξαφ α νίσ ει, όπ ω ς είπα , όπ ο ια ν αμ φ ιβολία τυχό ν

έχουμ ε σ χετικά μ ε τις κα θα ρές κα ι δια κριτές ιδέες. [80] Κ ο-ντά σ ' α υτά, όπ οιος π ρο χω ρ ά σ τη διερεύνη σ ή του μ ε ορθότρό π ο , αρ χίζοντά ς την α π ό ό,τι π ρ έπ ει να εξετα σ θεί π ρ ώ τα ,χω ρίς να διακότττεται η αλλη λουχία^^ τω ν πρ α γμ ά τω ν, και ξέ-ρει π ώ ς π ρ έπ ει να πρ οσ διορίσ ει μ ε α κρίβεια τα ερω τήμ α ταπ ρο τού επιχειρή σ ει να τα γνω ρίσ ει, α υτός δεν θα έχει π ο τέ

π α ρ ά τις π ιο β έβα ιες ιδέες, δηλα δή ιδέες κ α θα ρές κα ι δια -κριτές. Π ρά γμ α τι, η αμ φ ιβολία δεν είναι τίπ ο τε άλλο π α ρ ά ηανασ τολή τη ς σκέψ ης®^ σ χετικά με κά ποια βεβαίω σ η ή ά ρνησ η,η οπ ο ία θα γινότανε δεκτή ω ς βεβα ίω σ η ή άρνησ η , αρ κεί ναμη μεσολα βού σ ε κά τι πο υ, ενόσ ω π α ρα μ ένει ά γνω σ το, κα θι-σ τά α ναγκα σ τικά ατελή τη γνώ σ η του πρά γμ ατος.^^ Α πό

α υτό σ υνάγετα ι ότι η αμ φ ιβολ ία π ροέρχετα ι π ά ντα α π ό το γε-γονός ότι η διερεύνη σ η τω ν π ρ α γμ ά τω ν γίνετα ι χω ρίς τά ξη .

[81] Α υτά ήτα ν όσ α είχα υπ οσ χεθεί για τη διδα σ κα λία α υ -τού του πρ ώ του μ έρους τη ς Μ εθόδου. Π ροκειμ ένου όμ ω ς ναμην πα ρα λείψ ω τίπο τε α π ό τα όσ α μ πο ρο ύν να μα ς οδη γή-σ ουν στη γνώ σ η το υ νου κα ι τη ς εγγενού ς ισ χύος του , θα π ω

επίσ ης λίγα λόγια για τη μνήμη κα ι για τη λή θη. Α υτό π ο υ θαπ ρ έπ ει π ά νω α π ' όλα να εξετα σ θεί εδώ είνα ι το γεγονό ς ότιη μ νήμ η ενισ χύετα ι κα ι μ ε τη β οή θεια το υ νου κα ι χω ρίς τηβοή θειά του. Π ρά γμα τι, όσον α φ ορ ά την π ρ ώ τη περίπτω σ η ,όσ ο π ερισ σ ό τερο κ α τα νοη τό είναι ένα π ρ ά γμ α , τό σ ο π ιο

- 6 7 -



Σ π ιν ό ζ α

ε ύ κ ο λ α τ ο σ υ γ κ ρ α τ ο ύ μ ε ' κ α ι α ντισ τρ όφ ω ς, όσ ο λιγότεροκα τα νοη τό είναι, τόσ ο πιο εύκολ α το ξεχνά μ ε. Ε ά ν, για π α -ρά δειγμ α , π α ρο υσ ιά σ ω σε κά πο ιον πλή θος α σ ύνδετω ν λέξε-ω ν, θα τις σ υγκ ρα τή σ ει π ο λύ δυ σ κ ολ ότερα π α ρ ά α ν του τιςπα ρο υσ ιά σ ω με τη μορφ ή ενός α φ η γήμ α τος. [82] Η μνήμηενισ χύετα ι επίσ η ς κα ι χω ρίς τη βοήθεια του νου, δηλα δή α νά -λο γα μ ε το πό σ ο ισ χυρ ά εττηρεάζετα ι η φ α ντα σ ία ή το κ οινόαίσ θημ α α π ό κά πο ιο σω μ ατικό ενικό π ρ ά γμ α . Λ έω suîxo, διό-τι η φ α ντα σ ία εττηρεάζεται μόνο α π ό ενικά π ρ ά γμ α τα . Π ρά γ-

μ α τι, αν λό γου χάρ η κά π οιο ς δια β ά σ ει μ όνο μ ια Κ ω μ ω -δία,®^ θα τη σ υγκ ρ α τεί π ο λύ κ α λά όσ ο δεν δια β ά ζει διά φ ο -ρες άλλες του ίδιου είδους, επειδή τότε μόνο αυτή θα επι-κ ρα τεί σ τη φ α ντα σ ία του* αν όμ ω ς υπ ά ρχο υν π ερισ σ ότερεςα π ό μ ία του ίδιου είδο υς, τότε τις φ α ντα ζόμ α σ τε όλες μ α ζί,οπ ότε εύκ ολα τις σ υγχέου μ ε. Λ έω , επίσ η ς, σ ω μ α τ ικ ό , διότι η

μνήμ η επη ρεά ζετα ι α π οκ λεισ τικά κα ι μ όνο α π ό σ ώ μ α τα .Δ εδομ ένου λ οιπόν ότι η μ νήμ η ενισ χύετα ι κα ι μ ε τη βοή θειατου νου α λλ ά κα ι χω ρίς α υτήν, σ υμ π ερα ίνο υμ ε ότι α π οτελείκά τι δια φ ορετικό α π ό το νου κα ι ότι, πρ οκειμ ένου για το νουκ α θεα υτόν, δεν τίθετα ι θέμ α είτε μνήμ ης είτε λή θη ς. [83] Τ ιθα είναι λοιπόν μνήμ η; Τ ίποτε άλλο α π ό αίσθησ η εντυπ ώ σ εω νπ ο υ δέχετα ι ο εγκ έφ α λο ς σ υνοδ ευό μ ενη α π ό τη σκ έψ η μ ια ςορισ μ ένης διάρκειας'^^ α υ τής της α ίσ θη σ η ς, ό π ω ς β λέπο υμ εκα ι στην περίτττω ση τη ς ανάμ νησ ης. Π ρά γμα τι, κα τά την α νά -

^^ Ε ά ν , τ ώ ρ α , η δ ιά ρ κ ε ια ε ίν α ι α π ρ ο σ δ ι ό ρ ισ τ η , σ ε σ χ έ σ η μ α υ τ ό τ οπ ρ ά γ μ α η μ ν ή μ η μ α ς ε ίν α ι α τ ε λ ή ς , π ρ ά γ μ α π ο υ ό λ ο ς ο κ ό στ α ι ν α τ ο έ χ ε ι μ ά θ ε ι α π ό τ η φ ύ σ η . Π ρ ά γ μ α τ ι, π ρ ο κ ε ιμ έ ν ο υ

ψ ο υ μ ε κ α λ ύ τ ε ρ α κ ά π ο ι ο ν σ χ ε τ ικ ά μ ' α υ τ ό π ο υ λ έ ε ι , σ υρ ω τ ά μ ε π ό τ ε κ α ι π ο ύ σ υ ν έ β η α υ τ ό . Μ ο λ ο ν ό τ ι κ ι α υ τ έ ς τ ο ύ τέ χ ο υ ν τ η δ ικ ή τ ο υ ς δ ι ά ρ κ ε ια μ έ σ α σ τ ο π ν ε ύ μ α , ω σ τ ό σ ο , ε π ε ισ υ ν η θ ι σ μ έ ν ο ι ν α ο ρ ί ζ ο υ μ ε τ η δ ι ά ρ κ ε ια μ ε τ η β ο ή θ ε ια κ ά π ο ι

- 6 8 -




μνησ η η ψ υχή σκέτττεται την εν λό γω αίσθηση, α λλά όχι μ ε τημ ορφ ή σ υνεχού ς διάρκεια ς* κι έτσ ι η ιδέα α υτή ς της α ίσ θη -

σης δεν είναι η ίδια η διάρκεια της αίσθησης, δεν είναι δηλαδήη ίδια η μ νήμη . Ό σ ο για το α ν οι ίδιες οι ιδέες υπόκειντα ι σ εκ ά π ο ια αλλοίω σ η, α υτό θα το δούμ ε σ τη Φ ιλοσ οφ ία . Κ ι αντο ύτο φ α ίνετα ι σ ε κά πο ιον τελείω ς π α ρ ά λο γο , για το σ κοπόπ ο υ επιδιώ κουμ ε θα είνα ι α ρκετό να σ κεφ τεί ότι όσο πιο ενι-κό είνα ι ένα π ρ ά γμ α , τόσ ο πιο εύκ ολα το σ υγκ ρα τεί κα νείς,

όπ ω ς α πο δεικνύετα ι α π ό το π α ρ ά δειγμ α τη ς Κ ω μ ω δία ς πο υα να φ έρα μ ε π ρ ο ολίγου. Ε κτός τού του , όσ ο περισ σ ότερο κ α -τα νοη τό είνα ι ένα π ρ ά γμ α , τόσ ο π ιο εύκ ολ ο είνα ι να σ υ-γκρα τη θεί σ τη μνήμη . Σ υνεπώ ς, δεν θα μ πο ρο ύμ ε να μη σ υ-γκρ α τούμ ε το κα τεξοχήν ενικό πρ ά γμ α α π ό τη σ τιγμή π ο υ εί-να ι κα ι κα τανοη τό.

[84] Έ τσ ι λοιπόν έχουμ ε κάνει διά κρ ισ η α νά μ εσ α στην α λη-θή ιδέα κα ι τις υπόλο ιπες α ντιλήψ εις κα ι έχο υμ ε δείξει ότι οιπλα σ μ α τικές κα ι οι ψ ευδείς ιδέες, κα θώ ς κα ι όσ ες ά λλες ιδέ-ες ανήκ ουν στην ίδια α υτή κ ατη γορ ία , έχουν την α π α ρχή τουςσ τη φ α ντασ ία , δη λα δή σ ε ορ ισ μ ένες τυχα ίες κα ι (για να τοπ ω έτσ ι) μ εμονω μ ένες α ισ θή σ εις, οι ο π ο ίες δεν π ρ ο κ ύ π του να π ό τη ν ίδια τη δύνα μ η το υ π νεύμ α τος, π α ρ ά α π ό εξω τερι-κές α ιτίες, α νά λογα μ ε τις διά φ ορες κινήσ εις όσ ες δέχετα ι τοσ ώ μ α, είτε είναι σε εγρή γορσ η είτε σε κα τά σ τασ η ονείρου. Α νσ ου α ρέσ ει, μ ά λισ τα , μ π ο ρείς να σ υλ λά β εις τη φ α ντασ ίαό π ω ς θέλεις, αρκεί να πρόκειται για κά τι δια φ ορετικό α π ό τονου κα ι κά τι α π ό το οπ οίο η ψ υχή αναλα μ βά νει πα θη τικό ρό -λο . Π ρά γμ α τι, είνα ι το ίδιο ό π ω ς κα ι α ν τη ν εννοείς, εφ όσ ον

μ έ τ ρ η σ η ς τ η ς κ ίν η σ η ς , π ρ ά γ μ α π ο υ γ ί ν ε τ α ι ε π ίσ η ς κ α ι μ ε τ η φ α ν τ α σ ί α ς , γ ι α υ τ ό δ ε ν έ χ ο υ μ ε π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι μ έ χ ρ ι τ ώ ρ α ν α ο φκ α μ ι ά μ ν ή μ η σ τ ο κ α θ α ρ ό π ν ε ύ μ α .

- 6 9 -



Σ π ιν ό ζ α

γνω ρίζου μ ε ότι είνα ι κά τι αόρισ το, κ α τά το οπο ίο η ψ υχή εί-ναι πα θη τική , κι εφ όσ ον γνω ρ ίζουμ ε τα υτο χρό νω ς π ώ ς ναα π ελευθ ερω θο ύμ ε α π ό α υτή με τη βοή θεια του νου. Γ ι'α υτό α ς μην εκπ λα γεί κα νείς π ο υ δεν α π οδεικ νύ ω εδώ ού τεότι το σ ώ μ α υπ ά ρχει, ού τε κα ι τα άλ λα π ρ ά γμ α τα π ο υ θαή τα ν α να γκα ίο ν ' αποδειχθού ν, κ α ι π α ρ ' όλ ' α υ τά μ ιλώ γιατη φ α ντα σ ία , για το σ ώ μ α κα ι για τη σ ύσ τα σ ή του . Ό ντω ς,ό π ω ς είπα , δεν έχει σ ημ ασ ία π ώ ς εννοώ τη φ α ντα σ ία α π ό τησ τιγμ ή π ο υ ξέρ ω ότι είνα ι κά τι α όρ ισ το κ .λ π .

[85] Έ χο υμ ε όμ ω ς δείξει ότι μ ια αλη θής ιδέα είνα ι α πλή ήσ ύνθετη α π ό α πλές ιδέες και ότι έτσ ι φ ανερώ νει π ώ ς κα ι για -τί κά τι υπ ά ρχει ή έχει φ τιαχτεί* δ είξα μ ε α κόμ η ό τι τα α ντι-κειμ ενικά τη ς α π ο τελέσ μ α τα π α ρ ά γο νται μ έσ α στην ψ υχήσ ύμ φ ω να μ ε τη μ ορ φ ική ουσ ία το υ αντικειμ ένου τη ς. Κ α ιτούτο είνα ι ταυτόσ η μ ο μ ε εκείνο πο υ είπα ν κα ι οι αρχαίοι,^^

ότι η αλη θής επισ τή μ η π ρ ο χω ρ ά α π ό το αίτιο στο α π ο τέλε-σ μ α , με μό νη δια φ ο ρ ά ό τι π ο τέ, όσ ο ξέρω , δεν σ υνέλα βα νό π ω ς εμ είς εδώ ότι η ψ υχή ενεργεί σ ύμ φ ω να με βέβα ιου ς νό-μ ους κα ι οιονεί ω ς μηχανικό ψ υχοττνευμ ατικό αυτόματο.^^ (86)Ω ς εκ τούτου απ οκ τή σ α μ ε όση γνώ σ η του νου μά ς ήταν δ υ-νατόν να έχουμ ε σ την αρ χή κα θώ ς κι ένα γνώ μ ο να τη ς α λη -θούς ιδέας, ώ σ τε να μη φ οβ όμ α σ τε πλέον μ ή πω ς σ υγχέου μ ετις αληθείς ιδέες με τις ψ ευδείς ή τις πλασ μ ατικές* ούτε κα ιθα α π ο ρ ο ύμ ε π ώ ς γίνετα ι κα ι εννοού μ ε ορ ισ μ ένα π ρ ά γμ α ταπ ο υ δεν υπ οπ ίπ το υν κ α τά κα νέναν τρ ό π ο σ τη φ α ντα σ ία , κα ιγια τί υπ ά ρχου ν μ έσα σ τη φ α ντασ ία ά λλ α εντελώ ς α ντίθεταμ ε το νου κ α ι, τέλος, για τί υπά ρχουν κι ά λλ α σ υντασ σ όμ εναμε το νου* αφ ού μ άλισ τα γνω ρίζουμ ε ότι οι ενέργειες διά τω νοπ ο ίω ν π α ρ ά γο ντα ι οι φ α ντασ ίες επιτελού ντα ι σ ύμ φ ω να μ εά λλους [δικού ς τους]®^ νόμ ους, τελείω ς δια φ ορετικούς α π ότου ς νόμ ου ς του νου, κα ι ότι σ τη φ α ντα σ ία η ψ υχή λειτουρ -

- 7 0 -




γεί α π οκλεισ τικ ά κα ι μ όνο ω ς πα θη τική οντότη τα . [87] Έ τσ ιγίνετα ι επίσ ης π ροφ α νές πόσ ο εύκολα μ πορ ούν να πέσ ου ν σε

μ εγάλ α σ φ ά λμ α τα όσ οι δεν έχουν κά νει σ α φ ή διά κρ ισ η μ ε-τα ξύ φ α ντασ ία ς κα ι νόησ ης. Γ ια πα ρ ά δειγμ α , ότι η έκτα σ ηπ ρ έπ ει να είνα ι σ ε έναν τόπ ο , ότι π ρ έπ ει να είνα ι π επ ερ α -σ μ ένη, ότι τα μ έρη τη ς δια κ ρίνοντα ι π ρ α γμ α τικ ά μ ετα ξύτου ς, ότι είνα ι το πρ ώ το κ α ι το μ ονα δικό θεμ έλιο όλω ν τω νπ ρ α γμ ά τω ν, ότι κ ά π ο ια σ τιγμή κα τα λα μ β ά νει π ερισ σ ότερο

χώ ρο α π ' ό,τι κά π ο ια ν άλλη σ τιγμή , κα ι π ολλά ά λλ α του ίδι-ου είδους, π ο υ ό λα τους είναι α πολύτω ς α ντίθετα μ ε την α λή -θεια,^^ όπ ω ς θα δείξο υμ ε σ τον οικείο χώ ρο .

[88] Έ π ειτα , οι λέξεις α ποτελο ύν μ έρο ς τη ς φ α ντα σ ία ς, δη -λα δή όσο αό ρισ τα σ υνθέτοντα ι σ τη μνήμ η μ ε α φ ορ μ ή κ ά π ο ιασ ω μ ατική διάθεση , άλλες τόσ ες έννοιες πλά θουμ ε κι εμείς· ω ς

εκ τούτου, όσο δεν εξασφαλιζόμαστε από αυτές όσο περισ-σ ότερο μ πορούμ ε, δεν χω ρεί α μ φ ιβολία ότι κα ι οι λέξεις μ π ο -ρο ύν, όσο κα ι η φ α ντασ ία , να γίνου ν αιτία π ολλ ώ ν κα ι μ ε-γάλω ν σ φ α λμ ά τω ν. [89] Ε πιπλέον, τη χρήσ η τω ν λέξεω ντην καθιερώ νουν οι πολλοί όπ ω ς του ς τα ιριά ζει κα λύτερα κα ια νά λογα μ ε την αντιλη πτική τους ικανότητα . Α λλά έτσ ι οι λέ-

ξεις δεν είναι π α ρ ά σ η μ εία τω ν π ρ α γμ ά τω ν όπ ω ς υπ ά ρχο υνσ τη φ α ντα σ ία , κι όχι ό π ω ς είνα ι σ το νου . Κ ι α υ τό είνα ι φ α -νερό κα θώ ς τα ονό μ α τα π ο υ έχουν δοθεί σ ε όσ α π ρ ά γμ α ταβρίσ κονται μ όνο σ το νου, χω ρίς να β ρίσ κοντα ι κα ι σ τη φ α -ντα σ ία , είναι σ υχνά α ρνη τικά , ό π ω ς, φ έρ ' ειπείν, α σ ώ μ α τος,ά πειρος κ.λπ ., ενώ εκφ ρά ζοντα ι κ α τά τρ ό π ο α ρνητικό ώ ς κα ιπ ο λλ ά π ρ ά γμ α τα π ο υ, σ την π ρ α γμ α τικ ό τη τα , είναι θετικά ,κα ι τα νά π α λιν, όπ ω ς, λόγου χάρ η, α δη μ ιού ργη τος, α νεξάρ -τη τος, ά π ειρος, α θά να το ς κ .λπ .· χω ρίς ά λλο α υτό σ υμ β α ίνειεπειδή φ α ντα ζόμ α σ τε π ο λύ ευκ ολ ότερα τα α ντίθετά του ς,π ρ ά γμ α π ο υ εξηγεί ότι π ρ ώ τα ετού τα π α ρο υσ ιά σ τη κ α ν

- 7 1 -



Σ π ιν ό ζ α

σ του ς π ρ ώ το υς α νθρ ώ π ου ς, ο π ό τε κα ι υιοθετή θη κα ν τα θε-τικά ο νόμ α τα . Δ ηλώ νουμε κα τά τρ ό π ο ά λλο τε θετικό κι ά λ-λο τε αρνητικό πο λλά π ρ ά γμ α τα επειδή α υτές οι θετικές κα ιοι α ρνητικές δη λώ σ εις επ ιτρέπ ο ντα ι α π ό τη φ ύσ η τω ν λέξε-ω ν, όχι όμ ω ς (επειδή επιτρέπο ντα ι)^ ^ κ α ι α π ό τη φ ύσ η τω νπρ α γμ ά τω ν. Ε πο μ ένω ς, αν τυχόν το πα ρα γνω ρίζα μ ε αυ τό, εύ-κο λα θα περνο ύσ α μ ε το ψ ευδές για α λη θές. [90] Ε κτός το ύ -του , α π ο φ εύγο υ μ ε κα ι μ ια ά λλη σ η μ α ντική α ιτία σ ύγχυσ η ςπ ου εμποδίζει το νου να σ τοχά ζετα ι τον εαυτό του* πρά γμ α τι,

ότα ν δεν δια χω ρίζουμ ε φ α ντα σ ία κα ι νόησ η, νομ ίζουμ ε ότιόσ α φ α νταζόμ α σ τε π ιο εύκ ολα είναι κα ι π ιο ξεκά θα ρ α γιαμ α ς, κι α υ τά π ο υ φ α ντα ζόμ α σ τε, νομ ίζου μ ε ότι τα κ α τα νο-ού μ ε. Κ α τά σ υνέπεια , ό,τι π ρ έπ ει να β ά λο υμ ε π ριν το β ά -ζουμε κατόπιν, οπότε η αληθής τάξη στην πρόοδο της έρευ-να ς α να τρέπ ετα ι κα ι δεν μ πορεί να συνα χθεί κα νένα θεμ ιτό

σ υ μ π έ ρ α σ μ α .[91] Κ α ι τώ ρα,^® για να φ τά σ ουμ ε τελικά σ το δεύτερο μ έ-

ρο ς α υτή ς τη ς Μ εθόδο υ, θα πρ οτείνω π ρ ώ τα π ο ιος είναι οσ κοπ ός μ α ς σ ' α υτήν τη Μ έθοδο , κα ι ύ σ τερ α π ο ια είναι ταμ έσα για να τον εκπλη ρώ σ ουμ ε. Σ κοπός^^ λο ιπό ν είναι ναέχου μ ε κα θα ρές κα ι δια κριτές ιδέες, δη λα δή εκείνες π ο υ γεν-νιούντα ι α π ό το κα θα ρ ό π νεύ μ α κι όχι α π ό τις τυχα ίες κι-νήσ εις του σ ώ μ α τος. Ε π ιπλέο ν, π ροκειμ ένου όλες οι ιδέες ναα ναχθο ύν σε μ ία κα ι μ όνη, θα π ρο σ π α θή σ ο υμ ε να τις σ υν-δέσ ουμ ε κα ι να τις θέσ ουμ ε σ ε τάξη μ ε τέτο ιο τρ ό π ο ώ σ τε.

Ο κ ύ ρ ι ο ς Κ α ν ό ν α ς α υ τ ο ύ ε δ ώ τ ο υ μ έ ρ ο υ ς , ό π ω ς π ρ ο κ ύ

τ ο π ρ ώ τ ο μ έ ρ ο ς , σ υ ν ίσ τ α τ α ι σ τ η ν ε π ισ κ ό τ τ η σ η ό λ ω ν τ ω ν ιδ ε ώκ α λ ύ π τ ο υ μ ε μ έ σ α μ α ς π ρ ο ε ρ χ ό μ ε ν ε ς α π ό τ ο ν κ α θ α ρ ό ν ο υ , ώδ ι α κ ρ ί ν ο υ μ ε α π ό ε κ ε ίν ε ς π ο υ φ α ν τ α ζ ό μ α σ τ ε · α υ τ ό θ α π ρ έ π ε ι γ ο υ μ ε α π ό τ ις ιδ ιό τ η τ ε ς α μ φ ο τ έ ρ ω ν , δ η λ α δ ή τ η ς φ α ν τ α σ ία ς κ

- 7 2 -




σ τ ο μ έτρο π ο υ μ π ορ εί να το κά νει, το π νεύμ α μ α ς να α να -π α ρ α γά γει α ντικειμ ενικά τη μ ορ φ ική ουσ ία^^ τη ς Φ ύσ η ς,

κα ι ω ς ολ ότητα, κ α ι ω ς π ρ ο ς τα μ έρη τη ς.[92] Σ ε ό,τι α φ ο ρ ά το πρ ώ το σ η μ είο, όπ ω ς έχουμ ε ήδη

α να φ έρει, είνα ι α π α ρ α ίτη το για τη ν επ ίτευξη το υ ύσ τατουσ κοπού μ α ς να εννοηθεί το π ρ ά γμ α είτε μ έσ ω τη ς ου σ ίας τουκα ι μ όνο, είτε μ έσ ω τη ς ά μ εσ η ς α ιτία ς του . Δ ηλαδή, α ν τοπ ρ ά γμ α υπ ά ρχει α φ εα υ τού ή, ό π ω ς λέγετα ι κο ινώ ς, α ν είναι

αυταίτιο ,^^ τότε θα π ρ έπ ει να εννοη θεί μ έσ ω της ου σ ία ςτου κ α ι μόνο* α λλ ά α ν δεν υπ ά ρ χει α φ ' εαυτού , π α ρ ά έχεια νά γκη α π ό μ ιαν α ιτία για να υπά ρξει, τότε θα π ρέπει να εν-νοη θεί δια μ έσ ου της ά μ εσ η ς α ιτία ς του . Δ ιότι, όντω ς,^ η γν ώ -σ η το ύ α π ο τελέσ μ α το ς δεν είναι τίπ ο τε άλλ ο π α ρ ά η α π ό -κτησ η τελειότερη ς γνώ σ η ς τη ς α ιτία ς. [93] Ω ς εκ τούτου, ό σ ο

διεξάγο υμ ε την Έ ρ ευνα τω ν π ρα γμ ά τω ν, δεν θα μ α ς επ ι-τρ έπετα ι π ο τέ να β γάλ ου μ ε οπ οιοδ ή π οτε σ υμ π έρα σ μ α ξεκι-νώ ντα ς α π ό α φ η ρη μ ένες κα θολ ικές πρ οτάσ εις,^^ π α ρ ά θαπρο σ έχου μ ε π ά ρ α π ο λύ να μην α να μ ειγνύο υμ ε όσ α είναι σ τονου μ ε όσ α είναι σ το π ρ ά γμ α . Ίσ α -ίσ α λο ιπό ν, το κ α λύ τεροσ υμ πέρα σ μ α θα πρ έπει να εξαχθεί α π ό κά π ο ια επιμ έρο υς θε-

τική ουσ ία , ήτοι α π ό έναν αληθή κα ι θεμιτό ορ ισ μό. Π ράγμ ατι,ο νους δεν μ πο ρεί, ξεκινώ ντα ς α π ό τα κα θο λικά α ξιώ μ α τακα ι μ όνο, να κα τέλθει ώ ς τα ενικά π ρ ά γμ α τα , α φ ο ύ ταα ξιώ μ α τα εκτείνοντα ι σ ε ά π ειρο α ριθμ ό π ρ α γμ ά τω ν κα ι δενκα θο ρίζου ν το νου ώ σ τε να α π ο β λ έπει π ερισ σ ό τερο σ ε έναενικό π ρ ά γμ α π α ρ ά σ ε ο π ο ιο δή π ο τε άλ λο . [94] Γ ι ' α υτό τον

λό γο, π ρο κ ειμ ένου να α κο λο υθή σ ει κα νείς τη ν ορθή οδ ό ώ ς

^ Σ η μ ε ίω σ ε ό τ ι ε δ ώ φ α ίν ε τ α ι π ω ς δ ε ν μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α ε ν ν ο ο ύ μ ε τ ίπ ο -τ ε γ ι α τ η Φ ύ σ η , χ ω ρ ί ς τ α υ τ ο χ ρ ό ν ω ς ν α δ ι ε υ ρ ύ ν ο υ μ ε τ η γ ν ώ σ ητ η ς α ι τ ί α ς , ή Θ ε ο ύ .

- 7 3 -



Σ π ιν ό ζ α

την εύρεστί̂ ^ (του ζητουμ ένου), π ρ έπ ει να σ χη μ α τίζει τις σ κ έ-ψ εις το υ ξεκ ινώ ντα ς α π ό κ ά π ο ιο ν δεδο μ ένο ορισ μ ό, κα ι α υ -

τό θα σ υνεχίζεται μ ε τόσ ο μ εγα λύτερη επ ιτυχία κ ι ευκ ολίαόσ ο κα λύ τερα θα ο ρισ θεί ένα π ρ ά γμ α . Έ τσ ι, το κ ύριο σ η μ είοα υτού το υ δεύτερο υ μ έρο υς τη ς Μ εθόδο υ έγκειτα ι σ τη γ νώ -ση τω ν π ρο ϋπ οθ έσεω ν ενός κα λού ορισ μ ού κα θώ ς κα ι σ τοντρ ό π ο εύρ εσ ή ς του ς. Γ ι ' α υτό πρ ώ τα θα π ρ α γμ α τευ τώ τιςπ ρ ο ϋπ ο θέσ εις το υ ορ ισ μ ού . [95] Ο ορ ισ μ ός, για να χα ρ α -κτηρ ισ θεί τέλειος, θα π ρ έπ ει να φ α νερώ νει τη ν εσ ώ τα τη ο υ -σ ία τού πρ ά γμ α το ς· εξάλλ ου , θα πρ έπει να πρ οσ έξου μ ε ναμην υ π ο κ α τα σ τή σ ο υ μ ε α υ τή τη ν ου σ ία μ ε ορ ισ μ ένα ίδια.^^Γ ια να εξη γή σ ω α υ τό το τελευτα ίο σ η μ είο, κι επειδή δεν θα'θελα, α ναφ έρο ντα ς ά λλα π α ρα δείγμ α τα , να δώ σ ω την εντύ-πω σ η πω ς α υτό π ο υ επιθυμ ώ είναι να ξεσ κεπά σ ω τα λάθηάλλω ν, θα περιορισ θώ μόνο σ το π α ρ ά δειγμ α ενός α φ η ρη μ έ-νου πρ ά γμ α τος, μ ε όπο ιον τρό π ο κι α ν ορ ισ θεί, σ υγκ εκρ ιμ έ-να σ το π α ρ ά δειγμ α το υ κύ κλ ου . Α ν λο ιπό ν ο κύ κλ ος ορισ θείω ς σ χήμ α , μ έσ α σ το οπ οίο οι γρα μ μ ές π ο υ χαρ ά ζονται α π ότο κέντρο ώ ς τη ν π ερ ιφ έρ εια έχουν ίσ ο μή κο ς, δεν υ π ά ρ χεικ α νένα ς π ο υ να μ ην κ α ταλα β α ίνει ότι ένα ς τέτοιο ς ορ ισ μ όςδεν δίνει τη ν π α ρ α μ ικ ρ ή εξή γησ η για την ου σ ία τού κύ κλ ου ,π α ρ ά μ όνο για μ ια ορ ισ μ ένη ιδιότητά του . Κ ι α ν όντω ς, ό π ω ςέχω π ει, όσ ο πρ ό κ ειτα ι για σ χή μ α τα κ α ι για τα ά λλ α κ α τ 'επίνο ια ν όντα, α υτό δεν έχει κα ι πολλή σ ημ ασ ία , γίνετα ι α ντί-θετα ζή τη μ α μ ε μ εγάλη σ π ου δα ιό τη τα ά π α ξ και έχουμ ε νακά νου μ ε μ ε π ρ α γμ α τικ ά όντα φ υσ ική ς τάξεω ς. Κ ι αλή θεια , οιιδιότητες τω ν πρ α γμ ά τω ν δεν γίνοντα ι κα τα νοη τές όσ ο οι ου -

σ ίες το υ ς π α ρ α μ ένου ν ά γνω σ τες· α π ό τη ν ά λλη μ εριά , εά νπ α ρα β λέψ ου μ ε τις τελευτα ίες, θα α να τρέψ ου μ ε την α λλη -λο υχία το υ νου, η οπ ο ία οφ είλει ω σ τόσ ο να α να φ έρεταισ την αλλη λου χία τη ς Φ ύσης* άρ α , μ ' α υτό τον τρ ό π ο , θα

- 7 4 -




α σ τοχήσ ουμ ε πα ντελώ ς σ ' α υτό πο υ βά λα μ ε ω ς σ κο πό μ α ς.[96] Γ ια να α π ελευθ ερω θο ύ μ ε λο ιπό ν α π ό ένα τέτο ιο ελά τ-

τω μ α , θα π ρ έπει να π ρο σ έχου μ ε τα εξής σ τον Ο ρισ μό :I. Α ν π ρό κ ειτα ι για δη μ ιου ργη μ ένο π ρ ά γμ α , σ τον ορ ισ μ ό

θα πρ έπει, ό π ω ς είπ α μ ε, να σ υμ π εριλα μ β ά νετα ι η ά μ εσ η α ι-τία . Σ ύμ φ ω να μ ' α υτό τον κα νόνα ο κύκ λος, για π α ρ ά δειγ-μ α , θα έπρ επ ε να ορισ θεί ω ς εξής: το σ χή μ α π ο υ δια γρ ά -φ ετα ι α π ό μ ια οπ ο ια δή π ο τε γρα μ μ ή τη ς ο π ο ία ς το ένα ά κρο

είνα ι σ ταθερ ό κα ι το ά λλ ο κινητό, ορισ μ ός π ο υ σ υ μ π ερι-λα μ βά νει ξεκά θα ρα την άμ εσ η α ιτ ία

IL Θ α π ρ έπ ει α π α ρ α ίτη τα να έχουμ ε μια ν έννοια,^^ ήτοιέναν ορ ισ μ ό πο υ να είνα ι τέτοια ς λο γής, ώ σ τε α π ό α υτόν ναμ π ο ρο ύν να σ υνα χθούν (δ ι' α π α γω γή ς) όλ ες οι ιδιότητεςτο υ π ρ ά γμ α τος όταν το ύτο π α ρ α τη ρ η θεί μ εμ ονω μ ένα κι όχι

σ ε σ υνδυ α σ μ ό μ ε ά λλ α , ό π ω ς μ π ο ρεί να το δει κα νείς σ τη νπερίπτω σ η του π α ρ α π ά νω ορισμ ού τού κύκλου. Π ρά γμα τι,α υ τό ς ο ορισ μ ός μ ά ς οδη γεί σ το ξεκ ά θα ρ ο σ υ μ π έρα σ μ α ότιόλ ες οι γρ α μ μ ές π ο υ χα ρά ζοντα ι α π ό το κέντρο ώ ς τη ν π ε-ριφ έρεια έχουν ίσο μήκος. Ό τι δε τού το συνισ τά α να γκα ίο όροτο ύ ορ ισ μ ού είναι κ α θεα υτό τό σ ο σ α φ ές, για ο π ο ιο νδή π ο τε

το εξετά σ ει μ ε κα τά λλ η λο τρ ό π ο , ώ σ τε δεν φ α ίνετα ι ναα ξίζει τον κ ό π ο να επ ιμ είνο υμ ε ιδια ίτερα να το α π ο δείξο υ -μ ε, ού τε κα ι να α ποσ α φ η νίσ ου μ ε, β ά σ ει α υτή ς τη ς δεύτερη ςπροϋπόθεσ η ς, για πο ιο λόγο κά θε ορισ μ ός οφ είλει να έχει κα -τα φ α τικό χα ρα κτήρα . Μ ιλάω γ ια δήλω ση κα τα φ α τική σεεπ ίπ εδο δια νοη τικό, επ ειδή λ ίγο μ ' ενδ ια φ έρει α ν ο ορισ μ ός

είναι φ ρ α σ τικ ά κ α τα φ α τικό ς* π ρ ά γμ α τι, κα μ ιά φ ο ρά , λό γωτη ς πενία ς τω ν λεκτικώ ν όρ ω ν μ πορεί κάτι να εκφ ρα σ τεί α ρ -νη τικά , ενώ εννο είται θετικά .

[97] Ο ι δε π ρ ο ϋπ ο θέσ εις για τον ορισ μ ό μ η δη μ ιο υρ γη μ έ-νου πρ ά γμ α το ς είνα ι οι εξής:

- 7 5 -



Σ π ιν ό ζ α

I. (Α υτός ο ορ ισ μ ός) θα α π ο κ λείει κ ά θε α ιτία , δηλ α δή τοα ντικείμ ενό το υ δεν θα έχει α νά γκη , για να εξηγη θεί, α π ό τί-

π ο τε ά λλο εκ τός α π ό το ίδιο του το είνα ι.II. Α φ ού δοθεί ο ορισ μ ός α υτού του π ρ ά γμ α τος, δεν θα μ έ-νει π ια θέσ η για το ερ ώ τη μ α : «μ ή π ω ς υ π ά ρ χει;» .

III. Ω ς π ρ ο ς το π νεύμ α , ειδικό τερα , δεν θα π ρ έπ ει να π ε-ρ ιλα μ β ά νει κ α νένα ο υσ ια σ τικό π ο υ να μ π ο ρ εί να γίνει επ ί-θετο* δη λα δή , η εξήγησ η την ο π ο ία δίνει ο ορ ισ μ ός (του α δη -μ ιού ργη του π ρ ά γμ α το ς) να μη μ εσ ολ α βείτα ι α π ό κ α νενός εί-δου ς α φ α ίρεσ η .

IV . Κ α ι, τέλο ς (π α ρ ό λο π ο υ το ύτο δεν χρ ειά ζετα ι ιδια ίτε-ρ α να σ η μ ειω θεί), είνα ι α π α ρ α ίτη το όλες οι ιδιότητες το υπ ρ ά γμ α το ς να συ νάγοντα ι α π ό τον ορισ μ ό του . Ό λα α υ τά εί-να ι π ρ ο φ α νή για ό π ο ιον τα έχει μ ελετή σ ει μ ε π ρ ο σ ο χή .

[98] Έ χω πε ι ακ όμ η ότι το κα λύτερο σ υμ πέρα σ μ α θαπ ρ έπ ει να εξαχθεί α π ό κ ά π ο ια ν επ ιμ έρο υς θετική ουσ ία :π ρ ά γμ α τι, μ ια ιδέα είνα ι τόσ ο π ιο δια κριτή ά ρ α κα ι τόσ ο π ιοκ α θα ρή , όσ ο είνα ι κα ι ειδικότερη . Ο π ό τε π ρ έπ ει να επιζη -τού μ ε να α πο κτήσ ου μ ε την α κρ ιβέσ τερη δυ νατή γνώ σ η τω νεπιμ έρο υς πρ α γμά τω ν.^^

[99] Σ ύμ φ ω να δε με την τά ξη (π ου π ρέπ ει να ακ ολουθούμ ε),κα ι προκειμ ένου ό λες οι αντιλή ψ εις μ α ς να είνα ι σ υνδεδεμ ένεςμ ετα ξύ τους κα ι τα ξινομ η μ ένες, πρ έπ ει το νω ρίτερο δυνα τόν- κ α ι η λογική α υτό α π α ιτεί- να ερευνήσ ου μ ε α ν υπ ά ρχει έναον, κα ι σ υγχρ όνω ς ποιο, π ο υ να είναι η α ιτία όλω ν τω ν π ρ α γ-μ άτω ν, ούτω ς ώ σ τε η α ντικειμενική του ουσ ία να είναι κα ι η α ι-τία όλω ν τω ν ιδεώ ν μ α ς· ο π ό τε το πνεύμ α μ α ς, ό π ω ς είπ α μ ε,

θα α ντα πο κρ ίνετα ι σ τη Φ ύσ η όσ ο το δυνατόν περισ σ ότερο, κ α -θώ ς π ρ ά γμ α τι θα έχει α ντικειμ ενικά κα ι την ουσ ία , κα ι την τά -ξη, κα ι την ενότητα . Ω ς εκ τού του , μ πορο ύμ ε να δο ύμ ε ότι μ α ςείναι π ρ ο π α ντός ανα γκα ίο να σ υνά γουμ ε, πρ οο δευτικ ά , όλες

- 7 6 -




μ α ς τ ις ιδ έ ε ς α π ό π ρ ά γμ α τα φ υσ ική ς τά ξεω ς, ήτοι α π ό όνταπ ρα γμ α τικ ά , προ χω ρώ ντα ς όσ ο είναι δυνατόν σ ύμ φ ω να μ ε τη

σ ειρά τω ν αιτιώ ν, δη λα δή α π ό ένα πρ α γμ α τικ ό ον σ ε ά λλοπ ρ α γμ α τικ ό ον, κα ι μ ε τέτοιο μ ά λισ τα τρό π ο ώ σ τε να μη μ ε-ταττηδή σ ουμ ε σ ε α φ η ρη μ ένες κα ι κα θο λικές έννοιες, είτε εν-νοο ύμ ε να σ υνά γου μ ε α π ό α υτές κά τι π ρ α γμ α τικ ό είτε να τιςσ υνά γου μ ε α π ό κ ά τι π ρ α γμ α τικ ό · διότι κα ι το ένα κα ι το ά λ-λο δια κ όπ τει τη ν οΛ ηθινή πρ όο δο του νου .

[100] Σ η μ ειω τέον όμ ω ς ότι, μ ιλώ ντα ς για τη σ ειρά τω ν α ι-τιώ ν κα ι τω ν π ρ α γμ α τικ ώ ν όντω ν, δεν εννοώ εδώ τη σ ειράτω ν ενικώ ν μ εταβ αλλόμ ενω ν πρ α γμά τω ν , π α ρ ά μ όνο τω νσ τα θερώ ν και αιώ νιω ν π ρ α γμ ά τω ν. Π ρά γμα τι, τη σειρά τω νενικώ ν μ ετα βα λλόμ ενω ν π ρ α γμ ά τω ν θα ή τα ν α δύνα το να τησ υλ λά β ει η ανθ ρώ π ινη α δυ να μ ία , τόσ ο επ ειδή είναι α να ρ ίθ-

μ η τα ό σ ο κι επ ειδή είνα ι ά π ειρ ες οι π ερ ισ τά σ εις με τιςο π ο ίες σ χετίζετα ι ένα μ όνο κ α ι το ίδιο πρ ά γμ α , ενώ η κ α -θεμ ιά του ς μ π ορ εί να είνα ι α ιτία το ύ να υ π ά ρ χει ή να μηνυπ ά ρ χει το πρ ά γμ α . Κ ι α υτό μ ά λισ τα διότι η ύπ α ρ ξη τω ν ενλό γω π ρ α γμ ά τω ν δεν έχει κ α μ ία σ χέση ^^ με τη ν ου σ ία τους,ή αλλιώ ς (ό πω ς ήδη έχουμ ε πει), δεν σ υνισ τά α ιώ νια αλή θεια .[101] Π ρά γμ α τι, ού τε κα ι χρειά ζετα ι να κα τα νοή σ ο υμ ε π ο ιασ ειρά ακο λουθού ν τα ενικά μ ετα β α λλό μ ενα πρ ά γμ α τα , α π ότη σ τιγμ ή π ο υ όντω ς οι ουσ ίες του ς δεν π ρ έπ ει να εξαχθο ύνα π ό τη σ ειρά ή τη ν τά ξη κ α τά τη ν ο π ο ία σ υμ β α ίνει τα ίδιανα υπ ά ρχου ν, κα θώ ς α υτή η τά ξη δεν μ α ς π ρο σ φ έρει τίπ ο τεά λλο α π ό σ υγκ υρ ια κούς πρ οσ διορ ισ μ ού ς, σχέσ εις ή, το π ο λύπ ο λύ , περισ τά σ εις· κι ό λ ' α υ τά μ α ς α φ ή νουν π ο λύ μ α κ ριάα π ό την εσ ώ τα τη ουσ ία τω ν π ρ α γμ ά τω ν. Α ντίθετα, αυ τή τηνο υσ ία π ρ έπ ει να τη ν α να ζητά μ ε σ ε σ τα θ ερ ά κ α ι α ιώ νιαπ ρά γμ α τα , κα θώ ς τα υτοχρόνω ς και σε νόμους κα τα γρα μ μ έ-νους,^^ σ α ν σ ε α λη θινούς κώ δικές τους,^^ σ ε π ρ ά γμ α τα σ ύμ -

- 7 7 -



Σ π ιν ό ζ α

φ ω να με τα ο π ο ία ό λ α τ α ενικά π ρ ά γμ α τα κ α ι γίνονται καισ υντά σ σ οντα ι μ ετα ξύ του ς. Ή μ άλλο ν, α υ τά τα ενικά μ ετα -

βα λλόμ ενα πρ ά γμ α τα εξαρ τώ ντα ι μέσ ' α π ό μ ια τόσ ο εσ ω -τερική κα ι (για να το π ω έτσ ι) τόσ ο ου σ ιαστική σχέση α π ό τασ τα θερά , ώ σ τε χω ρίς τα τελευτα ία να μ ην μ π ορ ού ν ούτε ναυπ ά ρχου ν ούτε να σ υλλη φ θούν. Α π ό εδώ π ρο κ ύπ τει ότι τασ ταθερ ά κ α ι α ιώ νια π ρ ά γμ α τα , α ν κα ι ενικά , θα υφ ίσ τα ντα ιω σ τόσ ο για μ α ς, λόγω τη ς α π α ντα χού π α ρο υσ ία ς του ς κα ιτης λία ν εκτεταμ ένη ς δύ να μ ή ς του ς, ω ς κα θο λικές έννοιες ήω ς γένη για τον ορισ μ ό τω ν ενικώ ν μ ετα βα λλό μ ενω ν π ρ α γ-μ ά τω ν, κα θώ ς κα ι ω ς ά μ εσες α ιτίες όλω ν τω ν π ρα γμά τω ν.^^

[102] Α λλά , ό π ω ς έχουν τα π ρ ά γμ α τα , φ α ίνετα ι εξα ιρετι-κά δύσκολο να μπ ορέσ ουμ ε να φ θάσ ουμ ε ώ ς τη γνώ σ η α υ-τώ ν τω ν ενικώ ν π ρ α γμ ά τω ν όντω ς, η σύλληψ η όλω ν τα υτο-χρόνω ς τω ν π ρα γμ ά τω ν απ οτελεί επιδ ίω ξη κα τά πο λύ α νώ -τερη τη ς εγγενο ύ ς ισ χύος του α νθρ ώ π ινου νου . Π ρο κειμ ένουδε π ρ ώ τα να κα τανοή σ ουμ ε κά πο ιο α π ό α υτά κι ύσ τερα κ ά -π ο ιο ά λλο, η τά ξη δεν π ρ έπ ει να α να ζη τη θεί σ τη σ ειρά π ο υα κο λου θεί η ύπ α ρ ξή του ς, κι ού τε κα ν σ τα α ιώ νια π ρ ά γμ α -τα. Δ ιότι εκεί εκ φ ύσ εω ς α υ τά τα π ρ ά γμ α τα σ υνυπ ά ρχου νόλα μ αζί τα υτοχρόνω ς. Ω ς εκ τούτου , θα π ρέπει α να γκα σ τικάνα α να ζη τή σ ο υμ ε κι ά λ λα βοηθήματα^"^ π έρ ' α π ό εκείναπ ο υ χρη σ ιμ οπ οιού μ ε για τη ν κα τα νόη σ η τω ν αιώ νιω ν π ρ α γ-μ ά τω ν κα ι τω ν νόμω ν τους. Π λην όμ ω ς, δεν είναι α υτός ο χώ -ρο ς για να τα δ ιδά ξο υ μ ε, κ α ι δεν είνα ι κα ν ανά γκ η ναμ πο ύμ ε σε τέτοιο κόπ ο πρ οτού να απ οκτήσ ουμ ε επα ρκ ή γνώ -ση τω ν α ιώ νιω ν π ρ α γμ ά τω ν κα ι τω ν α λά νθασ τω ν νόμ ω ν

το υ ς κα ι να μ α ς γίνει γνω σ τή η φ ύσ η τω ν αισ θήσ εώ ν μ α ς.[103] Π ριν να εξο π λισ τού μ ε για τη γνώ σ η τω ν ενικώ ν π ρ α γ-μ ά τω ν, θα είναι σ κό πιμ ο να ασ χολη θού μ ε μ ε τα βο η θή μ α ταπ ο υ π ρο α να φ έρα μ ε κα ι π ου , όλα τους, σ κο πό έχουν να μ ά -

- 7 8 -




θο υμ ε π ώ ς να χρη σ ιμ οπ ο ιούμ ε τις α ισ θή σ εις μ α ς για να κ ά -νουμ ε, βά σ ει βέβα ιω ν νόμω ν κα ι μ ε τά ξη, π ειρ ά μ α τα επα ρ -

κή για τον πρ οσ διορ ισ μ ό το υ υπ ό α ναζήτη σ η π ρ ά γμ α το ς,ώ σ τε α π ό α υτά να σ υμ περά νουμ ε τελικά σ ύμ φ ω να με πο ιουςνόμ ους α υτό το π ρ ά γμ α είνα ι φ τια γμ ένο κα ι να μ α ς γίνειγνω σ τή η εσ ώ τα τή του φ ύσ η, όπ ω ς θα δείξω σ τον οικείο χώ -ρο. Ε δώ , για να επ α νέλθω σ το θέμ α μ α ς, θα επιχειρή σ ω ναπα ρο υσ ιά σ ω μόνο όσ α π ρ ά γμ α τα φ α ίνοντα ι α να γκα ία για να

μ πο ρέσο υμ ε να έχουμ ε πρ όσ βα σ η σ τη γνώ σ η τω ν αιώ νιω νπ ρ α γμ ά τω ν κα ι να κα τα ρτίσ ου μ ε τον ορ ισ μ ό τω ν τελευτα ίω νσ ύμ φ ω να μ ε τις πρ οϋ πο θέσεις π ο υ υπο δείχθηκ α ν πρ οη γου -μ ένω ς. [104] Γ ια να γίνει α υτό, π ρ έπ ει να α να κ α λέσ ουμ ε σ τημ νήμ η εκείνο π ο υ είπ α μ ε, ότι δη λα δή , εφ όσ ον το π νεύ μ α εί-ναι πρ οσ η λω μ ένο σε μ ια σ κέψ η μ ε σ κ οπ ό τη σ τά θμ ισ ή τη ς

κα ι την εύτα κτη σ υνα γω γή α π ό α υτή ν όσ ω ν θεμ ιτώ ν σ υ-μ περα σ μ ά τω ν υπ α γορεύει, θα α πο κα λύψ ει ότι η εν λόγω σ κέ-ψ η είνα ι ψ ευδή ς α ν όντω ς είναι* εά ν αντιθέτω ς είνα ι αλη θή ς,τότε θα εξακ ολ ου θεί, εύσ τοχα κ α ι χω ρίς δια κ οπ ή , να σ υνά -γει α π ό α υτή· τού το , λέγω , είναι α π α ρ α ίτη το για το σ κ οπ όμ α ς. Π ρά γμ α τι, δεν υπ ά ρχει θεμέλιο α π ό το οπ ο ίο οι σ κέψ εις

μ α ς μ π ορ εί να β ρο υν ένα όριο.^^ [105] Ε ά ν λο ιπ όν θέλουμ ενα διερευνήσ ου μ ε το πρ ώ το α π ό όλα τα π ρ ά γμ α τα , είναια π α ρ α ίτη το να υπ ά ρ ξει ένα θεμ έλιο π ο υ να κ α τευθύ νειπ ρ ο ς α υτό το π ρ ά γμ α τις σ κέψ εις μ α ς. Ε ξάλ λο υ, κα θώ ς ηΜ έθο δος είναι η ίδια η α να σ τοχα σ τικ ή γνώ σ η , α υ τό το θε-μ έλιο, π ο υ π ρ έπ ει να κ α τευθ ύνει τις σ κέψ εις μ α ς, δεν μ π ο -

ρεί να είνα ι τίπ ο τε άλλ ο π α ρ ά η γνώ σ η τού τι σ υνισ τά τημ ορ φ ή τη ς α λή θεια ς, κ α θώ ς κα ι η γνώ σ η το υ νου, τω ν ιδιο-τήτω ν του κα ι τη ς εγγενού ς ισχύος του. Π ρά γμα τι, αφ ού α π ο -κ τή σ ου μ ε α υτή ν τη γνώ σ η , θα έχουμ ε κα ι το θεμ έλιο α π όό π ο υ θα π α ρ α γά γο υ μ ε τις σ κέψ εις μ α ς, κ α θώ ς κα ι τη ν οδό

- 7 9 -



Σ π ιν ό ζ α

δ ια τη ς οπο ία ς ο νους, ανα λό γω ς τη ς ικα νότητα ς του , θα μ πο -ρεί να φ θάσ ει ώ ς τη γνώ σ η τω ν αιώ νιω ν π ρ α γμ ά τω ν γι' α υ-

τό όμ ω ς θα π ρέπει, εννοείτα ι, να λα μ βά νετα ι υπόψ η κ αι η εγ-γενής ισ χύς του νου. [106] Ε ά ν όμ ω ς είναι ίδιον της φ ύσ ης τηςσ κέψ ης να σ χημ α τίσ ει αλη θείς ιδέες, ό π ω ς τού το κα τεδείχθησ το πρ ώ το μ έρο ς, εδώ πλέον π ρ έπ ει να εξετά σ ο υμ ε τι εν-νοούμ ε ότα ν μ ιλά μ ε για εγγενή ισ χύ κα ι για δύ να μ η του νου .Α φ ού δε το κύριο μέρος τη ς Μ εθόδο υ μ α ς α π ο β λέπ ει σ την

εμβριθέσ τερη δυνα τή κ α τα νόη σ η τη ς εγγενο ύς ισ χύος κα ι τηςφ ύσ η ς το υ νου, α να γκα ζό μ α σ τε εξ α ντικειμ ένου (λό γω τω νόσ ω ν εξέθεσα σ ' α υτό εδώ το δεύτερο μ έρο ς τη ς Μ εθόδου),να τα σ υ να γά γο υμ ε α π ό τον ίδιο τον ορ ισ μ ό τη ς σ κέψ ης κα ιτου νου . [107] Α λλά μ έχρι τώ ρ α δεν δια θέτα μ ε κα νένα κ α -νόνα για τη ν εξεύρ εσ η τω ν ο ρ ισ μ ώ ν κι επειδή δεν μ π ο ρ ο ύ -με να ο ρίσ ουμ ε α υτού ς τους κα νόνες χω ρίς πρ οη γου μ ένω ς ναγνω ρίσ ουμ ε τη φ ύσ η , ήτοι τον ορισ μό, του νου, κα θώ ς κα ι τηδύνα μ ή του, έπ ετα ι ότι ο ορισ μός του νου οφ είλει να είνα ι ξε-κά θα ρο ς α π ό μ όνος του, ή αλλιώ ς δε θα μ π ορ ού μ ε να κ α -τα λά β ο υ μ ε τίπ ο τε. Σ υμ β α ίνει όμ ω ς το ύ το ς ο ορ ισ μ ός ναμην είνα ι α π ό λ υ τα κ α θα ρός· α λλ ά , επειδή οι ιδιότη τες τουνου (ό πω ς ά λλω σ τε σ υμ βα ίνει κα ι με όλα όσ α δεχόμ α σ τε α π όα υτόν) δεν μπ ορ ού ν να γίνουν αντιλητττές κα τά τρό πο κα θα ρόκα ι δια κρ ιτό, π α ρ ά μόνο α ν π ρ ώ τα μ ά θο υμ ε π ο ια είναι η φ ύ -σ η α υτώ ν τω ν ιδιοτήτω ν, γι ' α υ τό κα ι ο ορ ισ μ ός του νο υ θαξεκα θα ρισ τεί α π ό μόνος του , ά μ α προ σ η λώ σ ου μ ε την π ρ ο -σοχή μας στις ιδιότητές του, όσες εννοούμε κατά τρόπο κα-θα ρό κα ι δια κρ ιτό. Α ς α π α ρ ιθμ ή σ ο υ μ ε λοιπόν εδώ τις ιδιό-τητες του νου, α ς τις εξετά σ ουμ ε κα ι α ς ξεκινή σ ουμ ε τη μ ε-λέτη τω ν έμ φ υτω ν εργα λείω ν μας.^®

[108] Ο ι ιδιότητες του νου, τις οπ ο ίες έχω κα τεξοχή ν επ ι-σ η μ ά νει κα ι εννοώ κ α θα ρά , είνα ι οι εξής:

- 8 ο -



Σ π ιν ό ζ α

ψ η τη ς διά ρ κ εια ς όσ ο α π ό μ ια ορισ μ ένη οπ τικ ή α ιω νιότη τα ςκα ι του ά π ειρ ο υ α ριθμ ού* ή , σ ω σ τότερα , για να έχει α ντίλη -

ψ η τω ν π ρ α γμ ά τω ν, δεν λο γαριά ζει ούτε τον αρ ιθμ ό, ού τε τηδιάρκεια* όταν όμ ω ς φ α ντά ζετα ι τα π ρ ά γμ α τα , α υ τά το υ γί-νονται αντιλητυτά α π ό την οπτική γω νία ενός ορισ μ ένου α ριθ-μ ού , κα θώ ς κα ι μ ια ς κα θορ ισ μ ένης διά ρ κ εια ς κα ι π οσ ότη τα ς.

VI. Ό σ ες κ α θα ρ ές κα ι δια κ ρ ιτές ιδέες σ χη μ α τίζου μ ε φ α ί-νοντα ι να σ υνά γονται α π ο κ λεισ τικ ά κα ι μ όνο α π ό τη ν α να -

γκ α ιό τητα τη ς φ ύσ η ς μ α ς, έτσ ι ώ σ τε να φ α ίνονται ότι εξα ρ -τώ νται α π ό λ υ τα α π ό τη δύνα μ ή μ α ς κα ι μόνο* για τις σ υ-γκ εχυμ ένες όμ ω ς ιδέες, σ υμ βα ίνει το α ντίθετο . Π ρά γμ α τι, σ υ-χνά σ χημ α τίζοντα ι π α ρ ά τη θ έ λ η σ η μας.

VII. Τ ις δε ιδέες τω ν π ρ α γμ ά τω ν ό σ ες ο νου ς σ χη μ α τίζεια π ό ά λλες ιδέες, το π νεύ μ α μ π ορ εί να τις κα θο ρ ίσ ει μ ε

π ολλ ούς τρ ό π ο υς· έτσ ι, για π α ρ ά δειγμ α , για τον κα θο ρισ μ ότο υ γεω μ ετρ ικ ού επ ιπ έδο υ τη ς έλλειψ ης, σχημ α τίζει το π λ ά -σ μ α μ ια ς νοη τή ς α κ ίδα ς δεμ ένη ς σε ένα σ κο ινί κα ι κ ινο ύμ ε-νης γύ ρ ω α π ό δύο κ έντρ α , ή δια νοείτα ι α π ειρ ά ρ ιθμ ες τελεί-ες π ο υ να έχουν μ ια κα θορισ μ ένη κα ι π ά ντα α π α ρ ά λλ α κ τησ χέσ η μ ε μ ια δεδομ ένη ευθεία γρα μ μ ή , ή έναν κώ νο τεμ νό -

μ ενο α π ό ένα κεκλιμ ένο γεω μ ετρ ικ ό επ ίπ εδο ο ύτω ς ώ σ τε ηγω νία κλ ίσ εω ς να είναι μ εγα λύ τερη α π ό τη γω νία τη ς κο ρυ -φ ή ς το υ κώ νου, ή α κ ό μ α (σ υλ λα μ β ά νει ά λλ α τέτο ιο υ είδου ςπ ρ ά γμ α τα ) με ά πειρο υς ά λλου ς τρό πο υς.

VIII. Ό σ ο π ερισ σ ότερο οι ιδέες εκφ ρά ζουν τη ν τελειό τη ταενός αντικειμ ένου , τόσ ο τελειότερες είνα ι. Π ρά γμ ατι, δεν θ α υ-μ ά ζου μ ε τόσ ο τον α ρχιτέκ τονα π ο υ δημ ιού ργη σ ε με τη σ κ έ-ψ η του ένα χώ ρο λα τρ εία ς όσ ο τον αρ χιτέκτονα π ο υ α νέσ υ-ρε α π ό τη σ κέψ η το υ τη ν ιδέα ενός επιφ α νο ύ ς ναο ύ.^^

[109] Μ ε τα υ πό λοιπα , όσ α ανα φ έρο ντα ι σ τη σκέψ η, ό πω ςαγάττη, χα ρ ά κ .λπ ., δεν α σ χολο ύμ α ι καθόλου* πρ ά γμ α τι, ο ύ-

- 8 2 -




τε σ υνεισ φ έρο υν σ το σ χέδιο μ α ς, ού τε μ πο ρο ύν κ α ν να σ υλ-λη φ θούν, εκτός κι α ν γίνει α ντιλη πτός ο νους. Π ρά γμ α τι, α ν

α ρθεί τελείω ς η αντίλη ψ η, τότε κι όλα α υ τά α ίρονται επίσ η ς.[110] Ο ι ψ ευδ είς κα ι οι π λα σ μ α τικ ές ιδέες δεν π α ρ ο υ σ ιά -

ζουν τίποτε θετικό ( όπω ς έχουμ ε δείξει μ ε το π α ρ α π ά νω ) , γ ι'α υ τό α κρ ιβ ώ ς λέγοντα ι ψ ευδείς κα ι πλ α σ μ α τικές* α λλ ά μ ο-νάχα α π ό πλημ μ ελή γνώ σ η θεω ρο ύντα ι θετικές. Κ α τά σ υνέ-π εια , οι ψ ευδείς κα ι οι π λα σ μ α τικ ές ιδέες, ω ς τέτο ιες, τίπ ο -

τε δεν μ π ορ ού ν να μ α ς μ ά θο υν για τη ν ου σ ία τη ς σ κέψ ης.Α ντίθετα , αυ τή (η γνώ σ η)^^ π ρ έπ ει να α να ζητείτα ι σ τις θε-τικές ιδιότητες τω ν οποίω ν κά να μ ε π ρ ο ολ ίγου α να σ κό πη σ η ,π ρ ά γμ α π ο υ σ ημ α ίνει ότι π ρ έπει να θέσ ου μ ε ω ς θεμ έλιο κ ά -π ο ιο κοινό π ρ ά γμ α , α π ό το ο πο ίο α υ τές οι ιδιότη τες ναέπο ντα ι α να γκ α ία , ώ σ τε, α φ ο ύ τεθεί ω ς δεδο μ ένο, να είνα ι

κι α υ τές α να γκ α ία δεδο μ ένες, κα ι, α ιρομ ένου α υτο ύ , να α ί-ροντα ι κα ι εκείνες.

- 8 3 -



σ η μ ε ι ω σ ε ι σ

1. Β λ . Ε . C urley, The Collected Works of Spinoza, Princeton, N. J.,1985,σ . 188, σ η μ . 53.

2. Β λ . F. Alquié 1981: 48) κ α ι Κ . Fischer, Geschichte der neuerenPhilosophie, II , Χ α ϊ δ ε λ β έ ρ γ η , 1898.

3. Ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , ό π ω ς σ η μ ε ιώ ν ε ι ο Alquié 1981: 48), δ ε ν ε ί ν α ι σ ί γ ο υ -

ρ ο ό τ ι ο Σ π ιν ό ζ α ε ίχ ε κ ά π ο ι ο α ν τ ί τ υ π ο τ ω ν Κ α ν ό ν ω ν γ ια τ η ι> κ α θ ο δ ή γ η σ ητ ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς τ ο υ Ν τ ε κ ά ρ τ . Ε ξ ά λ λ ο υ , η Λ ο γ ικ ή τ ο υ Port-Royal θ αα ν α φ ε ρ θ ε ί σ τ ο έ ρ γ ο α υ τ ό μ ό ν ο κ α τ ά τ η δ ε ύ τ ε ρ η έ κ δ ο σ η τδ η λ α δ ή μ ε τ ά τ η σ υ γ γ ρ α φ ή τ η ς Π ρ α γ μ α τ ε ία ς α υ τ ή ς τ ο υ Σ π ι ν ό ζ α . Σ ύ μφ ω ν α ό μ ω ς μ ε τ ο ν Nadler (1999: 166), ο Σ π ιν ό ζ α ό τ α ν έ γ ρ α φ ε τ η Π ρ α γ -μ α τ ε ία ε ίχ ε έ ν α α ν τ ίτ υ π ο τ ω ν Opera Philosophica τ ο υ Ν τ ε κ ά ρ τ * ο ι Κ α ν ό -ν ε ς γ ια τ η ν κ α θ ο δ ή γ η σ η τ ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς τ ο υ Ν τ ε κ ά ρ τ δ ε ν ε ί χ α ν ε κ δ ο θ

α κ ό μ η , α λ λ ά κ υ κ λ ο φ ο ρ ο ύ σ ε έ ν α χ ε ι ρ ό γ ρ α φ ό τ ο υ ς σ ε έ ν α μ ε λ ε τ η τ ώ ν ό μ ω ς ο Nadler σ υ ν δ έ ε ι τ η ν Π ρ α γ μ α τ ε ία μ ε τ ο Λ ό γ ο π ε ρ ί τ η ςΜ ε θ ό δ ο υ τ ο υ Ν τ ε κ ά ρ τ . Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ η ν α ν ά γ ν ω σ η η ο π ο ίλ ο υ θ ή σ ε ι, ο Σ π ιν ό ζ α θ α π ρ έ π ε ι ν α ε ίχ ε υ π ό ψ η τ ο υ τ ο υ ς Κ α ν ό ν ε ς , β λ . π α -ρ α κ ά τ ω , «Ε π ί μ ε τ ρ ο » , σ . 141 κ .ε .

4 . Β λ . R .V io lette (1977: 303) , ό π ο υ α ν α φ έ ρ ε τ α ι η ά π ο ψ η Avenarius, σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ν ο π ο ί ο η Π ρ α γ μ α τ ε ία έ μ ε ι ν ε η μ ιτ ε λ ή ς , δ ι ό -τ ι η σ κ έ ψ η τ ο υ Σ π ι ν ό ζ α ε ί χ ε α ν α π τ υ χ θ ε ί α ν ά μ ε σ α σ τ η σ τ ιγξ ε κ ί ν η σ ε κ α ι τ η σ τ ιγ μ ή π ο υ ξ ε κ ί ν η σ ε τ η ν π ρ ώ τ η π ρ ο σ έ γ γ ι Η θ ι-κ ή ς . Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ν Alquié 1981: 48), η ά π ο ψ η τ ο υ Avenarius α π ο ρ -ρ ίτ τ τ ε τ α ι, μ ε τ ο ε π ιχ ε ίρ η μ α ό τ ι β α σ ικ έ ς θ έ σ ε ις τ η ς Π ρ α γ μ α τ ε ία ς α υ τ ή ς τ ιςσ υ ν α ν τ ά μ ε σ τ η ν ε π ισ τ ο λ ή τ ο υ Σ π ιν ό ζ α π ρ ο ς τ ο ν Bowmeester, 11666, μ ε ρ ι κ ά χ ρ ό ν ι α δ η λ α δ ή α φ ο ύ ε ί χ ε α ρ χ ίσ ε ι η σ υ γ γ ρ α φ ή τ Η θ ικ ή ς ,

5. Η Η θ ικ ή γ ρ ά φ ε τ α ι α π ό τ ο 1662 έ ω ς τ ο 1665, τ α χ ρ ό ν ι α 1666-167α φ ιε ρ ώ ν ο ν τ α ι σ τ η σ υ γ γ ρ α φ ή τ η ς Θ ε ο λ σ γ ικ ο -π ο λ ιτ ικ ή ς Π ρ α γ μ α τ ε ία ς κ α ι

σ υ ν ε χ ί ζ ε τ α ι α π ό τ ο 1670 μ έ χ ρ ι τ ο 1675, β λ . Rousset (1992: 51). Ε ντ ο ις σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ν Nadler (1999: 175 κ α ι 191), η Π ρ α γ μ α τ ε ία γ ρ ά φ ε τ αν ω ρ ίτ ε ρ α , σ τ α τ έ λ η τ ο υ 1660 ή σ τ ις α ρ χ έ ς τ ο υ 1661* α μ έ σ ω ς μφ ε τ α ι η Μ ικ ρ ή Π ρ α γ μ α τ ε ία , μ ε τ α ξ ύ 1661 κ α ι 1662, τ ο ν Ι ο ύ λ ιο τ ο υ 166ο ι Λ ρ χ έ ς τ η ς κ α ρ τ ε σ ια ν ή ς φ ιλ ο σ ο φ ία ς , ε ν ώ ή δ η γ ρ ά φ ε τ α ι η Η θ ικ ή .

- 8 4 -



Σ η μ ε ιώ σ ε ις

6. Emendatio: Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ν Joachim σ η μ α ίν ε ι purification, μ ε τ η νιδ έ α ό τ ι η Π ρ α γ μ α τ ε ία ε ίν α ι έ ν α σ χ έ δ ι ο α π ο κ α τ ά σ τ α σ η ς (restoring) ν ο υ τ η ς « φ υ σ ι κ ή ς τ ε λ ε ι ό τ η τ α ς τ ο υ » . Σ ύ μ φ ω ν α ε ν τ ο ύ τ οEisenberg (1971 : 171-191) , ο ό ρ ο ς purification π α ρ α π έ μ π ε ι σ τ η β ε λ τ ί ωσ η υ π ο ν ο ώ ν τ α ς ό τ ι η λ ε ιτ ο υ ρ γ ία τ ο υ ν ο υ δ ε ν ε ίν α ι κ α θ α ρ ή κδ ιό ρ θ ω σ η . Γ ια τ ο ν Dijn (1996: 13), ο Σ π ιν ό ζ α μ ιλ ά κ α ι γ ι α τ α δ ύγ ρ ά φ ε ι ο Curley (1985: 7), ο Σ π ιν ό ζ α τ η ν ε π ο χ ή π ο υ έ γ ρ α φ ε α υ τγ ο ε ν ν ο ο ύ σ ε δ ύ ο α σ υ μ β ί β α σ τ α π ρ ά γ μ α τ α , κ α ι ό τ ι ο ν ο υ ς εκ α θ α ρ ό ς κ α ι ό τ ι χ ρ ε ιά ζ ε τ α ι α π ο κ ά θ α ρ σ η , έ ν α π ρ ό β λ η μ α τμ π ο ρ ε ί ν α λ ύ σ ε ι κ α μ ιά μ ε τ ά φ ρ α σ η . Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ν υ π ό τ

γ ρ ά φ ε τ α ι : «κ α ι τ α υ τ ο χ ρ ό ν ω ς γ ι α τ ο μ έ σ ο ν τ η ς τ ε λ ε ιο π ο ί η σΟ Koyré κ α ι ο Rousset, έ χ ο υ ν α π ο δ ώ σ ε ι τ ο ν ό ρ ο ω ς Μ ε τ α ρ ρ ύ θ μ ισ η

Réforme). Ό π ω ς γ ρ ά φ ε ι ο Rousset (1992: 145), α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο ν τ α ς ό τπ ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι α τ η ν κ α λ ύ τ ε ρ η α π ό δ ο σ η , η μ ε τ α ρ ρ ύ θ μ ι σ η δ επ ρ ο ς τ ο π ν ε ύ μ α α υ τ ο ύ τ ο υ έ ρ γ ο υ , π α ρ α π έ μ π ο ν τ α ς σ τ ο α νπ ν ε ύ μ α τ ο υ α ν θ ρ ω π ι σ μ ο ύ κ α ι τ η ς Μ ε τ α ρ ρ ύ θ μ ισ η ς * η ο λ λVerbetering θ α δ ι κ α ίω ν ε τ η β ε λ τ ίω σ η ή α κ ό μ η κ α ι τ η ν τ ε λ ε ιο π ο ίη σ η . Α υ -

τ έ ς ο ι λ έ ξ ε ις υ π ο ν ο ο ύ ν τ η ν α π ο κ ά θ α ρ σ η , η ο π ο ί α κ α θ α ρ ί ζ ε ι τ ο π ν ε ύ μό χ ι α π ό α υ τ ό π ο υ έ χ ε ι ω ς π ρ ο ς τ η ν ο υ σ ί α τ ο υ α λ λ ά α π ό όσ ε ισ τ ο ρ ικ ά κ α ι τ ο υ ε ίν α ι ξ έ ν α .

Η ιτ α λ ικ ή α π ό δ ο σ η π ρ ο τ ίμ η σ ε τ ο Emendazione, η ισ π α ν ικ ή τ ο Reforma,η α γ γ λ ικ ή Improovement, ε ν ώ ο Curley τ ο Emendation' ο ι γ ε ρ μ α ν ι κ έ ς κ ι -ν ο ύ ν τ α ι α ν ά μ ε σ α σ τ ο Berichtigung, Verbesserung, Làuterung Vervollkommungε ν ώ σ υ ν α ν τ ά τ α ι κ α ι τ ο Kultur (E wald, 1785), ε κ φ ρ ά ζ ο ν τ α ς τ ο π ν ε ύ μ α

α ν ά μ ε σ α σ τ ο ν Δ ια φ ω τ ισ μ ό κ α ι τ ο ν ε γ ε λ ι α ν ισ μ ό .Α ς σ η μ ε ιω θ ε ί ό τ ι ο Bacon ε ν ν ο ο ύ σ ε τ ο Novum Organum σ α ν «D octrina

de expui^atione Intellectus», ε ν ώ ο Hobbes ε ίχ ε ε κ δ ώ σ ε ι έ ν α κ ε ί μ ε ν ο 1660 μ ε τ ίτ λ ο Examinatio et emendatio mathematicae hodiemae. 0 Tschimhausε ί χ ε ε κ δ ώ σ ε ι α ρ γ ό τ ε ρ α τ ο Medicina Mentis, δ η λ ώ ν ο ν τ α ς τ η σ ύ ν δ ε σ ητ ο υ ό ρ ο υ μ ε τ η ν ια τ ρ ι κ ή .

Π ρ ο τ ιμ ή θ η κ ε ο ό ρ ο ς «δ ι ό ρ θ ω σ η » (π ο υ έ χ ε ι ή δ η π ρ ο τ α θ ε ίΒ ώ κ ο , ό π ω ς α ν α φ έ ρ ε ι η Κ . Κ α ψ α μ π έ λ η σ τ η μ ε τ ά φ ρ α σ η τΖ . Ν τ ε λ έ ζ , Σ π ι ν ό ζ α . Π ρ α κ τ ικ ή Φ ιλ ο σ ο φ ία , ε κ δ . Ν ή σ ο ς , Α θ ή ν α 1996, σ .194), γ ι α τ ο υ ς ε ξ ή ς λ ό γ ο υ ς : Ο ν ο υ ς ε ί ν α ι α υ τ ό π ο υ έ χ ε ι τ η δε ν ν ο ε ί, α π ό ο ν τ ο λ ο γ ι κ ή ά π ο ψ η , τ ο σ ύ ν ο λ ο τ ω ν ι δ ε ώ ν τ οό μ ω ς σ υ χ ν ά α ν α μ ε ι γ ν ύ ε τ α ι τ ο ά γ ν ω σ τ ο μ ε τ ο γ ν ω σ τ ό , ο ι κδ ι α κ ρ ι τ έ ς ι δ έ ε ς μ ε τ ις σ υ γ κ ε χ υ μ έ ν ε ς , χ ρ ε ιά ζ ε τ α ι η δ ι ό ρ θ ω σ η

- 8 5 -




μ ε τ η ν ο π ο ί α σ υ ν δ έ ο ν τ α ι ο ι ιδ έ ε ς τ ο υ , ώ σ τ ε ν α ε ν ν ο ε ί κ α θ ακ ε ίμ ε ν α τ ο υ . Α π ό α υ τ ή τ η ν ά π ο ψ η , η δ ιό ρ θ ω σ η κ α ι η μ ε τ α ρ ρ ύ θ μ ισ η θ ε -ω ρ ο ύ ν τ α ι σ υ γ γ ε ν ε ί ς , ε ν ώ η β ε λ τ ίω σ η κ α ι η τ ε λ ε ιο π ο ίη σ η θ α έ δ ι ν α ν έ μ -

φ α σ η σ τ ο α π ο τ έ λ ε σ μ ά τ ο υ ς .7. < Ε Ν T E G EL IJK VA N D E M I D D E L OM H E T Z E L F D E

VOLMAAKT TE M AKEN.> Κ α τ ά λ έ ξ η : «Κ α ι σ υ γ χ ρ ό ν ω ς γ ι α τ ο μπ ο υ θ α τ ο ν κ α τ α σ τ ή σ ο υ ν τ έ λ ε ιο » . Π ρ ο σ θ ή κ η τ η ς έ κ δ ο σ η ς

8. Ο Koyré, σ ε α υ τ ό τ ο σ η μ ε ίο , π α ρ ε μ β ά λ λ ε ι τ η ν ε ξ ή ς φ ρ ά σκ α τ ά τ α ο π ο ί α τ ο π ν ε ύ μ α α π α γ κ ι σ τ ρ ω ν ό τ α ν α π ό τ α ψ ε υ(:dans lesquels l 'esprit se détachait des faux biens).

9. Ό π ω ς σ η μ ε ι ώ ν ε ι ο R ousset (1992: 161), τ ο υ π έ ρ τ α τ ο α γ α θ ό(sum m um bonum ) δ ε ν ε ί ν α ι τ ο η γ ε μ ο ν ι κ ό α γ α θ ό , ο ύ τ ε τ ο π ι ο υα γ α θ ό , κ α τ ά τ η ν κ α ν τ ια ν ή έ ν ν ο ια , α λ λ ά τ ο π ρ α γ μ α τ ικ ά ω φτ ο ο π ο ί ο μ ε τ έ χ ο υ μ ε σ ε μ ια υ π έ ρ τ α τ η κ α ι π ρ α γ μ α τ ικ ή χ α ρ ά

10. Ο Σ π ιν ό ζ α σ τ ο π ρ ό γ ρ α μ μ ά τ ο υ β λ έ π ε ι σ υ ν δ ε δ ε μ έ ν εσ τ ή μ ε ς κ α ι τ ις τ έ χ ν ε ς (β λ . σ η μ . α ), π ρ ά γ μ α π ο υ δ ε ν σ υ ν α ν τ άλ α π ρ ο γ ρ ά μ μ α τ α , ό π ω ς τ ο υ Χ ο μ π ς , τ ο υ Ν τ ε κ ά ρ τ κ .ά .

11. «e t natu ram»: ε ν ώ ο Koyré 1979: 16) π ρ ο σ δ ι ο ρ ί ζ ε ι τ η φ ύ σ η ω ςα ν θ ρ ώ π ι ν η (:1a nature hum aine), κ α ι ο Rousset (1992: 67) α π ο δ ί δ ε ι ω«φ ύ σ η μ ο υ » (:ma nature), ο Curley (1985: 12) α φ ή ν ε ι α π λ ώ ς «thnature».

12. Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ν R ousset (1992: 181 κ α ι 1999: 35 κ .ε .) ο Σ π ινζ α θ α π ρ έ π ε ι ν α ε ίχ ε υ π ό ψ η τ ο υ τ α κ ε ίμ ε ν α τ ο υ Geulincx γ ι α κ ή , σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ α ο π ο ί α υ ιο θ ε τ ε ίτ α ι μ ια τ ε τ ρ α μ ε ρ ή ς δ ια ίρ εσ η ς : α ίσ θ η σ η , φ α ν τ α σ ία , λ ό γ ο ς , ε ν ν ό η σ η * σ ύ μ φ ω ν α ό μ ω ς σ ο φ ικ ή π α ρ ά δ ο σ η η δ ια ίρ ε σ η π α ρ ο υ σ ιά ζ ε τ α ι τ ρ ιμ ε ρ ή ς (α ίσε ν ό ρ α σ η ), ε ν ώ γ ια τ ο υ ς κ α ρ τ ε σ ια ν ο ύ ς η δ ιά κ ρ ισ η γ ιν ό τ α ν κ α τμ ε σ α σ τ η φ α ν τ α σ ί α κ α ι τ η ν ε ν ν ό η σ η .

13. Ο ό ρ ο ς ad pladtum, τ ο ν ο π ο ίο α π ο δ ίδ ο υ μ ε «κ α τ ά τ ο δ ο κ ο ύ«α υ θ α ί ρ ε τ α » , ό π ω ς ο Joachim· β λ . Rousset (1992: 181 κ .ε .) .

14. Α κ ο λ ο υ θ ο ύ μ ε τ η ν α π ό δ ο σ η τ ο υ Koyré (ό .π ., σ . 16), σ ύ μ φ ω ν α μ ετ ο ν ο π ο ίο τ ο quod τ ο υ λ α τ ιν ικ ο ύ κ ε ιμ έ ν ο υ σ η μ α ίν ε ι «ό τ ι », ή μ ά

«δ ι ό τ ι » κ α ι ό χ ι « π ο υ » (ο υ δ έ τ ε ρ η α ν α φ ο ρ ικ ή α ν τ ω ν υ μ ία σ τό π ω ς ε ρ μ η ν ε ύ ε ι ο Curley (σ . 13): «ε ί τ ε ό τ α ν έ ν α σ υ μ π έ ρ α σ μ α σα π ό κ ά π ο ι α κ α θ ο λ ικ ή έ ν ν ο ια π ο υ τ η σ υ ν ο δ ε ύ ε ι π ά ν τ α κ ά π ο ιΥ π ά ρ χ ε ι κ α ι μ ια τ ρ ίτ η δ υ ν α τ ή ε κ δ ο χ ή , τ ο υ Elwes, ό π ο υ η ε ιδ ικπ ο υ ε ι σ ά γ ε τ α ι α π ό τ ο ν σ ύ ν δ ε σ μ ο quod λ α μ β ά ν ε τ α ι ω ς υ π

- 8 6 -




τ ο υ ρ ή μ α τ ο ς concluditur, ο π ό τ ε έ χ ο υ μ ε : «ό τ α ν ε ξ ά γ ε τ α ι α π ό κν ικ ή π ρ ό τ α σ η ό τ ι μ ια ιδ ι ό τ η τ α ε ί ν α ι π ά ν τ ο τ ε π α ρ ο ύ σ α » (Σ

Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ν Rousset (1992: 184-185), σ τ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α :

σ υ ν ά γ ε τ α ι η α ι τ ία α π ό κ ά π ο ι ο α π ο τ έ λ ε σ μ α β ) ε ί τ ε σ υ ν ά γμ π έ ρ α σ μ α α π ό κ ά π ο ι α κ α θ ο λ ικ ή έ ν ν ο ι α π ο υ σ υ ν ο δ ε ύ ε ι πιδ ιό τ η τ α .

Η π ρ ώ τ η π ε ρ ί π τ ω σ η ε ί ν α ι γ ν ω σ τ ή α π ό τ ο υ ς β α κ ώ ν ε ι οΣ ύ μ φ ω ν α μ ε τ η δ ε ύ τ ε ρ η ξ ε κ ι ν ά μ ε α π ό μ ια γ ε ν ικ ή ιδ ιό τ η τ ακ ο ι ν ή σ ε έ ν α π λ ή θ ο ς ε ν ικ ώ ν π ρ α γ μ ά τ ω ν , γ ι α ν α σ υ ν α γ ά γ οτ η τ α π ά ν τ ο τ ε π α ρ ο ύ σ α σ ε α υ τ ά . Κ α ι σ τ ις δ ύ ο π ε ρ ι π τ ώ σ

υ π ά ρ χ ε ι κ α μ ιά ε κ τ ω ν έ ν δ ο ν α ν α γ κ α ι ό τ η τ α , γ ι α υ τ ό κ α ι μ ε τ ο ν τ ρ ό π οα υ τ ό δ ε ν σ χ η μ α τ ίζ ε τ α ι α υ τ ο τ ε λ ή ς α ν τ ίλ η ψ η .

15. Ε δ ώ τ ο λ α τ ιν ικ ό κ ε ίμ ε ν ο , α ν τ ί γ ι α τ ο α ν α μ ε ν ό μ ε ν ο quî numerî,γ ρ ά φ ε ι quales numerî, τ ο ο π ο ί ο , κ υ ρ ιο λ ε κ τ ικ ά , σ η μ α ίν ε ι « π ο ι ο υ α ρ ι θ μ ο ί » · ε π ε ιδ ή ό μ ω ς μ ια τ έ τ ο ι α μ ε τ ά φ ρ α σ η δ ε ν θ α ε ίχ ε μ α , κ α ι ο Σ π ι ν ό ζ α σ τ η ν Π Δ Ν μ α ς δ ί ν ε ι δ ε ίγ μ α τ α τ η ς α ν ε π ά ρ κ ε ια ςλ α τ ιν ικ ώ ν τ ο υ , γ ι α υ τ ό μ ε τ α φ ρ ά ζ ω τ ο quales ω ς «π ο ι ο ι » . Ά λ λ ω σ τ

β ά ζ ο υ μ ε σ τ η ν υ π ο σ η μ ε ίω σ η 21 τ ο υ Curley (ό .π ., σ . 15): Ο Ρ : quales, whatkind of· α λ λ ά σ τ η ν έ κ δ ο σ η NS: welke (π ο ι ο ι ) (Σ .τ .Μ .).

16. Ο Curley (ό .π . , σ . 15), α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς τ ο ν Joachim, α λ λ ά Koyré μ ε τ α φ ρ ά ζ ο υ ν , ά ρ α κ α ι ε ρ μ η ν ε ύ ο υ ν , τ α II, III, κ α ι IV ω ςή «ε ξ ε ιδ ι κ ε ύ σ ε ι ς » τ ο υ π ρ ώ τ ο υ « μ έ σ ο υ » , σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ η δ ι ακ ε ιμ έ ν ο υ , τ ο ο π ο ί ο ε κ λ α μ β ά ν ο υ ν ω ς « σ κ ο π ό » . Σ ε ό ,τ ι α φ ο ργ λ ω σ σ ι κ ό σ κ έ λ ο ς τ ο υ π ρ ο β λ ή μ α τ ο ς , π ρ έ π ε ι ν α π ο ύ μ ε

έ χ ο υ μ ε έ ν α α π α ρ έ μ φ α τ ο (nosse = γ ν ω ρ ί ζ ε ι ν ) , ε ν ώ τ α II, III κσ ά γ ο ν τ α ι α π ό τ ο ν σ ύ ν δ ε σ μ ο « u t» σ υ ν υ π ο τ α κ τ ικ ή . Κ α θ ώ ςτ ρ ία τ ε λ ε υ τ α ί α μ έ σ α μ π ο ρ ο ύ ν ν α θ ε ω ρ η θ ο ύ ν ω ς « ε ν δ ι ά μ ετ ο π ρ ώ τ ο π ο υ ε ίν α ι , α π ό α υ τ ή τ η ν ά π ο ψ η , σ α ν σ κ ο π ό ς γ ι α υ τ ά κ α ι σ α ν« κ α τ ' ε ξ ο χ ή ν » μ έ σ ο γ ι α τ ο γ ε ν ι κ ό τ ε ρ ο σ κ ο π ό γ ι α τ ο ν ο π ο ίε δ ώ , ο μ ε ν oyré α π ο δ ί δ ε ι τ η σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η λ ε κ τ ικ ή δ ι α φ ο ρ ο π οτ α φ ρ ά ζ ο ν τ α ς τ ο α π α ρ έ μ φ α τ ο τ ο υ I μ ' έ ν α α π α ρ έ μ φ α τ ο « u t» σ υ ν υ π ο τ α κ τ ικ ή ω ς δ ε υ τ ε ρ ε ύ ο υ σ ε ς τ ε λ ι κ έ ς π ρ ο τ ά σ ε ιque» κ ά θ ε φ ο ρ ά . Π λ η ν ό μ ω ς , τ ο σ υ ν τ α κ τ ικ ό κ α ι τ η ς π ι ο « κ λτ ιν ικ ή ς γ λ ώ σ σ α ς ε π ι τ ρ έ π ε ι ν α θ ε ω ρ η θ ο ύ ν α υ τ ά τ α τ ρ ί α « uό π ω ς κ α ι τ ο α π α ρ έ μ φ α τ ο τ ο υ μ έ σ ο υ I, ω ς υ π ο κ ε ί μ ε ν α ε ν ό ςμ ε ν , ε υ κ ό λ ω ς υ π ο ν ο ο ύ μ ε ν ο υ δ ε «necessarium est» . Γ ι α υ τ ό ά λ λ ω σ τ ε κ α ιο C urley χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί έ ν α α π α ρ έ μ φ α τ ο κ α ι γ ι α τ ι ς τ έ σ σ ε ρ ι ς

- 8 7 -




σ ε ις (ε κ τ ό ς κ ι α ν τ α δ ικ ά τ ο υ « to + ρ ή μ α τ ω ν π ε ρ ι π τ ώ σ ε ω ν II,IV θ ε ω ρ η θ ε ί - π ρ ά γ μ α γ ρ α μ μ α τ ικ ώ ς δ υ ν α τ ό ν - ό τ ι έ χ ο υ ν τ ε λ ισ ί α ). Γ ια ν α α π ο δ ώ σ ε ι τ η ν ω ς ά ν ω λ ε κ τ ικ ή δ ι α φ ο ρ ο π ο ί η σ η

ζ α , η λ ύ σ η τ ο υ Curley έ γ κ ε ιτ α ι σ ε μ ια δ ια φ ο ρ ε τ ικ ή α ρ ίθ μ η σ η : υρ ε σ η τ ο υ I σ ' έ ν α 1 κ α ι σ ' έ ν α 2 κ α ι a, b, κ α ι c γ ι α τ α τ ρ ία ά λ λ α (Σ

Σ ύ μ φ ω ν α ό μ ω ς μ ε τ ο ν Rousset (ό .π ., σ σ . 200-201), η π α ρ α π ά ν ωρ ί θ μ η σ η ε ίν α ι μ ια α κ ο λ ο υ θ ί α π ρ ο τ ά σ ε ω ν π ο υ ε κ φ ρ ά ζ ε ι έ ν α μ ία σ κ ο π ι μ ό τ η τ α . Ο σ τ ό χ ο ς ε ν υ π ά ρ χ ε ι σ ε α υ τ έ ς κ α ι υ π ε νσ τ ις δ ύ ο π ρ ώ τ ε ς γ ρ α μ μ έ ς κ α ι σ τ η ν τ ε λ ε υ τ α ί α α υ τ ή ς τ η ς π α ρ

17. Ο Curley π α ρ α π έ μ π ε ι σ τ ο Novum Organum τ ο υ Β ά κ ω ν α (π .χ . , I,126· I, 152) κ α ι σ τ ο ν Ν τ ε κ ά ρ τ Regulae, AT, Χ , 397), ό π ο υ ό μ ω ς δ ε ν δ ι α -β λ έ π ε τ α ι η ε ις ά π ε ι ρ ο ν α ν α δ ρ ο μ ή . Μ ε τ α φ ρ ά ζ ε ι τ α instrumenta cω ς σ ω μ α τ ικ ά ε ρ γ α λ ε ία (corporeal tools), ε ν ώ ο Rousset (ό .π . , σ . 209) σμ ε ιώ ν ε ι ό τ ι π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι α ε ρ γ α λ ε ία κ α μ ω μ έ ν α α π ό φ υ σ ι κ ά σγ έ ν ε ι κ α ι τ α α π ο δ ί δ ε ι ω ς υ λ ικ ά ε ρ γ α λ ε ί α .

18. Γ ια τ α π ρ ο β λ ή μ α τ α α ν ά μ ε σ α σ τ η μ έ θ ο δ ο κ α ι τ η γ ν ώ σκ τ ικ ώ ς , β λ έ π ε Ε π ισ τ ο λ ή XXXVII (1 6 6 6 ) , τ ο υ Σ π ι ν ό ζ α π ρ ο ς τ ο νB ow m eester· τ ο υ ς Κ α ν ό ν ε ς γ ια τ η ν Κ α θ ο δ ή γ η σ η τ ο υ π ν ε ύ μ α τ ο τ ο υ

Ν τ ε κ ά ρ τ (κ α ν ό ν α ς V III)· M acherey (1 97 9: 6 2-6 4)· Violette (1 97 7)·R ousset ( ό . π . , σ σ . 2 10 κ .ε .) .

19. Ο Koyré, (ό .π ., σ . 24) α π ο δ ί δ ε ι τ α instrumenta innata (:ε γ γ ε ν ή ε ρ -γ α λ ε ί α ) ω ς « in stru m en ts n atu rels»· ο C urley, ( ό . π . , σ . 1 7) ω ς « t he to olsthey w ere b om with» · α ς λ η φ θ ε ί υ π ό ψ ιν ό μ ω ς ό τ ι κ α ι ο ι δ ύ ο μ ε τ α -φ ρ α σ τ έ ς μ ε τ α φ ρ ά ζ ο υ ν λ ίγ ο π α ρ α κ ά τ ω , π ρ ο κ ε ιμ έ ν ο υ γ ι α τ α εν ο υ , τ ο ίδ ιο λ α τ ι ν ικ ό ε π ί θ ε τ ο ω ς έ μ φ υ τ α ε ρ γ α λ ε ί α (δ η λ α δ ή inb

κ α ι i nstrumen ts innés)· ο Rousset ω ς instruments innés (ό .π . , σ . 212) γ ι ατ η δ ιά κ ρ ισ η α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς ό ρ ο υ ς naturalis, nativus, innatus.

20. Σ ε α υ τ ή τ η ν π α ρ ά γ ρ α φ ο σ υ ν α ν τ ά τ α ι μ ια π ρ ώ τ η κ λσ τ η ν ο ρ ο λ ο γ ί α τ η ς δ ύ ν α μ η ς α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς ό ρ ο υ ς vis (ε γ γ ε νpotentia (δ ύ ν α μ η ), potestas (ε ξ ο υ σ ί α , τ ε χ ν ι κ ή δ ύ ν α μ η , ικ α ν ό τ η τ α γ ιρ α γ ω γ ή α π ο τ ε λ ε σ μ ά τ ω ν ), π ο υ α φ ο ρ ά τ η ν κ α τ α σ κ ε υ ή ε ρ γ α λγ ε ν ή ς ισ χ ύ ς , η α φ ε τ η ρ ία σ τ η ν κ λ ιμ ά κ ω σ η τ η ς δ ύ ν α μ η ς , δ ε ν ε ίνθ α ρ ή δ υ ν α τ ό τ η τ α , α λ λ ά μ ία ε ν ε ρ γ η τ ικ ή ικ α ν ό τ η τ α γ ι α τ η δ ι α«ν ο η τ ικ ώ ν ε ρ γ α λ ε ίω ν », μ ε τ α ο π ο ί α α π ο κ τ ώ ν τ α ι ν έ ε ς δ υ ν ά μ εγ α λ ε ί α , κ .ο .κ . Σ τ η ν υ π ο σ η μ ε ίω σ η ια , ο Σ π ι ν ό ζ α γ ρ ά φ ε ι ό τ ι σσ ο φ ί α τ ο υ θ α ε ξ η γ ή σ ε ι τ ι ε ίν α ι τ α «ν ο η τ ι κ ά ε ρ γ α λ ε ί α » .

21. NS: «Η α λ η θ ή ς ι δ έ α » . Ο Curley ό μ ω ς (ό .π . , σ . 17, σ η μ . 27) ε κ

- 8 8 -




μ ά ό τ ι π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι α μ ια γ ε ν ικ ε υ τ ι κ ή χ ρ ή σ η τ ο υ ο ρ ισ τ ικ ο ύ άθ ώ ς δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι κ α ν έ ν α τ ε κ μ ή ρ ι ο ο π ο ι α σ δ ή π ο τ ε α ν α φ ο ρ άα ί τ ε ρ η α λ η θ ή ι δ έ α (ή κ α ι ο π ο ι α σ δ ή π ο τ ε υ π ό θ ε σ η ς ό τ ι , σ ε λ υ σ η , υ π ά ρ χ ε ι μ ό ν ο μ ία α λ η θ ή ς ι δ έ α ) (Σ .τ .Μ .).

22. Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ις σ η μ ε ι ώ σ ε ι ς τ ο υ Rousset (σ . 216-217), σ τ ο ν ο ι ό ρ ο ι form alis κ α ι objectivus χ ρ η σ ι μ ο π ο ιο ύ ν τ α ι ω ς ε π ί θ ε τ α τ ο υ σ τ ι κ ο ύ conceptus (σ ε μ ια λ ο γ ικ ή α ν ά λ υ σ η τ ω ν δ ύ ο ό ψ ε ω ν τ ηπ ρ ά ξ η τ ο υ ε ν ν ο ε ί ν κ α ι ε ν ν ο ο ύ μ ε ν ο π ρ ά γ μ α ). Σ τ ο ν Ν τ ε κ ά ρπ ο ιο ύ ν τ α ι ω ς ε π ίθ ε τ α γ ι α τ ο ο υ σ ια σ τ ικ ό realitas (σ τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ όδ ε ιξ η ς τ η ς ύ π α ρ ξ η ς τ ο υ α ν τ ικ ε ιμ έ ν ο υ , τ ω ν δ ύ ο ό ψ ε ω ν τ η ς ιδτ ο ν τ ρ ό π ο σ κ έ ψ η ς τ η ς σ κ ε τ τ τ ο μ έ ν η ς υ π ό σ τ α σ ή ς μ α ς κ α ι α φ εψ η κ ά π ο ι ο υ π ρ ά γ μ α τ ο ς ή τ η ν α ν α π α ρ ά σ τ α σ η ε ν ό ς α ν τ ικ ε ιΣ π ιν ό ζ α , γ ι α ν α π ρ ο σ δ ιο ρ ισ τ ε ί η essentia (σ ε μ ια ο ν τ ο λ ο γ ι κ ή α νε π ι σ τ η μ ο λ ο γ ικ ή ε μ β έ λ ε ια τ ω ν δ ύ ο ό ψ ε ω ν τ ο υ π ρ ά γ μ α τ ο ς , ωέ κ τ α σ η ς ή ω ς τ ρ ό π ο ς τ η ς σ κ έ ψ η ς , ω ς π ρ ά γ μ α κ α θ ε α υ τ ό π τ ό μ ε ν ο ) . Π ρ έ π ε ι ν α π ρ ο σ έ ξ ο υ μ ε ε π ί σ η ς τ η δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μκ α ι essentia, δ η λ α δ ή α ν ά μ ε σ α σ ε ideatum κ α ι objectum.

Ο Ν τ ε κ ά ρ τ μ ι λ ά γ ι α α ν τ ικ ε ιμ ε ν ικ ή π ρ α γ μ α τ ικ ό τ η τ α τ η ς ιυ π ο δ η λ ώ σ ε ι τ η ν α ν α φ ο ρ ά τ η ς σ ε έ ν α π ρ ά γ μ α π ο υ ε ίν α ι α ν τΑ π ό τ η ν ά λ λ η μ ε ρ ιά , ο Σ π ι ν ό ζ α μ ιλ ά γ ι α τ η ν α ν τ ικ ε ιμ ε ν ικ ήπ ρ ά γ μ α τ ο ς γ ι α ν α υ π ο δ η λ ώ σ ε ι α υ τ ό π ο υ ε ίν α ι μ έ σ α σ τ η ν ο υ σ ί α τ ο υ π ρ ά γ μ α τ ο ς δ ε ν ε ίν α ι η ι δ έ α τ ο υ , δ ι ό τ ι π ρ ό κ ε ιτ α ι γτ ο υ μ έ σ α σ τ ο κ α τ ά λ λ η λ ο κ α τ η γ ό ρ η μ α τ η ς υ π ό σ τ α σ η ς (μ οή π ρ α γ μ α τ ικ ό τ η τ α ), ε ν ώ η ι δ έ α τ ο υ α ν τ α π ο κ ρ ί ν ε τ α ι σ τ ο ε ίνλ α μ β α ν ό μ ε ν ο μ έ σ α σ τ ο κ α τ η γ ό ρ η μ α τ η ς σ κ έ ψ η ς (ό π ο υ ε ίνμ ε ν ικ ή τ ο υ ο υ σ ί α ή α λ ή θ ε ια /π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ ά τ ο υ ). Η ι δ έ α έ ν α π ρ ά γ μ α , τ ρ ό π ο ς τ η ς σ κ έ ψ η ς .

23. signum : σ η μ ε ί ο , σ η μ ά δ ι , γ ν ώ ρ ισ μ α , τ ε κ μ ή ρ ιο . Ο Rousset (ό77 κ α ι σ . 233) τ ο μ ε τ α φ ρ ά ζ ε ι ω ς signe* π α ρ α π έ μ π ε ι σ τ η ν Ε π ισ τ ο λ ήLXXVI (1675) τ ο υ Σ π ιν ό ζ α π ρ ο ς τ ο ν Bui^h, ό π ο υ δ ιε υ κ ρ ιν ί ζ ε τ α ι φ ο ρ ά α ν ά μ ε σ α σ τ ις δ ύ ο λ έ ξ ε ις , signum κ α ι index. Τ ο σ η μ ε ίο υν ε ι μ ια ε ξ ω τ ε ρ ι κ ή α π ό δ ε ιξ η ή έ ν δ ε ιξ η τ η ς α λ η θ ο ύ ς ι δ έ α ς , τπ ό δ ε ικ τ ο δ η λ α δ ή , η ο π ο ί α δ ε ν γ ίν ε τ α ι α π ο δ ε κ τ ή σ ύ μ φ ω ν α μτ ο υ Σ π ιν ό ζ α λ ό γ ω τ η ς ε τ ε ρ ο γ έ ν ε ιά ς τ η ς π ρ ο ς τ ο σ η μ α ιν ό μ ε ν οπ ό ν ν α α π ο δ ο θ ε ί ω ς ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό σ η μ ε ίο , ε ξ ω τ ε ρ ι κ ή μ α ρ τ υ ρ ία

24. Ο γ ν ώ μ ο ν α ς (norma: γ ν ώ μ ο ν α ς , σ τ ά θ μ η , ε κ τ ο υ nosco: γ ι γ νη π ρ ώ τ η ο ρ θ ή γ ω ν ία π ο υ κ α τ α σ κ ε υ ά ζ ε τ α ι ω ς σ η μ ε ίο α φ ε τ η

- 8 9 -




κ α τ α σ κ ε υ ή ε ν ό ς ο ι κ ο δ ο μ ή μ α τ ο ς . Δ ια φ έ ρ ε ι α π ό τ ο ν κ α ν ό ν α , ο ο π ο ί ο ς ε ίν α ι μ ε ν χ ρ ή σ ι μ ο ς α λ λ ά π α ρ α μ έ ν ε ι , ό π ω ς κ α ι η μ έ θ ο δ ο ς σσ ε ε ξ ω τ ε ρ ι κ ή σ χ έ σ η π ρ ο ς τ η δ ια δ ι κ α σ ία α ν ά π τ υ ξ η ς τ η ν ο

κ ν ύ ε ι η μ έ θ ο δ ο ς σ τ ο ν Σ π ιν ό ζ α . Γ ι α υ τ ό κ α ι ο γ ν ώ μ ο ν α ς α π α ν τ ά τ α ιε ν ικ ό , ε ν ώ ο κ α ν ό ν α ς κ α ι σ τ ο ν π λ η θ υ ν τ ικ ό . Η ν ό ρ μ α ε ίν α ι index (β λ . Η θ ικ ή , II, 43, Σ χ .: «η α λ ή θ ε ι α ε ί ν α ι γ ν ώ μ ο ν α ς (normε α υ τ ο ύ τ η ς [ .. . ]» . Β λ . Rousset (ό .π . , σ . 237).

25. Τ ο λ α τ ιν ι κ ό κ ε ί μ ε ν ο λ έ ε ι «datae verae ideae» , δ η λ α δ ή «μ ι αδ ο μ έ ν η ς α λ η θ ο ύ ς ι δ έ α ς ». Τ ο «d ari» σ τ ο ε ξ ή ς θ α έ χ ε ι τ η ν έ« υ π ά ρ χ ε ι ν » κ α ι τ ο «d a tu s» τ η ν έ ν ν ο ι α τ η ς «υ π α ρ κ τ ή ς » ή μ ά« π ρ ο ϋ π ά ρ χ ο υ σ α ς » κ α ι « ε κ τ ω ν π ρ ο τ έ ρ ω ν δ ε δ ο μ έ ν η ς » ι δ έ

Ο Alquié 1981: 55-57 ) σ χ ο λ ι ά ζ ο ν τ α ς τ ο ε δ ά φ ι ο α υ τ ό σ η μ ε ιώη μ έ θ ο δ ο ς ω ς α ν α σ τ ο χ α σ τ ικ ή ο δ ό ς δ ε ν π ρ ο σ θ έ τ ε ι τ ί π ο τ ε τ η ς ιδ έ α ς . Ε π ι τ ρ έ π ε ι μ ό ν ο ν α δ ι α κ ρ ί ν ο υ μ ε τ ις α λ η θ ε ίς ιδ έ εε ς π ο υ ε ίν α ι π ρ α γ μ α τ ι κ ά ι δ έ ε ς , α π ό τ ις ψ ε υ δ ε ίς ιδ έ ε ς , ο ι οφ α ν ίζ ο ν τ α ι μ ό λ ι ς δ ι ε ν ε ρ γ η θ ε ί ο α ν α σ τ ο χ α σ μ ό ς ε π α υ τ ώ ν . Δ ι ε ρ ω τ ά τ α ιε ν τ ο ύ τ ο ι ς π ο ι α ε ίν α ι α υ τ ή η α λ η θ ή ς ι δ έ α , π ρ ο γ ε ν έ σ τ ε ρ η τχ α σ μ ο ύ κ α ι τ η ς μ ε θ ό δ ο υ , α π ό τ η ν ο π ο ί α ο φ ε ίλ ο υ μ ε υ π ο χ ρ ε

κ ιν ή σ ο υ μ ε * ε ίν α ι μ ια «ο π ο ι α δ ή π ο τ ε » ι δ έ α (§§ 33-34 κ α ι 49), ή ν ο η ι δ έ α τ ο υ Θ ε ο ύ , α π ό τ η ν ο π ο ί α π ρ έ π ε ι ν α σ υ ν α χ θ ο ύ ν ό(§ 38: perfectissima erit methodus, quae ad datae ideae Entis perfectissiminormam ost end it, quomodo mens sit d ir igenda»). Β λ . ε π ίσ η ς Gueroult(1968α : 30-31), ό π ο υ υ π ο σ τ η ρ ίζ ε τ α ι ό τ ι η ύ π α ρ ξ η α υ τ ή ς τ η ς π ρα ς α π ο δ ε ικ ν ύ ε τ α ι σ τ η ν Η θ ικ ή . Β λ . κ υ ρ ίω ς Rousset (ό .π ., σ σ . 242-3) ό π ου π ο σ τ η ρ ίζ ε τ α ι η ε ν ό τ η τ α τ η ς μ ε θ ο δ ο λ ο γ ικ ή ς κ ίν η σ η ς , η π ρ ό

δ ί ω ν τ η ς κ α ι η σ υ ν ε κ τ ικ ό τ η τ ά τ η ς σ τ η ν Π ρ ο τ ιμ ά τ ε ία α υ τ ή .26. Γ ια τ η ν α ν α λ ο γ ί α α ν ά μ ε σ α σ τ η γ ν ώ σ η τ ο υ Θ ε ο ύ κ α

τ ω ν ε ν ικ ώ ν π ρ α γ μ ά τ ω ν , β λ . Η θ ικ ή , Υ Θ . 24: «Ό σ ο π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο κ αν ο ο ύ μ ε τ α ε ν ικ ά π ρ ά γ μ α τ α , τ ό σ ο π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο κ α τ α ν ο ο ύε π ίσ η ς Rousset (1968 κ α ι 1992: 246-247)· Macherey (1994: 134-136), ό π ο υυ π ο σ τ η ρ ί ζ ε τ α ι η ε ν ό τ η τ α τ η ς μ ε θ ό δ ο υ .

27. Α λ λ η λ ε π ίδ ρ α σ η : comm ercium (β λ . υ π ο σ η μ ε ί ω σ η ιε ). Σ τ η Η θ ικ ήσ υ ν α ν τ ά τ α ι ο ό ρ ο ς connexio.

28. Ε ίδ ω λ ο (:exem plar), μ ια π α ν ο ρ α μ ι κ ή ε ι κ ό ν α τ ο υ κ ό σ μ ο υσ μ ο ε ίδ ω λ ο , σ τ η ν κ α τ α σ κ ε υ ή τ ο υ ο π ο ί ο υ μ ε τ έ χ ε ι η φ α ν τ ασ η ς Η θ ικ ή , Ι Υ Ε ισ α γ ω γ ή , ό π ο υ α π α ν τ ά τ α ι ο ό ρ ο ς α υ τ ό ς μ α ζ ί τ ικ ή π ρ ο σ έ γ γ ι σ ή τ ο υ .

- 9 0 -




29. Η φ ρ ά σ η « μ ε έ ν α δ ε ύ τ ε ρ ο σ υ λ λ ο γ ισ μ ό » ε ίν α ι π ρ ο σ θ ή κ Koyré(ό .π . , σ . 34) γ ι α ν α α π ο σ α φ η ν ι σ θ ε ί τ ο ν ό η μ α .

30. Ο Koyré γ ρ ά φ ε ι : « en conformité aux exigences de la Méthode»α π ο δ ί δ ο ν τ α ς έ τ σ ι τ ο λ α κ ω ν ικ ό τ α τ ο sic τ ο υ λ α τ ιν ικ ο ύ κ ε ιμ

31. Σ τ ις τ ε λ ε υ τ α ί ε ς α υ τ έ ς π ρ ο τ ά σ ε ις υ π ο ν ο ε ίτ α ι η π ο λ ι τ ικο λ ο γ ικ ή τ ά ξ η .

32. Σ ε α υ τ ό τ ο σ η μ ε ίο π ρ ο σ τ ίθ ε τ α ι τ ο « δ ε ν » (:«ε ά ν τ υ χ ό ν μκ ά π ο ι ο ς γ ι α τ ί δ ε ν έ χ ω δ ε ί ξ ε ι ο ί δ ιο ς [ . . . ]» ) α π ό ε π ιμ ε λ η τ έ ς τε ν ώ δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι σ τ ις δ ύ ο α ρ χ ικ έ ς ε κ δ ό σ ε ις τ ο υ έ ρ γ ο υ (Ο ΡKoyré (ό . π . , σ . 34 κ α ι 10 4-1 05 )· C urley ( ό . π . , σ . 2 1). Ο R ousset (ό . π .

σ . 81 κ α ι 260-261) τ ο θ ε ω ρ ε ί π ε ρ ι τ τ ό , κ α ι , ό π ω ς σ η μ ε ιώ ν ε ι , η ο π ο ί α α κ ο λ ο υ θ ε ί ο Σ π ι ν ό ζ α δ ε ν ε ί ν α ι α π ο δ ε ικ τ ικ ή , α λ λ ά ακ ή , ε ν τ ο ύ τ ο ι ς ο ο ρ ι σ μ ό ς τ η ς β ε β α ιό τ η τ α ς μ έ σ ω τ η ς α ν α σ τ ο χσ η ς α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ η ν τ ά ξ η τ η ς π α ρ α γ ω γ ή ς

33. Ο ι π α ρ ά γ ρ α φ ο ι σ ε α γ κ ύ λ ε ς έ χ ο υ ν π ρ ο σ τ ε θ ε ί α κ ο λ ο υCurley (ό .π . , σ σ . 22 -2 3).

34. Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο λ α τ ιν ικ ό κ ε ίμ ε ν ο : «ad normam datae cujuscum

verae id ea e» · ο μ ε ν Curley ( ό . π . , σ . 22) τ η ν α π ο δ ί δ ε ι : «taking as astandard a given true idea», ο δ ε Koyré (ό .π . , σ . 36 ) «en p renan t pournorme quelque idée vraie»· τ έ λ ο ς , ο Rousset: «se lon la norme d ' une idéevraie quelconque», α π ό δ ο σ η η ο π ο ί α π ρ έ π ε ι ν α ε ί ν α ι κ α ι η π ισ(Σ .τ .Μ .).

35. Α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς σ χ ο λ ι α σ τ έ ς υ π ά ρ χ ε ι έ ν τ ο ν η σ υ ζ ή τ η στ η τ α α π ό τ η ν π α ρ ά γ ρ α φ ο 99 μ έ χ ρ ι τ ο τ έ λ ο ς α φ ο ρ ά έ ν α τ ρ ί

μ ε θ ό δ ο υ (Curley) ή ε ά ν σ υ ν ε χ ίζ ε τ α ι τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο μ έ ρ ο ς (β λ . Rouσ . 393, Bartuschat, 1993: 89, Garrett: 1986, Dijn, 1996: 172). Ε ά ν β έ β α ιαδ ε ν α ν ή κ ε ι σ τ ο τ ρ ί τ ο μ έ ρ ο ς τ η ς μ ε θ ό δ ο υ , τ ό τ ε η Μ έ θ ο δ ο ςπ α ρ ά σ χ ε δ ό ν κ α τ ά τ α δ ύ ο τ ρ ίτ α .

36. Δ ιε υ κ ρ ίν η σ η τ ο υ Curley (ό .π . , σ . 23).37. Ο ι ι δ έ ε ς ή α ν τ ιλ ή ψ ε ις τ η ς φ α ν τ α σ ί α ς -π λ α σ μ α τ ι κ έ ς

κ α ι α μ φ ίβ ο λ ε ς - σ υ γ κ ρ ίν ο ν τ α ι μ ε δ ι α φ ο ρ ε τ ικ ά ε ίδ η ο ν ε ίρ ο υ ή

ε π ίδ ρ α σ η ε ξ ω τ ε ρ ι κ ώ ν δ υ ν ά μ ε ω ν . Ο ι π λ α σ μ α τ ικ έ ς ι δ έ ε ς μ ο ιρ α , χ α ρ α κ τ η ρ ι ζ ό μ ε ν ε ς α π ό κ α θ α ρ ά τ υ χ α ί ε ς σ υ ν δ έ σ ε ις . Ο ιε ς σ υ γ κ ρ ίν ο ν τ α ι μ ε ε κ ε ίν ο ν π ο υ ο ν ε ιρ ε ύ ε τ α ι μ ε τ α μ ά τ ια α ν οφ ίβ ο λ ε ς μ ε ε κ ε ίν ο ν π ο υ δ ιε ρ ω τ ά τ α ι ε ίτ ε κ ο ι μ ά τ α ι ε ίτ ε ε ίν α ι Garrett, 1986: 76 κ α ι Dijn, 1996: 126 ).

38. Σ τ η ν π α ρ ά γ ρ α φ ο α υ τ ή ο Σ π ιν ό ζ α α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ τ η sup

- 9 1 -




ο π ο ί α α π ο δ ί δ ο υ μ ε ω ς υ π ό θ ε σ η (μ ι α ά λ λ η π ρ ό τ α σ η θ α μ π ο ρν α ι «υ π ο θ ε τ ικ ή α ν τ ι κ α τ ά σ τ α σ η ή υ π ο κ α τ ά σ τ α σ η » , κ α ι τ οκ α θ ι σ τ ώ υ π ο θ ε τ ικ ά ή υ π ο κ α θ ι σ τ ώ ) α ν α φ ε ρ ό μ ε ν ο ς σ τ ι ς ρ η

σ χ ο λ α σ τ ι κ έ ς Disputationes. Μ ό ν ο σ τ η ν υ π ο σ η μ ε ιω σ ή τ ο υ κ β οχ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί τ ο ν ό ρ ο υ π ό θ ε σ η (hypothesis) α ν α φ ε ρ ό μ ε ν ο ς σσ τ η μ ο ν ικ ή χ ρ ή σ η τ ω ν υ π ο θ έ σ ε ω ν .

39. Έ χ ε ι υ π ο σ τ η ρ ιχ θ ε ί ό τ ι τ α π α ρ α δ ε ίγ μ α τ α τ ο υ Σ π ιν ό ζ α πα π ό τ ις Μ ε τ α μ ο ρ φ ώ σ ε ις τ ο υ Ο β ιδ ίο υ . Ό π ω ς σ η μ ε ιώ ν ε ι ο Curley (ό27, σ η μ . 45), τ α π α ρ α δ ε ί γ μ α τ α α υ τ ά φ α ί ν ο ν τ α ι ε π ί σ η ς ν α α νκ α ι σ τ η ν ιο υ δ α ϊκ ο -χ ρ ισ τ ια ν ικ ή θ ε ω ρ ία τ η ς δ η μ ι ο υ ρ γ ί α ς κ

σ τ ι α ν ικ ό δ ό γ μ α τ η ς μ ε τ ε ν σ ά ρ κ ω σ η ς .40. Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ν Koyré ο Σ π ι ν ό ζ α α π ε υ θ ύ ν ε τ α ι σ τ ο υ ς θ ε ο λ ό

κ α ι σ τ ο ν Χ ο μ π ς (D e Corpore, I, 3, 8), ό π ο υ σ τ η «σ ύ μ β α σ η » α π α ν τ άκ α ι τ ο α υ θ α ί ρ ε τ ο κ α ι τ ο α ν α γ κ α ί ο . Ο Rousset (ό .π . , 293-294) υ πρ ί ζ ε ι ό τ ι ο Σ π ι ν ό ζ α κ υ ρ ίω ς α π ε υ θ ύ ν ε τ α ι σ τ ο ν Ν τ ε κ ά ρ τ , σ τ ητ η ς β ο ύ λ η σ η ς κ α ι σ τ ις δ ύ ο ν ο η τ ικ έ ς κ α τ α σ κ ε υ έ ς , τ ο υ «ε γ ώ » σ τ η ν π ρ ώ -τ η Meditatio κ α ι τ ο υ δ ό λ ι ο υ Θ ε ο ύ .

41. Σ τ η ν π α ρ έ ν θ ε σ η η π ρ ο σ θ ή κ η τ ο υ Koyré (ό .π . , σ . 48).42. Έ χ ε ι υ π ο σ τ η ρ ι χ θ ε ί ό τ ι ο Σ π ι ν ό ζ α α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ τ α Π ά θ η τ η ς ψ υ -

χ ή ς τ ο ν Ν τ ε κ ά ρ τ , ε ν ώ ο Curley (ό .π ., σ . 27-28) σ η μ ε ιώ ν ε ι ό τ ι μ π ο ρσ ο υ ν α υ π ο σ τ η ρ ιχ θ ε ί ό τ ι α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ τ η ν Τ έ τ α ρ τ η M editatioκ ά ρ τ (AT, V II, 5 7) .

43. Τ ο π ρ ώ τ ο ε ίδ ο ς π λ ά σ μ α τ ο ς , γ ι α τ ο ν Koyré (ό .π . , σ . 54).44. Τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο ε ί δ ο ς π λ ά σ μ α τ ο ς , γ ι α τ ο ν Koyré (σ τ ο ίδ ιο ).45. Ε ίδ ω λ ο : representamen. Η λ έ ξ η α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ τ ι ς ε ικ ό ν ε ς

μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α έ χ ο υ μ ε σ τ α ό ν ε ι ρ α ό π ω ς κ α ι ό τ α ν β ρ ισ κ ό μ αγ ο ρ σ η .

46. Β λ . Curley ( ό .π . , σ . 30) κ α ι Koyré (ό .π . , σ . 54).47. Η π α ρ έ ν θ ε σ η σ ύ μ ς κ ο ν α μ ε τ η ν π ρ ο σ θ ή κ η τ ο υ Koyré (σ τ ο ίδ ιο , σ . 56).48. Ο Koyré (σ τ ο ί δ ι ο ) π ρ ο σ θ έ τ ε ι π α ρ ε ν θ ε τ ικ ά : ε ίδ ο ς π λ ά ν

Curley (ό .π .) , ό μ ω ς μ ε τ α φ ρ ά ζ ε ι : «Σ ε ό ,τ ι α φ ο ρ ά τ ο ά λ λ ο ε ίδ ο ςι δ έ α ς » .

49. Ο ό ρ ο ς denom inatio (:π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ μ ό ς ), π ο υ π ρ ο β λ η μ α τ ίπ ρ ο ς τ η ν α π ό δ ο σ ή τ ο υ , π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε ι τ η ν ο ν ο μ α σ ί α ε ν ό ς π ρτ η ν κ α τ η γ ό ρ η σ η ιδ ιό τ η τ ά ς τ ο υ , ε ίν α ι ε ίτ ε τ υ χ α ίο ς (extrinsecus) ε ίτ ε ο υ -σ ιώ δ η ς (intrinsecus), ό τ α ν τ ο π ρ ά γ μ α κ α λ ε ίτ α ι ψ ε υ δ έ ς ή α λ η θπ ρ ο ς έ ν α ά λ λ ο π ρ ά γ μ α . Ο ό ρ ο ς κ α θ ο ρ ισ μ ό ς (determ inatio) - α ς σ η μ ε ι ω -

- 9 2 -




θ ε ί ό τ ι α π α ν τ ά τ α ι μ ό ν ο τ ο ρ ή μ α determinare κ α ι τ ο ε π ίθ ε τ ο determδ ε ν α φ ο ρ ά τ ο ν τ ρ ό π ο μ ε τ ο ν ο π ο ί ο ο ν ο μ ά ζ ε τ α ι έ ν α π ρ ά γ μ αδ ι ά τ ο υ ο π ο ί ο υ γ ί ν ε τ α ι , τ η ν ε ιδ η τ ικ ή δ ι α φ ο ρ ά τ ο υ , κ α ι τ ο κ άα υ τ ό π ο υ ε ί ν α ι κ α ι ό χ ι κ ά τ ι ά λ λ ο * β λ . Rousset (ό .π . , σ . 319).

50. Θ α μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε ν α μ ε τ α φ ρ ά σ ο υ μ ε : «γ ι α τ ο υ π ο κ ε ί μ εμ α τ ο ς β ε β α ι ώ ν ο υ μ ε ».

51. Η θ ε τ ικ ή θ ε ω ρ ί α τ η ς φ α ν τ α σ ί α ς δ ε ν θ α δ ο θ ε ί π α ρ ά σ τ Η θ ικ ή ,β λ . R ousset, ό . π . , σ σ . 33 4-3 35 .

52. Η φ ρ ά σ η σ τ η ν π α ρ έ ν θ ε σ η ε ίν α ι σ υ μ π λ ή ρ ω σ η δ ικ ή μ αα υ τ ό β λ . Rousset (σ τ ο ίδ ιο , σ σ . 334-335).

53. Γ ια τ ο σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν ο χ ω ρ ίο η έ κ δ ο σ η NS π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε ι τμ ε ν ο «een zeer sijn ligham » (σ τ α μ ο ν τ έ ρ ν α φ λ α μ α ν δ ι κ ά , «een sijnzennig lichaam »), δ η λ α δ ή « έ ν α λ ε π τ ό τ α τ ο σ ώ μ α »* β λ . Rousset (ίδ ιο , σ . 103)· β λ . ε π ί σ η ς , Curley (ό .π . , σ . 33) (Σ .τ .Μ .) .

54. Π ρ ο σ θ ή κ η (ή π α ρ α λ λ α γ ή ;) τ η ς NS· β λ . Rousset (ό .π . , σ . 155. Υ π ο ν ο ο ύ ν τ α ι ο ι Σ τ ω ικ ο ί* β λ . Rousset, ό .π . , σ . 336.56. Π ρ ο σ θ ή κ η τ ο υ Koyré ( ό . π . , σ . 6 2).57. Μ ε τ ο ν ό ρ ο α μ φ ιτ α λ ά ν τ ε υ σ η (dubium ) ν ο ε ί τ α ι η α π λ ή α μ φ ιβ ο λ ία

ε ν ώ ο ό ρ ο ς α μ φ ιβ ο λ ία (dubitatio) α π ο δ ί δ ε ι τ η ν π ρ ο σ π ο ί η σ η τ ο υ ρ ήρ α ό τ ι α μ φ ι β ά λ λ ε ι γ ι α τ ο ν τ ρ ό π ο μ ε τ ο ν ο π ο ί ο π ρ έ π ε ι ν α ε ρν α κ ρ ί ν ε ι κ ά τ ι, π ρ ο κ ε ιμ έ ν ο υ ν α δ ι α φ ύ γ ε ι τ ω ν α ν τ ίπ α λ ω ν θ έ

58. Ο ό ρ ο ς α ίσ θ η σ η (sensatio) χ ρ η σ ιμ ο π ο ιε ίτ α ι γ ι α ν α υ π ο δ η λ ώ σ ε ια π λ ή α ν τ ίλ η ψ η , π ο υ π α ρ α μ έ ν ε ι α π ρ ο σ δ ι ό ρ ι σ τ η .

59. Κ ε ίμ ε ν ο σ τ α φ λ α μ α ν δ ι κ ά τ η ς έ κ δ ο σ η ς NS.

60. Α ν ά μ ε σ α σ τ α ρ ή μ α τ α decipere (ε ξ α π α τ ώ ) κ α ι fallere (π α ρ αο δ η γ ώ σ ε ψ ε υ δ ή α ν τ ίλ η ψ η ) ε π ισ η μ α ίν ε τ α ι η ε ξ ή ς δ ια φ ο ρ ά * τφ ρ ά ζ ε ι τ η ν ε ξ α π ά τ η σ η , ε μ π ρ ό θ ε τ η α π ό ε κ ε ί ν ο ν π ο υ τ η ν αε φ ό σ ο ν π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι α ο ν π ρ ο ι κ ι σ μ έ ν ο μ ε ε υ φ υ ΐ α κ α ι π ρ ο β λό π ω ς ο Θ ε ό ς* σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο υ π ο κ ιν ε ίτ α ι μ ια α ν τ ίλε ί ν α ι ψ ε υ δ ή ς (fallere-falsus). Κ α ι τ α δ ύ ο δ ι α κ ρ ί ν ο ν τ α ι α π ό τ ο (ψ ε ύ δ ο μ α ι ) κ α ι τ ο ν deus m alignus (τ ο ν Θ ε ό π ο υ ε κ π ρ ο θ έ σ ε ω ς

τ α ι ). Σ τ α Π ρ ο λ ε γ ό μ ε ν α τ ω ν Α ρ χ ώ )^ τ η ς κ α ρ τ ε σ ια ν ή ς φ ιλ ο σ ο φ ία ς , ο Σ π ι -ν ό ζ α θ α ε ξ η γ ή σ ε ι ό τ ι δ ε ν ε ίν α ι δ υ ν α τ ό ν α σ χ η μ α τ ί σ ο υ μ ε τ ηδ ό λ ι ο υ Θ ε ο ύ κ α ι ν α δ ι α τ υ π ώ σ ο υ μ ε α υ τ ή τ η ν υ π ό θ ε σ η .

61. NS: «ζ ο b lijft de twij ffel ing»· β λ . Rousset (ό .π . , σ . 106).62. Κ α τ ά λ έ ξ η : χ ω ρ ί ς δ ια κ ο τ υ ή σ τ η ν α λ λ η λ ο υ χ ία τ ω ν π

(nulla interrupta concatenatione rerum).

- 9 3 -




63. Ο Σ π ι ν ό ζ α χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί τ ο ν ό ρ ο suspensio animi (α ν α σ τ ο λσ κ έ ψ η ς · ή ρ ιζ ικ ή , α π ό κ α ρ δ ι ά ς , α ν α σ τ ο λ ή τ η ς σ υ ν έ χ ε ια ς τ ωκ α ι ό χ ι suspensio judicii (α ν α σ τ ο λ ή τ η ς κ ρ ίσ η ς ), τ ο ν ο π ο ί ο χ ρ η σε ί ο Ν τ ε κ ά ρ τ . Ο ό ρ ο ς anim us α π ο δ ί δ ε τ α ι α π ό τ ο ν Rousset ω ς κ α ρ δ ιά(co eu r) , α ν κ α ι σ τ η ν π α ρ ά γ ρ α φ ο 47 α π ο δ ί δ ε τ α ι ω ς σ υ ν ε ίδ η σ η(conscience). Ο P.-F. Moreau (1994: 171), τ ο ν α π ο δ ί δ ε ι ω ς m ens (π ν ε ύ -μ α ) κ α ι δ ια κ ρ ίν ε ι τ ρ ε ις δ ια δ ι κ α σ ί ε ς ο ι ο π ο ί ε ς β ιώ ν ο ν τ α ι α π όγ η τ ή σ τ ο ν π ρ ό λ ο γ ο τ ο υ έ ρ γ ο υ κ α ι υ π ο δ η λ ώ ν ο ν τ α ι μ ε τ ο ν Η π ρ ώ τ η α φ ο ρ ά τ η σ κ έ ψ η ω ς α τ ο μ ι κ ή δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α κ αο ό ρ ο ς mens ε ίν α ι τ ο μ έ ρ ο ς ή η λ ε ιτ ο υ ρ γ ί α τ ο υ animus π ο υ ε π ιφ ο

ν α α ν α π α ρ α σ τ ή σ ε ι τ ο cogitatio. Η δ ε ύ τ ε ρ η α φ ο ρ ά τ ι ς σ υ γ(com motiones anim i) κ α ι η τ ρ ίτ η τ η ν π ρ ά ξ η τ ο υ cogitare.

Σ τ η ν § 77 τ ο a nim us σ υ ν δ έ ε τ α ι μ ε τ η ν α μ φ ι β ο λ ί α . Ο ό ρ ο ς α \^α σ τ ο λ ήτ η ς σ κ έ ψ η ς (suspensio animi, § 80) π ε ρ ι γ ρ ά φ ε ι τ η ν π ρ ά ξ η τ η ς α μ φ ιλ ία ς · γ ι α τ ο ν Rousset (ό .π ., σ . 342) ε ίν α ι η κ α τ ά σ τ α σ η σ τ η ν ο π ο ί αδ ιά μ ο ι ρ ά ζ ε τ α ι α ν ά μ ε σ α σ τ ις ιδ έ ε ς τ η ς (ο A ppuhn τ η ν α π ο δ ί δ ε ι α ν >α -π ο φ α σ ισ τ ικ ό τ η τ α [indécision] τ ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς ) κ α ι π ρ έ π ε ι ν α δ ι α κ ρα π ό τ η ν α ν α σ τ ο λ ή τ η ς κ ρ ίσ η ς (suspensio judicii) τ η ν ο π ο ί α χ ρ η σ ι μ ο π ο ι -ε ί ο Ν τ ε κ ά ρ τ (β λ . Η θ . II, 49, Σ χ ., 2η Α ν τ ίρ ρ η σ η ). Η α ν α σ τ ο λ ήψ η ς , σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ η ν α ν τ ίρ ρ η σ η τ ο υ Σ π ιν ό ζ α , δ ε ν ε ίν α ι μ ια φ α σ η ς τ η ς β ο ύ λ η σ η ς , δ η λ α δ ή τ η ς ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς ν α δ ώ σ ο υ μ ε θ ε σ ή μ α ς σ ε π ρ ά γ μ α τ α π ο υ σ χ η μ α τ ίζ ο υ μ ε ή ε π ι ν ο ο ύ μ ε .

Γ ια τ ο ν Gueroult (1974: 511), η α ν α σ τ ο λ ή τ η ς σ κ έ ψ η ς δ ε ν ε ί ν αρ ά μ ια α ν τ ίλ η ψ η , γ ι α τ ο ό τ ι δ ε ν α ν τ ιλ α μ β α ν ό μ α σ τ ε α υ τ ο τ ε λ ώμ α . Η α ν α σ τ ο λ ή τ η ς σ κ έ ψ η ς λ ο ι π ό ν ε μ φ α ν ίζ ε τ α ι ό τ α ν σ χ η μ

ά λ λ η α ν τ ίλ η ψ η γ ια έ ν α π ρ ά γ μ α , η ο π ο ί α α π ο κ λ ε ίε ι τ η ν π ρδ ι α φ ο ρ ε τ ικ ά θ α α μ φ ι τ α λ α ν τ ε υ ό τ α ν δ ι α ρ κ ώ ς . Γ ια π α ρ ά δ ε ι γδ ι ά π ι σ τ ε ύ ο υ ν ό τ ι υ π ά ρ χ ο υ ν φ τ ε ρ ω τ ά ά λ ο γ α , ε π ε ι δ ή σ τ ε ρ οσ ω ρ ι ν ώ ς τ η ν ιδ έ α π ο υ α π ο κ λ ε ί ε ι τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α α υ τ ο ύ τ ο υ(M acherey, 1997: 397)· τ ο ίδ ιο σ υ μ β α ίν ε ι κ α ι κ α τ ά τ η ν κ α τ ά σ τ α σύ π ν ο υ , χ ω ρ ί ς ν α α π ο κ λ ε ίε τ α ι ε π ί σ η ς κ α ι η π ε ρ ί π τ ω σ η κ α τ άο ν ε ι ρ ε υ ό μ α σ τ ε ό τ ι ο ν ε ι ρ ε υ ό μ α σ τ ε .

Δ ε ν π ρ ό κ ε ιτ α ι λ ο ιπ ό ν γ ι α μ ια κ α τ ά σ τ α σ η α μ φ ι τ α λ ά ν τ ε υ σ ηή τ η ς έ ν τ ε χ ν η ς π ρ ο σ π ο ί η σ η ς τ ο υ ρ ή τ ο ρ α ό τ ι α μ φ ι β ά λ λ ε ι (dubλ ά γ ι α τ η σ υ ν ύ π α ρ ξ η δ ύ ο ι δ ε ώ ν σ χ ε τ ικ ά μ ε έ ν α π ρ ά γ μ α , ότ ε ρ η δ ε ν ε ίν α ι μ ια ο π ο ι α δ ή π ο τ ε ι δ έ α ή μ ια ε ν α λ λ α κ τ ικ ή ι δ έτ η ς . Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο π α ρ ά δ ε ι γ μ α τ η ς α π ό σ τ α σ η ς τ ο υ ή λ ιο

- 9 4 -




σ ιμ ο π ο ιε ίτ α ι, η π ρ ώ τ η α μ φ ί β ο λ η ι δ έ α α ίρ ε τ α ι ε φ ό σ ο ν α μ φ ισ β η τ η θ ε ί ό χμ ό ν ο ν ο α ρ χ ικ ό ς υ π ο λ ο γ ισ μ ό ς τ η ς α π ό σ τ α σ η ς α λ λ ά κ α ι ο μ ηδ η μ ι ο ύ ρ γ η σ ε α υ τ ή τ η ν ε ν τ ύ π ω σ η .

Τ ο π ρ ό β λ η μ α τ η ς α π ό δ ο σ η ς ό μ ω ς π ρ ο σ κ ρ ο ύ ε ι σ τ ο ό τ ι η ασ κ έ ψ η ς (suspensio anim i) π α ρ α π έ μ π ε ι κ α ι σ τ η ν ε π ι σ τ η μ ο λ ο γ ί α ,τ η δ ι ε ρ γ α σ ί α τ η ς σ κ έ ψ η ς κ α ι σ τ η ν η θ ικ ή · η α ν α σ τ ο λ ή τ η ς α φ ο ρ ά μ ό ν ο τ η σ υ ν έ χ ε ι α τ ω ν σ κ έ ψ ε ω ν α λ λ ά κ α ι τ η ν α ν α σ τθ ι ε ρ ω μ έ ν ο υ ή θ ο υ ς .

64. Ε δ ώ τ ίθ ε τ α ι έ ν α μ ε γ ά λ ο γ ρ α μ μ α τ ι κ ό π ρ ό β λ η μ α , τ ο π ρ ό κ ε ιτ α ι ν α γ ί ν ε ι ιδ ι α ίτ ε ρ α ο ξ ύ , ω ς ε ρ μ η ν ε υ τ ι κ ό π λ έ ο ν π ρ ό βπ α ρ ά γ ρ α φ ο 101. Δ ιό τ ι , ό ν τ ω ς , η π ρ ο λ η π τ ικ ή κ α ι ε π α ν α λ η π τν υ μ ία α ν α φ ο ρ ά ς (pronom anaphorique) is , ea, id δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α μ π ε ι μ π ρ ο -σ τ ά σ ε ο υ σ ια σ τ ικ ό π α ρ ά μ ό ν ο α ν τ ο ο υ σ ι α σ τ ι κ ό α υ τ ό τ ο α κπ ρ ο σ δ ιο ρ ισ τ ι κ ή δ ε υ τ ε ρ ε ύ ο υ σ α π ρ ό τ α σ η (definite clause), ε ίτ ε ακ ή , ε ίτ ε σ υ μ π ε ρ α σ μ α τ ι κ ή , ε ίτ ε ε ιδ ικ ή . Π α ρ α δ ε ί γ μ α τ ο ς χ ά ρ ιν ,venitî (ο [ή έ ν α ς ] ά ν θ ρ ω π ο ς π ο υ έ ρ χ ε τ α ι ), ob eam causam quodî (γ ι α τ ο νλ ό γ ο ό τ ι ). Σ ' α υ τ έ ς τ ις π ε ρ ιτ τ τ ώ σ ε ις , η α ν α φ ο ρ ά τ ο υ π ρ ά γ μ α τλ ώ ν ε τ α ι α π ό τ ο ο υ σ ια σ τ ικ ό ε ίν α ι π ά ν τ α γ ε ν ικ ή , ε ί τ ε κ α θ ο ρ ισε ίτ ε α ό ρ ι σ τ η , α λ λ ά π ο τ έ δ ε ικ τ ικ ή Ά ρ α τ ο is, ea, id μ π ο ρ ε ί τ ό ττ α φ ρ α σ τ ε ί μ ε ο ρ ισ τ ικ ό ή α ό ρ ισ τ ο ά ρ θ ρ ο , α λ λ ά π ο τ έ μ ε δ ε ικ τΘ α δ ια π ι σ τ ώ σ ο υ μ ε ε ν σ υ ν ε χ ε ία τ η σ η μ α σ ία τ η ς π α ρ α τ ή ρ η σ ην τ ω ς , τ ο π ρ ό β λ η μ α μ ε τ ο ν Σ π ιν ό ζ α ε ίν α ι γ ε ν ικ ά ό τ ι, ό χ ι π ά ν τ αδ ό ν π ά ν τ α , χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί σ τ η ν Π Α Ν τ ο is, ea, id μ π ρ ο σ τ ά σ ε ο υ σ ι α σ τ ι κ όπ ο υ δ ε ν τ ο α κ ο λ ο υ θ ε ί κ α μ ί α π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ τ ι κ ή δ ε υ τ ε ρ ε ύ ο υ σ(ε κ τ ό ς κ ι α ν α υ τ ή θ ε ω ρ η θ ε ί ό τ ι υ π ο ν ο ε ίτ α ι ) . Μ ή π ω ς δ η λ α δν ε τ ο is, ea, id ω ς δ ε ι κ τ ικ ό ε π ί θ ε τ ο ; (Σ .τ .Μ .)

65 . Ε δ ώ τ ο λ α τ ιν ικ ό κ ε ίμ ε ν ο π ο υ δ ίν ε ι ο Koyré (ό .π . , σ . 69) γ ρ ά φ ε ιfabulam amatoriam , ε ν ώ ε κ ε ί ν ο π ο υ μ α ς δ ίν ε ι ο Rousset (ό .π . , σ . 108π ρ ο τ ε ί ν ε ι δ ύ ο δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς ε κ δ ο χ έ ς : «unam tantum [tonneelspelComœdiam] <Fabulam> amatoriam [...]»· ό σ ο γ ι α τ ο ν Curley, μ ε τ α φ ρ ά ζ ε ιμ ε ν «one Com edy», α λ λ ά σ τ η ν υ π ο σ η μ ε ίω σ ή τ ο υ α ρ . 60, δ ιε υ κ ρ ιε ξ ή ς : «Ο Ρ : fabulam am atoriam , NS: tonneelspel v an lie fd e.» Κ α τ ά λ έ ξ η ,ε ρ ω τ ικ ή ισ τ ο ρ ί α ή ρ ο μ α ν τ ι κ ό θ ε α τ ρ ι κ ό έ ρ γ ο . Π λ η ν ό μ ω ς ηέ χ ε ι σ τ ο π ε ρ ιθ ώ ρ ιο μ ια σ η μ ε ίω σ η π ο υ α φ ή ν ε ι ν α ε ν ν ο η θ ε ί όο Σ π ι ν ό ζ α ν α έ γ ρ α ψ ε α ρ χ ικ ά Comœdiam (Σ .τ .Μ .) .

66 . Π ρ έ π ε ι ν α α ν α φ έ ρ ε τ α ι κ υ ρ ίω ς σ τ ο ν Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η σ ε μκ ή π ρ ο ς τ ο υ ς Σ χ ο λ α σ τ ι κ ο ύ ς κ α ι τ ο ν Ν τ ε κ ά ρ τ * β λ . Rousset (ό .π

- 9 5 -




67. Α ν ά μ ε σ α σ τ ις δ ύ ο λ έ ξ ε ις τ ο υ ό ρ ο υ φ υ χ ο π ν ε υ μ α τ ικ ό α υ τ ό μ(autom a spirituale), ε ν τ ο π ί ζ ε τ α ι μ ία δ ιά κ ρ ισ η , δ η λ α δ ή τ ο ψ υ χ ο π ν ε υ μ α -τ ι χ ό ε ί ν α ι κ ά τ ι π ο υ έ χ ε ι ζ ω ή , ζ ω ο γ ο ν ε ί κ α ι α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ τ η ντ ο υ τ τ ν ε ύ μ α τ ο ς , ε ν ώ τ ο α υ τ ό μ α τ ο π α ρ α π έ μ π ε ι σ τ η ν , π α ρ ό λ α α υ τ ά ,φ ω ν ία τ ω ν ιδ ε ώ ν τ ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς μ ε τ α π ρ ά γ μ α τ α π ο υ σ υκ ε ίμ ε ν ά τ ο υ . Α φ ε ν ό ς μ ε ν υ π ά ρ χ ε ι η ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ ο υ τ τ ν ε υ μτ έ ρ ο υ η α ν α γ κ α ι ό τ η τ α τ η ς ο μ ο λ ο γ ία ς μ ε τ α π ρ α γ μ α τ ι κ ά

68 . Π ρ ο σ θ ή κ η τ ο υ Koyré ( ό . π . , σ . 72).69. Υ π ο ν ο ο ύ ν τ α ι ο ι Σ τ ω ικ ο ί , ο ι Ε π ικ ο ύ ρ ε ιο ι κ α ι ο ι Ν ε ο π λ α

ω ς έ ν α β α θ μ ό , ο Ν τ ε κ ά ρ τ , δ ι ό τ ι ο Σ π ι ν ό ζ α σ υ μ φ ω ν ε ί μ α ζ

τ η ν ά ρ ν η σ η τ ο υ κ ε ν ο ύ , τ η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς έ κ τ α σ η ς α π ό τ η α π ό τ η φ α ν τ α σ ία , τ α υ τ ό χ ρ ο ν α ό μ ω ς π ρ ο ε τ ο ιμ ά ζ ο ν τ α ι ο ι θ Η θ ι-κ ή ς κ α ι η σ υ σ τ η μ α τ ο π ο ί η σ η τ ω ν δ ι α φ ο ρ ώ ν μ ε τ η ν κ α ρ τ ε σβ λ . R ou sset ( ό . π . , σ . 3 6 7- 36 8) .

70. Δ ιε υ κ ρ ιν ισ τ ικ ή π ρ ο σ θ ή κ η τ ο υ Koyré ( ό . π . , σ . 74).71. Ο σ κ ο π ό ς (scopus), δ η λ α δ ή ο ι κ α θ α ρ έ ς κ α ι δ ια κ ρ ι τ έ ς ιδ

μ έ σ ο ν τ ο υ τ έ λ ο υ ς (finis), τ ο ο π ο ί ο δ ι α τ υ π ώ θ η κ ε σ τ η ν § 14.72. Μ ο ρ φ ικ ή ο υ σ ία : form alitas.73. Ο Σ π ιν ό ζ α , ό π ω ς π ο λ ύ α π λ ά γ ρ ά φ ε ι , π α ίρ ν ε ι ω ς δ ε δ ο

τ ύ π ω σ η σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ η ν ο π ο ί α ο Θ ε ό ς ο ρ ίζ ε τ α ι ω ς α ί τ ιο εΝ τ ε κ ά ρ τ .

74. Α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ τ ις α φ η ρ η μ έ ν ε ς κ α θ ο λ ι κ έ ς π ρ ο τ ά σ ε ι ς γ ν ώ σ η ς )· η κ α θ α ρ ή ν ό η σ η ε π ο μ έ ν ω ς δ ε ν ε ίν α ι κ ά τ ι α φ η ρ ην α ι ε κ ε ί ν η π ο υ σ κ έ φ τ ε τ α ι κ α θ α ρ ά έ ν α α ν τ ικ ε ίμ ε ν ο .

75. Ο Σ π ιν ό ζ α χ ρ η σ ιμ ο π ο ιε ί τ ο ρ ή μ α invenire, τ ο ο π ο ίο ο Rouδ ίδ ε ι μ ε τ ο trouver, π ρ ο κ ε ιμ έ ν ο υ ν α τ ο ξ ε χ ω ρ ίσ ε ι α π ό τ ις σ ύ γρ ε τ ικ έ ς μ ε θ ό δ ο υ ς (β λ . Rousset, ό .π . , σ σ . 117 & 382).

76. Ί δ ιο : Proprium. Τ α ίδ ια υ π ο δ η λ ώ ν ο υ ν τ ι ς ιδ ιό τ η τ ε ς ε ν όμ α τ ο ς π ο υ π ρ ο κ ύ π τ ο υ ν α π ό τ η ν ο υ σ ί α τ ο υ (γ ι α υ τ ό κ α ι μ π ο ρ ο ύ μ ε ντ α α π ο δ ώ σ ο υ μ ε ω ς ο ικ ε ία ), κ α ι μ π ο ρ ο ύ ν ν α σ υ ν α χ θ ο ύ ν ό π ω ς τ ατ ε λ έ σ μ α τ α α π ό τ η ν α ι τ ία τ ο υ ς , α λ λ ά δ ε ν σ υ γ κ ρ ο τ ο ύ ν τ η νδ ή ε ί ν α ι α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α κ α ι ό χ ι η α ι τ ία (β λ . Rousset, 1992: 383

Σ χ ε τ ικ ά μ ε τ ο ο ν κ α τ ' ε π ίν ο ια (ens rationis), β λ . Η θ ικ ή I, Π α ρ ά ρ τ η μ α .77. Τ ο υ ς δ ύ ο τ ύ π ο υ ς ο ρ ι σ μ ο ύ , ε ν ώ ο Koyré τ ο υ ς β λ έ π ε ι ισ ο δ ύ ν α μ ο

(ό .π . , σ . 111), ο Rousset (1992: 387) θ ε ω ρ ε ί ό τ ι δ ε ν ε ί ν α ι ι σ ο δ ύ νε π ε ι δ ή ο π ρ ώ τ ο ς ε ίν α ι σ τ α τ ικ ό ς κ α ι ο δ ε ύ τ ε ρ ο ς δ υ ν α μ ι κ ό

78. Α ς σ η μ ε ιω θ ε ί ό τ ι , γ ι α τ ο ν Σ π ιν ό ζ α , ε δ ώ ο κ α λ ό ς ο ρ ι

- 9 6 -




ν α ο ν ο μ α σ τ ε ί σ ύ λ λ η ψ η ή έ ν ν ο ια (conceptus), α π ό τ η ν ο π ο ί α μ πσ υ ν α χ θ ο ύ ν ό λ ε ς ο ι ι δ ι ό τ η τ ε ς ε ν ό ς π ρ ά γ μ α τ ο ς · η έ ν ν ο ια δ η λ α δ ή ν α π ε ρ ι λ ά β ε ι σ τ η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς τ ο χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ό τ η ς α υ τRousset (ό .π ., σ . 388) σ η μ ε ιώ ν ε ι ό τ ι η λ ο γ ι κ ή τ ο υ Σ π ιν ό ζ α δ ε ν α πτ η δ υ ν α τ ό τ η τ α τ η ς κ α ν τ ι α ν ή ς a priori σ υ ν θ ε τ ικ ή ς κ ρ ίσ η ς .

79. Α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς τ ο ν Rousset (ό .π ., σ . 391), σ η μ ε ιώ ν ο υ μ ε ό τ ιτ ή τ η ν π α ρ ά γ ρ α φ ο ε π ι τ ρ έ π ε τ α ι η δ ιά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α σ τ ο ε π ιμ έ ρ ο υ ς(particularis) π ο υ χ α ρ α κ τ η ρ ίζ ε ι τ ο ε ίν α ι μ ια ς ο υ σ ία ς ή ε ν ό ς δ ιαπ ρ ά γ μ α τ ο ς α π ό τ α ά λ λ α μ έ σ ω τ η ς δ ι α φ ο ρ ο π ο ίη σ η ς η ο π οο ι κ ε ία (π ρ ό κ ε ιτ α ι γ ι α τ ο ά τ ο μ ο )· τ ο ε ιδ ικ ό (specialis), π ο υ χ α ρ α κ τ η ρ ί -ζ ε ι ιε ρ α ρ χ ικ ά , κ α ι ε ιδ η τ ικ ά ε π ίσ η ς , μ ια ι δ έ α ω ς π ρ ο ς μ ια ά λ λν α ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ή λ ι γ ό τ ε ρ ο γ ε ν ικ ή . Δ ε ν α ν α φ έ ρ ε τ α ι , σ ε α υρ ά γ ρ α φ ο , τ ο singularis, δ η λ α δ ή τ ο ά τ ο μ ο π ο υ ε ίν α ι μ ο ν α δ ικ ό (στ ο υ ) .

80 . Η σ χ έ σ η (connexio) κ α τ α ν ο ε ίτ α ι ω ς λ ο γ ικ ή κ α ι α ν α γ κ α ί απ ο υ α φ ο ρ ά τ η ν ο υ σ ία , σ ε α ν τ ιδ ι α σ τ ο λ ή μ ε τ ο τ υ χ α ίο , τ ις τ υ χσ τ ά σ ε ις τ ις ο π ο ί ε ς σ υ ν α ν τ ά η ύ π α ρ ξ η .

81. «in iis rebus»: ο Koyré μ ε τ α φ ρ ά ζ ε ι «dans ces choses» κ α ι ο Curley« in these th ings», δ η λ α δ ή κ α ι ο ι δ ύ ο μ ε δ ε ικ τ ι κ ό ε π ί θ ε τ ο , π ρπ ο υ , ό π ω ς ε ί π α μ ε , α π α γ ο ρ ε ύ ε τ α ι α π ο λ ύ τ ω ς (β λ . ε δ ώ , σ η μ . 64). Ά ρ α ηδ ή λ ω σ η δ ε ν μ π ο ρ ε ί ε δ ώ ν α ε ίν α ι σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν η (δ η λ . δ ε ικ τ ικ ήν ο γ ε ν ικ ή κ α ι κ α θ ο ρ ισ μ έ ν η ή α ό ρ ισ τ η . Ά ρ α δ ε ν θ α π ρ έ π ε ι κπ ρ ό κ ε ι τ α ι ο π ω σ δ ή π ο τ ε γ ι α τ α «σ τ α θ ε ρ ά κ α ι α ι ώ ν ι α π ρ(Σ .τ .Μ .).

82. Ο ό ρ ο ς ν φ ο ς (lex) χ ρ η σ ιμ ο π ο ι ε ίτ α ι σ τ ο ν π λ η θ υ ν τ ικ ό κ α τσ η τ ο υ σ τ η φ υ σ ικ ή , ε ν ώ σ τ ο ν ε ν ικ ό δ ι α τ η ρ ε ίτ α ι ό τ α ν π ρ ό κ εθ ε ο λ ο γ ικ ή κ α ι π ο λ ιτ ικ ή σ η μ α σ ία τ ο υ . Ο ό ρ ο ς codex σ ή μ α ιν ε τ ο ν ξ ύ λ ι ν οπ ί ν α κ α , κ α τ ό π ιν τ ο κ α τ ά σ τ ιχ ο , τ α λ ο γ ισ τ ικ ά β ιβ λ ία , τ έ λ ο ς γ ρ α φ ή τ ω ν ν ό μ ω ν σ τ η θ ρ η σ κ ε υ τ ικ ή γ λ ώ σ σ α χ ρ η σ ι μ ο π ο ικ ε ιμ έ ν ο υ γ ι α τ η Β ίβ λ ο , ό π ο υ ε γ γ ρ ά φ ο ν τ α ν ο ι ν ό μ ο ι , ο θ ε ϊκ ό ςRousset, 1992: 398). Η ε ρ μ η ν ε ί α α υ τ ο ύ τ ο υ ε δ α φ ί ο υ έ χ ε ι α π ο τα φ ο ρ μ ή γ ι α α τ έ ρ μ ο ν ε ς σ υ ζ η τ ή σ ε ις · β λ ., ε ν δ ε ικ τ ικ ώ ς , Koyré ( ό .π ., σ . 112)Delbos (1980: 103)· Wolfson (1983: 242 & 251).

83. Β λ . Ε π ισ τ ο λ ή π ρ ο ς τ ο ν Schuller, Ι ο ύ λ ιο ς 1675, ό π ο υ ο Σ π ιν ό ζ α δε υ κ ρ ι ν ίζ ε ι ό τ ι ο ά π ε ιρ ο ς ά μ ε σ ο ς τ ρ ό π ο ς (τ α π ρ ά γ μ α τ α σ τ α οε γ γ ε γ ρ α μ μ έ ν ο ι ο ι ν ό μ ο ι ) δ ε ν ε ίν α ι τ α κ α τ η γ ο ρ ή μ α τ α τ η ς Υ π όε ίν α ι δ η λ α δ ή η θ ε μ ε λ ιώ δ η ς α ιτ ία τ ω ν ο υ σ ι ώ ν τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν

- 9 7 -




ρ ά δ ε ιγ μ ί χ φ έ ρ ν ε ι α φ ε ν ό ς μ ε ν τ ο ν ά π ε ιρ ο ν ο υ , υ π ό τ ο κ α τ ηΣ κ έ ψ η ς , κ α ι α φ ε τ έ ρ ο υ , υ π ό τ ο κ α τ η γ ό ρ η μ α τ η ς Έ κ τ α σ η ς , ττ η ν α κ ιν η σ ί α . Β λ . Gueroult (1968α : 316).

84. Β ο η θ ή μ α τ α , β ο η θ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς : A uxilia. Σ τ η ν Ε π ισ τ ο λ ή XII(20.4.1663) ο Σ π ιν ό ζ α μ ιλ ά γ ι α τ α β ο η θ ή μ α τ α τ η ς φ α ν τ α σ ία ς , κν ο υ , ό π ω ς ε δ ώ .

85. Α κ ο λ ο υ θ ο ύ μ ε τ η ν έ κ δ ο σ η Ο Ρ : «Ε χ nullo fundam ento cogitatnostrae terminari que imt» · σ τ η NS δ ια β ά ζ ο υ μ ε : «ex nu llo alio fundamen tocog ita tio nes nostrae determ inari q u eu n t» . 0 C urley, α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς τ ο νGebhardt, α π ο δ ί δ ε ι ω ς ε ξ ή ς : «δ ι ό τ ι ο ι σ κ έ ψ ε ις μ α ς δ ε ν μ π ο ρ ο ύ

θ ο ρ ισ τ ο ύ ν α π ό κ α ν έ ν α ά λ λ ο θ ε μ έ λ ι ο » . Γ ια τ ις σ χ ε τ ικ έ ς δ ι αRousset (1992: 405-406). Α ς σ η μ ε ι ω θ ε ί ε π ί σ η ς ό τ ι σ υ ν α ν τ ά μ ε τ η«cogitationes» (σ κ έ ψ ε ι ς ) σ τ ο ν π λ η θ υ ν τ ι κ ό , τ ι ς σ κ έ ψ ε ι ς γ ι α ε ν ι κ άμ α τ α , ό χ ι τ η σ κ έ ψ η ε ν γ έ ν ε ι .

Ο ό ρ ο ς α ρ χ ή (principium ) υ π ο δ η λ ώ ν ε ι τ ο α φ ε τ η ρ ι α κ ό σ η μ εκ ε ίμ ε ν η ) γ ι α ν α σ υ ν α γ ά γ ο υ μ ε μ ια σ ε ιρ ά σ υ ν ε π ε ιώ ν α π α γ ω γο ρ ι σ μ ο ί κ α ι τ α α ξ ιώ μ α τ α τ η ς Η θ ικ ή ς . Τ ο θ ε μ έ λ ιο (fundam entum ) ε ίν α ια υ τ ό σ τ ο ο π ο ί ο β α σ ίζ ε τ α ι η π α ρ α π ά ν ω δ ι α δ ι κ α σ ί α , κ α ι θ α πν α ι ο α λ η θ ή ς ο ρ ισ μ ό ς , δ η λ α δ ή ο γ ν ώ μ ο ν α ς τ η ς α λ η θ ο ύ ς ιδα λ η θ ο ύ ς σ κ έ ψ η ς ή ο ο ρ ισ μ ό ς τ ο υ ν ο υ (β λ . Rousset, ό .π . , σ . 406D ijn, ό . π . , σ σ . 1 8 1-1 82 ).

86. Α ν κ α ι χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ίτ α ι τ ο ίδ ι ο ρ ή μ α (lexcogitare ε π ι ν ο ώ , α ν α σ ύ -ρ ω α π ό τ η σ κ έ ψ η μ ο υ ), τ ο ο π ο ί ο α π ο δ ί δ ο υ μ ε μ ε μ ικ ρ ή π α ρτ η ν ε ν έ ρ γ ε ια κ α ι τ ω ν δ ύ ο α ρ χ ιτ ε κ τ ό ν ω ν ή κ α τ α σ κ ε υ α σ τ ώ νλ ώ ν ε τ α ι ε ν τ ο ύ τ ο ις δ ι α φ ο ρ ε τ ικ ό α π ο τ έ λ ε σ μ α : ο έ ν α ς δ η μ ιο υ

ρ ο λ α τ ρ ε ί α ς (fanum ) κ α ι ο ά λ λ ο ς έ ν α ν ε π ι φ α ν ή ν α ό (insigne temΣ χ ε τ ικ ά μ ε τ ο ν ο ρ ι σ μ ό τ ο υ ν ο υ δ ι ά τ ω ν ιδ ι ο τ ή τ ω ν τ ο υ κ

τ α σ η τ ω ν π ρ ω τ α ρ χ ι κ ώ ν ι δ ιο τ ή τ ω ν , β λ . R ousset (ό .π . , σ . 41Matheron (1987: 45-53) · Dijn (ό .π . , σ σ . 182-189).

87. Π ρ ο σ θ ή κ η τ ο υ Koyré (ό .π . , σ . 9 0).

- 9 8 -



Ε Π Ι Μ Ε Τ Ρ Ο



Β α σ ι λ ι κ ή Γ ρ η γ ο ρ ο π ο υ λ ο υ

Τ ο Π Ρ Ο Β Λ Η Μ Α Τ Η Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Υ

1. Ο α φ η γ η τ ή ς , ο β ί ο ς κ α ι τ ο κ ε ί μ ε ν ο

2 . Τ ο ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ό π ρ ό γ ρ α μ μ α τ ο υ Σ π ι ν ό ζ α

3 . Ο ι τ έ σ σ ε ρ ι ς τ ρ ό π ο ι α ν τ ίλ η ψ η ς

4 . Τ ρ ό π ο ι α ν τ ίλ η ψ η ς κ α ι δ ι δ α κ τ ι κ ή ς

Τ ο μ α θ η μ α τ ικ ό π α ρ ά δ ε ι γ μ α 128

5 . Τ ο π ρ ό β λ η μ α τ η ς μ ε θ ό δ ο υ

Η α ν α σ τ ο χ α σ τ ι κ ή ο δ ό ς 138

6 . Ν ο η τ ι κ έ ς κ α τ α σ κ ε υ έ ς , ψ ε υ δ ε ί ς κ α ι α λ η θ ε ίς ι δ έ ε ς 154

7. Η μ έ θ ο δ ο ς τ η ς α μ φ ι β ο λ ί α ς 170

8 . Η μ έ θ ο δ ο ς τ ο υ ο ρ ι σ μ ο ύ 17

9 . Ο ι κ ώ δ ι κ ε ς τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν

10. Ο ρ ι σ μ ό ς τ ο υ ν ο υ

Τ ο π ρ ο σ ω ρ ι ν ό τ έ λ ο ς τ η ς Π ρ α γ μ α τ ε ία ς 184



Ε π ε ιδ ή ôè τ α ύ τ η ς έ σ τ ε ρ ή θ ψκ α ΐ ο υ τ ' α υ τ ό ς ε ύ ρ ε ϊν ο ϋ τ ε π α ρ ' ά λ λ ο υ

ο Ι ό ς τ ε ε γ ε ν ο μ ψ , τ ο ν δ ε ύ τ ε ρ ο ν π λ ο υ ν ετ η ς α ίτ ια ς ζ ή τ η σ ιν ή π ε π ρ α γ μ ά τ ε

β ο ύ λ ε ί σ ο ί, ε φ η , ε π ίδ ε ιζ ιπ ο ίή ο ο μ α ι, ώ Κ έ β η ς

Π λ ά τ ω ν ο ς , Φ α ίδ ω ν , 99 c-d

1. Ο αφ ηγητή ς, ο βίος κα ι το κείμενο

Σ τον Π ρόλογο τη ς Π ρ ο [γ μ α τ ε ία ς , ο Σ π ινόζα μ ιλώ ντα ς υ π α ι-νικτικά για τον εα υτό του , α φ η γείτα ι τη δρ α μ α τικ ή σ τιγμ ήτου διλή μ μ α τος σ το ο ποίο βρέθηκε, μ ια σ τιγμ ή ριζική ς ηθικήςα μ φ ιβολία ς. Ο π ρόλο γος του έργο υ χρη σ ιμ οποιείτα ι σ α ν ένακλειδί για τη β ιογρα φ ία του Σ π ινόζα, για την πνευμ α τική π ο -ρεία του · κ υρ ίω ς όμ ω ς χρη σ ιμ εύει για τη ν α νά γνω σ η α υτή ςτη ς Π ρ ίχ γ μ α τ ε ίο ίς . Μ ε γλώ σ σ α απλή , χω ρίς τους όρους π ου θαχρη σ ιμ οποιή σ ει α ρ γό τερ α σ το λεξιλό γιο τη ς Η θ ικ ή ς , ό π ω ςυπ όσ τα σ η , κα τη γόρη μ α , τρό πο ι κ.λ π . , ο Σ πινόζα μιλά σ επ ρ ώ το ενικό περιγρά φ ο ντα ς τη σ τιγμή τη ς α π ό φ α σ ή ς το υ ναθέσ ει τον εα υτό του σ ε α π ό σ τα σ η α π ό τα π λο ύτη , τη δό ξακα ι τις α π ολα ύσ εις, προ κ ειμ ένο υ να α να ζητήσ ει το α λη θινόα γα θό . Η σ τιγμ ή τη ς έντα σ η ς δη λώ νετα ι μ ε τη χρήσ η επιθέ-τω ν: α π ένα ντι σ τον σ υνήθη κα ι μ ά τα ιο βίο, το α β έβα ιο κ α -λό κα ι τη λύ πη , ανα ζητείτα ι το ύψ ισ το α γα θό , η σ υνεχής κα ιύψ ισ τη χαρά* α πέναντι σ τα π ά θη του φ όβ ου , του μ ίσους, τουφ θό νου για α γα θ ά π ο υ φ θείρο ντα ι, α να ζη τείτα ι η α γά π η

- 1 0 3 -



Β α σ ιλ ικ ή Γ ρ γ ιγ ο ρ ο π ο ν λ ο υ

γ ια ένα π ρ ά γμ α α ιώ νιο κα ι ά π ειρ ο ω ς θερα πεία .^ Σ την α π ό -φ α σ η του να διαλέξει το βίο του φ ιλοσοφ είν συνδέετα ι η γνώ -

ση με την πράξη, η μέθοδος με την οδό την οποία ακολου-θεί ο βίος, κα θώ ς οι νέες α ρχές του β ίου σ υνδέονται με τη θε-μ ελίω σ η τη ς νέα ς επ ισ τήμ η ς κα ι της πολιτική ς π ρά ξη ς.

Η ενότητα σκέψ ης-π ρά ξης, όχι α π λώ ς εν γένει, αλλά η ενό-τητα μ ιας ορ ισμένης ενέργειας, σ ύμ φ ω να μ ε τους κα νόνες τηςτοξευτική ς, το sum m um bo nu m , την πληρ έσ τερη δια τύπ ω σ ητο υ οπ οίου σ το έργο το υ Σ πινόζα συ να ντά μ ε σ το 5ο Μ έροςτη ς Η θ ικ ή ς , «Γ ια την ελευθερ ία του ττνεύμ ατος», έχει αρχίσ εινα πρ οετο ιμ ά ζετα ι α π ό α υτή την Τ Ι ρ σ γ μ α τ ε ία . Μ αζί μ ε τη ναπόφ αοΎ ΐ του για την αλλα γή σ το σ χέδιο τη ς ζω ής, έχει ήδηχα ρα χθεί κα ι η θεω ρη τική κα τεύθυνσ η την ο π ο ία σ υνα ντά μ εσ το υ πόλο ιπ ο έργο του* εξάλλο υ ο νους σ τον Σ π ινόζα δεν εί-να ι μ ία αφ ηρημ ένη οντότητα , διότι π ά ντα σ κέφ τεται κά τι.

Π αρόλο πο υ δεν π εριγρά φ οντα ι τα γεγονό τα π ο υ είχαν μ ε-σ ολα βήσ ει κα ι ο κύκλο ς τους φ α ίνετα ι να έχει κλείσει, ο α να -γνώ σ τη ς π α ρα σ ύρ ετα ι να ανα ζητήσ ει τα ίχνη το υ α φ η γητή .«Α φ ού η πείρα μ ε δίδα ξε ότι όλα ό σ α σ υμ βα ίνουν σ υνήθω ςστην κοινή ζω ή είναι μ ά τα ια κα ι μηδαμ ινά [.. .]» . Ο Σ πινόζα δενήταν ούτε είκοσ ι π έντε χρονώ ν κα ι, όπ ω ς γνω ρίζουμ ε, έχει ήδηαποφ ασ ίσ ει να αρνηθεί τις τιμ ές π ο υ θα μ πορούσ ε να έχει α π ότην εβρα ϊκή σ υνα γω γή , έχοντας έντονη την α ίσθηση τη ς μ α -τα ιότη τα ς τω ν κοινώ ν τρόπ ω ν μ ε τους οπ οίου ς αναζη τώ ντα ι οπλούτος, οι τιμ ές και οι απολα ύσ εις. Σ τα 1656, αφ ού εκ μ έρουςτη ς σ υνα γω γής χρησ ιμ οπο ιήθη κα ν επί μ α τα ίω διά φ ορ α μ έσ α

1. Β λ . Moreau (1994: 17-19). Α ς σ η μ ε ι ω θ ε ί ό τ ι τ ο έ ρ γ ο α υ τ ό τ ο υMoreau ε ισ ά γ ε ι έ ν α ν έ ο τ ρ ό π ο π ρ ο σ έ γ γ ι σ η ς τ η ς Π ρ α γ μ α τ ε ία ς , έ ν α ν έ οτ ρ ό π ο τ ο υ videre.

- 1 0 4 -



To π ρ ό β λ η μ α τ η ς μ ε θ ό δ ο υ

κα ι υποσ χέσεις για να μ ετα πεισ θεί ο Σ πινόζα, να α ποβά λει τιςα νορ θόδοξες σ κέψ εις το υ κα ι να επα νορ θώ σ ει την « π α ρ εκ -κ λίνου σ α » σ υ μ π ερ ιφ ο ρ ά του , α π ο φ α σ ίζετα ι η εκδίω ξη το υα π ό αυ τή ν. Τ ού το σ υνεπα γότα ν την α π α γόρ ευσ η να έρθειοποιοσ δήποτε σ ε επικο ινω νία μαζί του, γρατττώ ς ή προφ ορ ικώ ς,να του δείξει οποιαδή ποτε εύνοια, να μείνει μ αζί του κ άτω α π ότη ν ίδια σ τέγη , ή να δ ια βά σ ει κ ά π ο ιο γρ α π τό του .^

Ο Μ παρούχ, Μ πέντο όπ ω ς τον απ οκα λούσ αν στην ο ικο-γένειά του , Β ενέδικτος α ρ γό τερα (B en ed ictu s: ευλ ογημ ένος)ή τα ν γιο ς τη ς H an na κα ι το υ M ichael de Spino za (D esp inozaή d'E sp in oz a, ό π ω ς επίσ ης σ υναντάται),^ ενός εύπ ορ ου εμ π ό -ρου, ο οπ οίος κα τα γότα ν α π ό τους Ε βρα ίου ς τη ς Π ορ τογαλίαςκα ι α ποτελούσ ε σ εβα σ τό μ έλος της εβρ α ϊκή ς κο ινότη τα ς σ το

Ά μ σ τερντα μ , ό π ο υ έμ ενε. Ο Μ πέντο φ οίτη σ ε σ ε ένα σ χολείοφ ημ ισ μ ένο για την ορ γάνω σ ή του σ το Ά μ σ τερντα μ . Δ εν σ υ-νέχισε όμ ω ς τη φ οίτησ η σε α νώ τερες σ πουδές οι οποίες θα τονπ ρ οετο ίμ α ζαν για το α ξίω μ α του ρ α ββ ίνου κα ι ά ρχισ ε ναα σ χολείτα ι μ ε τις επιχειρήσ εις του π α τέρ α το υ . Μ ε το θά να -το του τελευτα ίου, σ τα 1654, η επιχείρησ η π εριέρχετα ι σ τους

δύο γιού ς, με την επω νυμ ία «B en to y Gabriel D esp inoza» . To1655 η επιχειρη μ ατική δρα σ τη ριότη τα του Σ π ινόζα θα π ρ έπ εινα είχε επεκ τα θεί π ρ ο ς το εμ π όρ ιο πο λύ τιμ ω ν λίθω ν. Ε ξά λ-λου, το τέλος του π ολέμ ου μ ε την Ισ π α νία , το 1648, σ ημ α ίνειγια την Ο λλα νδία την αρ χή τη ς «χρυσ ή ς» εποχής κα ι τη ς α π ε-λευθέρω σ η ς το υ εμ π ορ ίου τη ς σ ε όλο τον κό σ μ ο. Τ ον Α π ρ ί-λιο του 16 55 οι α δερ φ ο ί Alvares , Ε βρα ίο ι α π ό το Π αρίσ ι, οι

2. Τ ο π ρ ω τ ό τ υ π ο κ ε ίμ ε ν ο υ π ά ρ χ ε ι σ τ ο Livra dos Acordos τ η ς ε β ρ α ΐκ ή ς -π ο ρ τ ο γ α λ ι κ ή ς κ ο ιν ό τ η τ α ς , β λ . Klever (1996: 16 κ α ι 54) κ α ι M ei(1983: 124-125).

3. De Spinoza σ η μ α ίν ε ι « α π ό α κ ά ν θ ι ν ο τ ό π ο » .- 1 0 5 -



Β α σ ιλ ικ ή Γ ρ η γ ο ρ ο π ο ν λ ο ν

ο π ο ί ο ι εμπ ορ εύο νταν πολύτιμ ου ς λίθους σ το Ά μ σ τερνταμ , ενυ-π όγρα φ α δηλώ νουν ό τ ι ο φ είλουν ένα υψ ηλό ποσ όν στον Σ π ι-νόζα. Τ ο ποσ όν τη ς οφ ειλή ς όχι μόνον δεν το έλαβε ο Σ π ινό -ζα, πα ρόλο π ο υ πρ οσ π ά θη σ ε να διευθετή σ ει φ ιλικά το ζή τη -μα με τον έναν από τους αδερφούς, αλλά επιπλέον υπέστη βί-αιη επίθεση . Α π ό το φ θινόπ ω ρο του 1655 ο Σ πινόζα μ ειώ νειτην πλ η ρω μ ή τη ς εισ φ ορ ά ς κα ι του φ όρ ου π ρ ο ς την κο ινότη -τα , ενώ σ τις α ρχές του 165 6 τη δια κ όπ τει εντελώ ς· ^ είνα ι ηχρο νιά κα τά την οπ ο ία α φ ενός η επιχείρη σ η βρίσ κετα ι σ ε κρί-

ση, αφ ετέρ ου ο ίδιος εκδ ιώ κετα ι α π ό την κο ινότητα .^Ο Σ πινόζα σταμ άτη σ ε τη φ οίτησ ή του σ το σχολείο σ τα 14 ή

15 χρόνια του , έχοντας ολοκλη ρώ σει τον κύκλο της βασ ική ς εκ-πα ίδευσ η ς. Π έρα α π ό το βα σ ικό σ χολείο πα ρέχονταν κα ι ά λ-λες δυνατότητες μόρφ ω σης μέσω ομίλω ν μελέτης και χάρη στηνΑ κα δη μ ία η οπ ο ία είχε ιδρυθεί. Ο π α τέρ α ς του Σ πινόζα μ ετά

4. Β λ . Nadler (1999: 118). Σ ε β ιο γ ρ α φ ίε ς τ ο υ Σ π ιν ό ζ α ε π ισ η μ α ίν εε π ίσ η ς ό τ ι μ ε τ ά τ ο θ ά ν α τ ο τ ο υ Michael d Espinoza ξ ε σ η κ ώ θ η κ ε μ ιαέ ν τ ο ν η α μ φ ισ β ή τ η σ η γ ι α κ λ η ρ ο ν ο μ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α α π ό τ ο υ ς τ ο υ . Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ν Colerus, η α δ ε ρ φ ή τ ο υ Σ π ιν ό ζ α Ρ ε β έ κ κ α κρ ο θ α λ ή ς α δ ε ρ φ ό ς τ ο υ Casseres ε π ι χ ε ίρ η σ α ν ν α α π ο κ λ ε ί σ ο υ ν τ οζ α α π ό τ α κ λ η ρ ο ν ο μ ικ ά τ ο υ δ ικ α ιώ μ α τ α . Β λ . Meinsma, ό .π . , σ .

5. Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ η ν έ ρ ε υ ν α τ ο υ S. Nadler (1999), η ε β ρ α ϊκ ή σ υ ν ατ ο υ Ά μ σ τ ε ρ ν τ α μ δ ε ν δ ι α κ ρ ι ν ό τ α ν γ ι α τ η σ υ ν ο χ ή τ η ς ω ς π ρ οσ κ ε υ τ ικ έ ς π ε π ο ι θ ή σ ε ις , ε ν ώ σ τ ις α ρ χ έ ς τ ο υ 17ο υ α ι ώ ν α ε μ φέ ν τ α σ η α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς φ ιλ ε λ ε ύ θ ε ρ ο υ ς κ α ι τ ο υ ς σ υ ν τ η ρ η τ ικ ο ύσ σ . 15-18). Μ ε τ α ξ ύ τ ω ν ε τ ώ ν 1622 κ α ι 1683 τ ρ ι ά ν τ α ε ν ν έ α ά ν δ ρ εγ υ ν α ί κ ε ς ε ξ ε δ ι ώ χ θ η κ α ν α π ό τ η ν κ ο ι ν ό τ η τ α ό π ο υ ζ ο ύ σ ε ο Σ πίδ ι ο , σ . 126). Ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι μ ια ε τ ε ρ ό κ λ η τ η ε ικ ό ν α α κ ό μ η κ α ι στ ε ρ α κ λ ιμ ά κ ια τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς · γ ι α π α ρ ά δ ε ι γ μ α , α ν ά μ ε σ α σσ κ ά λ ο υ ς τ ο υ Σ π ι ν ό ζ α α ν α φ έ ρ ο ν τ α ι ο μ ε γ ά λ ο ς ρ α β β ί ν ο ς τ ο υ ΆSaul Levi Mortera, ο ε γ γ υ η τ ή ς τ η ς ο ρ θ ο δ ο ξ ί α ς , κ α ι ο Menasseh Ben Israël,ά ν θ ρ ω π ο ς μ ε μ ε γ ά λ η ε υ ρ ύ τ η τ α γ ν ώ σ ε ω ν , φ ίλ ο ς μ ε τ ο υ ς Vossiu

- ι ο 6 -




τη διακοττή τη ς φ οίτησ ης το υ α νέθεσ ε ιδιω τικώ ς τη μ όρφ ω σ ητο υ στον ρα ββ ίνο Mennaseh ben Israël, ο οποίος θα ήταν δά-

σ κα λος του σ τον α νώ τερο κύκλο σ πο υδώ ν του επίσ η μ ου σ χο-λείου . Ή ταν μ ία α π ό τις εξέχουσ ες προσ ω πικότη τες τη ς κοι-νότητας, ευρεία ς αντίλη ψ ης κα ι πα ιδεία ς, με ενεργή δρ α σ τη-ριότητα στις εμπορικές επιχειρήσεις σ υνδεδεμ ένη κ υρίω ς με ταεμπ ορικά δίκτυα της Λ ατινική ς Α μ ερική ς, κα θώ ς ο ρόλος τουρα ββίνου δεν ήταν α σ ύμ βα τος μ ε εκείνον του επιχειρη μ α τία .Α ργότερα , το 1655, μ ετέβη σ την Α γγλία π ρο κειμ ένου να δια -π ρα γμ α τευθεί μ ε τον Crom well το άνο ιγμ α τη ς επικοινω νίαςα νάμ εσ α σ την Α γγλία κ αι την Ο λλανδία, πρ οβ άλλοντας κυρ ίω ςοικονομ ικά επιχειρή μ α τα . Ο M ennaseh π ροσ έγγιζε κριτικά τηΒ ίβλο κα ι δεν είχε α π οφ ύγει την α π ο π ο μ π ή του α π ό την κο ι-

νότητα , π ου περιορ ίσ τηκε όμ ω ς σε διά σ τη μ α μ ίας μόνο μ έρα ς.Ε ξέφ ρα ζε τη φ ιλελεύθερη π λευρ ά τη ς κοινότητας κα ι δεν βρι-σ κόταν σε σ υμ φ ω νία μ ε την «ο ρθ όδο ξη» τά σ η της, την οπ ο ίαεξέφ ρα ζε ο M ortera, π ο λύ δημ οφ ιλής δάσ κα λος, α φ οσ ιω μ ένοςσ του ς μ αθητές του , π ο υ επέμ ενε όμ ω ς σ την αυσ τηρή τήρ ησ ητου νόμ ου . Ο M ortera πρ οετο ίμ α ζε τους μ ελλοντικο ύς ρα ββ ί-

νους, αλλά δίδασ κε κα ι στην Α κα δημ ία , στην οπ οία σ π ού δα σ εκα ι ο Σ πινόζα κλασική εβραϊκή φ ιλοσ οφ ία, γύ ρ ω σ τα 1650,^ χω -ρίς όμ ω ς να βρίσκει ικανοπ οιητικές α π α ντήσ εις σ τα ερω τήμ α -τά tooJ

κ α ι Rembrandt, ο ο π ο ίο ς , α ν κ α ι ρ α β β ίν ο ς , δ ε ν α π έ φ υ γ ε τ ο α ν ά θπ ρ ο σ ω ρ ιν ή τ ι μ ω ρ ία ε κ μ έ ρ ο υ ς τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς (σ τ ο ίδ ι ο , σίσ ω ς κ α ι ν α θ ε ω ρ η θ ε ί ε ύ λ ο γ ο , μ ε δ ε δ ο μ έ ν η α φ ε ν ό ς τ η ν κσ τ ά σ η τ ω ν Ε β ρ α ίω ν , σ υ ν δ ε δ ε μ έ ν η μ ε τ ις ε μ π ο ρ ικ έ ς δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ έ ς τ οκ α ι α φ ε τ έ ρ ο υ τ η ν τ ά σ η γ ι α τ η δ ια τ ή ρ η σ η τ ω ν δ ε σ μ ώ ν μ ετ α π ο υ ε υ ν ο ύ σ ε τ η ν α λ λ η λ ο ϋ π ο σ τ ή ρ ιξ ή τ ο υ ς .

6. Β λ . Nadler, (1999: 90).7. Β λ . Klever, (1996: 17 κ α ι 19).

- 1 0 7 -




Ο Σ πινόζα μ έσ α α π ό τη δρα σ τη ριότητα του σ τις εμ πορ ικέςεπιχειρή σ εις έρχετα ι σ ε επ α φ ή μ ε φ ιλελεύθερο υς εμ πόρους,

ό π ω ς ο Pieter B alling κα ι ο Jarig Jellesz, οι ο π ο ίο ι μετείχανσ του ς κύκ λους τω ν «α θεΐσ τώ ν κα ρτεσ ια νώ ν», όπ ω ς του ςα ποκα λούσ α ν, κ α ι έγινα ν σ τενοί σ υνο μ ιλη τές κα ι φ ίλο ι του .Ε κείνη την εποχή σ την Ο λλα νδία είχαν σ χημ ατισ θεί τα «κολ-λέγια » , χώ ρο ι ελεύθερω ν συζητήσ εω ν σε ζη τή μ α τα επισ τήμ ης,θρη σκείας κα ι πολιτική ς, όπου ερμηνεύονταν μ ε ελεύθερο τρό -π ο θ εολο γικά κείμ ενα κα ι έργα το υ Ν τεκά ρτ. Ο Σ πινόζατην εποχή α υτή α ισ θά νετα ι την ανά γκη να μ άθει λα τινικά , τηγλώ σ σ α τη ς επισ τή μ η ς, κα ι αρχίζει να φ οιτεί σ τη σ χολή τουVan de n End en.^ Ο δά σ κα λο ς α υτός, στον οπ οίο εμ πισ τεύο -νταν τα π α ιδιά τους κα ι οι π ιο επ ιφ α νείς έμ πορο ι του Ά μ -σ τερνταμ , κα τά το πα ρελθό ν Ιησ ου ίτης, είχε σ πο υδά σ ει σ τηLou vain και δίδα σ κε κά τι π α ρ α π ά νω α π ό λα τινικά . Ά νθρω -

π ο ς ριζοσ πα σ τικώ ν πολιτικώ ν αντιλή ψ εω ν, ά θεος, με καλήγνώ σ η τω ν σ χολα σ τικώ ν κειμ ένω ν κα ι του Ν τεκά ρτ, μ ετείχεσ τις επισ τημ ονικές σ υζητήσεις κα ι σ τις σ υνα ντήσ εις τω ν Κ ολ-λεγια νώ ν. Η διδα σ κα λία τω ν λατινικώ ν σ υμ πλη ρω νότα ν α π όμ ια γενική εισ α γω γή σ τις επ ισ τήμ ες κα ι τις τέχνες, την κλα -σική ποίηση, την αρχα ία ελληνική φ ιλοσ οφ ία, τον Π λά τω να, τον

Α ριστοτέλη, του ς Σ τω ικούς, τις α ρχές του α ρχα ίου σκετττικι-σ μ ού· κα ι κα τεξοχήν βέβα ια σ ε Λ ατίνους σ υγγρα φ είς, όπ ω ς οΟ ρά τιος, ο Τ άκιτος, ο Κ α ίσ αρα ς, ο Β ιργίλιος, ο Τ ίτος Λ ίβιος, οΠ λίνιος, ο Ο βίδιος κ .ά . Ο ι σ πουδα σ τές εισ άγονταν επίσ ης σ τιςσ ύγχρονες φ υσ ικές επισ τήμ ες και σ το Δ ίκα ιο, μ ελετώ ντας κεί-μ ενα του Β άκω να, του Γ αλιλαίου, του Μ ακιαβέλλι, του Χ ομ πς,το υ Γ ρό τιου ς κ .ά . Ο Σ π ινόζα τέσσ ερα , ίσ ω ς κα ι πέντε, χρό -

8. Ο Σ π ι ν ό ζ α θ ε ω ρ ε ίτ α ι , σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ν Colerus, ό τ ι ε ίχ ε ε ρθ ε ί τ η ν Clara, κ ό ρ η τ ο υ Van den E nden.

- 1 0 8 -




νια π ρ ιν τη ν εκδίω ξή του α π ό τη ν κο ινότη τα β ρισ κόταν σ εεπα φ ή μ ε α υτούς τους χώ ρο υς τη ς θεω ρη τική ς συζήτησης, τη ς

πολιτική ς κα ι θρη σ κευτικής αμ φ ισ βή τη σ η ς.^Α ν, λοιπόν, ο Σ πινόζα κ α τα δικ ά σ τη κ ε αυ σ τη ρά κα ι α φ ο -

ρίστηκε το 1656, τούτο συνέβη επειδή αρνιόταν τη μετάνοιακα ι επιζητού σ ε ο ίδιος τη ρήξη.^^ Ο α φ ορ ισ μ ένος, ο ο σ τρα -κ ισ μ ένος α π ό τη ν κο ινότη τα , είχε δ ικ α ίω μ α σ τη σ υνέχεια ναζητήσ ει σ υγνώ μ η . Σ το κα τηγορη τήριο έγγρα φ ο , εκτός τω ν ά λ-

λω ν γρά φ ετα ι ότι «π ρο σ πά θη σ α ν με διά φ ορ α μ έσ α κα ι υπ ο-σ χέσ εις να τον μ ετα σ τρ έψ ο υν α π ό τις κ α κ ές του σ υνή θειες[.. .]» , κα ι ο M ortera , ο δά σ κ α λό ς του , είχε π α ρ έμ β ει για νατον μετα πείσ ει, επ ί μ α ταίω . Ο ι ρα ββίνοι του Ά μ σ τερνταμ διέ-θετα ν ευρεία π α ιδεία έχοντας μ ελετή σ ει α ρ χα ίο υς Έ λλ η νεςσ υγγρ α φ είς, ρω μ α ϊκ ή λογοτεχνία κα ι ρη τορ ική κα ι σ ύ γχρ ο -

νους πο λιτικο ύς σ υγγρ α φ είς, ό π ω ς ο Μ α κια βέλλι, ο Μ ο-ντα ίνι, ο Χ ο μ π ς. Γ νώ ριζαν όμ ω ς ότι βρίσ κοντα ν στο όρ ιο τηςθρη σ κευτική ς α νοχή ς τη ς Ο λλ α νδία ς. Ο ι μ ορ φ ές πειθα ρχικ ούελέγχου οι οπ ο ίες εφ α ρμ όζοντα ν, ένα είδο ς Ιερή ς Ε ξέτα σ η ς,ό π ω ς είχαν χα ρα κ τη ρ ισ τεί, ήταν εγγύη σ η για τη δια τή ρη σ ητη ς τά ξη ς σ τη ν κο ινότητά τους* εξά λλ ο υ σ υνή θω ς οι π επ ο ι-

θήσ εις τω ν α π οβ λη θέντω ν δεν έβρ ισ κα ν σ ύμ φ ω νου ς ού τεκα ι του ς σ υντη ρη τικού ς κα λβ ινισ τές. Ο Σ π ινόζα , όπ ω ς δ ια -κρ ίνετα ι σ το έργο του , α π ο ρ ρ ίπ τει β α σ ικές κοινές π επ ο ιθή -σ εις, ό π ω ς η α θα να σ ία τη ς ψ υχής κα ι η α νθρω πο μ ορ φ ική π α -ρά σ τα σ η ενός Θ εού ω ς ελεύθερο υ κρ ιτή ο οπο ίος αντα μ είβ εικα ι τιμ ω ρεί. ̂ ^ Έ χει ήδη δια κρίνει τη σ τενή σ ύνδεσ η α νά μ εσ α

9. Β λ . Klever (1996: 17-18), ε ν ώ ό π ω ς α ν α φ έ ρ ε ι ο AUqué 1981: 46),ο Σ π ι ν ό ζ α φ ο ι τ ε ί σ τ η σ χ ο λ ή τ ο υ Van den Enden α π ό τ ο 1652.

10. Β λ . Ν τ ε λ έ ζ (1993: 14).11. Β λ . Nad ler (1999 : 131 κ α ι 148-150).

- 1 0 9 -




σ τη θρησκεία , την πολιτική κα ι οικονομ ική ζω ή κα ι α κόμ η ότιη γνώ σ η μ πο ρεί να συ νυπά ρχει μ ε την πα ρα νόη σ η , εμπ εριέ-χοντας το απ ο τελεσ μ α τικ ό για τη χειρ α γώ γη σ η εργα λείοτης προκα τάλη ψ ης.

Ο Σ π ινό ζα π ρ έπ ει να είχε α ρχίσ ει να φ ο ιτά σ το π α νεπ ι-σ τήμ ιο του L eyden, πρ ιν την εγκα τά σ τα σ ή του σ το Rijnbouig.Τ ο πα νεπισ τήμ ιο α υτό είχε ιδρυθεί περί το 1575 α π ό τον Γ ου-λιέλμο τη ς Ο ρά γγη ς, ενώ σ την πόλη α υτή είχε μ είνει για έναδιά σ τη μ α , γύ ρ ω σ το 1638, κα ι ο Ν τεκά ρτ. Σ το εκπ α ιδευτικ ό

του πρ όγρ α μ μ α περιλα μ βά νοντα ν πρ οπ α ιδευτικά μ α θή μ α ταλογική ς, φ υσ ική ς, ηθικής, κλα σ σ ικώ ν γλω σ σ ώ ν. Η έμφ α σ η σ επ ρ α κ τικ ά ερ γα λεία για επ ισ τημ ονική έρ ευνα θεω ρείται ότιοφ ειλό τα ν σ το π α ιδα γω γ ικ ό σ ύσ τη μ α του Agr ico la , DeFormando Studio, το οπ ο ίο επ ιδίω κε μια ισ ορ ρο πη μ ένη σ υνύ -π α ρ ξη α νά μ εσα σ τη φ υσ ική κ α ι την ηθική σ την α κα δη μ α ϊκήεκπ α ίδευσ η . ̂ ^ Π α ρά τις αντιρρήσ εις εκ μ έρους τω ν θεολόγω ν,οι οποίοι σ υνισ τού σ αν α π οχή α π ό τις κα ρτεσ ια νές συζητήσ ειςγια τη δια φ ύλα ξη τη ς ελευθερία ς του φ ιλοσ οφ είν( ), το π α -νεπισ τή μ ιο έπ α ιξε π ρ ω τοπ ο ρ ια κ ό ρ όλο για τη διά δο σ η τη ςκα ρτεσ ια νής φ υσ ική ς. Ε ξάλλου , η Ο λλα νδία ζει σε μ ια α τμ ό -σ φ α ιρ α α λλ α γής, αρ χής γενομ ένης α π ό το π εδίο τη ς π ολιτι-κής, ό π ο υ α π ό το 1650, δυ ο χρόνια μ ετά τη ν ειρήνη τη ς Β ε-

σ τφ α λία ς, η συνέχεια τη ς μ ονα ρχία ς δ ια κ ό π τετα ι μ έχρι το1672. Σ τη ν επο χή α υτή εγγρ ά φ ο ντα ι οι π ερισ σ ότερες κα ι-νοτομ ίες σ την πο λιτική , στην π ροσ έγγισ η τω ν θεολογικώ ν ζη-τη μ ά τω ν, κα τεξοχήν όμ ω ς σ την επισ τή μ η .

Σ το Π α νεπισ τή μ ιο το υ Le yd en ξεχω ρίζει ο κ α ρτεσ ια νόςπρ οσ α νατολισ μ ός σ του ς κα θη γητές ό π ω ς ο Ad riaan Heere-

boord , ο οπ ο ίος δίδα σ κ ε λογική κα ι ηθική - ο Σ π ινό ζα ή τα ν

12. Β λ . Η . Siebrand (1 98 6: 6 3 κ . ε . ).




α να γνώ σ τη ς του , π ιθα νό τα τα μ α θη τή ς του , κα ι τον α να φ έρεισ τις Μ ε τ α φ υ σ ικ έ ς σ κ έ ψ ε ις - ο J. de Raey, το υ οπ οίου τα μ α -

θήματα για το Λ ό γ ο π ε ρ ί τ η ς Μ ε θ ό δ ο υ κα ι τις Α ρ χ έ ς Φ ιλ ο -σ ο φ ία ς το υ Ν τεκά ρτ π ρ έπ ει να είχε π α ρα κ ολ ουθ ή σ ει ο Σ π ι-νόζα · ο F. va n Schooten, το υ οπ ο ίου τα βιβλία μ α θη μ α τικώ νυπ ή ρχα ν σ τη βιβλιοθή κη το υ Σ π ινόζα . Α π ό τη ν άλλη μ εριάυπή ρχε μ ια ο μ ά δα επισ τημ όνω ν, όπ ω ς ο Η . Boerhaave, οοπο ίος α σ κού σ ε τη ν ιατρική σ ε μ ια νευτώ νεια βά σ η , ο W .

Gravesande, που απέρριπτε τις καρτεσιανές υποθέσεις υπέρτη ς εμ πειρική ς μ εθόδο υ, κα ι ο Ρ . van M usschenbroek , ο ο π ο ί-ος είχε σ τρα φ εί σ την κα τεύθυνσ η τη ς μ α θη μ α τική ς π α ρ α -γω γή ς (ded uctio ) ω ς π η γή τη ς α νά π τυ ξη ς τη ς γνώ σ η ς, ειδι-κά τη ς εμπειρ ική ς. Π ρο οδευτικά , η κα ρτεσ ια νή φ υσ ική σ τιςΚ ά τω Χ ώ ρες μ ετεσ τρά φ η σ τη νευτώ νεια θεω ρία. ̂ ^ Ο Σ πινόζα

λα μ β ά νοντα ς θέσ η σ το πρ όβ λη μ α τω ν όρω ν θεμ ελίω σ ης τη ςνέα ς επισ τήμ η ς, η οπ ο ία είχε α ρχίσ ει μ ε τις θεω ρίες του Κ ο-πέρνικου , το υ Γ αλιλέου, το υ Χ ά ρ β εϋ κ. ά ., το π ο θετείτα ι σ τηθέση της κριτική ς α π ένα ντι σ την κα ρτεσ ια νή μ έθο δο τηςα νά λυ σ η ς, κινούμ ενος π ρ ο ς τη ν κ α τεύθυ νσ η τη ς σ ύνθεσ η ς.

Ο Σ πινόζα στον πρόλο γο του έργου δεν αφ η γείτα ι τίποτε α π ότα π α ρ α π ά νω , κα νένα γεγονός, π α ρ ά μ όνο μ ια σ τιγμή ριζι-κή ς α μ φ ιβολία ς το υ. Δ εν α φ η γείτα ι κα νένα γεγονός το υ π α -ρελθόντος* η α φ ή γη σ η εμ φ α νίζετα ι ω ς α να γγελία τη ς υ π ό -θεσ ης το υ έργου το οπ οίο θα α κο λου θή σ ει π α ρ ά γο ντα ς φ ι-λοσοφικά μια πράξη της εμπειρίας.

Μ ετά α π ό μ ια θεα τρική π α ρ ά σ τα σ η τη ς σ χολής του Vande n E nde n , στη ν ο π ο ία σ υμ μ ετείχε κα ι ο Σ π ινόζα , σ υνέβη ηα π ό π ειρ α δο λο φ ονία ς το υ α π ό ένα φ α να τικ ό . Σ τη σ υνέχεια

13 . Σ τ ο ίδ ιο , σ σ . 6 4 -6 5 .

- 1 1 1 -




εγκα θίσ τα ται σ το R ijnbu rg, γειτονική π εριο χή σ το Ley de n,ό π ο υ σ υνεχίζει π α νεπ ισ τη μ ια κ ές σ π ο υδές φ ιλοσ οφ ίας,^^ κα ια φ ο σ ιώ νετα ι σ τη σύ νθεσ η το υ έρ γου του , μ ε α φ ετη ρ ία τη νΠ ρ α γ μ α τ ε ία γ ια τ η δ ιό ρ θ ω σ η τ ο υ ν ο υ }^

14. Β λ . Curley (1985: 223).15. Ο Σ π ι ν ό ζ α δ ι α τ η ρ ε ί τ η ν ε π ι κ ο ι ν ω ν ία μ ε τ η ν ο μ ά δ α τ ω

γ ι α ν ώ ν . Β λ . τ η ν Ε π ισ τ ο λ ή 8, τ ο υ S. de Vries α π ό τ ο Ά μ σ τ ε ρ ν τ α μ24 .2 .1663, π ρ ο ς τ ο ν Σ π ι ν ό ζ α σ τ ο R ijnsbui^, σ τ η ν ο π ο ί α π ε ρ ι γ ρ άπ ώ ς δ ο ύ λ ε υ α ν ο ι ο μ ά δ ε ς : «Κ ά π ο ι ο ς α π ό μ α ς , κ α θ έ ν α ς μ ε τδ ι α β ά ζ ε ι, ε ξ η γ ε ί σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ις δ ι κ έ ς τ ο υ α ν τ ιλ ή ψ ε ις , κ α ι κδ ε ικ ν ύ ε ι κ α θ ε τ ί α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς τ η λ ο γ ικ ή α κ ο λ ο υ θ ί α κ α ι τ άτ ά σ ε ώ ν σ ο υ . Τ ό τ ε ε ά ν τ υ χ ό ν κ ά π ο ι ο ς δ ε ν μ έ ν ε ι ι κ α ν ο π ο ι ημ ε κ α τ ά ν ο υ ό τ ι α ξ ίζ ε ι τ ο ν κ ό π ο ν α τ ο σ η μ ε ι ώ σ ο υ μ ε κ α ι ν

ψ ο υ μ ε , ώ σ τ ε , ε ά ν ε ίν α ι δ υ ν α τ ό , ν α γ ί ν ε ι σ α φ έ σ τ ε ρ ο σ ε μ α ς κ α θ ο δ ή γ η σ ή σ ο υ ν α μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α υ π ε ρ α σ π ισ τ ο ύ μ ε τ η ν α λ ήσ ε ε κ ε ίν ο υ ς ο ι ο π ο ί ο ι ε ίν α ι κ α τ ά δ ε ι σ ιδ α ιμ ο ν ι κ ό τ ρ ό π ο θ ρ ηκ α ι χ ρ ι σ τ ι α ν ο ί [. .. ]» (β λ . C urley, 1985: 190).




του ς κανόνες της τοξευτικής· κα ι α υτή η τάξη τη ς π ρά ξη ς εί-ναι π ου την ταυτίζει με το α γαθό. Ο Κ ικέρω ν συμ φ ω νώ ντας μετον Π λά τω να τοπ οθ ετεί τη φ ιλοσ οφ ία σ τη θέση το υ ύψ ισ τουα γαθ ού . Σ την κλασ ική σκέψ η, κα ι κα τεξοχήν σ τον Π λάτω να,α π α ντά τα ι μ ια ιερα ρχημ ένη κλίμ α κα αξιώ ν κα ι γνώ σ εω ν.^^

Κ α τά την επ οχή τη ς α να διά ρθ ρ ω σ η ς τη ς επισ τη μ ονική ςγνώ σ η ς, το 17ο α ιώ να, ο Χ ομ π ς (Λ εβίάθαι̂ , XI), ο Ν τεκά ρτ( Α ρ χές Φ ιλ ο σ ο φ ία ς ), ο Σ π ινό ζα κ .ά . δίνουν ένα σχέδιο τω νεπισ τη μ ώ ν, ο κα θένα ς δια φ ορετικό . Σ τις Α ρ χ έ ς τ η ς Φ ιλ ο σ ο -

φ ί α ς , ήδη σ την αρ χή το υ έργου, ο Ν τεκά ρτ π εριγρ ά φ ει τηνιδέα του για τη ν α ρχιτεκτονική τω ν επισ τη μ ώ ν, π α ρ ο μ ο ιά -ζοντας τη φ ιλο σ οφ ία μ ε ένα δέντρο , το ο π ο ίο έχει για ρίζεςτου τη μ ετα φ υσ ική , κο ρμ ό τη φ υσ ική κα ι κλα διά τις άλ λεςεπ ισ τήμ ες, οι οπ ο ίες α νά γο ντα ι σ ε τρεις βα σ ικές: τη ν ια τρι-κή , τη μηχανική κ α ι τη ν ηθική . Σ τον Σ π ινό ζα δεν γίνετα ι λό-

γο ς για μ ετα φ υσ ική κα ι δίνεται ένα δια φ ορετικό σ χέδιο επ ι-στημώ ν.Π ρώ τα π ρ ώ τα , ο Σ π ινόζα δίνει το τέλος (finis), τη γνώ σ η

του δεσ μ ού , ο οπ οίος σ υνδέει το π νεύμ α μ ε ολόκληρη τη φ ύ -ση (§ 13) κα ι τη σ υμ μ ετοχή σ ε α υτή ν τη γνώ σ η όσ ο το δυ -να τό περ ισ σ ότερω ν (§ 14). Η γνώ σ η τίθετα ι ω ς τέλος τοοπ οίο δεν εκπλ η ρώ νει μ όνη η θεω ρία α λλ ά κ α ι η π ρ ά ξη τη ςσ υμ μ ετοχή ς κα ι τη ς επικοινω νία ς. Η κο σ μ όπ ολ ις, ο κο σ μ ο-πολιτισ μός του Ζ ήνω να κα ι κα τόπ ιν του Χ ρύ σ ιππ ου , α π ό του ςΣ τω ικούς, βα σ ίζετα ι σ την ιδέα τη ς σ υ γγένεια ς α νά μ εσ α σ εόλ α τα ό ντα . Σ ύμ φ ω να μ ε τον Κ ικέρω να , είναι μ ια ιδέα ηοπ οία α π οδίδετα ι σ τον Σ ω κρά τη.^^ Ο κοσ μ οπο λίτης (m un da -nu s) π ρο ϋ π ο θέτει τον κόσ μ ο, τη ν κο σ μ ιότητα , το δεσ μ ό π ο υ

17. Β λ . , γ ι α π α ρ ά δ ε ι γ μ α , Π λ ά τ ω ν ο ς , Ν ό μ ο ι , 631b-d.18. Κ ικ έ ρ ω ν , Tusculanarutn disputationum lïbri quinque y 108.

4




σ υνέχει τη ν κο ινω νία . Ο Σ π ινό ζα σ τη ν έννοια του τέλους, τη«γνώ σ η τη ς ένω σ ης π ο υ σ υνέχει το ττνεύμα μ ε όλη τη Φ ύσ η »,

πρ οσ θέτει κα ι τη « σ υμ μ ετοχή όσ ο το δυνα τό περισ σ ότερω ν»·το τέλο ς κα ι η τελειότη τα, μ ε ά λλα λόγια , γίνο ντα ι α ρχή .

Τ ο μ έσ ον για το σ τόχο τη ς θεω ρη τική ς κα ι π ρ α κ τικ ή ςγνώ σ η ς τον οποίο θέτει ο Σ π ινόζα εκφ ρά ζετα ι σ το σ χέδιο τω νεπ ισ τη μ ώ ν (§ 14). Σ τη ν π ρ ώ τη θέσ η το π ο θετείτα ι η φ ιλο σ ο-φ ία , στη δεύτερη , η πολιτική ,^^ μ ε την οπ ο ία α σ χολούντα ι δύ οέργα του Σ π ινόζα , κα τεξοχήν η Π ο λ ιτ ικ ή Π ρ α γ μ α τ ε ία , κα ι σ εένα ειδικό μέρος της η Θ ε ο λ ο γ ικ ο -π ο λ ίτ ίχ ή Π ρ α γ μ αΣ τη σ υνέχεια, η Η θική Φ ιλοσ οφ ία , η Π α ιδα γω γικ ή Θ εω ρία , ηΙατρική , η Μ ηχανική. Κ α τεξοχήν στόχος το υ π ρ ο γρ ά μ μ α το ςα υ τού είνα ι η ιατρική το υ π νεύ μ α τος, η ο π ο ία θερα π εύει τον

κα θα ρό νου* κα ι σ ε α υτόν είναι προσ α να τολισ μ ένη η α νά χεί-ρ α ς Π ρ α γ μ α τ ε ία .Α ντιλα μ β α νόμ α σ τε ότι το αντικείμ ενο της Π ρ α γ μ α τ ε ία ς , η

θερα π εία του νου, ω ς σ κο πό ς το υ επισ τη μ ονικο ύ π ρ ο γρ ά μ -μ α το ς α π ο τελεί μ έσ ον για τη ν εκπ λή ρω σ η ενός σ χεδίου τοο π ο ίο υ π ο δη λώ νει η έννοια του τέλο υ ς. Ε μ φ α νίζετα ι, εκ

π ρ ώ της όψ εω ς, η α ρχιτεκτονική ενός π ρ ο γρ ά μ μ α τος με τρειςβ α θμ ίδες: σ τη ν κορ υφ ή η έννοια το υ τέλου ς, σ το μ έσ ον η θε-ρ α π εία το υ νου κα ι τη ς γνώ σ η ς, τρ ίτον, οι επ ισ τή μ ες. Ε ίνα ιό μ ω ς οι δύ ο τελευτα ίες μ έσ α , ερ γα λεία π ο υ επινο ο ύ ντα ιγια τη ν εκπ λή ρω σ η το υ τελικο ύ σ κ ο π ο ύ; Ο Σ πινόζα α π ο τιμ άω ς «α λη θινό α γα θ ό » ο τιδή π οτε μ π ο ρεί να α πο τελέσ ει μ έσ ον

19. Β λ . Π .Δ .Ν , § 14:«Noc κ α τ α ν ο ε ί κ α ν ε ί ς τ ό σ α μ ό ν ο σ χ ε τ ικ ά μ ε τ ηφ ύ σ η ό σ α ε π α ρ κ ο ύ ν γ ι α τ η ν α π ό κ τ η σ η μ ια ς τ έ τ ο ι α ς φ ύ σν α δ ια μ ο ρ φ ω θ ε ί μ ια κ ο ιν ω ν ία π ο υ ν α ε ίν α ι α κ ρ ι β ώ ς ό π ω ς ε π ιθ υ μ ο ύ μ ε ν α ε ίν α ι, ώ σ τ ε ό σ ο τ ο δ υ ν α τ ό π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ο ι ν α

τ ό ν τ ο σ κ ο π ό ό σ ο ε υ κ ο λ ό τ ε ρ α κ α ι α σ φ α λ έ σ τ ε ρ α γ ί ν ε τ α ι »- 1 1 5 -




για την πρ ο σ έγγισ η του τέλο υς. Η έννοια του τέλο υς, τουυπ έρτατου α γαθ ού (su m m um bo nu m ), δηλ α δή « π ο ια είναιεκείνη η φ ύσ η » , δεν προ σ διορ ίζετα ι, ενώ τα μ έσ α α να δει-κνύο ντα ι ω ς αλη θινό α γα θό . Δ ε φ α ίνετα ι επο μ ένω ς να ξεχω -ρίζουν ή να α ντιδια σ τέλλο ντα ι τα μ έσ α α π ό το σ κο πό, ώ σ τενα μ πορεί να υπο σ τηριχθεί μ ια κ ά θετη δομ ή , α λλ ά μ πορεί ναυποτεθεί ότι τα μ έσα , το α λη θινό αγα θό, αντικατοτττρίζουν τοσκο πό .

Ο Σ π ινό ζα δια τυπ ώ νει, σ τη συνέχεια , τρεις κα νόνες (§ 17),

π ο υ μ πο ρεί να θεω ρη θεί ότι π α ρ α π έμ π ο υ ν σ του ς κα νόνεςμ ια ς π ρο σ ω ρινή ς ηθική ς του Ν τεκά ρτ, α ν κα ι π α ρ ου σ ιά ζου νδια φ ο ρ ές α π ό εκείνους. Π ρόκειτα ι για μ ια μ ετρ ια σ μ ένη η θι-κή, την οπ ο ία μ πορεί να ακο λουθήσει κα θένας, κα ι όχι για μ ιαηθική π ο υ θα π ρ ο ϋπ έθετε τον υψ ηλό τερο β α θμ ό γνώ σ ης.^^ Ο ικα νόνες α υτοί δείχνου ν ότι τα συνήθη α γα θά , πλ ούτος, δό ξα ,

ηδονή , δεν τίθεντα ι εντελώ ς εντό ς π α ρ ενθέσ εω ς, δεν α φ α ι-ρο ύντα ι πλ ή ρω ς α λλά ού τε έχουν τη θέσ η το υ υ π έρτα το υσ κο πο ύ, όπ ω ς σ υνήθω ς σ υμ βα ίνει. Ο ι εν λό γω κα νόνες το -π ο θετο ύντα ι π ριν α π ό τη θεω ρία τη ς γνώ σ η ς, α κ ρ ιβ έσ τερα ,τω ν τρό π ω ν αντίλη ψ η ς, κα ι υπ ο δεικ νύο υν τη σ τενή σ ύνδεσηα νά μ εσα σ τη γνώ σ η κα ι την πρ ά ξη, ενώ μ ά λισ τα η π ρ α κ τι-κή σ τά σ η φ α ίνετα ι να τίθετα ι σ ε προτερα ιότητα , ω ς ανα γκα ίαπ ρ οϋ π ό θεσ η για τον κ α θα ρό νου. Ο ι κα νόνες α υτοί μ πο ρο ύννα θεω ρη θούν ω ς πρ οσ ω ρινοί, α π ό τη ν ά πο ψ η ότι βρ ίσ κο ντα ισ τη ν ενδιά μ εσ η π εριοχή , π ρ ιν τη ν ευθ υγρ ά μ μ ισ η μ ε το α γα -θό, κ α θώ ς π ρ ο ετο ιμ ά ζου ν τη ν ενέρ γεια του cogitare, ενώυπονοούν την ιδέα (το σκοπό) του.

20. Β λ . Rousset (1992: 175-176), ο ο π ο ίο ς ό μ ω ς γ ρ ά φ ε ι ό τ ι γ ι α τ ο νΣ π ιν ό ζ α δ ε ν τ ίθ ε ν τ α ι α υ τ ο ί ο ι κ α ν ό ν ε ς ω ς π ρ ο σ ω ρ ιν ο ί .

- ι ι 6 -



3. Ο ι τέσσερις τρόποι̂ α ντίλη ψ η ς

Ο Σ π ινόζα σ τον π ρ ό λο γο το υ έργου , ό π ο υ περ ιγρά φ ει τησ τιγμ ή τη ς έντα σ η ς, τη σ τιγμ ή τη ς α π ό φ α σ ή ς το υ να α λλ ά -ξει πλεύσ η , διερω τά τα ι εάν π ρ ά γμ α τι π ρ έπ ει να α λλά ξει α υ -τό π ο υ α π ο κ α λεί «ή θος τη ς ζω ής του » (§ 5-6).

« Ε π ειδή λο ιπό ν έβ λ επα ότι όλ α α υ τά μ ε εμ π όδιζα ν τόσ οπ ο λ ύ να α φ οσ ιω θώ σ ε το ύτο το νέο ή θος κα ι, σ την ου σ ία ,

ή τα ν τόσ ο α ντίθετα μ ε α υτό, ώ σ τε εκ τω ν π ρ α γμ ά τω ν έπρ ε-π ε να α π οκη ρύξω είτε το ένα ήθος είτε το ά λλο, γι ' α υτό κα ιβρισ κόμ ουν στην α νά γκη να εξετά σ ω π οιο (α π ό τα δύο) θαμε συνέφερε περισσότερο» (§ 6).

Ο Σ πινόζα α φ ο ύ εκθέσ ει τα πρ οβ λή μ α τα το υ κα θη μ ερινούβ ίου κα ι τη διά ρ θρ ω σ η τω ν επισ τημ ώ ν,^^ επικ εντρ ώ νετα ι

21. Τ η ν ε π ο χ ή τ ο υ Γ α λ ιλ α ίο υ , τ ο υ Ν τ ε κ ά ρ τ κ α ι τ ο υ Ν ευ τ ΐή ρ χ α ν β έ β α ια ο ι «ε π ι σ τ ή μ ε ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ », α λ λ ά κ υ ρ ιασ τ ή μ η τ η ς φ ύ σ η ς . Η π ο λ ιτ ικ ή , η ο ι κ ο ν ο μ ία κ α ι η α ν θ ρ ω π οχ έ ς τ ο υ ψ υ χ ικ ο ύ β ίο υ ) β α σ ίζ ο ν τ α ι σ ε έ ν α ε ν ια ίο μ ε θ ο δ ο λ ο γτ ο ο π ο ί ο π ρ ο σ έ φ ε ρ α ν τ α μ α θ η μ α τ ικ ά κ α ι η φ υ σ ικ ή , α ν κ α

- 1 1 7 -




σ το κύριο πρό βλη μ α τη ς Π ρ α γ μ α τ ε ία ς , τη μ έθο δο διόρ θω σ η ςτου νου , για « να γίνει ικα νός να εννοεί τα π ρ ά γμ α τα ό π ω ς

π ρέπ ει ώ σ τε να φ τά σ ου μ ε στην εκπλή ρω σ η του σ κο πο ύμ α ς» (§ 18). Η α φ ή γησ η φ α ίνετα ι να σ τα μ α τά , ενώ αρχίζει ηθεω ρία γ ια τους τρό π ο υ ς αντίλη ψ ης, του ς ο π ο ίους σ υνοψ ίζεισε τέσσερις· αργότερα, στην Η θ ικ ή , θα δια τυπ ώ σ ει τα τρ ίαείδη τη ς γνώ σ η ς, κα ι όχι της α ντίλη ψ ης.^^

Σ ύμ φ ω να μ ε τον π ρ ώ το τρό π ο (§ 19), «υ π ά ρ χει αντίληψ η

την οπ οία α π ο κ τά μ ε εξ α κο ή ς ή α π ό κ ά π οιο ά λλο σ ημ είοσ υμ β α τικ ά π ρο σ διορ ισ μ ένο» . Δ εν α π ο τιμ ά τα ι αν α υτή ηα ντίλη ψ η π ο υ σ χη μ α τίζετα ι είνα ι ορθή ή εσ φ α λμ ένη , α λλ ά ηπροέλευσ ή τη ς. Π ρό κειτα ι για τη συνήθη α ντίληψ η την ο π ο ίασ χημ α τίζουμ ε α π ό πληρο φ όρη σ η, α π ό «δεύτερο χέρι» με ά λ-λα λό για , επ ειδή εμ π ισ τευό μ α σ τε τον φ ο ρ έα τη ς. Ο τρ ό π ο ςα υ τό ς α ντίλη ψ ης π α ρ α π έμ π ει σ τις π επο ιθή σ εις π ο υ β α σ ίζο -ντα ι σ την α υθ εντία , π ο υ μ π ο ρεί να 'ναι ο δά σ κ α λο ς, η γ ρ α -φ ή, η φ ήμ η. Δ εν ενδια φ έρει τόσ ο α ν είναι ορθή ή εσφ α λμ ένη

α υ τ ό δ ε ν χ ρ η σ ιμ ο π ο ι ε ί τ α ι κ α τ ά τ ο ν ίδ ιο τ ρ ό π ο α π ό κ ά θ ε θ εΣ π ι ν ό ζ α , ό π ω ς π α ρ α τ η ρ ε ίτ α ι , δ ε ίχ ν ε ι ιδ ια ίτ ε ρ ο ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν σ τ ή μ ε ς α λ λ ά κ α ι γ ι α τ η γ λ ώ σ σ α τ ο υ ς κ α θ ώ ς κ α ι γ ι α ζ η τ ή μ

γ ω γ ικ ή ς , γ ι α π ρ ο β λ ή μ α τ α π ο υ α φ ο ρ ο ύ ν τ η μ ε τ ά δ ο σ η τ η ςε π ικ ο ιν ω ν η σ ιμ ό τ η τ α ς . Ε ξ ά λ λ ο υ , ό π ω ς α ν α φ έ ρ ε ι ο Klever (ό .πΣ π ι ν ό ζ α σ υ ν ή θ ι ζ ε ν α δ ι δ ά σ κ ε ι κ α ι θ α π ρ έ π ε ι ν α π ρ ο σ έ λ κ υφ έ ρ ο ν τ ω ν μ α θ η τ ώ ν .

22. Ο Σ π ι ν ό ζ α σ τ ο π ρ ό γ ρ α μ μ α τ ω ν τ ε σ σ ά ρ ω ν τ ρ ό π ω ν α ν τν ε τ α ι ν α α κ ο λ ο υ θ ε ί ό χ ι μ ια τ ρ ι μ ε ρ ή δ ι ά κ ρ ι σ η τ η ς γ ν ώ σ η ς ,Η θ ικ ή , α λ λ ά μ ια τ ε τ ρ α μ ε ρ ή , σ ύ μ φ ω ν η μ ε τ ο ν Geulincx (α ίσ θ η

ν τ α σ ί α , λ ό γ ο ς , ε ν ό ρ α σ η ), ε ν ώ π α ρ ο υ σ ι ά ζ ο ν τ α ι κ ο ι ν ά κ α ι μτ ω ν ικ ή θ ε ω ρ ί α τ η ς γ ν ώ σ η ς . Κ α τ ε ξ ο χ ή ν σ τ η Σ ύ ν τ ο μ η Π ρ α γ μ α τ ε ία π α -ρ α τ η ρ ο ύ ν τ α ι ο μ ο ι ό τ η τ ε ς α ν ά μ ε σ α σ τ η ν π λ α τ ω ν ικ ή θ ε ω ρ ί αγ ν ώ σ η ς , τ α ο π ο ί α κ α λ ο ύ ν τ α ι γ ν ώ μ η , α λ η θ ή ς δ ό ξ α κ α ι κ α θ α ρC urley, ό . π . , σ . 28 )




η πληρο φ ορία, ό σ ο ότι λείπει η β εβ α ιό τη τα . Χ ω ρ ίς διάθεσηγια ευρύτερες προεκτάσεις, η κριτική έκθεση αυτού του

τρό π ο υ αντίληψ ης μ ε έμ φ α σ η σ την προ έλευσ η του , μπ ορ εί ναθεω ρη θεί ότι προ α να γγέλλει ορ ισ μ ένα σ η μ εία α π ό το κ είμ ενοτο υ Κ α ντ Tt ε ίν α ι Δ ια φ ω τ ισ μ ό ς : « Σ α ν έχω ένα βιβλίο, π ο υέχει νου για λο γα ρια σ μ ό μ ου , έναν π νευμ α τικ ό π ο ιμ ένα π ο υέχει σ υνείδη σ η για λο γα ρια σ μ ό μ ου, ένα για τρό π ο υ κρίνειγια λ ογα ρια σ μ ό μ ου πο ια θα είνα ι η δία ιτά μ ου κ.ο .κ , εγώ ο

ίδιος δεν θα χρειά ζετα ι να κ α ταβ ά λω κ α μ ιά προσ πά θεια » .^ ^Α υτός ο τρόπος αντίληψ ης μ πορ εί να σ χημ ατίζετα ι α π ό σ η-

μ εία , τα ο π ο ία ο Σ π ινόζα α πο κ α λεί σ υμ β α τικά , α υθα ίρετα .Μ πορ εί να υπ ο τεθεί ότι π ρό κειτα ι α φ ενός για σ ύμ βολ α , ταο π ο ία ερμ η νεύο ντα ι σ υχνά α υθ α ιρέτω ς, α φ ετέρο υ για τηγλώ σσα.^"^ Τ όσο η γλώ σ σ α όσ ο και τα π ά σ η ς φ ύσ εω ς σύ μ βο

λα πα ρέχου ν α π ό μό να του ς α σ α φ ή τρό π ο αντίληψ ης. Ε π ι-πλ έον, η αντίληψ η α υτή δεν βεβα ιώ νετα ι π α ρ ά α π ό εξω τερι-κά σ ημ άδια , α π ό μ ια « ετικέττα » , π ο υ υπο δηλώ νει την έλλειψ ηαυ τοβ εβα ίω σ η ς. Σ τη Σ ύ ν τ ο μ η Π ρ α γ μ α τ ε ία , ο Σ πινόζα θα σ υ-γκρίνει αυτόν τον τρό π ο αντίλη ψ ης μ ε τον ψ ιττακισ μ ό, μ ε τηνα π λή σ χέσ η ερεθίσ μ α τος-α ντίδρα σ η ς, ενώ σ την Η θ ικ ή α ν α -

φ έρει π ιο σ ύνθετα π α ρα δείγμ α τα σ χέσ ης γλώ σ σ ας κα ι σκέψ ης,π ο υ δείχνει τη βα θμ ια ία μ ετακίνησ η σ τα π ροβλή μ α τα αυτά .^^

Σ ύμ φ ω να μ ε το δεύτερο τρ όπ ο , « υ π ά ρ χει αντίληψ η τηνοπ ο ία α π οκ το ύμ ε α π ό κά π ο ια α όρ ισ τη κα ι α ξεκ α θά ρισ τηεμ πειρ ία , δη λα δή α π ό μ ια εμ π ειρ ία π ο υ δεν π ρο σ διο ρ ίζετα ι

23. Β λ . Ι . Κ α ν τ , Τ ί ε ίν α ι Δ ια φ ω τ ισ μ ό ς , μ τ φ . Ν . Σ κ ο υ τ ε ρ ό π ο υ λ ο ς , εΚ ρ ιτ ικ ή , Α θ ή ν α 1989.

24. Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ν Koyré (ό .π . , σ . 182), ο Σ π ι ν ό ζ α α ν α φ έ ρ ε τσ τ ο υ ς ν ο μ ι ν α λ ι σ τ έ ς κ α ι ε ιδ ι κ ά σ τ ο ν Χ ο μ π ς .

25 . Β λ . Curley (1973 : 32 κ . ε . ) .

- 1 1 9 -




α π ό το νου . Μ όνο π ο υ εδώ ονο μ ά ζετα ι έτσ ι επειδή η εν λό -γω αντίλη ψ η α π ο κ τάτα ι κ α τά τύχη , χω ρίς να ελέγχετα ι α π ό

κ α μ ιά α ντίθετη της εμ π ειρ ία , οπ ό τε μ ένει σ α ν α κλό νη τη γιαμ α ς». Ε κ π ρώ τη ς όψ εω ς, η αντίληψ η αυ τή πρ οέρχετα ι α π ότην εμ πειρία , α κρ ιβ έσ τερα όμ ω ς α π ό την πλ α νω μ ένη, α ξε-κ α θά ρισ τη εμ π ειρία (exp erientia va ga ). Υ φ ίσ τα τα ι, ό π ω ς θαγρά ψ ει σ την Η θ ικ ή , «χω ρίς τά ξη σ ύμ φ ω νη με το νου». Π ρό-κ ειτα ι για τη ν εμ π ειρ ία π ο υ δίνετα ι « α δ ια μ εσ ο λά β η τα » ,ό π ω ς π ρ ο σ π ίπ τει σ τη ν αντίλη ψ η , α π εικ ονίζοντας ένα α νε-σ τρ α μ μ ένο είδω λο του εξω τερικ ού α ντικ ειμ ένου.

Α ν κα ι α υτός ο τρόπ ος παρο υσ ιάζει κ ά π ο ια δια φ ορ οπ οίη σ ηα π ό τον προηγούμ ενο, εντούτοις δεν πα ρέχει α ξιοπ ισ τία . Σ ύμ -φ ω να με τα π α ρα δείγμ α τα π ου παρα τίθεντα ι (§ 20), γνω ρίζουμ εότι το λάδι έχει την ιδιότητα να τρέφ ει τη φ λόγα , ενώ το νερόνα τη σβή νει, όπ ω ς επίσ ης ότι ο σ κύλος είναι ζώ ο π ο υ γαυγίζεικα ι ο άνθ ρω π ος ζώ ο λογικό* ή, όπ ω ς σ υμ πλη ρώ νει ο Curley,^^επειδή έχουμ ε ζήσ ει στην Ο λλανδία κ α ι βλέπουμ ε πρόβα τα μ ό-νο μ ε κοντές ουρές, το σ υμ περα ίνουμ ε α υτό για ό λα . Π ρόκει-τα ι για αντιλή ψ εις π ο υ έχουν σ χη μ ατισ τεί χω ρίς να ελέγχονταια π ό κ ά π ο ια α ντίθετη εμ πειρ ία - τονίζετα ι δη λα δή ο περιορ ι-σμένος κα ι ελλιτιής χαρα κτήρ α ς αυτώ ν τω ν αντιλή ψ εω ν. Γ ι ' α υ-τό, λό γω της έλλειψ ης αξιοπιστίας, σ τη Σ ύ ν τ ο μ η Π ρ (χ γ μ α τ ε ία καιστην Η θ ικ ή , οι δύ ο αυ τοί τρόπο ι δεν θα σ υγκ α τα λεγούν π α ρ άσε ένα είδος π ο υ κ αλείτα ι γνώ μ η ή φ α ντασ ία .

Ο τρ ίτος τρό π ο ς α ντίλη ψ η ς α π ο κ τά τα ι, « ό τα ν η ουσ ία ενόςπ ρ ά γμ α τος σ υνά γετα ι α π ό κά τι ά λλο αλ λά όχι α υτοτελώ ς·

κα ι τού το σ υμ βα ίνει είτε ό τα ν σ υνά γο υμ ε τη ν α ιτία α π όκά πο ιο απ οτέλεσμ α , είτε όταν ένα σ υμ π έρα σ μ α εξά γετα ι α π ό

2 6 . Β λ . C u r le y ( 1 9 7 3 /7 9 : 5 0 ) .

- 1 2 0 -




το γεγονός ό τ ι μ ια κα θολική έννοια σ υνο δεύετα ι π ά ντα α π όκάποια ιδιότητα». Σε αυτό τον τρόπο, με τον οποίο ακόμη

δεν θεω ρείτα ι ότι η αντίλη ψ ή μ α ς είνα ι α υτοτελή ς, π α ρ α τη -ρο ύντα ι σ η μ α ντικές δια φ ο ρές ω ς π ρ ο ς το υς πρ ο η γού μ ενου ς.Π ρώ τον, ο τρίτος τρό πο ς α να φ έρεται σ τη ν έννοια τη ς ουσ ίας·δεύτερο ν, σε μ ια δια δικα σ ία π ο υ οδη γεί σ ε ένα σ υμ πέρα σ μ α .Σ χετικ ά μ ε το πρ ώ το, τίθετα ι εύλ ο γα το ερώ τημ α για π ο ιαουσ ία γίνετα ι λόγο ς: για ειδη τικές, για ουσ ίες γένο υς, ή για

ενικές ουσ ίες.^^ Κ α τά τον Rou sset, γίνετα ι λόγος για την ο υ-σ ία κ ά π οιου π ρ ά γμ α το ς, α λλά το ερώ τη μ α είναι κ α τά πό σ ονα υτή είναι π ρ α γμ α τικ ά διακρ ιτή .^^ Σ ύ μ φ ω να μ ε τη δια τύ-π ω σ η του Σ πινόζα , την αντιλα μ βα νόμ α σ τε κα τά δύο τρό πο υς,είτε συνάγοντας την αιτία από ένα αποτέλεσμα, είτε όταν(ρτάνουμε σ ε ένα σ υμ π έρα σ μ α μ ε α φ ετη ρ ία μ ια κα θολική έν-

νοια π ο υ σ υνο δεύετα ι π ά ντα α π ό κά π ο ια ιδιότητα, με α φ ε-τηρ ία δη λα δή μ ια γενική κ α ι α φ η ρη μ ένη ιδιότη τα , κο ινή σ εένα πλή θος επιμ έρο υς π ρ α γμ ά τω ν.

Γ ια την πρ ώ τη π ερίπτω σ η , κ α τά την οπ ο ία σ υνά γουμ ε τηνα ιτία α π ό κ ά πο ιο α π οτέλεσ μ α , α να φ έρετα ι το εξής π α ρ ά -δειγμ α (§ 21): « α φ ο ύ α π οκ τή σ ου μ ε σ α φ ή α ντίληψ η ότι α ι-

σ θα νόμ α σ τε το τά δε σ υγκεκριμ ένο σώ μ α κα ι κα νένα ά λλο,τότε, λέω , συμ περα ίνουμ ε ξεκά θ(χρα ότι η ψ υχή είναι ενω μ ένημε το σ ώ μ α [ . . . ]» . Τ ο πα ρά δε ιγμ α π α ρα π έμπ ει στο Σ τ ο χ α -σ μ ό VI, του Ν τεκά ρτ, όπ ου σ υνάγεται η ένω ση ψ υχής-σ ώ -μ α τος α π ό τα α ισ θή μ α τα π όνου, δίψ α ς, π είνα ς κ.λπ.^^ Ό π ω ς

27. Β λ . Matheron (1982: 97-108), ό π ο υ τ ίθ ε τ α ι α υ τ ό τ ο ε ρ ώ τ η μ αθ ε ω ρ ε ίτ α ι ό τ ι η γ ν ώ σ η μ ια ς α τ ο μ ικ ή ς ο υ σ ί α ς , κ α ι σ τ η ν Η θ ίκ η , α π ο τ ε λ ε ία ί τ η μ α τ η ς θ ε ω ρ ί α ς .

2 8. Β λ . R ou sset ( ό . π . , σ . 1 84 ).29. Β λ . R. Descartes, Méditations Métaphysiques IX, 64: «Δ ιό τ ι , ε ά ν α υ -




όμ ω ς ο Σ πινόζα σ ημ ειώ νει, «α π ό α υτή ν την ένω σ η δεν κ α -τα νοο ύμ ε τίπ ο τε π έρ α α π ό την ίδια την αίσθησ η, δηλα δή π έ-

ρα α π ό το α π ο τέλεσ μ α α π ό το οπ οίο έχου μ ε σ υνα γά γει τη ναιτία, για την οποία δεν κατανοούμε τίποτε».^^Γ ια τη δεύτερη π ερίπ τω σ η , ότα ν ένα σ υμ π έρα σ μ α σ υνά -

γετα ι α π ό κ ά τι άλλο, α λλ ά όχι κ α τά τρό π ο α υτοτελή , δίνετα ιένα πα ρά δειγμ α πο υ α φ ορ ά την απ όσ τα σ η του Ή λιου (§ 21).Ε φ όσ ον γνω ρίζου μ ε α π ό τη φ ύσ η τη ς όρ α σ ης μια ορισ μ ένηιδιότητα, ότι τα π ρά γμ α τα π ο υ βλ έπο υμ ε α π ό α πό σ τα σ η φ α ί-νοντα ι μ ικ ρό τερα α π ό ό,τι εά ν τα β λέπ ο υ μ ε α π ό κο ντά ,μ πο ρο ύμ ε να σ υμ π ερά νου μ ε π ω ς ο Ή λιος είναι μ εγαλ ύτερο ςα π ό ό,τι φ α ίνετα ι. Ο Σ πινόζα γνω ρίζει τη θεω ρία του Ν τεκά ρτγια τη ν όρ α σ η , όπ ω ς εκτίθετα ι σ τη Δ ίο π τ ρ ίκ ή , κα ι είνα ιεξοικειω μ ένος με α σ τρονο μ ικές θεω ρίες της επο χή ς σχετικάμ ε τον υπ ολ ογισ μ ό τη ς α π ό σ τα σ η ς το υ Ή λιου.^^ Ε ίναι χα -ρα κτη ρισ τικό ό μ ω ς ότι, ενώ υπ ονοείτα ι σε α υ τό τον τρό π οα ντίλη ψ ης η επισ τή μ η , σ την π ιο α να π τυ γμ ένη της α ναλυ τικήμ ορ φ ή για την επο χή , δεν θεω ρείτα ι π α ρό λα α υ τά ότι οδηγεί

τ ό δ ε ν σ υ ν έ β α ι ν ε - ε ά ν δ ε ν ή τ α ν σ υ ν δ ε δ ε μ έ ν η κ α ι α ν α μ ε μ εχ ή μ ε τ ο σ ώ μ α - ε φ ό σ ο ν π λ η γ ώ ν ε τ α ι τ ο σ ώ μ α μ ο υ , δ ε ν θ α

π ό ν ο , ε γ ώ π ο υ ε ίμ α ι έ ν α π ρ ά γ μ α π ο υ σ κ έ φ τ ε τ α ι , α λ λ ά θ αν ό μ ο υ ν τ η ν π λ η γ ή μ ό ν ο δ ι α τ η ς ν ό η σ η ς , ό π ω ς έ ν α ς κ α π ε τλ α β α ί ν ε ι μ ε τ ο β λ έ μ μ α α ν έ χ ε ι κ ά τ ι χ α λ ά σ ε ι σ τ ο σ κ ά φ οό τ α ν τ ο σ ώ μ α μ ο υ έ χ ε ι α ν ά γ κ η ν α π ι ε ι κ α ι ν α φ ά ε ι , ε γ ώ θζ α α π λ ώ ς , χ ω ρ ί ς ν α ε ν η μ ε ρ ώ ν ο μ α ι α π ό τ α α ισ θ ή μ α τ α π ε ί νΔ ιό τ ι π ρ ά γ μ α τ ι ό λ α α υ τ ά τ α α ισ θ ή μ α τ α π ε ίν α ς , δ ί ψ α ς , π ό νε ίν α ι τ ί π ο τ ε ά λ λ ο α π ό ο ρ ι σ μ έ ν ο υ ς σ υ γ κ ε χ υ μ έ ν ο υ ς τ ρ ό π ο

π ο υ π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι κ α ι ε ξ α ρ τ ώ ν τ α ι α π ό τ η ν έ ν ω σ η κ α ι α π όξ η τ ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς μ ε τ ο σ ώ μ α » . Β λ . ε π ί σ η ς , Curley, ό .π . , 47.

30. Β λ . Π Δ Ν , § 21, σ η μ . ζ .31. Β λ . Curley, ό .π . , 43 κ .ε . · ε π ί σ η ς τ η ν ε ν δ ε λ ε χ ή α ν ά λ υ σ

Matheron, ό .π . , 105 κ . ε .




σ την αυ τοτελή γνώ σ η . Σ το σ υγκεκρ ιμ ένο πα ρ ά δειγμ α , σ υ-νά γετα ι ένα σ υμ π έρα σ μ α για ένα π ρ ά γμ α μ ε βά σ η κα θολι-

κ ές ιδιότητες κα ι η γνώ σ η δεν α φ ο ρ ά την ουσ ία ενός π ρ ά γ-μ α τος, του Ή λιου, α λλά τον υπ ολ ογισ μ ό του μ εγέθο υς του .

Τ έλος, υπ ά ρ χει ο τέτα ρ τος τρό π ο ς α ντίλη ψ η ς μ ε β ά σ η τονοπ οίο « το π ρ ά γμ α γίνετα ι α ντιλη π τό μ έσω τη ς ου σ ία ς του ήμ έσ ω τη ς γνώ σ η ς τη ς ά μ εσ η ς α ιτία ς το υ » . Α υτός ο τρό π ο ς

α ντίλη ψ η ς α ντισ τοιχεί σ το τρίτο είδο ς γνώ σ η ς, τη ν ενο ρα τι-κή επισ τήμ η, σ ύμ φ ω να μ ε την Η θ ικ ή ,και α νάμ εσ ά του ς π α -ρο υσ ιά ζετα ι η μεγα λύ τερη α να λο γία σ ε σ χέσ η μ ε τα π ρ ο η -γού μ ενα, τους τρόπ ους αντίληψ ης τη ς Π ρ ε χ γ μ α τ ε ία ς κα ι τα εί-δη τη ς γνώ σ η ς τη ς Η θ ικ ή ς . Α κόμη και τα π α ρα δείγμ α τα π ουχρη σ ιμ οπ ο ιεί ο Σ π ινό ζα σ τα δύ ο έργα για α υτόν τον τύπ ο

γνώ σ η ς είναι σ υνα φ ή . Σ τη γνώ σ η του τρ ίτου είδους σ την Η θ ι-κ ή , η ουσ ία ενός π ρ ά γμ α το ς εννοείτα ι ή διά του εα υτού τη ς(ό πω ς σ την περίτττω ση τη ς υπ όσ τα σ η ς ή τω ν κα τη γορη μ ά τω ντη ς) ή μέσ ω τη ς ά μ εσ η ς α ιτία ς π ο υ είναι ο Θ εός ή Υ π ό σ τα -σ η (κα ι α φ ο ρ ά το υς τρό πο υς).^^ Η μό νη κα ι βα σ ική δια φ ο ρ άείνα ι ότι σ την Π ρ α γ μ α τ ε ία ο Σ π ινόζα δεν δια τυπ ώ νει, σε α υ -

τό το σ ημ είο, το π ο ια είναι η πρα γμ α τικ ή ά μ εσ η α ιτία δ ιά τηςο π ο ία ς π ρ έπ ει να εννοούντα ι όλ α τα π ρ ά γμ α τα .^ ^

Ε κ πρ ώ τη ς όψ εω ς, σ την περιγρα φ ή του τέτα ρτου τρό π ου

32. Β λ . Η θ ίκ ή , II, Θ . 40, Σ χ . II: « Τ ο ε ί δ ο ς α υ τ ό τ η ς γ ν ώ σ η ς β αα π ό τ η ν ε ν τ ε λ ή ι δ έ α τ η ς ε ιδ η τ ικ ή ς ο υ σ ί α ς κ ά π ο ι ω ν κ α τ η γ ο ρ

Θ ε ο ύ σ τ η ν ε ν τ ε λ ή γ ν ώ σ η τ η ς ο υ σ ί α ς τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν ».3 3. Β λ . M atheron, ό . π . , σ . 10 1.34. Σ τ ο ίδ ιο , ό π ο υ ο Matheron γ ρ ά φ ε ι ό τ ι « ο Σ π ιν ό ζ α δ ε ν μ π ο

π ε ι π ο ι α ε ίν α ι η π ρ α γ μ α τ ι κ ή ε μ μ ε ν ή ς ά μ ε σ η α ι τ ία δ ι ά τ η ς τ α π ρ ά γ μ α τ α π ρ έ π ε ι ν α ε ν ν ο ο ύ ν τ α ι , α φ ο ύ ε ίν α ι α υ τ ό α κ ρ ι βπ ε ι ν α α ν α κ α λ ύ ψ ο υ μ ε » .

- 1 2 3 -



Β α σ ιλ ικ ή Γ ρ η γ ο ρ ο π ο ύ λ ο υ

αντίληψ ης εμφ ανίζονται δύο είδη ενόρασης: πρώ τον, το να γνω -ρίζουμ ε ένα π ρ ά γμ α διά τη ς ουσ ίας του κα ι, δεύτερον, διά της

γνώ σ η ς τη ς ά μ εση ς α ιτία ς του . Ε ντούτοις, εφ όσ ον η ουσ ία εί-ναι η ά μ εσ η αιτία,^^ δεν μ π ορεί να υ πά ρχουν δύ ο είδη ενόρ α -σης, α λλά δύ ο ισ οδύναμ οι τρ όπ ο ι π εριγρα φ ή ς τη ς ενόρα σ η ς.Α υτό το πρόβ λη μ α διευκρινίζεται π α ρ α κ ά τω σ την π α ρ ά γρα φ ο92, όπ ου η διάκρ ισ η α νάμ εσα σ τη γνώ σ η δ ιά τη ς ουσ ίας κα ι σεεκείνη διά τη ς ά μ εσ η ς α ιτία ς αντισ τοιχεί σ τη διάκρισ η α νά μ ε-

σα σε πράγματα που υπάρχουν καθεαυτά, αφεαυτού τους , ήείναι αυταίτια , και σε εκείνα π ου υπάρχουν μ έσω άλλης αιτίας.Ο ι π α ρ α π ά νω υπ ο δια ιρ έσ εις α ντισ τοιχού ν μ ε τη σ ειρά

το υς σ ε δύ ο δια φ ορ ετικ ο ύς τύπ ο υ ς ορισ μ ώ ν, α φ ενός τω νδημ ιουρ γη μ ένω ν π ρα γμ ά τω ν (§ 96) , κα ι α φ ετέρο υ τω ν αδ η -μ ιού ργη τω ν (§ 97). Β ασ ική π ρ ο ϋ π ό θεσ η για τον ορ ισ μ ό το υμη δη μ ιουργη μ ένου π ρ ά γμ α τος είναι ότι «α π οκ λείει κά θε α ι-τία , δη λα δή το α ντικ είμ ενό το υ δεν έχει α νά γκ η για να εξη-γη θεί α π ό τίπ ο τε άλ λο εκτός α π ό το ίδιο το είνα ι του » . Δ ο-θέντος α υτού του ορ ισ μ ού , δεν θα μ ένει π ια θέση για το ερώ -τη μ α εάν α υτό το π ρ ά γμ α υπά ρχει (§ 97) . Η δια τύπ ω σ η α υ-τή ο δη γεί σ το οντολογικό επ ιχείρη μ α της Υ πόσ τασ η ς ή Θ εού,π ο υ σ υγκ ροτείτα ι σ τη ν Η θ ικ ή . Η δια τύπ ω σ η αυ τού του ορι-σ μ ού , π ο υ α π οτελεί το σ η μ είο σ το οπ ο ίο κ α τα λή γει ο τέ-ταρ τος τρό π ο ς αντίλη ψ η ς, θα π ρ έπ ει να α π οτελεί μ ε τη σ ει-ρ ά το υ τη ν α φ ετη ρ ία για τη σ υγκ ρό τη σ η τη ς Ε π ισ τή μ η ς.

Θ α πρ έπ ει « να ερευνήσ ου μ ε α ν υπ ά ρ χει ένα ον, κα ι σ υγ-χρόνω ς ποιο , πο υ να είνα ι η α ιτία του κ α θετί, ούτω ς ώ σ τε ηα ντικειμ ενική το υ ο υσ ία να είνα ι κα ι η α ιτία όλω ν τω ν ιδεώ νμ α ς, οπ ό τε το ττνεύμα μ α ς θα α να π α ρ ισ τά νει τη Φ ύσ η μ ε τον

35. Β λ . Curley, ό .π . , σ . 55, ο ο π ο ί ο ς ε π ι κ α λ ε ί τ α ι τ ο ν Ο ρ ισ μ ό Η Θ ίκ ή ς Ι Ι .

- 1 2 4 -




τ ε λ ε ιό τ ε ρ ο δ υ ν α τ ό τρόπο , κα θώ ς π ρ ά γμ α τι θα εμ φ ανίζει α ντι-κειμ ενικά κα ι την ουσ ία κα ι την τάξη κα ι την ε ν ό τ η τ α τη ς φ υ-

σικής π ρ α γμ α τικ ό τη τα ς» (§ 99). Ο Σ π ινόζα γρά φ ο ντα ς α υτήτη ν Π ρ α γ μ α τ ε ία βρίσ κετα ι σ τη σ τιγμ ή π ο υ προσ διορίζει π ο ιοθα είναι το τέλος, η σύλληψ η τω ν αρχώ ν ενός πα ρα γω γικού σ υ-σ τή μ α τος, πο υ θ ' απ οτελέσ ει το α φ ετη ρ ια κ ό σ ημ είο τη ς Η θ ι-κ ή ς . Η α φ ετη ρία α υτή δεν είναι το « εγώ σ κέφ τομ α ι», αλλά οια ρχές της «θεϊκή ς» επ ισ τήμ ης, οι οπ οίες δεν θεω ρείται ότι εί-

ναι ξεχω ρισ τές α π ό τις α ρχές του α νθρ ώ π ινου πνεύμ α τος. Ηδια φ ο ρά σ ε σ χέσ η μ ε τον Ν τεκά ρτ είναι, κα τεξοχή ν, μ εθοδο-λογική* ξεχω ρίζοντα ς τον Θ εό α π ό το α νθρ ώ π ινο π νεύμ α ,σ ύμ φ ω να μ ε την καρτεσ ιανή μ έθοδο, δεν δίδετα ι εγγύη σ η γ ιατην εγκυ ρότη τα τη ς α νθρ ώ πινη ς γνώ σ η ς. Ο Σ π ινόζα επιχειρείνα σ υγκ ροτήσ ει ένα πεισ τικ ότερο επιχείρη μ α για την α νθρώ -

πινη γνώ σ η ω ς εάν α υτή να ήταν σ υνδεδεμ ένη α να γκα ία μ ε τηθεϊκή , χω ρίς εντούτοις να εξιδα νικεύει τη δεδο μ ένη π ρ α γμ α -τικότητά της. Στην Π ρ α γ μ α τ ε ία όμ ω ς α υτή επικεντρώ νετα ισ τον α νθρώ πινο νου.

Τ ο επισ τημ ονικό π ρόγρ α μ μ α π ο υ τίθετα ι ξεκ ινά μ εν μ ε τονπ ρο σ διορ ισ μ ό τω ν α ρχώ ν του , εκπ λη ρώ νετα ι δε, κα ι δο κ ι-

μ άζετα ι, με τη γνώ σ η τω ν επιμ έρο υς π ρα γμ ά τω ν (« π ρ έπει ναεπιζη τού μ ε να απ οκ τή σ ου μ ε τη ν α κρ ιβ έσ τερη δυνα τή γνώ σ ητω ν επιμ έρου ς π ρα γμ ά τω ν», § 98) . Μ πο ρού μ ε ω ς εκ τού τουνα επ ισ τρέψ ου μ ε σ το διά γρα μ μ α τω ν επισ τη μ ώ ν, το οπ οίοεκτέθη κε σε γενικ ές γρ α μ μ ές σ το πρ ώ το μ έρο ς τη ς Π ρ α γ -μ α τ ε ί α ς , ό π ο υ η π ρ ώ τη θέσ η δίνετα ι σ τη Φ ιλοσ οφ ία , α κ ο -

λουθού ν η κοινω νική -πολ ιτική θεω ρία , η Η θική κ α ι η Π α ιδα -γω γική , η Ια τρική κα ι τέλο ς οι μ η χανικές τέχνες. Τ ο π ρ ό -γρ α μ μ α α υτό, έχοντα ς ω ς α φ ετη ρ ία τις βα σ ικές α ρχές π ο υα φ ορο ύν τη ν ενότη τα τω ν επισ τη μ ώ ν, σ υνεχίζετα ι μ ε τιςεπιμ έρο υς επισ τή μ ες, ενώ οι α ρχές του εκπ λη ρώ νοντα ι μ ε τη

- 1 2 5 -




γνώ σ η τω ν επ ιμ έρους πρ α γμά τω ν . Ό π ω ς α ναφ έρετα ι στηνΗ θ ικ ή , «ό σ ο περισ σ ότερο γνω ρίζου μ ε τα ενικά π ρ ά γμ α τα , τό-

σ ο περισ σ ότερο εννοο ύμ ε τον Θ εό» (Η θ ικ ή , Υ 24 ). Ο ι όρ οιενότητας κα ι επικο ινω νησ ιμ ότητας τω ν επ ισ τη μ ώ ν δια σ φ α -λίζουν τη γνώ σ η τω ν επιμ έρο υς π ρ α γμ ά τω ν.^^ Σ το π λα ίσ ιοα υτή ς τη ς γνώ σ η ς θεμελιώ νετα ι η ενότητα τω ν π νευμ α τικ ώ νδυνά μ εω ν, φ α ντασ ία ς κα ι εννόη σ ης, εμ πειρική ς κα ι κ α θα ρή ςγνώ σ η ς κα ι σ υνδέετα ι μ ε τη ν ηθική σ τά σ η η ο π ο ία α π ο φ εύ -γει τη ν εγω ισ τικ ή κ α τοχή του π ο θο ύ μ ενο υ α ντικ ειμ ένου(Η θ ίκ ή , y 20. Σ χόλ ιο ).

Μ πο ρεί επο μ ένω ς να αντισ τρα φ εί η σ ειρά τω ν τρ όπ ω ναντίλη ψ ης, να α να δια τυπ ω θο ύν οι τρ όπ ο ι α υτοί μ ε α φ ετη ρ ίατον τέτα ρ το; Α νά μ εσ α σ τον τρίτο κα ι τον τέτα ρ το α να γνω -ρίζεται σ υγγένεια ,^^ α ν κα ι όχι χω ρ ίς ερω τημ α τικά .^^ Ο τρ ί-τος κ α ι ο τέτα ρ τος τρό π ο ς α νή κο υν σ τη ν επ ισ τη μ ονική οδό*α λλ ά ενώ ο τρ ίτος εισ έρχετα ι α π ό το α π οτέλεσ μ α σ τη ν α ιτία ,σ ε α π ο σ π α σ μ α τικ ές δίχω ς τέλος α να λύ σ εις, με τον τέτα ρ τοτρ ό π ο σ υλλα μ βά νετα ι «δια μ ιά ς» η λύση του π ροβλή μ ατος* μ εα υτόν σ υντίθετα ι ένα ς « νέο ς» δρ όμ ος π ρ ο σ έγγισ η ς, α κ ο -

36. Ό π ω ς γ ρ ά φ ε ι ο Macherey (1994: 135), « [ . . . ] τ ο ν α κ α τ α ν ο ο ύ μΘ ε ό κ α ι ν α κ α τ α ν ο ο ύ μ ε τ α ε ν ικ ά π ρ ά γ μ α τ α ε ίν α ι έ ν α κ α ι τ ομ α [...] Δ ιό τ ι δ ε ν υ π ά ρ χ ο υ ν π ο λ λ ο ί τ ρ ό π ο ι ν α κ α τ α ν ο ο ύ μ ε , α λν ο , π ο υ ισ ο δ υ ν α μ ε ί τ α υ τ ό χ ρ ο ν α κ α ι γ ι α τ α ε ν ικ ά π ρ ά γ μ α τ α Θ ε ό » .

37. Β λ . C urley, ό . π .38. Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ν Gueroult (1974: 593-608), ο τ ρ ί τ ο ς τ ρ ό π ο ς

α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ ε κ ο ι ν έ ς έ ν ν ο ι ε ς , σ τ η ν ε π ι σ τ ή μ η τ ω ν κ ο ιν ώ ν ε

λ ά σ ε κ α θ ο λ ι κ έ ς ή ε ιδ η τ ικ έ ς ο υ σ ίε ς , ε ν ώ ο τ έ τ α ρ τ ο ς σ ε ε ν ικρ ο υ ς * ο Σ π ιν ό ζ α δ ε ν έ χ ε ι α ν α π τ ύ ξ ε ι α κ ό μ η τ η ν έ ν ν ο ι α τ ο υ Λε π ισ τ ή μ η ς τ ω ν κ ο ιν ώ ν ε ν ν ο ιώ ν , ό π ω ς σ τ η ν Η θ ικ ή , κ α ι π ρ ά γ μ α τ ι υ π ά ρ -χ ε ι π ρ ό β λ η μ α γ ι α τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α ε ν τ ε λ ο ύ ς γ ν ώ σ η ς τ ο υ π ρ ά γ μ α τ ο ς , ε φ ό σ ο ν τ ο π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο σ τ ά δ ιο ε ίν α ι ο ι κ α θ ο λ

- 1 2 6 -




λο υθ ώ ντα ς τη φ υσ ική π ο ρ εία α π ό τη ν α ιτία π ρ ο ς το α π ο τέ-λεσμ α , α π ό τις α ρχές προς τις σ υνέπειες. Ο ά νθρ ω πος εντού-

το ις είνα ι ένα απ οτέλεσ μ α * π ώ ς μ π ο ρεί να σ υλλ ά β ει, χω ρίςνα επινοήσ ει, την α ιτία ενός π ρά γμ α το ς κα ι την α ιτία της ιδέ-α ς π ο υ είναι ο νους του ; Ό π ω ς θα δια τυπω θεί σ την Η θ ικ ή , «ηγνώ σ η το υ α π ο τελέσ μ α το ς εξα ρτά τα ι α π ό τη ν α ιτία κ α ι τη νεμπεριέχει» {Η Θ . I , α ξ. IV). Ο νους επο μ ένω ς εφ όσ ον ε μ π ε -ρ ι έ χ ε ι τη ν α ιτία του , δεν έχει μ ια εξω τερική σ χέσ η μ ε αυτήν

κα ι μ ε το α ντικείμ ενο το οπο ίο έχει σ το νου του κ α ι εξετά -ζει. Δ ιά του τετά ρτου τρό που δεν ορ ίζετα ι μόνο μ εθοδολο γικάη π ο ρ εία της επισ τη μ ονική ς έρευνα ς, α λλά κα ι η θικά .

Έ να ά λλο ερώ τη μ α α φ ορ ά τη σ χέση του τέτα ρτου μ ετου ς δύ ο πρ ώ το υ ς τρ ό π ο υ ς. Μ πο ρεί να σ υνδεθεί η ενορ α τι-κή επισ τή μ η μ ε τη ν π α ρ ά δο σ η , τη ν κα θη μ ερινή εμ π ειρ ίακα ι τη ν κοινή νο ο τρο π ία ; Ο Σ π ινόζα, σ τον πρ ό λο γο το υ έρ-γου , α πο μ α κρ ύνετα ι α π ό τη σ χέσ η πο υ είχε μ ε το φ ά σ μ α τη ςεμπειρ ία ς, τα πλο ύτη , τη δό ξα κα ι την ηδονή, όχι για να α να -κα λύ ψ ει κά τι π ο υ δεν υ π ά ρχει.

Κ α τά την π εριγρα φ ή τω ν τεσ σ ά ρω ν τρό πω ν αντίληψ ης, δί-νετα ι η προ έλευσ η του κ α θενός, όχι ό μ ω ς το κα τα λη κτικότου ς σ η μ είο. Μ πορεί να θεω ρη θεί ότι ο Σ π ινό ζα π ρο σ π ο ιεί-τα ι, σ α ν ένα ς δά σ κα λο ς σ το εισ α γω γικό μ ά θη μ ά του , ερχό-μ ενος σ τη θέσ η το υ μα θη τή, κα ι π α ρ α σ ύ ρ ο ντά ς τον σ τη σ υ-νέχεια σ το δικό του δρ ό μ ο ; Α ν εντούτο ις ξεκινούσ ε κ α τευ-θεία ν α π ό τον τέτα ρτο, π ώ ς θα διέφ ερε α π ό τον π α ρ α δο -σ ιακό δάσ κα λο π ο υ υπονοείτα ι σ τον π ρώ το τρό πο αντίληψ ης;Ε πιπλ έον, δεν θα φ α ινότα ν η σ χέσ η α να λο γία ς α νά μ εσ α σ ταδύ ο ζεύγη , σ τον π ρ ώ το κα ι το δεύτερο , αφ ενός, κα ι α φ ετέ-ρο υ ανά μ εσ α σ τον τρίτο κα ι τον τέτα ρτο τρό π ο . Κ υρίω ς, δ ύ -σ κο λα θα δια κρ ινότα ν η μετα κίνησ η το υ όλου α υτού φ ά -σ μ α τος τρό πω ν μέσ ω του τέτα ρτου.

- 1 2 7 -



Δ ε ι> θ α σ τ α μ α τ ή σ ο υ μ ε rqv ε ξ ε ρ ε ύΚ α ι τ ο τ έ λ ο ς τη ς ό λ η ς μ α ς έ ρ ε

Θ α ε ίν α ι ν α φ τ ά σ ο υ μ ε ε κ ε ί ό π ο υ ξ ε κ

Κ α ι ν α δ ο ύ μ ε τ ο μ έ ρ ο ς γ ια π ρ ώ τ ηΤ . Σ . Έ λιο τ, Little Gidding

4. Τ ρόποι α ντίλη ψ η ς κα ι διδα κτικής

Τ ο μα θημ α τικό πα ρά δειγμ α

Ο Σ πινόζα τα χρόνια π ο υ ζούσ ε σ το Rijnsburg δίδα σ κε κ α ρ -τεσιανή φιλοσοφία σε ένα μαθητή, τον Casaerius, ο οποίοςφ ο ιτού σ ε σ το Π α νεπισ τή μ ιο του L ey de n, ενώ κα ι ά λλο ι νέοιθεω ρείται ότι επ ισ κ έπ τοντα ν το δά σ κα λο .^^ Σ ε μ ια επ ισ το-λή του προς το φίλο του Simon de Vries (Ε π ισ τ ο λ ή IX,Μ ά ρτιος 1663) α να φ έρετα ι σ τον Casa erius, α π ο δίδο ντά ς τουπ α ιδιά σ τικ η κα ι α σ τα θή σ υ μ π εριφ ο ρ ά , με ενδια φ έρον π ε-ρισ σ ότερο για το κ α ινοφ α νές π α ρ ά για τη ν α λή θεια . Ε υ ελ-π ισ τεί όμ ω ς ότι δεν θα α ργή σ ει να διορθώ σ ει α υ τές τις νεα -νικές α τέλειες, χά ρη σ τη φ υσ ική το υ ικα νό τητα κα ι το τα λέ-ντο του,^^ Ο Σ πινόζα είχε α ναλά βει, εξω θεσμ ικά , το ρόλο του

39 . Β λ . M einsm a, ό . π . , σ . 230.40. Τ ο π ρ ώ τ ο κ α ι μ ο ν α δ ικ ό έ ρ γ ο π ο υ δ η μ ο σ ι ε ύ τ η κ ε μ ε τ ο

Σ π ιν ό ζ α ή τ α ν τ ο Renati Des Cartes Principiorum Philosophiae, Pars I & II, M oreGeometrico demonstratae, σ τ α 1663, κ α ι θ ε ω ρ ε ίτ α ι ό τ ι π ρ ο έ κ υ ψ ε α π ό θ ή μ α τ α τ ο υ μ ε τ ο μ α θ η τ ή τ ο υ C asaerius. Π ρ ό κ ε ιτ α ι γ ι α μ ια

- 1 2 8 -




δάσ κα λου , ήδη κα τά το διά σ τη μ α π ο υ φ οιτούσ ε σ τη σ χολήτου Van de n E nd en , κα ι μ π ο ρεί να υ π ο τεθεί ότι η Π ρ α γ μ α -τ ε ί α π ροορ ίζετα ι κα ι για α υτό το έργο . Ε ξά λλ ου , κα ι τα«κολλέγια» της εποχής, στα οποία μετείχε ο Σπινόζα, εγ-γρ ά φ ο ντα ι σ ε ένα είδο ς εξω θεσ μ ικ ή ς εκπ α ίδευ σ η ς, με διευ-ρυ μ ένο περιεχόμ ενο, α μ φ ισ β η τώ ντα ς τη ν τρέχου σ α πο λιτική ,το υ ς τρ ό π ο υ ς ζω ή ς, το υς τρό π ο υ ς τω ν θρη σ κευτικώ ν κ α ιπ α ιδα γω γικ ώ ν α ντιλή ψ εω ν. Τ α κ είμ ενα λο ιπό ν το υ Σ π ινόζαμ πορούν να δια β α σ τούν όχι μ όνο ω ς φ ιλο σ οφ ικά , πολιτικά , ήθρη σ κευτικά , α λλ ά κα ι ω ς π α ιδα γω γικ ά κείμ ενα τα ο π ο ίαα σ χολούντα ι μ ε το πρ όβ λη μ α τη ς μ εθοδική ς α νά π τυξη ς ή έκ-θεση ς τω ν ιδεώ ν.

Ο Σ π ινόζα σ υνοψ ίζοντα ς του ς τρ ό π ο υ ς μ ε τους οπ οίου ς σ χη -μ α τίζετα ι η αντίλη ψ η ενός π ρ ά γμ α τος, π ρο κ ειμ ένου να γίνεισ α φ έσ τερο ς, δίνει ένα μ α θη μ α τικό π α ρ ά δειγμ α , το υ ο π ο ίο υτυπ ικ ά η λύσ η δίνετα ι α π ό όλο υς το υς τρ ό π ο υ ς α λλά μ έσ ωδιαφ ορ ετική ς οδού . Α υτό το π α ρ ά δειγμ α το α να φ έρει κα ι σ τηΣ ύ ν τ ο μ η Π ρ α γ μ α τ ε ία ^^ κ α ι σ τη ν Η θ ικ ή , με μ ικρή π α ρ α λλ α -γή, για τα είδη γνώ σ ης.^^ Σ ύμ φ ω να μ ε τη ν Π ρ α γ μ α τ ε ία γ ιατ η δ ιό ρ θ ω σ η τ ο υ ν ο υ , δίνο ντα ι τρεις αρ ιθμ ο ί, 2 , 4, 3 κ α ιχρειά ζετα ι να β ρούμ ε έναν τέτα ρ το, π ο υ α να λο γεί π ρ ο ς τον

σ κ ε υ ή τ η ς κ α ρ τ ε σ ι α ν ή ς θ ε ω ρ ί α ς , α ν α φ ε ρ ό μ ε ν η σ τ ο έ ρ γ ο τPrincipia Philosophiae, σ τ η ν ο π ο ί α ο Σ π ι ν ό ζ α α κ ο λ ο υ θ ε ί σ υ ν θ ε τ ικ ήα ν α λ υ τ ικ ή π ο ρ ε ί α . Β λ . Curley (1985: 221 κ .ε .) .

41. Β λ . Gebhardt (1925), I, 55.42. Γ ια τ η ν α ν ά λ υ σ η τ ο υ π α ρ α δ ε ί γ μ α τ ο ς σ ε α ν α φ ο ρ ά μ ε

μ α τ α τ ω ν Σ τ ο ιχ ε ίω ν τ ο Ό Ε υ κ λ ε ίδ η , β λ . M atheron (1986: 125-150), ό π ο υπ ρ ο β ά λ λ ε τ α ι τ ο ε π ι χ ε ί ρ η μ α , π α ρ ά τ ι ς ε ν σ τ ά σ ε ις ά λ λ ω ν μ ε λτ ο π α ρ ά δ ε ιγ μ α τ ο υ Σ π ι ν ό ζ α ε ί ν α ι τ έ λ ε ια σ υ ν α φ έ ς κ α ι μ ά λ ι στ ο υ ς δ ύ ο τ ε λ ε υ τ α ί ο υ ς τ ρ ό π ο υ ς .

- 1 2 9 -




τρίτο ό π ω ς ο π ρ ώ τος π ρ ο ς τον δεύτερο (§ 23 ). Ο ι τρ όπ ο ι μ ετου ς ο π ο ίο υς μ π ορ εί να α να ζητη θεί η λύσ η , ή γίνετα ι α ντι-λη π τό ένα πρ όβ λη μ α , συ νοψ ίζοντα ι σ ε τέσσ ερις.

/Τ ρώ τον, ό π ω ς οι έμ π ορο ι, όταν ζυγίζουν κά τι κα ι θέλουννα υ π ολ ογίσ ου ν τη ν τιμ ή , π ο υ α ρ κ ούντα ι να χρη σ ιμ οπο ιού νμ ια α π οτελεσ μ α τικ ή τεχνική (operatio ) τη ν οπ ο ία διδά χτη κ α να π ό πρ εσ βύ τερο υς ομ οτέχνου ς του ς: πο λλα πλ α σ ιά ζου ν δη-λαδή το δεύτερο με τον τρίτο, κατόπιν διαιρούν το γινόμενομ ε τον π ρ ώ το κα ι έτσ ι βρ ίσ κου ν τον τέτα ρτο.^^ Η γνώ σ η α υ -τή , τη ν οπ ο ία δεν μ π ορ ούν ό σ οι τη χρη σ ιμ οπ οιούν να τη να π οδ είξου ν, πρ οέρχετα ι α π ό τη ν π α ρ ά δο σ ή του ς, επειδήέτσ ι τους είπ α ν να λ ύνουν το πρόβλη μ α* είνα ι ό,τι κα λεί οΣ π ινόζα αντίλη ψ η τη ν ο π ο ία σ χη μ α τίζουμ ε εξ α κο ή ς (ή α π όπ λη ρ οφ όρ η ση ) .

Δ ε ύ τ ε ρ ο ν , είνα ι δυ να τό ν ό μ ω ς κ ά π ο ιο ς να έχει εξα κ ρ ιβ ώ -σ ει α π ό μ όνος του, βα σ ισ μ ένος σ τη ν π είρ α του, τη ν π α ρ α -π ά νω δια δικ α σ ία κα ι να έχει σ υ να γά γει ένα γενικ ό κ α νόνα .Α υτή ό μ ω ς η γνώ σ η , π ο υ εξη γεί το δεύτερο τρό π ο αντίληψ ης,α π ό πλα νω μ ένη κα ι α ξεκα θά ρισ τη εμπ ειρία , α φ ορ ά α πλ έςκα ι ευκ ολ ονό η τες π εριπ τώ σ εις α ριθμ η τικώ ν σ χέσ εω ν.

Τ ρ ίτ ο ν , (§ 24), η λύσ η τη ν ο π ο ία θα α κο λου θή σ ουν οιμ α θη μ α τικο ί, η οπ οία μ εσ ολ α βείτα ι α π ό τη γνώ σ η τη ς α π ό -δειξη ς του Ε υκ λείδη (Σ τ ο ιχ ε ία , θεώ ρη μ α 19, του βιβλ ίουV II ). Γ νω ρίζου ν τι είνα ι η α να λογία εν γένει κα ι π ο ιο ι α ρ ιθ-μ οί είνα ι α νά λογο ι, δη λα δή ότι το γινό μ ενο τω ν δύ ο μ έσω νισ ού τα ι μ ε το γινόμ ενο τω ν δύ ο α κρ α ίω ν αρ ιθμ ώ ν. Ε νώό μ ω ς κ α τανο ο ύ ν τη ν κο ινή ιδιό τη τα τη ς α να λο γία ς, δεν

« α ντιλα μ β ά νοντα ι κ α τά τρ ό π ο α υτοτελή τη ν α να λο γία τω νδεδομ ένω ν α ριθμ ώ ν».

43. Β λ . Curley (1979: 27) κ α ι Rousset (1992: 196).

- 1 3 0 -




Τ έ τ α ρ τ ο ν , α κόμ η όμ ω ς κα ι α ν α ντιλα μ βά νοντα ι κ α τά τρ ό -π ο α υτοτελή τη ν α να λο γία α υτώ ν τω ν α ριθμ ώ ν, δεν τη να ντιλα μ βά νοντα ι «δυ νάμ ει του π α ρ α π ά νω θεω ρή μ ατος, αλ -λά ενορα τικά , χω ρίς τη μ εσ ολ ά β η σ η κ ά π ο ια ς τεχνική ς δια -δικασίας».

Τ ο μα θημ α τικό π α ρ ά δειγμ α ω ς κοινό π α ρ ά δειγμ α γιαόλο υς του ς τρ ό π ο υ ς αντίληψ ης, εκ πρ ώ τη ς όψ εω ς του λά χι-σ τον, δείχνει ότι κά θε τρόπ ο ς μ πορεί να φ τάσ ει σ τη λύσ η το υπροβ λή μ α τος κα ι ότι δεν δια φ έρει, ή δεν ενδια φ έρει τόσ ο, τοα π ο τέλεσ μ α . Π α ρό λα α υ τά είναι επ ίσ η ς φ α νερό ότι ενώ οΣ π ινόζα χρη σ ιμ οπ οιεί το μ α θη μ α τικό π α ρ ά δειγμ α , α μ φ ισ βη -τεί τη χρησ ιμ ότη τα τω ν μ α θη μ α τικώ ν ό τα ν πρ όκειτα ι για τηνενορατική αντίληψ η. Ο Σ πινόζα , ό πω ς α να φ έρει ο Matheron,"^^χρη σ ιμ οπ οιεί τη γνώ σ η το υ τέτα ρ το υ α νά λο γο υ ω ς διδα κ τι-κό π α ρ ά δειγμ α για να δώ σ ει κο υρ ά γιο σ τον α να γνώ σ τη ,λέγοντά ς του ότι «εά ν με ακο λουθήσ εις μέχρι τέλου ς, θα φ τά -σ εις να μ ά θεις τη δική σ ου φ ύσ η , όπ ω ς γνω ρίζεις τη ν ισ ότη-τα 3/6= 1/2». Ο Σ πινόζα βέβα ια γρά φ ει σ την Π ρ α γ μ α τ ε ία , σ επ ρ ώ το πρ όσ ω π ο, ότι «είναι π ο λύ λίγα τα π ρ ά γμ α τα όσ αμ πό ρεσ α μέχρι τώ ρα να κα τα νοήσ ω με βά σ η α υτού του εί-δου ς γνώ σ η » (§ 22), α να φ ερό μ ενος σ τον τέτα ρτο τρ ό π ο.

Η διδα κτική α υτή μ έθοδο ς μ α ς θυμ ίζει τον Μ έ ν ω ν α , Ο Σ ω -κρ ά τη ς σ υνομιλώ ντας με τον Μ ένω να π ά νω σ το πρόβ λη μ α τιείνα ι η α ρετή , τον οδη γεί να π α ρ α δεχτεί την ά γνο ιά του , ενώκα ι ο ίδιος α να γνω ρ ίζει τη δική το υ (8 0d). Μ πορο ύν λ ο ιπόννα ξεκινήσ ουν κα ι οι δύ ο α π ό την α ρχή . Π ώ ς όμ ω ς θα μ π ο -ρο ύν να ελέγξου ν εάν ο δρ ό μ ο ς π ο υ έχουν πά ρ ει είνα ι ο εν-δεδειγμ ένος, α φ ο ύ α να γνω ρίζου ν ότι δεν έχουν την ιδέα τηςα ρετή ς, δεν γνω ρίζου ν πο ιο ς είνα ι ο σ κ ο π ό ς το υ ς;

44. Β λ . Matheron (1982: 101) .

- 1 3 1 -



Β α σ ι λ ικ ή Γ ρ η γ ο ρ ο π ο ν λ ο ν

Ο Σ ω κ ρά τη ς σε α υτό το α διέξοδ ο σ ημ είο επιχειρεί να δώ -σει μια α πά ντη σ η διά του δούλου του Μ ένω να. Ο Σ ω κρ ά τη ςφ α ίνετα ι να τοπ ο θετείτα ι σ τη ν ίδια θέση μ ε το σ υνομ ιλη τήτου, τη θέση τη ς α ναζή τη σ η ς, ενώ θεω ρεί ότι «η α ναζή τη σ ηκαι η μάθη σ η είναι γενικά α νάμ νησ η [.. .] Π ισ τεύοντας λοιπόνπ ω ς τούτο δω είναι αληθινό, θέλω μαζί σου να α ναζητήσω κα ινα μ ά θω τι είναι η α ρετή » (81e). Ο δού λος, ο οπο ίος θα χρη -σ ιμ οπο ιη θεί ω ς ένα είδο ς ελέγχο υ για τη θεω ρία τη ς α νά -μ νησ ης, γνω ρίζει να μ ιλά ελληνικά κα ι να μ ετρά , α λλά είνα ι

α π α ίδευτος σ τη γεω μ ετρ ία . Ο Σ ω κ ρά τη ς το υ θέτει ένα γ ε-ω μ ετρικό πρόβλημα,^^ χαρά σ σ οντας μ πρ οσ τά του σ χήμ α τασ τη ν ά μ μ ο , σ το ο π ο ίο ο δο ύλ ος α ρχικά δίνει εσφ α λμ ένηα π ά ντη σ η . Σ υνεχίζει ό μ ω ς να το υ θέτει ερω τή σ εις κα ι τονοδη γεί π ρο ο δευ τικ ά να κ α τα νοή σ ει ότι η αρχική το υ α π ά -ντησ η δεν ήταν ορθή . Τ ελικά μ ετά α π ό διά φ ορ ες προσ πά θειες

ο δού λο ς φ τά νει σ το σ η μ είο να δώ σ ει ορισ μ ένες σ ω σ τέςα π α ντή σ εις (βρίσ κει το εμ βα δόν ενός τετρα γώ νου ). Ο Σ ω -κρά τη ς συνεχίζει τις ερω τήσ εις κα ι ο natç φ τάνει σ το σ ημ είονα α ναγνω ρίσ ει τη δυσ κο λία το υ να α π α ντή σ ει. Ό π ω ς λέει οΣ ω κ ρά τη ς, «τώ ρ α π ια γνω ρίζει π ω ς α γνοεί κα ι, ό π ω ς ακ ρι-βώ ς δεν γνω ρίζει, έτσ ι ούτε νομίζει ότι γνω ρίζει» (84a-b). Κ αιείνα ι ίσ ω ς α υτή η κα τά λλη λη σ τιγμ ή π ο υ μ π ορεί να τονα φ ή σ ει να π ά ρ ει το δρό μ ο του .

Ο Σ πινόζα δίνει ένα π α ρά δειγμ α , κα τ ' οικο νομ ίαν κο ινό γιαόλο υς τους τρό π ο υς αντίλη ψ ης κα ι για να γίνουν δια κριτές οι

45. Π ρ έ π ε ι ν α α π ο δ ε ιχ τ ε ί η π ρ ό τ α σ η ό τ ι ο ι ε π ι φ ά ν ε ι ε ς δ ύ ο τ ε τ ργ ώ ν ω ν ε ίν α ι α ν ά λ ο γ ε ς π ρ ο ς τ α τ ε τ ρ ά γ ω ν α τ ω ν π λ ε υ ρ ώ ν τ ο υ κ α ι ε ιδ ικ ά

ό τ ι , α ν θ ε ω ρ ή σ ο υ μ ε έ ν α τ ε τ ρ ά γ ω ν ο κ α ι σ τ η σ υ ν έ χ ε ι α κ α τ α σέ ν α δ ε ύ τ ε ρ ο τ ε τ ρ ά γ ω ν ο μ ε π λ ε υ ρ ά τ η δ ι α γ ώ ν ιο τ ο υ π ρ ώ τ ο υφ ά ν ε ι α τ ο υ δ ε ύ τ ε ρ ο υ τ ε τ ρ α γ ώ ν ο υ θ α ε ίν α ι δ ι π λ ά σ ια α π ό τ η ντ ο υ π ρ ώ τ ο υ .

- 1 3 2 -




δια φ ορές του ς. Σ την πλ α τω νική Π ο λ ιτ ε ία ανατττύσ σ ετα ι ο μ ύ-θος του σ πη λα ίου , ο οπ ο ίος μ π ορεί να π α ρα β λη θεί μ ε τον

π ρ ώ το τρ ό π ο α ντίληψ ης σ τη θεω ρία του Σ πινόζα . Α υτό τοέντονο κα ι δρ α μ α τικό π α ρ ά δειγμ α δια φ έρει, λόγω του ύφ ου ςκα ι τη ς τεχνικής του, α π ό το λιτό ύ φ ος του Σ π ινόζα ό τα ν α υ -τός δίνει τον π ρώ το τρ ό π ο αντίλη ψ ης, αν κα ι πα ρουσ ιά ζονταικο ινά , ό π ω ς η έλλειψ η τη ς επικο ινω νία ς. Ε ιδικά όμ ω ς ο δεύ -τερο ς τρό πος, σ ύμ φ ω να μ ε τον οπ οίο κά π οιος α π ό μ όνος το υ

μ π ορ εί να φ τιά ξει ένα α ξίω μ α κα ι να λύσ ει ένα πρόβ λη μ α ,πα ρουσ ιά ζει κο ινά με την π ρ ο σ π ά θεια τη ν ο π ο ία κα τα β ά λλ ειο δούλος στον Μ έ ν ω ν α . Ο πα ις σ τον Μ έ ν ω ν α π ρ έπ ει να δεί-ξει ότι οι επιφ ά νειες δύ ο τετρα γώ νω ν είνα ι α νά λογες π ρ ος τατετρ ά γω να τω ν πλευρ ώ ν του ς, να δειχθεί δη λα δή μ ία κα θολι-κή ιδιότητα . Ο Π λά τω ν χρη σ ιμ οπ οιεί α υτό το π α ρ ά δειγμ α γιατο βα σ ικό ερώ τη μ α του δ ια λό γου εάν η α ρ ετή είνα ι διδα κτή ,ένα ερώ τη μ α π ο υ μ ένει ανοιχτό, μ ε δεδο μ ένο ότι η αρετή δενείναι μ όνον γνώ σ η τω ν κα νόνω ν α λλ ά κ α ι η εφ α ρ μ ο γή του ς.Γ ια τον Σ πινόζα οι καθο λικές έννοιες είνα ι α π λώ ς εργα λείο, όχια υτοτελή ς γνώ σ η , μ ε δεδο μ ένο ότι ζη τούμ ενο είνα ι η πλή ρη ςκα ι κα θα ρή γνώ σ η ενός πρ οβ λή μ α τος π ο υ έχουμ ε μ πρ οσ τάμ α ς να λύσ ουμ ε ή μ ιας κα θέκα σ τον σ χέσ ης, η οπο ία δεν είναια να κα τα σ κευά σ ιμ η μό νο μ έσ ω κα θολικώ ν εννοιώ ν.

Κ α ι οι δύ ο θεω ρη τικο ί σ υμ φ ω νού ν στην α υ τενέργεια γιατη ν α π ό κ τη σ η τη ς γνώ σ η ς κα ι όχι σ τη μ ετα β ίβ α σ ή τη ς α π όχέρι σ ε χέρι"^^ Ο Σ π ινόζα, π α ρό λο π ο υ γρ ά φ ει ότι π ο λύ λίγα

46. Β λ . Π λ ά τ ω ν ο ς , Ε π ισ τ ο λ ή Ζ , 341b-c, ό π ο υ ρ η τ ώ ς α μ φ ισ β η τ ε ίτ α ι α υτ ό ς ο τ ύ π ο ς γ ν ώ σ η ς : « Τ ό σ α λ ο ι π ό ν έ χ ω ν α π ω γ ι α ό λ ο υ ς όγ ρ ά ψ ε ι κ α ι θ α γ ρ ά ψ ο υ ν , ό σ ο ι λ έ ν ε π ω ς γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν α υ τ ά μ ε τ ακ α τ α γ ί ν ο μ α ι , ε ίτ ε γ ια τ ί τ ά κ ο υ σ α ν α π ό μ έ ν α ε ίτ ε α π ό ά λ λ ο υ ς ε ίτ ε δ ή δ ή θ ε ν τ α β ρ ή κ α ν ο ι ίδ ιο ι μ ό ν ο ι τ ο υ ς . Κ α τ ά τ η γ ν ώ μ η μ ο υγ ν ω ρ ί ζ ο υ ν τ ί π ο τ ε » .

- 1 3 3 -




είναι τα π ρ ά γμ α τα π ο υ μ πό ρεσ ε να κα τα νοή σ ει μ ε το τέ-τα ρ το είδο ς γνώ σ η ς (§ 22), δείχνει ότι κά θε τρό π ο ς οδη γείσ τη λύσ η , δίνοντας όμ ω ς έμφ α σ η σ τη δια δικα σ ία , κα ι σ τηδια φ ορ ά κά θε τρό π ο υ ω ς π ρο ς το α φ ετη ρια κό του σ ημ είο ήτην προέλευσ η του , όχι σ το α ποτέλεσμ α * έτσ ι σ υνδέετα ι μετην αρχα ιοελληνική σ κέψ η , σ την ο π ο ία τα μ α θη μ α τικά δενχρη σ ιμ οπ οιούνταν α πλώ ς για μετρή σεις κα ι υπ ολογισ μ ού ς. Τ οπρόβ λη μ α ό μ ω ς μ ένει α νοιχτό κα ι σ τα δύ ο έργα , α φ ενός ηανάμ νηση γ ια τον Π λάτω να, δηλαδή «η α νάκτησ η της γνώ -σ ης α π ό τον ίδιο τον εα υ τό» (Μ ένω ν, 85 d), α φ ετέρο υ ηγνώ σ η μ ια ς ενική ς ουσ ία ς ή μ ια ς ορισ μ ένης σχέσ η ς για τονΣ π ινό ζα . Κ α ι για τους δύ ο όμ ω ς οι μ α θη μ α τικοί κα νόνες εί-ναι ένα πα ρ ά δειγμ α , μ ια άσ κη ση την οπο ία θα π ρ έπει κα νείςνα συνεχίσει κα ι να α ποδείξει μόνος του σ την πρά ξη* για τονΠ λάτω να, εξάλλου, στον Μ έ ν ω ν α ο πολιτικός τα υτίζετα ι μ ε

τον ιδεώ δη δά σ κα λο τη ς α ρετή ς (lOOal-2).Ο π ιο κοντινός β έβ α ια σ υνομ ιλη τής του Σ π ινό ζα είνα ι ο

Ν τεκάρτ. Ο Ν τεκάρτ στον Λ ό γ ο π ε ρ ί τ η ς Μ ε θ ό δ ο υ α φ η γείταιτρεις διαφ ορ ετικούς δρόμ ους τους οποίους πή ρε στη ζω ή του,μ ε κο ινό όμ ω ς σ κοπό , να δια κρ ίνει την α λή θεια α π ό το ψ έ-μ α , ώ σ τε να πο ρ εύετα ι μ ε σ ιγουρ ιά (§ 14). Τ ον π ρ ώ το δρ ό -

μ ο τον διένυσ ε τα χρό νια τω ν σ πουδ ώ ν του σ το κολλέγιο LaFlèche, ένα α π ό τα πλ έον φ η μ ισ μ ένα στην Ε υρ ώ πη , δια π ι-σ τώ νοντα ς σ το τέλος ότι δεν α πο κό μ ισ ε π α ρ ά σ ύγχυσ η , α μ -φ ιβολίες κα ι π λά νες. Α π έκτησ ε γνώ σ εις, οι οπ ο ίες όμ ω ςή τα ν π ρο σ α ρ μ οσ μ ένες σ ε ορ ισ μ ένους σ κοπούς* « η θεολο γίαδιδά σ κει να κερδίσ ουμ ε τον πα ρά δεισ ο* η φ ιλο σ οφ ία δίνει τομ έσ ο να μ ιλού μ ε μ ε α λη θοφ ά νεια για ό λα κα ι να κά νου μ ε ναμ α ς θα υμ ά ζου ν οι λιγότερο σοφ οί* η Ν ομ ική , η Ιατρική κ α ι οιά λλες επ ισ τήμ ες φ έρνο υν τιμ ές κα ι πλούτη σ ε όσ ους τιςκαλλιεργούν».

- 1 3 4 -




Ο Σ πινόζα σ τον π ρ ώ το τρ ό π ο α ντίληψ ης α να φ έρετα ι σεέναν τύπ ο α υταρχική ς π α ρ ά δο σ η ς γνώ σ η ς, για περιορ ισ μ ένα

χρη σ τικο ύς σ κο πο ύς, η ο π ο ία δεν α π ο τελεί π α ρ ά μ ια α π ο -τελεσματική τεχνική (operatio).

Ο Ν τεκά ρτ, μ ετά τη ν α π ο τυ χία τη ς π ρ ώ τη ς δια δρο μ ή ς,α ποφ α σ ίζει να διδα χτεί α π ό το μ εγάλο β ιβλίο του κόσ μ ου , νατα ξιδεύει, να γνω ρίσ ει α υλές κα ι σ τρα τούς, να σ υνα να σ τρέ-φ ετα ι α νθρώ πο υς δια φ όρ ω ν ιδιοσ υγκρα σ ιώ ν κα ι κ α τα σ τά σ ε-

ω ν, να α π ο κ τά διά φ ορ ες εμ πειρίες (§14). Π α ρα τη ρώ ντα ς τό -σ ο δια φ ορετικά ήθη, βλέπο ντα ς ότι διά φ ορο ι λα οί μ πορούσ α ννα επιδοκ ιμ ά ζου ν α κόμ α κα ι τα π ιο εξω φ ρενικά π ρ ά γμ α τα ,δεν βλέπει να υπά ρχει μ ικρότερη σ ύγχυσ η α π ό τις γνώ μ ες τω νφ ιλο σ ό φ ω ν εντού τοις διδά σ κετα ι κά τι: «να μη δίνει υπ ερβ ο -λική π ίσ τη σε τίποτε α π ό κείνα για τα οπο ία τον είχαν π είσ ειμ ονα χά μ ε το πα ρ ά δειγμ α κα ι το έθιμ ο» (§ 15).

Ο Σ πινόζα σ υνδέει κα ι α υτός το δεύ τερο τρό π ο αντίλη ψ ηςμ ε την πρ οσ ω πική π ροσ πά θεια η οποία όμ ω ς πρ οέρχετα ι α π όα όρισ τη κα ι α ξεκα θά ρ ισ τη εμ π ειρ ία .

Τ έλος, ο Ν τεκά ρτ μ ετά α π ό τη δεύτερη α π ο τυ χία π α ίρνειτη ν α π ό φ α σ η να μ ελετή σ ει τον εα υ τό το υ κα ι να χρ η σ ιμ ο-ποιή σ ει όλες τις π νευ μ α τικ ές δυ νά μ εις του , προκ ειμ ένο υ ναδια λέξει ο ίδιος τους δρ όμ ους π ο υ θα έπ ρ επ ε να α κολο υθ ή -σ ει (§ 15). Α ποφ α σ ίζει λο ιπόν μ όνο ς του να δ ια λέξει τη μ έ-θοδο π ο υ θα ακολουθήσ ει.'^^

Σ τον Σ π ινόζα, ο τρίτος δρ όμ ος ή ο τρ ίτος τρό π ο ς α ντίλη -ψ ης σ υνδέετα ι μ ε τη ν επ ισ τή μ η , η οπ ο ία εντούτο ις δεν οδη -γεί σ την κα θα ρή κα ι ακρ ιβή γνώ σ η για την επίλυσ η του π ρ ο -βλή μ α τος εκ μ έρο υς το υ μ α θη τευό μ ενου. Π εριλα μ βά νει ά ρ α -γε σε α υτήν κα ι τη ν κα ρτεσ ια νή επισ τή μ η , β λέπ ο ντας τη ν

47. Β λ . Γ ρ η γ ο ρ ο π ο ύ λ ο υ (1999: 28 -33).

- 1 3 5 -




α π ο τυχία το υ κα ρτεσ ια νού τρίτου δ ρ ό μ ο υ π ρ ο ς τις κα θα ρ έςκα ι δια κ ρ ιτές ιδέες; Ο τρίτος δρ ό μ ο ς του Ν τεκά ρ τ σ υνεχίζε-

τα ι σ τον τέτα ρ το τρ ό π ο α ντίληψ ης το υ Σ πινόζα, υπ οδ η λώ -νοντας την εκ νέου χάραξη του.Σ τους τέσσ ερις τρό π ο υς αντίλη ψ ης του Σ π ινόζα , μπορεί να

εντοπ ισ τού ν κοινά αφ ενός α νά μ εσ α σ τον πρ ώ το κα ι τον τρ ί-το κα ι α φ ετέρο υ α νά μ εσ α σ το δεύτερ ο κ α ι τον τέτα ρ το . Σ τοπ ρ ώ το « ζεύγος» υπονο είτα ι ένας κα θοδη γητής, ενώ σ το ά λλοζεύγος όχι, το υ ποκ είμ ενο τη ς γνώ σ η ς δη λα δή α να ζη τά τη λύ -σ η εμ π ισ τευόμ ενο τις δικές του δυνά μ εις. Ε ντούτοις, ο φ ο ρ έ-α ς της γνώ σ η ς του τρίτου είναι ποιοτικά δια φ οροποιη μ ένος σ εσ χέσ η μ ε εκείνον το υ πρ ώ του τρ ό π ο υ α ντίληψ ης, με τη μ εσο -λά βη σ η τη ς εμ πειρική ς π ρο σ π ά θεια ς· σ υγχρόνω ς κα ι η γνώ σ ητου τέτα ρ του τρ ό π ο υ είναι π ο ιοτικ ά δια φ ο ροπ ο ιη μ ένη ω ςπ ρ ο ς εκείνη του δεύτερο υ, μ ε δεδο μ ένο ότι η ενορ α τική γν ώ -ση έπ ετα ι τη ς επισ τη μ ονική ς γνώ σ η ς, τη ς γνώ σ η ς τω ν κο ινώ νιδιοτήτω ν εν γένει, αν κα ι, ό π ω ς π α ρ α τη ρεί ο M atheron, ο τέ-ταρ τος τρό π ο ς δεν είνα ι α π λώ ς σ υγκεκριμ ενοπ οίη σ η του τρί-του , μ ε δεδο μ ένο ότι οι δο μ ές τους είνα ι διαφ ορετικές."^^

Ε φ όσ ον όμ ω ς οι μ α θη μ α τικές οντότη τες δεν είναι α κ ριβ ώ ςπ ρ α γμ α τικ ά φ υσ ικές οντότητες κα ι είνα ι κοινές ιδιότητες, τό -

τε π ώ ς το μ α θη μ α τικό π α ρ ά δειγμ α είναι κα τά λλη λο ω ς π ρ ό -τυπ ο κ α ι για τον τέταρτο τρ ό π ο α ντίλη ψ ης; Γ ια τον M atheron,χρη σ ιμ οπ ο ιείτα ι μ ε τη λο γική το υ «ω ς εά ν» : «εά ν μ ε α κ ο -λο υθή σ εις μ έχρι το τέλος, θα κ α το ρθώ σ εις να γνω ρ ίσ εις τηφ ύσ η σ ου ξεκινώ ντα ς α π ό τη φ ύσ η το υ Θ εού κα τά τον ίδιοτρό π ο κα ι α κριβώ ς ό π ω ς κα τα νοείς την ισ ότητα 1/2=3/6. Τ ού-

το πρ ο ϋ π ο θέτει μ ια μ η τυπ ικ ή κα τα νόη σ η

48. Matheron (1986: 143).49. Matheron (1986: 149).

- 1 3 6 -




Ό π ω ς θα γρά ψ ει ο Σ πινόζα στον «Π ρό λογο» του τρίτου μ έ-ρους της Η θ ικ ή ς , «ο ι π ερισ σ ότερο ι π ο υ σ υνέγρα ψ α ν περί σ υ-

ναισ θη μ ά τω ν κα ι π ερί τω ν α ρχώ ν το υ α νθρ ώ π ινου βίου φ α ί-νετα ι ότι δεν π ρ α γμ α τεύο νται φ υσ ικ ά π ρ ά γμ α τα τα ο π ο ίαα κο λουθο ύν του ς κοινούς νόμ ους τη ς φ ύσ η ς, α λλά π ρ ά γμ α ταπ ο υ β ρίσ κο ντα ι έξω α π ό τη φ ύσ η . Έ τσ ι φ α ίνετα ι ότι εννοούντον άνθρ ω π ο ω ς κ ρ ά το ς εν κ ρά τει. Π ισ τεύο υν δηλα δή ότι οά νθρ ω π ο ς π ιο πο λύ δια τα ρά σ σ ει τη ν τά ξη τη ς φ ύσ η ς π α ρ ά

τη ν α κολο υθεί, ότι έχει α π ό λυ τη εξο υσ ία π ά νω σ τις πρ ά ξειςτου κα ι ότι δεν προσ διορ ίζεται π α ρ ά α π ό α υτόν τον ίδιο».

Τ ο αριθμ ητικό π α ρ ά δειγμ α δίνετα ι α π ό τον Σ π ινόζα για νακα τανοήσ ουμ ε του ς τέσ σ ερις τρό πους αντίληψ ης. Σ ύμ φ ω να μεα υτό , ο τέτα ρ τος αρ ιθμ ός α να λο γεί π ρ ο ς τον τρ ίτο ό π ω ς οδεύτερο ς π ρ ο ς τον π ρ ώ το. Α ς υπ ο θέσ ουμ ε ότι α υτές οι σ χέ-σ εις α να λο γούν κα ι π ρ ο ς τις σ χέσεις α νά μ εσ α σ του ς ισ ά ριθ-μ ου ς τρ ό π ο υ ς α ντίλη ψ η ς. Ο ζη τού μ ενος τέτα ρ το ς α ριθμ όςα να λο γεί π ρ ο ς τον τέτα ρ το τρό π ο , ο οπ ο ίος επίσ η ς ανα ζη-τείτα ι, κα ι μ ε α υτόν μ π ο ρ ο ύμ ε να δια κ ρ ίνο υμ ε α κ ρ ιβ έσ τερατις σχέσεις ενός προβλήματος, να συλλάβουμε την τελειότε-ρη λύσ η . Ο π ρώ το ς κα ι ο δεύτερο ς τρό π ος αντίληψ ης α φ ο -ρούν, αντισ τοίχω ς, την π α ρ ά δο σ η κα ι την εμ πειρ ία , ενώ ο τρί-το ς κα ι ο τέταρ τος τη ν επ ισ τη μ ονική εμ π ειρ ία . Α ν π ά ρ ο υ μ ευπόψ η μα ς το π α ρ α π ά νω πα ρά θεμ α του Σ πινόζα, θεω ρώ νταςότι είναι δυ να τή μ ια ενορατική επ ισ τή μ η τω ν σ υνα ισ θη μ άτω ν,ο τέτα ρ τος τρό π ο ς δεν α π ο τελεί μ όνον α φ ετη ρ ία της επ ι-σ τή μ η ς, α λλ ά κ α ι μ ια ς επισ τή μ η ς τη ς α νθρ ώ π ινη ς εμ π ει-ρίας, του π λούτου , τη ς δό ξα ς κα ι τη ς ηδονής. Ο τέτα ρτος τρό -πο ς, ό π ω ς α ντιλα μ βα νόμ α σ τε, είναι κά τι π α ρ α π ά νω α π ότου ς ά λλου ς, α π ό τη ν ά π ο ψ η ό τι το υ ς π ρ ο σ θέτει κά τι τοοποίο ήδη έχουν, τη μέθοδο αποκατάστασής τους.

- 1 3 7 -



5. To πρόβλημα της μεθόδουΗ ανασ τοχασ τική οδός

Ο ι π α ρά γρα φ οι π ο υ αφ ιερώ νοντα ι σ το πρ όβ λη μ α τη ς μεθό-δο υ (§§ 30-48) π α ρ α π έμ π ο υ ν σ ε μ ια έντονη συζήτησ η τη ςεπο χής π ά νω σε α υτό το πρό βλη μ α, το ο π ο ίο δεν είνα ι μ ό -νο επισ τημ ονικό α λλά κα ι θρ η σ κευτικό κα ι π ολιτικ ό .

Σ τη ν επ ισ τολή π ρ ο ς τον Bow meeste r,^^ τον Ιού νιο το υ1666, ο Σ πινόζα πιεζόμ ενος α π ό τα ερω τή μ α τα του σ υνομ ι-λητή κα ι φ ίλο υ του, σ χετικ ά μ ε το α ν υπ ά ρ χει α σ φ α λή ς μ έ-θο δο ς ή εά ν το π νεύ μ α μ α ς υπ ό κ ειτα ι σ τις σ υ μ π τώ σ εις κα ι

σ την τύχη , συνοψ ίζει ορισ μ ένες θέσεις του τις ο π ο ίες εκθέτειστην εν λόγω Π ρ α γ μ α τ ε ία . Η αληθής μ έθοδος, ό π ω ς γρά φ ειο Σ πινόζα , έγκειτα ι μ όνο σ τη γνώ σ η τη ς κα θα ρή ς νόησ ης, τη ςφ ύσ η ς κα ι τω ν νόμω ν τη ς. «Δ εν είναι όμ ω ς α νά γκη να γνω -ρίζουμ ε τη φ ύσ η του π νεύμ α τος μ έσ ω τη ς π ρώ της του αιτίας*α λλ ά α ρκ εί να σ υ ντά ξο υ μ ε ένα ισ τορ ικό (his torio la) του

50. Ο Johan Bowm eester (1630-1680) γ ε ν ν ή θ η κ ε σ τ ο Ά μ σ τ ε ρ ν τσ π ο ύ δ α σ ε φ ιλ ο σ ο φ ία κ α ι ια τ ρ ικ ή σ τ ο L eyden, ή τ α ν φ ίλ ο ς τ ο υ Meyer, ε π ί -σ η ς γ ια τ ρ ο ύ κ α ι σ τ ε ν ο ύ φ ίλ ο υ τ ο υ Σ π ιν ό ζ α , ο ο π ο ί ο ς ή τ α ν μ ατ ε λ ε υ τ α ί ε ς ώ ρ ε ς τ η ς ζω ή ς τ ο υ * β λ . Wolf (1966: 52) κ α ι Nadler (1999:

- 1 3 8 -




π νεύμ α το ς ή τω ν αντιλή ψ εώ ν το υ [ . . . ]» (Ε π ισ τ ο λ ή 37, προςBow meester). Ο Σ πινόζα θεω ρεί ότι «ό λες ο ι κα θα ρές κα ι δια -

κρ ιτές α ντιλή ψ εις τις οπ ο ίες σ χη μ α τίζουμ ε δεν μ πορούν ναγεννηθο ύν π α ρ ά α π ό ά λλες κα θα ρές κα ι δια κριτές αντιλήψ εις,οι ο π ο ίες βρίσ κοντα ι μ έσ α μ α ς κα ι δεν δέχο ντα ι ά λλη α ιτίαέξω α π ό μ α ς. Α π ό α υτό έπετα ι ότι οι κ α θα ρές κα ι δια κρ ιτέςαντιλή ψ εις τις οπο ίες σ χη μ α τίζου μ ε εξα ρτώ ντα ι μόνο α π ό τηφ ύσ η μ α ς κα ι α π ό το υς ορ ισ μ ένους κα ι σ τα θερο ύ ς νόμ ου ς

τη ς, δη λα δή α π ό τη ν α π ό λυ τη δύ να μ ή μ α ς κα ι όχι α π ό τη ντύχη , δη λα δή α π ό α ιτίες π ο υ , αν κα ι ενεργού ν επ ίσ η ς μ έσ ωορ ισ μ ένω ν κα ι σ τα θερώ ν νόμ ω ν, εντούτοις τις α γνο ο ύμ ε κα ιείνα ι ξένες σ τη φ ύσ η κ α ι τη δύ να μ ή μ α ς» (σ τ ο ίδ ιο ).

Ο Ν τεκά ρτ, ήδη α π ό το πρ ώ το του έργο, του ς Κ ανόνες, δί-νει έμ φ α σ η στον π ρ ω τεύοντα ρόλο τη ς μ εθόδου , γρ ά φ ο -ντα ς, στον π έμ π το κ α νόνα , ότι «είνα ι π ρ ο τιμ ό τερ ο να μη ναναζητήσ ει κανείς π ο τέ την αλήθεια π α ρ ά να την α ναζητήσ ειχω ρίς μ έθο δο » (AT, 371). Α κολ ουθεί δύο δρό μ ου ς, π ρώ τοντη ν α νάλ υσ η , τη μ έθοδο α να κ ά λυ ψ η ς ή εύρ εσ η ς, κα ι, δεύτε-ρον, τη σ ύνθεσ η, η οπ ο ία σ ύμ φ ω να μ ε τη Λ ο γ ικ ή τ ο υ Port-Royal είναι κα τά λλη λη για τη διδα σ κ α λία . Χ α ρα κ τη ρ ισ τικ ά ,σ τις Α ρ χ έ ς Φ ιλ ο σ ο φ ία ς , π ερ ιγρ ά φ ει τις δύ ο μ εθόδο υς ω ςεξής: «Η ανάλυσ η μ α ς δείχνει τον αληθή δρόμ ο (v iam), με τονοπ ο ίο ένα π ρ ά γμ α επινο είτα ι μ εθοδ ικ ά , δη λα δή a pr ior i,ώ σ τε εά ν ο α να γνώ σ τη ς ακ ολου θήσ ει α υτή ν τη μ έθοδο ναμ πορεί να σ πουδ ά σ ει οτιδή ποτε επα ρ κ ώ ς κα ι να κα τα νοή σ ειόχι λιγότερο τέλεια ό,τι δίνεται α π ό αυτήν τη μ έθοδο α π ό ό,τιεάν το είχε α να κ α λύψ ει ο ίδιος. Η σ ύνθεσ η είνα ι η α ντίθετηοδός έρευνας, δηλαδή a posteriori, με την οποία καθαράα π ο δεικ νύ ετα ι ό,τι έχει σ υνα χθεί (α ν κα ι η ίδια η α π ό δειξημ π ορεί να είνα ι a pr io ri εκ φ ύσ εω ς [...], αλλ ά δεν μ α ς διδά -σκει π ώ ς ένα π ρ ά γμ α έχει α να κα λυ φ θεί)» (AT, VII, 155-156).

- 1 3 9 -




Ο Σ πινόζα , σ υμ φ ω νώ ντας με τον προ σ α νατολισ μ ό τουΝ τεκά ρτ, θεω ρεί ότι υ π ά ρχει η ορθή μ έθο δο ς μ ε τη ν ο π ο ία

α π ο φ εύγετα ι το τυχα ίο, μ ετα κινούμ ενος όμ ω ς α π ό τον Ν τε-κά ρτ, α λλ ά κα ι τη ν π α ρ α δο σ ια κ ή σ κέψ η, υ π οσ τη ρίζει ότι ημ έθοδος δεν προηγείτα ι τη ς γνώ σ ης, δεν πρόκειτα ι για κά ποιοεξω τερικ ό π ρ ό τυπ ο ω ς π ρ ο ς την ιδέα την ο π ο ία σ χη μ α τί-ζουμ ε· η μ έθοδο ς δεν οφ είλεται σε μ ία ά π α ξ διά π α ντός ιδε-ώ δη α ρχή ή σε έμ φ υτες ιδέες το υ πνεύμ α το ς. Ό π ω ς ορ ίζετα ι

στην Π ρ α γ μ α τ ε ία , «η Μ έθο δο ς δεν είναι τίπ ο τε ά λλ ο π α ρ άμ ια α να σ τοχα σ τική γνώ σ η , ή μια ιδέα ιδέα ς» (§ 38 ). Ω ς εκτο ύ το υ θα π ρ έπ ει π ρ ώ τα να έχου μ ε μ ια αλη θή ιδέα , τη νοπ οία η μέθοδος, κατα ρχήν, την α νασ τοχά ζετα ι. Μ ε ά λλα λό-για , η μ εθοδολο γία του Σ πινόζα τοποθετείται εξαρχής κρ ιτικάα πένα ντι σ το π ρω τείο τη ς Μ εθόδου, μ ια σ τά σ η π ο υ εναρ -

μ ονίζετα ι μ ε μ ια πρ α κ τικ ή ο δό. Ό π ω ς εξά λλ ο υ γρ ά φ ει π ρ ο ςτο τέλος τη ς π α ρ α π ά νω επισ τολή ς, «είνα ι πρώ τισ τα α να γκα ίονα κα θιερώ σ ου μ ε έναν ορισ μ ένο τρ ό π ο κα ι ένα σ ύσ τη μ αζω ής κα ι να θέσ ου μ ε έναν ορ ισ μ ένο σ κ ο π ό » .

Ο ύτε λοιπό ν υπ ά ρχει μ ία εκ τω ν π ρο τέρω ν ιδεώ δη ς μ έθο -δο ς, ού τε όμ ω ς η δ ια δικ α σ ία τη ς είνα ι τυχα ία . Η ιδέα τη νο π ο ία οφ είλει να α να σ τοχά ζετα ι η μ έθο δο ς είνα ι κα θα ρή κα ιδια κριτή · κα ι χά ρη σ ε α υτή την ιδιότητά τη ς π α ρ ά γο ντα ι ά λ-λες κ α θ α ρ ές κ α ι δ ια κ ρ ιτές ιδέες, ό π ω ς γρ ά φ ει σ το νBow m eeste r. Η γνώ σ η εμφ α νίζετα ι ω ς ενεργητική δύνα μ η τουπ νεύ μ α τος κα ι η μ έθο δο ς οφ είλει να α κολο υθ ή σ ει εκείνητην τάξη χά ρη σ την ο π ο ία οι ιδέες π α ρ ά γο ντα ι.

Α υτή ακ ρ ιβ ώ ς η εμ μ ονή σ το π ρω τείο τη ς μ εθόδο υ εγείρειτη σ κεπτικ ισ τική α μ φ ιβ ολία για τη δυ να τότη τά της να οδη -γήσ ει σ τη γνώ σ η α λλά κ α ι για την ίδια την ύπ α ρξή της. Ό π ω ςτονίζετα ι σ την π α ρ ά γρ α φ ο 30, « δεν τίθετα ι εδώ θέμ α ειςά πειρον α ναδρομ ή ς· δηλα δή , για να εξευρεθεί η βέλτισ τη μ έ-

- 1 4 0 -




θο δο ς διερευνή σ εω ς του α λη θούς, δεν χρ ειά ζετα ι ά λλη μ έ-θο δο ς για να δ ιερευνη θεί η μ έθο δο ς διερευνή σ εω ς ή μ ια

τρ ίτη μ έθοδο ς για να διερευνη θεί η δεύτερη , κ α ι ούτω κ α -θεξής ε π ' ά π ειρ ο ν» .Σ τους Κ ανόνες yta τ η ν κ α θ ο δ ή γ η σ η τ ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς του Ν τε-

κά ρτ, σ υνα ντά μ ε τα εξής (8, § 7): «Α ν για π α ρ ά δειγμ α θαή θελε κ ά π ο ιο ς να α σ κή σ ει μ ια α π ό α υ τές τις τέχνες, α ςπ ο ύ μ ε τη ν τέχνη του σ ιδη ρουργού , κα ι δεν είχε κ α νένα ερ-

γαλείο , σ την α ρχή θα α να γκ α ζόταν να χρη σ ιμ οπ οιή σ ει σ κλη -ρό λίθο ή κά πο ιο α κ α τέργα σ το κ ομ μ ά τι σ ιδήρου για αμ όνι, ναπ ά ρ ει π έτρ α για σ φ υρ ί, να φ τιά ξει π υ ρ ά γρ α μ ε ξύλα κα ι ναεφ οδια σ τεί κα ι μ ε ά λλ α τέτο ιου είδο υς εργα λεία α νά λογα μ ετις α νά γκες του. Έ π ειτα , α φ ού θα ετοίμ αζε α υτά τα εργα λεία ,δε θα επιχειρο ύσ ε α μ έσ ω ς να σ φ υρ η λα τή σ ει ξίφ η ή π ερικ ε-

φ α λα ίες ού τε θα κ α τα σ κ εύα ζε π ρ ο ϊό ντα α π ό σ ίδερο για τηχρή σ η άλλω ν, α λλά θα κα τα σ κεύα ζε πρ ιν α π ό όλα σ φ υριά ,αμ όνι, λα β ίδες κα ι ό,τι ά λλο θα το υ ήτα ν χρή σ ιμ ο για τη δο υ-λειά του . Α π ό α υτό το π α ρ ά δειγμ α δ ιδα σ κ ό μ α σ τε το εξής:εφ όσ ον σ το ξεκίνημ ά μ α ς δε θα μ πο ρέσ ου μ ε να α να κ α λύ -ψ ου μ ε π α ρ ά μ όνο ορ ισ μ ένους κα νόνες π ο υ φ α ίνοντα ι έμ φ υ-

τοι μ άλλον σ το ττνεύμα μ α ς π α ρ ά α ποκ τη μ ένοι μ ε κ ά π ο ια τέ-χνη , δεν θα π ρ έπ ει να επιχειρή σ ου μ ε α μ έσω ς να λύσ ου μ ε μ ετη β οή θεια α υτώ ν τις δια φ ορ ές τω ν φ ιλοσ όφ ω ν ή τα π ρ ο -βλή μ α τα τω ν μ αθη μ ατικώ ν. Π ρέπε ι όμ ω ς πρ οη γουμ ένω ς ναχρησιμοποιήσουμε αυτούς τους κανόνες για να διερευνή-σ ουμ ε μ ε π ροσ οχή εκ είνα π ο υ είνα ι π ιο α να γκ α ία για τη ν

α να ζή τη σ η τη ς αλή θειας».^^

51. Β λ . R. Descar tes, Κ α ν ό ν ε ς γ ια τ η ν κ α θ ο δ ή γ η σ η τ ο υ π ν ε ύ(Regulae ad Directionem Ingenii), μ ε τ .-σ χ ό λ ι α Γ . Δ α ρ δ ιώ τ η ς , ε ι σ α γ ωΝ . Α υ γ ε λ ή ς , ε κ δ . Ε γ ν α τ ί α , Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1976, σ σ . 6 5 -67 .

- 1 4 1 -




Ο Σ πινόζα α ναφ έρετα ι σε α υτό το πα ρ ά δειγμ α , το π οθ ε-τείτα ι ό μ ω ς δια φ ο ρ ετικ ά α π ένα ντι σ ε α υτό κα ι σ τη ν α να λο -γία το υ μ ε τα έμφ υτα εργα λεία , γρά φ ο ντας ότι, « για να σ φ υ-ρη λα τηθ εί το σ ίδερο , χρ ειά ζετα ι σ φ υρί, κα ι για να υ π ά ρ ξεισ φ υρ ί, είναι α π α ρ α ίτητο να κα τα σ κ ευα σ τεί, π ρ ά γμ α για τοο π ο ίο χρ ειά ζετα ι ά λλ ο σ φ υρ ί, κ α θώ ς κα ι ά λλ α εργα λεία ,π ο υ για να είνα ι δια θέσ ιμ α , θα α π α ιτή σ ο υν κα ι ά λλ α ερ γα -λεία , κα ι ούτω κα θεξής επ ' ά π ειρ ον» {Π Α Ν , § 30). Ο Σ πινόζαα ναφ έρει το κα ρτεσ ιανό π α ρ ά δειγμ α αλλοιω μ ένο, ενσω μ α -τώ νο ντα ς σ ε α υτό κ α ι ένα α ντίπ α λο το υ , ένα σ κ επτικ ισ τικ όεπιχείρη μ α , α π ο κ α λύ π το ντα ς το π α ρ ά δο ξο π ο υ εντοπ ίζετα ισ τη ν έμφ α σ η για τα εργα λεία τη ς γνώ σ η ς. Υ ιοθετώ ντα ς δη -λα δή την πρ οτερα ιότητα της μ εθόδο υ, δεν θα μ πο ρέσ ου μ ε ναφ τιά ξο υμ ε π ο τέ τίπ ο τε, για τί θα μ α ς χρ ειά ζετα ι επ ' ά π ειρο νένα ά λλο εργαλείο, μ ε ά λλ α λ όγια , η έμ φ α σ η σ τη χρή σ η τω ν

εργα λείω ν περιορ ίζει τη σκέψ η σ ε α υτά. Ο Σ πινόζα κ ρα τά τονκρ ιτικό χα ρ α κ τή ρ α το υ σκ επτικ ισ τικ ο ύ επιχειρ ή μ α το ς α π έ-να ντι σ το κα ρτεσ ια νό επιχείρη μ α , α φ α ιρ ώ ντα ς το υ ό μ ω ςτον α διέξο δο π ρο σ α να τολ ισ μ ό. Α φ ενός α πο κ λείει τις κα ρ τε-σ ια νές έμ φ υτες ιδέες, τη ν έμ φ α σ η σ το πρ ω τείο τη ς μ εθόδο υκα ι, αφ ετέρου, το α διέξοδο π ο υ εντοπίζει ο σ κεπτικ ισ τή ς, τη ς

επ ' ά πειρο ν α ναδρ ομ ή ς.Ο Σ π ινό ζα εξάλλο υ θέτει τις ιδέες σ ε δυνα μ ική κίνησ η σ αν

να σ υμ π εριφ έρονται ω ς π ρ ά ξεις. Ό π ω ς γρ ά φ ει ο Macherey,^^η π ρα κ τικ ή είναι π ο υ α π οφ α σ ίζει, α να κ α λύ π το ντα ς τον π λ α -σ μ α τικ ό χα ρ α κ τή ρ α το υ (κα ρτεσ ια νού) επ ιχειρή μ α το ς: δ ιότιοι ά νθρω πο ι σ φ υρη λα τού ν τα μ έτα λλα , οι ά νθρω πο ι σ κέ-

φτονται (Η θ ικ ή , I I, α ξίω μ α 2)· γ ια να μ ετα τρέψ ου μ ε τη φ ύ -ση, δεν υπά ρχει κα θό λο υ α νά γκη ενός π ρ ώ του εργαλείου* κα ι

5 2 . Β λ . M a c h e re y ( 1 9 7 9 : 6 0 ) .

- 1 4 2 -




ε π ί σ η ς , γ ια να γνω ρίσ ου μ ε τα π ρ ά γμ α τα , δεν υπ ά ρχει κ α -θόλου ανά γκη για μ ια πρώ τη ιδέα , για μ ια α ρχή κα τά το κα ρ-

τεσ ια νό νόη μ α . ̂ ^Ο Σ π ινό ζα δεν α ντιτίθετα ι, ό π ω ς είνα ι φ α νερό , σ τη χρή σ ηεργα λείω ν, αλλά σ την τοποθέτησ ή το υς σε μ ια δια δικα σ ία ξε-χω ρισ τή, πριν α π ό τη γνώ σ η , στην υπ α γω γή τη ς γνώ σ η ς σ τηντεχνική . Τ α εργα λεία δεν κα τα σ κευά ζονται εκ τω ν π ρο τέρω ν,κα ι α νεξά ρτη τα α π ό τη χρή σ η του ς, αλ λά π α ρ ά γοντα ι, «λ ει-

α ίνο νται» κα ι μ ετα τρέπ οντα ι α να λό γω ς σ το πλα ίσ ιο μ ιας ενι-α ία ς δια δικα σ ία ς, ό π ω ς ένα χαλίκι μ ετα τρέπ ετα ι σ ε σ φ υρί, ήά λλ ο τι, μ έσ ω τη ς χρή σ η ς το υ .

Ε ύλ ογα ο πρ οσ α νατολισ μ ός α υτής τη ς μ εθόδ ου επικ ε-ντρώ νετα ι σ την ιδέα τη ν ο π ο ία έχουμ ε. Ό π ω ς α να φ έρετα ιστην Η θ ικ ή , α να σ τοχα ζόμ ενοι π ά νω σ το π ώ ς σ χημ α τίζοντα ι

τα πά θη μ ας, α πελευθερω νόμ α σ τε ήδη μ έσ ω α υτού του ίδ ι-ου το υ ανα σ τοχα σ μ ού .^^ Τ ίθετα ι ό μ ω ς το ερώ τη μ α , εά ν καιπ ώ ς σ ε α υτή τη ν ενια ία δια δικ α σ ία π α ρ α γω γή ς μ έσ ω ν κα ισ κο πώ ν (ιδεώ ν), ξεχω ρίζου ν τα μ εν α π ό το υ ς δε κα ι π ώ ς ημ έθοδο ς π ρο ϋπ οθέτει τη ν έννοια τη ς ιδέας ή το υ σ κοπού, τη νοποία ταυτοχρόνω ς αναζητεί* ένα πρ όβλη μ α π ο υ έχει τεθεί κα ι

σ τον Μ ένω να. Τ ίθεται, με ά λλα λόγια, ένα ζήτημ α π ο υ α φ ο -ρά την τά ξη, π ώ ς ξεκινάμ ε μ ε τον α νασ τοχα σ μ ό, ενώ π ρ ο η -γείτα ι η ιδέα π ά νω σ την οπο ία γίνετα ι ο ανα σ τοχα σ μ ός. Ε π ί-σ ης, δια τυπ ώ νετα ι κα ι το ερώ τη μ α , εφ όσ ον η ιδέα θεω ρείτα ιδεδο μ ένη , εάν π ρ ό κ ειτα ι για μ ια ο π ο ια δή π ο τε ιδέα ή όχι.

Ε ά ν επα νέλθου μ ε σ του ς τρ ό π ο υ ς αντίλη ψ η ς, κα ι σ τη θέσ η

53. Σ τ ο ίδ ιο .54. Β λ . Η θ ικ ή V , Θ . 3: «Σ υ ν α ί σ θ η μ α τ ο ο π ο ί ο ε ίν α ι π ά θ ο ς , π α ύ

ε ίν α ι π ά θ ο ς ε υ θ ύ ς μ ό λ ι ς σ χ η μ α τ ίσ ο υ μ ε τ η ν κ α θ α ρ ή κ α ι δ ιι δ έ α » .

- 1 4 3 -




του αρ ιθμ ητικο ύ π α ρ α δείγμ α τος θέσου μ ε μ ια έννοια α γα θο ύ,μ π ο ρ ο ύ μ ε να δια π ισ τώ σ ο υμ ε ότι δεν εμ φ α νίζεται το ίδιοα γα θό σ ε κά θε τρό π ο α ντίλη ψ ης, αλ λά η έννοιά το υ δια φ ο -ρο πο ιείτα ι ενσ ω μ α τώ νοντα ς του ς τρ ό π ο υς σ ύλληψ ης του . Οτέταρ τος όμ ω ς τρό π ο ς ο οπ ο ίο ς δεν κ α τα νοείτα ι ω ς ευθέω ςπα ρα γόμ ενος α π ό του ς πρ οη γούμ ενους, αλλά σ υνισ τά μ ια ρ ι-ζική σ τρο φ ή , α ποτελεί κα ι μ ια νέα α φ ετη ρ ία για τη ν επ α νε-ξέτασ η τω ν π ρο η γού μ ενω ν ο τέτα ρτος σ υνισ τά πρ οϋ πό θεσ ηγια την α π οκ α τάσ τασ η τη ς φ α ντα σ ία ς, τη ς εμ πειρ ία ς κα ι τη ςεπισ τήμ ης. Μ πο ρεί όμ ω ς να θεω ρη θεί ότι τα υτοχρό νω ς υ π ά ρ -χει, αν κα ι όχι κ α θα ρά , σ ε όλ ου ς τους τρό π ους· δια φ ορετικάδεν θα μ π ο ρ ο ύσ α μ ε να γνω ρίζο υμ ε τίπ ο τε εξ α κο ή ς, εά ν δεθα μ π ορ ού σ α μ ε να σ υνδέσ ου μ ε α υτό π ο υ μ α ς λένε μ ε μ ιαπ ρα γμ α τική γνώ σ η τω ν ενικώ ν πρ α γμά τω ν:^^ μ πο ρεί να θε-ω ρη θεί δη λα δή ότι η ιδέα το υ α γα θο ύ υπά ρχει σ ε όλους τους

προηγούμενους τρόπους αλλά σε αδύναμες μορφές του.Στον τέταρτο τρόπο βλέπουμε τη δυνατότητα αποκατάστα-σ ης, α να λο γία ς, α νά μ εσ α σ τη ν ιδέα (σ κο πό ) κα ι τα μ έσ α ,π ρ ά γμ α π ο υ πα ρ α π έμ π ει σε έναν τύπ ο όχι μ όνο ευκ ρινούςεξήγη σ η ς α λλά κ α ι, σ το π εδίο τη ς π ρά ξη ς, σ τη δια μ όρ φ ω σ ηεκείνω ν τω ν κο ινω νικώ ν σ χέσεω ν σ τις οπ ο ίες ο ένας για τον

ά λλο δεν είνα ι ούτε μ έσον ού τε κα ι σ κ οπ ός.Η μ έθοδο ς, μ ε ά λλ α λό για , έγκειτα ι σ τη διευκ ρίνησ η α υ -τή ς της ιδέα ς π ο υ ήδτ̂ υπ ά ρχει, δεν π ρόκ ειτα ι επο μ ένω ς γιαμ ια α να λυτική μ έθο δο επινόη σ η ς ή εύρεσ η ς μ ια ς ιδέας* κα ιεπειδή ή δη υπ ά ρ χει, υπ ά ρχο υν κα ι τα μ έσ α για τη διευκ ρ ί-νησ ή τη ς, δια φ ο ρ ετικ ά δεν θα α π ό μ ενε π α ρ ά η επ ' ά π ειρο ναναδρομή στα μέσα απόδειξής της.

5 5 . Β λ . B o s s ( 1 9 8 6 : 9 8 ) .

- 1 4 4 -




«Μ ια αληθής ιδέα (διότι έχουμ ε ήδη μ ια αληθή ιδέα ) είναι κ ά -τι δια φ ορετικό α π ό το α ντικείμ ενό της: π ρ ά γμ α τι, άλλο είνα ι

ο κύκ λος κα ι ά λλο η ιδέα του κύ κλο υ» (§ 33). Τ ο εδά φ ιο α υ -τό έχει α π οτελέσ ει α ντικείμ ενο σ υζητή σ εω ν μ ε έμ φ α σ η σ τηφ ρ ά σ η π ο υ έχει τεθεί π α ρ ενθετικ ά , α π ό τη ν ο π ο ία έχει υ π ο -γρ α μ μ ισ τεί το ή δ η και το έ χ ο υ μ ε .^^

Σ την π α ρ α π ά νω φ ρά σ η δεν λέγετα ι ότι το α νθρώ π ινοπ νεύ μ α είνα ι μ ια α λη θή ς ιδέα , α λλά ότι α να φ έρ ετα ι σ ε μ ια

ιδέα την οποία έ χ ε ι ή δ η . Α να φ έρετα ι σ το α ντικείμ ενο μ ια ςιδέα ς π ο υ ήδη υπ ά ρχει, ή μ π ορ εί να α να φ έρετα ι κα ι σ ε κά -τι π ο υ μ πορεί να υ π ά ρ ξει σ το μέλλον; Η ιδέα δεν τίθετα ι σ εσ ύγκ ρισ η μ ε το π ρ ά γμ α (« ά λλ ο είναι ο κύ κλ ος κα ι ά λλο ηιδέα του κ ύκ λο υ» ), όπ ω ς θα σ υνέκρ ινε κ α νείς ένα π ο ρ τρα ί-το με το πρ ό σ ω π ο π ο υ α πεικονίζει για να δια π ισ τώ σ ει α ν

μ οιά ζου ν, α λλά α π ο τελεί α ντικ είμ ενο μ ια ς ά λλ η ς ιδέα ς κα ια υτή μια ς άλλ ης κ.ο .κ . Μ ια π ρ ώ τη ιδέα , για π α ρ ά δειγμ α ,κοινω νία , υ π ά ρ χει ήδη , α ν κα ι σ τη σ κέψ η σ χη μ α τίζετα ι ω ςμ ορφ ή, δηλ α δή μ ε του ς τρ ό π ο υ ς τη ς σ κέψ η ς.

Ο Σ π ινόζα προσ διορ ίζει τη ν ιδέα α υ τή ω ς αλη θή. Π ρό κει-τα ι για μ ια α π ό λ υ τη α λή θεια ή για μ ια ιδέα π ο υ α να π τύσ -σ ετα ι; Ε φ όσ ον α υτή α π ο τελεί α ντικ είμ ενο μ ια ς ά λλη ς ιδέα ςκα ι εκείνη μ ιας άλλης κ .ο .κ . ε π ' άπειρον,^^ η αρχική ιδέα δεννο είται ότι έχει θεμ ελιω θεί ά π α ξ δ ιά π α ντό ς· δεν είνα ι όμ ω ςκα ι μ ια ο π ο ια δή π ο τε ιδέα , ο π ο ια δή π ο τε μ ορ φ ή . Η επ ' ά π ει-ρον π α ρ α γω γή (ded uctio) ιδεώ ν π ά νω σ ε μ ια ιδέα μ πο ρεί να

56. Τ ο ή δ η έ χ ε ι ι δ ια ί τ ε ρ α υ π ο γ ρ α μ μ ι σ τ ε ί α π ό τ ο ν Althusser, ε νέ χ ο υ μ ε α π ό τ ο ν R ousset (1992: 222 κ .ε .) .

57. Π Α Ν , § 33: «Η ι δ έ α , ω ς π ρ ο ς τ η μ ο ρ φ ικ ή τ η ς ο υ σ ία , μ π ογ ί ν ε ι α ν τ ικ ε ίμ ε ν ο ά λ λ η ς α ν τ ικ ε ιμ ε ν ικ ή ς ο υ σ ία ς , κ α ι μ ε , τ η σ ε ιτ ή η α ν τ ικ ε ιμ ε ν ικ ή ο υ σ ί α θ α ε ίν α ι κ α ι α υ τ ή , α ν θ ε ω ρ η θ ε ί κ ατ ι π ρ α γ μ α τ ι κ ό κ α ι κ α τ α λ η π τ ό , κ α ι ο ύ τ ω κ α θ ε ξ ή ς ε π ά π ε ι ρ ο ν »

- 1 4 5 -



Β α σ ι λ ικ ή Γ ρ η γ ο ρ ο π ο ν λ ο ν

θεω ρη θεί ω ς μ ια συνεχής π α ρ α γω γή κα τη γορ ια κώ ν εννοιώ νμ ε τις ο π ο ίες κ α τανο είτα ι η α νά π τυξη της ιδέα ς.

Ό τα ν, για π α ρ ά δειγμ α , βλ έπο υμ ε ένα φ ω τεινό α ντικ είμ ε-νο σ τον ουρα νό κα ι λέμ ε ότι είνα ι ο ήλιος, εννοούμ ε την ιδέαπ ο υ έχουμ ε για α υτό . Γ ια τον Σ πινόζα, δεν μ π ορούμ ε να β ε-βα ιω θο ύμ ε αν π ρ ά γμ α τι α υτό είναι ο ήλιος σ υγκρίνοντας τηνιδέα μ α ς μ ε α υ τό το φ υσ ικό αντικείμ ενο, αλλ ά π α ρ ά γο ντα ςτη ν ιδέα τη ς μ ορ φ ή ς του , τω ν νοη τικώ ν εργαλείω ν μ ε ταο π ο ία σ υλ λα μ β ά νετα ι (essentia form alis), ενώ σ τη σ υνέχειαα υ τή η ιδέα α να κ λά τα ι κα ι γίνετα ι α ντικ είμ ενο (essen tiaobjec tiva) τη ς επό μ ενης/α να κ λώ μ ενης ιδέα ς η οπ ο ία γίνετα ιμ ια επό μ ενη μ ορφ ική ο υσ ία (essentia form alis), η οπ ο ία όμ ω ςσ υνά γετα ι α π ό την πρ οη γούμ ενη, κα ι σ τη σ υνέχεια π ροκύπτειάλλη ιδέα για τη μ ορφ ή της, τα εργαλεία α να π α ρά σ τα σ η ς κα ικα τανόη σ ή ς της κ .ο .κ . Η ιδέα δεν μ ιμ είτα ι το α ντικείμ ενο

α π οτελώ ντα ς α π είκ α σ μ ά του , εξα ρτάται α π ό τη δύνα μ η κα ιτου ς όρους τού σ κέπτεσ θα ι, αν κα ι β έβα ια έχει σ η μ α σ ία κα ιτο ίδιο το α ντικείμ ενο σε α υτή τη σχέσ η . Α υτός όμ ω ς ο π ε-ριορ ισ μ ός μ ια ς εξω τερική ς σ χέσ η ς, ω ς π ρ ω ταρ χικ ό ς όρ οςγια τη σ υγκρ ότησ η τη ς ιδέας, απ ελευθερώ νει την π α ρα γω γικ ήδια δικ α σ ία τού σ κ έπτεσ θα ι, επειδή δεν α νά γετα ι σ το εξω -

τερικό α ντικείμ ενο , «είνα ι κά τι δια φ ορετικ ό α π ό το α ντικεί-μενό της, θα είναι κα θεα υτή κα ι κά τι κα τανοη τό» (§ 33). Δ εύ-τερο ν, η α να σ το χα σ τικ ή κα ι δια λεκτική σ χέσ η , κ α τά τηνο π ο ία η ιδέα α να σ τοχά ζεται τον εαυτό τη ς ω ς π ρ ο ς τις έν-νοιες π α ρά σ τασ η ς του α ντικειμ ένου της, όπ ω ς μ πο ρεί να σ υ-ναχθεί α π ό τις τελευτα ίες γρ α μ μ ές τη ς π α ρ α γρ ά φ ο υ 33, σ υ-

νιστά κύρια διαδικαστική προϋπόθεση για τη διευκρίνηση, τονεμ πλο υτισ μ ό, τη διόρθω σ η τω ν εννοιώ ν π α ρά σ τα σ η ς.Τ ο πα ρ ά δειγμ α το υ κύκ λο υ το οπο ίο δίνετα ι (« ά λλ ο είναι

ο κύ κλος κα ι ά λλο η ιδέα το υ κ ύκ λο υ» ) κ α ι υπ οδη λώ νει ότι

- 1 4 6 -




όρ ος για την π α ρ α γω γή τω ν μ α θη μ α τικώ ν α ντικειμ ένω ν είναινα προσ διορίζετα ι η ανάτττυξή τους α π ό το σκέτττεσθαι κα ι όχι

α π ό την ομ οιότη τα τους μ ε φ υσ ικά α ντικείμ ενα, φ α ίνετα ι ναδια τυπ ώ νετα ι για κά θε επισ τη μ ονικό α ντικείμ ενο . Η γνώ σ ηενός α ντικειμ ένου δεν σ υνά γετα ι α π ό τις π ερ ισ τά σ εις τιςοπ οίες σ υνα ντά κ α τά την ύπ α ρξη του , αλλ ά κ υρ ίω ς α π ό του ςόρ ου ς με τους οπο ίους σ υγκ ρο τείτα ι η εννοιακή π α ρ ά σ τασ ήτου . Τ ο κριτήριο τη ς αλή θειας βρίσ κετα ι μ έσ α σ την ίδια την

ιδέα π ο υ έχουμ ε κα ι σ το ότι α ποτελεί α ντικείμ ενο α να σ τοχα -σ μ ού ω ς προς τη μ ορφ ή τη ς. Ε φ όσ ον η ιδέα δεν α νά γετα ι σ τοφ υσ ικό κόσ μο, η εγκυ ρότη τά της δεν βρίσ κετα ι σε κά ποιο σ η -μ είο εξω τερικά π ρο ς α υτή ν. Γ ια τη βεβα ιότητά τη ς δεν χρει-ά ζετα ι να εγγυη θεί η φ ύσ η ή ένα ς φ ιλα λή θη ς Θ εός, ό π ω ςστον Ν τεκάρτ,^^ αλλά η ίδια η σ ύσ τασ η κα ι η δυνα τότητα α νά -πτυξή ς της, η οποία εμπεριέχει τη «θεϊκή τά ξη » της ενότητας.

Σ την επισ τολή π ρ ο ς τον B ow m eester, ό π ω ς ήδη σ η μ ειώ -σ α μ ε, ο Σ πινόζα α π α ντώ ντα ς σ τα ερω τή μ α τά του σ χετικά μ ετη μ έθοδο , κα τα λή γει γρ ά φ ο ντα ς μ ε α π λ ά λόγια : « Ε ίνα ιπ ρ ώ τισ τα α να γκα ίο να κα θιερώ σ ου μ ε έναν ορισ μ ένο τρ ό π οκα ι ένα σύσ τη μ α ζω ής κα ι να θέσουμ ε έναν ορισμένο σ κοπό» .Ο σ κοπός σ το πρ α κ τικ ό επ ίπ εδο μ π ορεί να θεω ρη θεί ότι εί-να ι η κα θο δη γητική ιδέα, όπ ω ς σ τη θεω ρία τη ς έννοια ς, π ο υα να πτύσ σ ετα ι μ εθοδικά . Ο Σ πινόζα δίνει έμφ α σ η σ την ιδέα μ ετη ν ο π ο ία α ρχίζου μ ε κα ι σ την ο π ο ία β α σ ίζετα ι η π α ρ α γω γήεννοιώ ν, χρη σ ιμ οπο ιώ ντα ς τον όρ ο norm a (§ 37), σ τον ενικό ,δηλαδή το γνώ μ ονα ή πρω τότυπο .^^ Ο γνώ μ ονας ή η κα θο-

58. Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ν Rousset (1992: 236), ο Σ π ι ν ό ζ α σ τ η ν § 36 ν ο ε ί ÔTL ο φ ιλ α λ ή θ η ς Θ ε ό ς ω ς ε γ γ ύ η σ η γ ι α τ η ν ι δ έ α δ ε ίχ ν ε ιβ α ι ό τ η τ α γ ι α τ η ν ε γ κ υ ρ ό τ η τ ά τ η ς .

5 9. Β λ . Rou sset (1 99 2: 2 37 κ . ε . ).

- 1 4 7 -




α υ τού το υ α ντικ ειμ ένου (το αντικείμ ενο υ φ ίσ τατα ι ω ς ιδέα ),σ υνδέοντα ς ελευθ ερ ία κα ι α να γκ α ιό τητα .

Ο Σ πινόζα θέτει ω ς πρ ω τα ρχική π ροϋπ όθ εση όλω ν τω ν ιδε-ώ ν εκείνη το υ τελειότα του Ό ντος. Η ιδέα α υτή, ό π ω ς γρά φ ει« υ π ερέχει τη ς α να σ τοχα σ τικ ή ς γνώ σ η ς τω ν υπ όλο ιπ ω ν ιδεώ νσ το σ ύ ν ο λ ο τους» (§ 38). Σ την π α ρ ά γρ α φ ο 12, διευκρινίζει ότιτο αλη θινό α γα θό δεν δια τυπ ώ νετα ι μ ε τα κ ρ ιτή ρ ια κ α λό ήκ α κ ό, τελειό τη τα ή ατελές. Η σ ύλλη ψ η το υ α γα θο ύ είναι

κα ι α υτή α γαθό, α λλά ό π ω ς δια πισ τώ νουμ ε στην Π ρ α γ μ α τ ε ία ,τίθετα ι ω ς π ρό β λη μ α σ ε σ χέσ η μ ε το νου, ενώ σ τη ν Η θ ικ ήφ α ίνετα ι να σ υλλα μ βά νετα ι εν α φ α ιρέσει τη ς α νθρώ πινης σ κέ-ψ ης κα ι πρ οθετικό τη τα ς, ω ς Θ εός ή Υ πόσ τασ η , το σημ είο α π ότο οπ ο ίο θα π α ρ α χθεί όλο το σ ύσ τη μ α τη ς Η θ ικ ή ς .

Τ ο πιεστικ ό ερώ τη μ α α φ ο ρ ά το π ο ια είναι α υ τή η ιδέα, η

ο π ο ία μ ά λισ τα υπ ά ρχει ήδη σ το ανθ ρώ π ινο πνεύμ α * το α ν-θρ ώ π ινο π νεύμ α μ π ο ρεί να τη ν α να σ το χά ζετα ι κα ι τα μ ο ρ-φ ικ ά μ έσα της ιδέας α υτή ς μ π ορεί να π α ρ ά γο ντα ι επ ' ά π ει-ρον, εάν δη λα δή α ντισ τοιχεί μ ε κά τι π ο υ υ π ά ρχει σ την π ρ α γ-μ α τικότη τα . Ο Σ π ινόζα δεν τη ν κα τονομ άζει, δεν της δίνει έναορ ισ μ ένο όνομ α , ούτε σ ε α υ τό το έρ γο ού τε κα ι σ το π ρ ώ το

μέρος της Η θ ικ ή ς , π ο υ είναι α φ ιερω μ ένο σ την α να δια τύ π ω -σ ή τη ς (« D e D eo ») . Π ολλο ί μ ελετη τές β έβα ια τη ν έχου νσ υνδέσ ει μ ε τη Φ ύσ η , κα ι ένα βα σ ικό σ η μ είο σ τή ρ ιξη ς έχεια π οτελέσ ει μ ία φ ρά σ η α π ό τη ν εισ α γω γή το υ τέτα ρ το υ μ έ-ρους της Η θ ικ ή ς , η ο π ο ία ό μ ω ς δεν έχει τη ν ισ χύ α ξιω μ α τι-κή ς πρότασ ης,®^ ενώ β έβα ια κα ι το τι είνα ι η φ ύσ η σ τον Σ π ι-

νόζα δεν είναι κάτι αυτονόητο. Σ την Π ρ α γ μ α τ ε ία α υτή (§ 13),γρ ά φ ει ότι «όσ ο για το π ο ια μ π ορεί να είναι α υτή η φ ύσ η θα

60 . Β λ . M acherey (1994: 39-52), ό π ο υ α μ φ ισ β η τ ε ί τ α ι η σ ύ ν δ ε σ η Θ ε ο ύ μ ε τ η Φ ύ σ η .

- 1 4 9 -




κ α ταδείξο υ μ ε σ τον οικείο χώ ρο ότι είνα ι α να μ φ ίβ ο λα η επ ί-γνω σ η τη ς ένω σ ης π ο υ συνδέει το πνεύμ α μ ε όλη τη Φ ύσ η ».Α υτή η ιδέα τη ς ενότητας τοπ οθετείτα ι ιερα ρχικά π ρ ώ τη κα ιέπετα ι η δια μ όρφ ω σ η τη ς κο ινω νίας, η κο ινω νική επισ τήμ η (§14). Μ π ορ εί να θεω ρη θεί ότι τη ν υψ η λότερη , τη ν α φ ετη ρ ια -κή κα ι κα θο δη γητική ιδέα τη σ υλ λα μ β ά νει το α νθρ ώ π ινοπνεύμ α , κα θώ ς δεν π α ρεμ π ο δίζετα ι α π ό πρ οκ α τα λή ψ εις,επιμ έρου ς σ υμ φ έρο ντα κ αι π α ρ α σ τά σ εις π ο υ είτε υπ ερβ ά λ-λουν είτε μ ειώ νου ν το αντικείμ ενό του , δια σ π ώ ντα ς τη σ ύν-δεσ ή του με αυτό, α πο σ τα θερο πο ιώ ντα ς την α να πα ρά σ τα σ ήτου . Α ν κ α ι είνα ι μ ια ιδέα το υ α νθ ρ ώ π ινο υ π νεύ μ α τος,υπ ά ρχει κα ι α νεξά ρτητα α π ό την εννόησή του . Π ρό κειτα ι γιατο π ρ ό τυ π ο τη ς επισ τημ ονική ς σ κέψ ης ω ς π α ρα γω γικ ο ύ σ υ-σ τή μ α τος α π ό το οπ οίο πρ ο κ ύπ το υν οι επιμ έρους επισ τή μ ες,ό π ω ς α να φ έρετα ι σ τις π α ρ α γρ ά φ ο υ ς 14-15 κα ι όπ ω ς ο Σ π ι-νόζα επιχειρεί να α να π τύξ ει σ το υπ ό λο ιπ ο έρ γο του κ α τε-ξοχήν. Π ρό κειτα ι για μ ια μ εθοδο λογική ιδέα μ ε την οπο ία «τοπνεύμ α κα τα νοώ ντας όλο κα ι περισ σ ότερα π ρ ά γμ α τα α π ο -κτά σ υγχρόνω ς κα ι ά λλ α εργα λεία χάρ η σ τα οπ ο ία σ υνεχίζειέπ ειτα να κ α τανο εί μ ε όλο κα ι μ εγα λύ τερη ευ κ ο λ ία » (§39 ). Η επ ισ τήμ η β α σ ίζεται μ εν σ τις ιδέες κα ι σ τα εργα λείατου ττνεύμ ατος, αλλ ά δεν είναι μ ια α υτοα να φ ορική σ χέση τουυποκ ειμ ένου τη ς γνώ σ η ς μ ε τον εαυ τό του , δεν π ρο ϋ π ο θέτειτην ά π α ξ δια π α ντός αυ τογνω σ ία του, α λλά η γνώ σ η του α ντι-κειμ ένου είνα ι α ξεχώ ρισ τα σ υνδεδεμένη μ ε τις γνω σ τικές δυ -νάμ εις.^^ Η α νά π τυξη κα ι η διευκρίνη σ η τω ν ιδεώ ν του α ν-

61. Α π ό α υ τ ή τ η ν ά π ο ψ η , ο Σ π ι ν ό ζ α τ ο π ο θ ε τ ε ί τ α ι σ τ η γ ρο δ η γ ε ί σ τ η ν ε γ ε λ ε ι α ν ή δ ια λ ε κ τ ικ ή , η ο π ο ί α δ ι α κ ρ ίν ε τ α ι α π όΚ α ρ τ έ σ ι ο υ κ α ι Κ α ν τ . Γ ια τ ο δ ι ά λ ο γ ο Κ α ν τ -Χ ε γ κ ε λ π ά ν ω σ τμ ε σ α σ τ η γ ν ώ σ η τ ο υ α ν τ ικ ε ιμ έ ν ο υ κ α ι τ ις γ ν ω σ τ ι κ έ ς δ υ νΨ υ χ ο π α ί δ η ς ( 1999γ : 315 κ .ε .) .

- 1 5 0 -




θρ ώ πινο υ π νεύμ α το ς π ρ ο ϋ π ο θέτει κα ι το υς όρ ου ς π ο υ επι-τρέπο υν την α νά πτυξη κα ι τη ν επικο ινω νία α νά μ εσ α σ τα π ε-

δία έρευνα ς της επισ τή μ η ς, ενώ το πρ ό τυπ ο επικο ινω νία ςα νά μ εσ α σ τις επ ισ τή μ ες σ υνδέετα ι μ ε τη ν ιδέα της επικ ο ι-νω νία ς α νά μ εσ α σ τα μ έλη τη ς κο ινω νία ς, μ ε το π α ρ ά δειγμ αμ ια ς κο ινω νίας σ την ο πο ία μ πορούν να μ ετέχου ν όλοι σ ε α υ -τό το α γαθό . Η ιδέα αυτή, επισ τήμ η ς-κοινω νίας, υ πά ρχει ήδη,υπ ά ρχει δηλ α δή η δεδομ ένη π ρ α γμ α τικ ό τη τά τη ς α λλά μ α ζί

μ ε του ς όρους π ο υ α πο κα θισ τούν τα π ά θη τη ς, τις ελλείψ ειςή τις υπερβολές της. Η Π ρ α γ μ α τ ε ία γ ια τ η δ ιό ρ θ ω σ η τ ο υφ α ίνετα ι να είναι π ροσ α να τολισ μ ένη κ α ι π ρ ο ς τη ν α να ζήτη -ση του γνώ μ ονα π ο υ α φ ορ ά τη μ ορφ ή τω ν κοινω νικώ ν σ χέ-σ εω ν, ο οπο ίος ήδη υπ ά ρχει, δεν α π ο φ α σ ίζετα ι α π ό μ ια επ ι-μ έρο υς θέλησ η ή δεν χρ ειά ζετα ι να επινοη θεί.

Η ιδέα μ ια ς π α ρ α γω γικ ή ς επισ τή μ η ς κα ι η α νά π τυξη τη ςγνώ σ η ς έχει ω ς βα σ ικό ό ρο δυ να τό τη τά ς τη ς τη ν α λλ η λεπί-δραση (commerce, αλλά στην Η θ ικ ή connexio) α νάμ εσ α σ ταπ ρ ά γμ α τα , ενώ α πο τελεί π ρο ϋπ όθ εσ η τη ς κα τα νοη σ ιμ ότη τά ςτου ς κα ι κο ινό όρο τη ς σ χέσ η ς α νά μ εσ α σ τις ιδέες.^^ Ε νώσ τον Κ α ντ διευκρινίζετα ι ότι ο όρ ος αυτός^^ είνα ι όρος το υ

υπο κειμ ένου της γνώ σ η ς, για τον Σ π ινό ζα τίθετα ι κα ι σ τοπ ρ ά γμ α · τίθετα ι η αντα λλ α γή κ α ι η συ νδια λλα γή (commerce)ω ς π ρο ϋπ όθ εση για την ύπα ρξη κα ι την ορ γάνω σ η τω ν κο ι-νω νικώ ν σ χέσ εω ν α λλά κ αι τω ν ιδεώ ν τα υτοχρό νω ς. Ο Λ όγος

62. Κ α ι σ ε α υ τ ό τ ο σ η μ ε ί ο φ α ί ν ε τ α ι η σ υ ν ά φ ε ια α ν ά μ ε

Π ρ α γ μ α τ ε ία γ ια τ η δ ιό ρ θ ω σ η τ ο υ ν ο υ κ α ι τ η ν Η Θ ικ ή ' β λ . Η θ ικ ή II, Θ . 7:«Η τ ά ξ η κ α ι η α λ λ η λ ο υ χ ί α τ ω ν ιδ ε ώ ν ε ίν α ι η α υ τ ή μ ε τ η ν τ άα λ λ η λ ο υ χ ί α τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν ».

63. Β λ . Κ α ν τ , Κ ρ ιτ ικ ή τ ο υ κ α θ α ρ ο ύ Λ ό γ ο υ , (Α 80), ό π ο υ θ έ τ ε ι τ η ν α ι -τ ιό τ η τ α κ α ι ε ξ ά ρ τ η σ η κ α ι ε π ίσ η ς τ η ν Κ ο ιν ω ν ία (α λ λ η λ ε π ί δ ρ ακ α τ η γ ο ρ ί α τ η ς σ χ έ σ η ς (Relation).

- 1 5 1 -




κα τανοείτα ι ω ς α ναλο γία π ο υ διέπει εξίσ ου τα π ρ ά γμ α τα κα ιτις ιδέες, ω ς δεσ μ ευτικ ή π ρ ο ϋ π ό θεσ η για τη ν α νά π τυξη

τους, ενώ ο σ π ινοζικός λό γος α π ο φ εύγει το δο γμ α τισ μ ό τη ςα ντισ τοιχία ς μ ε την εμ π ειρ ία . Α ν το τέταρ το είδο ς αντίλη ψ ηςπρ οσ α νατολίζετα ι σ τη γνώ σ η τω ν ενικώ ν π ρ α γμ ά τω ν, π ρ ο ϋ -π ο θέτει ένα σ ύσ τη μ α γνώ σ η ς π ο υ δεν α ντισ τοιχεί α κ ρ ιβ ώ ςσ την τρέχου σ α π ρα γμ α τικ ότη τα , α λλά ενώ την π ρο ϋπ ο θέτεια κο λο υθεί μ ια απ οκ λίνου σ α πο ρ εία . Μ πο ρεί να κα τα νοη θεί

ω ς ανα λο γία , κα νονισ τική ς τά ξη ς, σκέψ η πο υ ανα λο γίζετα ι ταπά θη τω ν πρ α γμ ά τω ν ω ς πρ ος τις πρ οϋ πο θέσ εις α π ο κ α τά -σ τα σ ή ς το υς. Κ α ι ενώ α υ τά μ ετέχουν σ το χώ ρο κ α ι το χρ ό -νο, οι έννοιες κ α τανό η σ ή ς τους μ ετέχουν σε ένα είδο ς α ιω -νιότητα ς, σε ένα σ ύσ τη μ α επ ' ά π ειρο ν π α ρ α γω γή ς εννοιώ ν,μ ορ φ ώ ν κα ι α ντικ ειμ ένω ν.

Η γνώ σ η π ο υ πα ρ ά γετα ι ω ς α νά π τυ ξη τη ς ιδέα ς, έχει ναα ντιμ ετω π ίσ ει ενσ τάσ εις π ο υ β α σ ίζονται σ του ς κ α νόνες τηςτυπ ικ ή ς λο γική ς κα ι ειδικ ά σ τη ν α ρχή της τα υτότη τα ς, π ώ ςδη λα δή ένα π ρ ά γμ α σ τη ν α νά π τυ ξή του , κα ι ενώ βρ ίσ κετα ισ ε διά λο γο μ ε τα ά λλ α , ταυτίζεται μ ε τον εαυ τό του . Ο ι τε-λευτα ίες π α ρ ά γρ α φ ο ι (43-47 ) τη ς ενότητας π ερί τη ς μ εθόδο υ

γρά φ οντα ι υπ ονο ώ ντα ς α ντίπ α λα επιχειρή μ α τα α π ό το π εδίοτη ς λο γική ς. Ο Σ π ινόζα ω ς όρο το υ σ υλ λο γισ μ ού θ έτει τη ναληθή ιδέα, τη ς οπ ο ία ς οι όροι εκ πρώ της όψ εω ς τουλά χισ τονφ α ίνετα ι να μ ετα κ ινούντα ι α π ό το υς τυπ ικ ο ύ ς όρους τη ςλογικής, α ν κα ι ο ίδιος σ υγχρ όνω ς τηρεί τις βασ ικές αρχές τηςό π ω ς τη ν α ρχή τη ς α ντίφ α σ η ς, ενώ α να δια τυπ ώ νει τη ν αρ χή

τη ς τα υ τό τη τα ς το π ο θετώ ντα ς τη ν σ τη δυναμ ική α νά π τυξηενός π ρ ά γμ α το ς. Ω ς βα σ ικό π α ρ ά δειγμ α εφ α ρμ ογή ς α υτή ςτη ς μ εθοδο λο γία ς θα σ υνα ντήσ ουμ ε, σ το τρίτο μ έρο ς τη ς Η θ ι-κ ή ς , την έννοια του conatus , με βά σ η την οπ ο ία θα σ υναχθούνοι έννοιες τη ς θεω ρ ία ς τω ν συ να ισ θη μ ά τω ν α λλ ά κ α ι η α π ο -

- 1 5 2 -




κ α τά σ τα σ η τω ν πα θώ ν, ενώ κα ι σ τη σ υνέχεια θα χρησ ιμ ο-ποιηθεί ω ς βάσ η για την ανάτττυξη τω ν εννοιώ ν της πολιτικής.

Τ ο conatus, μια έννοια πο υ στη θεω ρία του Χ ομ π ς σ υ μ π ε-ριφ έρετα ι μ ηχανικά , σ τον Σ πινόζα σ υμ περιφ έρετα ι δυνα μ ικά ,χω ρίς ό μ ω ς να εμ π εριέχει άρνησ η.^^ Τ ο μίσ ος, για π α ρ ά -δειγμ α , π ο υ ορίζετα ι μ ε κριτήριο τη μ είω σ η της δύνα μ ης, όχια νεξά ρ τη τα α π ό το conatus, εκφ ρά ζει τη ν άρ νησ η τη ς δύ να -μης α π ένα ντι σ τον περιορ ισ μ ό/ ά ρνη σ ή τη ς, εφ όσ ον είναι κ α -

ταφ α τική προς το είναι της.^^ Η δύνα μ η δεν θεω ρείτα ι μεν ότιεμ ποδίζεται α π ό το είνα ι τη ς, αλλά δεν ανατττύσ σ ετα ι α π ρ ο -ϋ π ό θετα , οι μ ετα β ά σ εις δη λα δή δεν είνα ι ευθ ύ γρ α μ μ ες. Σ εγενικές γρα μ μ ές, ο Σ π ινόζα προβά λλ ει, α π ένα ντι σ τους α ντι-π ά λ ο υ ς α π ό το πεδίο τη ς λογική ς, την α να σ τοχα σ τική μ έθο-δο η οπ ο ία π α ρα κ ο λο υ θεί τη ν α νά π τυ ξη της ιδέας κα ι η

ο π ο ία τίθετα ι ω ς β ά σ η του σ υλ λο γισ μ ού.Μ ε λίγα λόγια , ο Σ π ινόζα εκ π ρ ώ τη ς ό ψ εω ς φ α ίνετα ι ναπρ οτείνει δύο πρ ά γμ α τα μ ε τον α νασ τοχα σ μ ό (α υτογνω -σ ία ) το υ π νεύμ α το ς π ο υ έχει ήδη μ ια ιδέα: τον α να σ τοχα σ μ όκα ι τη σύλληψ η τη ς αρχή ς π ά νω σ την οποία ποχράγεται η ιδέακα ι σ υνοψ ίζετα ι σ τον ορισ μ ό του . Ο α να σ τοχα σ μ ός εντού το ιςδεν διενεργείται α π ό ένα υπ ο κείμ ενο το οπ ο ίο β λέπει εξω -τερικ ά το α ντικείμ ενό του , το επ ινο εί ή το εφ ευρ ίσ κει, α λλάα π ό ένα υπ ο κείμ ενο το οπ ο ίο πα ρ α κ ο λο υ θεί τη ν π ο ρ είαανάπτυξης του αντικειμένου του.

64. Γ ια τ η θ έ σ η ό τ ι σ τ ο ν Σ π ιν ό ζ α σ υ ν α ν τ ά μ ε μ ια δ ια λ ε κ τ ικ ή χν η σ η , β λ . M acherey ( 19 90 ).

65 . Β λ . Γ ρ η γ ο ρ ο π ο ύ λ ο υ (1999: 120-129).

- 1 5 3 -



Κ α ί η σ ω σ τ ή π ρ ά ξ η ε λ ε υ θ ε ρ ία εΑ π ό τ ο π α ρ ε λ θ ό ν κ α ι μ έ λ λ ο ν ε π ιπ

Τ .Σ . Έ λ ι ο τ , The Dry Salvages

6. Ν οητικές κατασκευές, ψ ευδείς κα ι αληθείς ιδέες

Τ ο 17ο α ιώ να , πλεόνα ζαν οι μύθοι κα ι οι νέες επινοήσ εις σ την

πο λιτική, την ηθική , τη θεολο γία , τη φ ιλο σ οφ ία . Σ τον πρόλογοτου έργου, όπ ω ς είδα μ ε, συνο ψ ίζοντα ι οι σ υνή θεις επ ιδιώ ξειςτω ν α νθρ ώ π ω ν σ ε τρεις, τις ο πο ίες κα ι θεω ρο ύν ω ς ύψ ισ ταα γα θά : τα π λο ύτη , τις τιμ ές κα ι τη ν ηδονή . Η σ ειρά α υ τήα πεικο νίζει την α ξιολ ογική κλίμ α κα τω ν ανθ ρώ π ω ν τη ς επ ο -χής σ την Ο λλα νδία του 17ου α ιώ να , η οπ ο ία γνω ρίζει μ ια δυ -

ναμ ική οικονομική α νά πτυξη , μ ε βα σ ικά χα ρα κτη ρισ τικά τη ςτη ναυ τική υπ ερο χή , τη δύνα μ η τω ν ετα ιρειώ ν, τη ν Ε τα ιρείατω ν Δ υτικώ ν κα ι Α νατολικώ ν Ινδιώ ν, την οργά νω σ η το υ τρα -πεζικο ύ συσ τήμ ατος, την υπ ερο χή στην πα γκό σ μ ια α γορ ά τω νπ ο λύ τιμ ω ν λίθω ν. Ο ι ολ λα νδο ί έμ πορο ι υιοθ ετού ν μ ερκ α ντι-λισ τικές σ υ μ π εριφ ορές, οι ο π ο ίες ορίζονται α π ό τη ν α π ο -κλ εισ τική α να ζή τη σ η το υ κ έρδο υς, εισ ά γου ν τη ν ο ρθ ολο γι-κό τη τα κ α ι τον α κρ ιβ ή υ πο λο γισ μ ό σ την τεχνική ορ γά νω σ ητη ς εκμ ετά λλευσ η ς τω ν α γορώ ν, α λλά σ υγκρ α τού ν την α το -μ ική φ ιλοδο ξία υ π ά γ ο ν τ α ς την σ τις α πα ιτή σ εις της κρα τική ςεξου σ ία ς, η οπο ία ό μ ω ς υ π ά γετα ι κα ι α υτή στην οικονομία.^^

- 1 5 4 -




Η μ ονο πω λια κή όμ ω ς πο λιτική σ υνα ντά σ η μ α ντικές α ντι-δρά σ εις εκ μ έρου ς τω ν φ ιλελεύθερω ν εμ πόρω ν.^^ Θ εω ρή θη-

κε ω ς α να γκα ίο κ α κό για τη μ ετα φ ορ ά πρ οϊόντω ν σε όλο τονκό σ μ ο, ενώ οι π ρα κ τικ ές για τον έλεγχο τω ν τιμ ώ ν κα ι η π ο -λιτική τη ς μ εγισ τοπ οίη σ η ς το υ μ ο νο π ω λια κ ο ύ κ έρδο υς επ έ-φ ερα ν την α νισ ότη τα κ α ι τη φ τώ χεια.® ^ Ο Σ π ινό ζα δεν φ α ί-νετα ι, εκ π ρ ώ τη ς όψ εω ς, να σ υμ μ ερίζετα ι τη μ εγάλ η έμ φ α -ση π ο υ δίνετα ι σ την ο ικονομ ία , στη ν ο π ο ία δ εν δίνει ξεχω -ριστή θέση στο σχέδιό του για τις επιστήμες* εξάλλου τοα ντικ είμ ενο τω ν κοινω νικώ ν επ ισ τη μ ώ ν εμ φ α νίζετα ι, σε γε-νικές γρ α μ μ ές, ενια ίο . Ο Σ π ινό ζα έχοντας ήδη τη ν εμ π ειρ ίαα π ό το χώ ρο του εμ π ορ ίο υ , βλέπ ει ότι ο τρό π ο ς μ ε τονοποίο σ υνή θω ς επιδιώ κοντα ι τα τρία α γα θά τα α ποκλείει, ό τικινδυνεύει α κό μ η κα ι η ίδια η ζω ή τω ν α νθρ ώ π ω ν μ ε την επ ι-δίω ξη το υ π λούτου (§§ 7 -8), ότι εμ π ίπ τει σ ε α ντίφ α σ η να τί-θετα ι ω ς σ κο πό ς κ α θεα υτός ο π λο ύτος κα ι τα υτοχρ όνω ς ναα να ζη τά τα ι ένα κοινω νήσ ιμ ο αγαθό .^^ « Τ ο να υπ ά ρ χει η

66. Β λ . L. Mugnier-Pollet (1976: 77).67. Β λ . L. Feuer (1987: 12), ό π ο υ π ε ρ ι γ ρ ά φ ε τ α ι η α ν τ ί θ ε σ η α ν ά

σ α σ τ η ν ο λ ιγ ο π ω λ ια κ η κ α ι τ η φ ιλ ε λ ε ύ θ ε ρ η π ο λ ι τ ικ ή κ α ι μ έ σ α π ο υ ς τ η ς ε β ρ α ϊκ ή ς κ ο ιν ό τ η τ α ς , α ν τ ίθ ε σ η π ο υ μ ε τ α φ έ ρ θ η κ ε κ ασ ε ις α ν ά μ ε σ α σ τ α μ έ λ η τ η ς . Χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ή θ ε ω ρ ε ίτ α ι η π ε ρ ίM enasseh ben Israel, δ α σ κ ά λ ο υ τ ο υ Σ π ι ν ό ζ α , ο ο π ο ί ο ς τ ιμ ω ρ ή θ η κα ν α θ ε μ α τ ισ μ ό , θ ε ω ρ ο ύ μ ε ν ο ς ω ς π ρ ο π α γ α ν δ ι σ τ ή ς φ ι λ ε λ ε ύ θ ε

68 . Ο Pieter de la Court σ τ ις ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς τ ο υ α ν α λ ύ σ ε ι ς τ ι ς ο π ογ ν ώ ρ ι ζ ε ο Σ π ι ν ό ζ α ε ίχ ε α σ κ ή σ ε ι κ ρ ι τ ικ ή σ τ ο μ ε ρ κ α ν τ ιλ ι σ μ ό , ζ ο ν τ α ς τ ο ε λ ε ύ θ ε ρ ο ε μ π ό ρ ι ο γ ι α τ η ν ε υ η μ ε ρ ί α τ ω ν Κ ά τ ω Χ

F eu er, ό . π . , σ . 2 1-2 2 κ α ι M ugn ier-P ollet, ό . π . , σ . 69 .69. Β λ . ε π ίσ η ς Η Θ ιχ ή IV, κ ε φ . 28, ό π ο υ δ ια π ισ τ ώ ν ε ι ό τ ι ε π ε ιδ ή μ έ τ ρ

τ η ς α ξ ία ς ό λ ω ν τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν έ γ ιν ε τ ο χ ρ ή μ α κ α ι η ε ικ ό ν α χ ε ι τ ο τ τ ν ε ύ μ α τ ω ν π ο λ λ ώ ν , δ ε ν μ π ο ρ ε ί π λ έ ο ν κ α ν ε ίς ν α φ α ν τ α σε ίδ ο ς χ α ρ ά ς π ο υ ν α μ η σ υ ν ο δ ε ύ ε τ α ι α π ό τ η ν ιδ έ α τ ο υ χ ρ ή μ α τ ο ς

- 1 5 5 -




φ ύσ η τη ς Χ ίμ α ιρ α ς εμ π ίπ τει σ ε α ντίφ α σ η » (§ 54). Ε ίνα ια ντιφ α τικ ό να επ ιβ ά λλοντα ι ω ς τελικοί σ κ οπ ο ί τα π λούτη , η

δό ξα κα ι η η δονή κ α ι να α να ζητώ ντα ι οι α ρ χές μ έσα α π ό τιςο π ο ίες θα π α ρ ά γο ντα ι δια ρ κ ώ ς. Ο Σ π ινό ζα δια κ ρ ίνει ότι ηα ντίλη ψ η για τη ν οικ ονο μ ία είνα ι σ υνυφ α σ μ ένη μ ε τη μ εθο -δολογία της επιστήμης.

Ο ι σ υζη τή σ εις για την οικονομ ία σ υνδέο ντα ι μ ε τη ν π ο λ ι-τική . Σ τη ν Ο λλα νδία , τη ν πλ έον α να π τυγμ ένη ο ικονομ ικά δύ -

να μ η σ τον κόσ μ ο, το πο λιτικ ό κ α θεσ τώ ς το οπ ο ίο σ υγκ ρ ιτι-κά μ ε τις ά λλες χώ ρες της Ε υρώ ττης το διέκρ ινε η μ εγαλύ τερηα νοχή , σ τη ν ο π ο ία ο φ ειλό τα ν η σ υνεχή ς εισ ροή ενός π ο λ ύ -χρ ω μ ου πλή θους α π ό ό λες τις γω νιές της Γ ης, δεν π α ρουσ ία ζεσ υνο χή σ τις π α ρ υ φ ές του κ α ι δεν είχε δια σ φ α λίσ ει τη ν κο ι-νω νική σ υνα ίνεσ η .^^ Ω ς π ρ ο ς τις κοινω νικές τά ξεις π α ρ ο υ -

σ ια ζόταν η εξής εικό να, σε α δρ ές γρ α μ μ ές: Π ρώ τον, έχου μ ετου ς ευγενείς, οι οπο ίο ι δεν ή τα ν όπ ω ς σ ε ά λλες χώ ρ ες τόσ οισ χυρή τά ξη λό γω τη ς έλλειψ η ς γα ιώ ν π ο υ κα θισ τού σ ε α δύ -να το το σ χημ α τισ μ ό μ εγά λω ν γα ιο κ τη σ ιώ ν δ εύτερο ν, οι μ ε-γά λο ι έμ π ορ ο ι, οι οπ ο ίο ι μ α ζί μ ε μ έλη τη ς τά ξη ς τω ν ιδιο -κτητώ ν, σ χημ ά τιζα ν την τά ξη τω ν « π ρ ο εσ τώ ν» κ αι κ α τα -λάμβαναν καίριες θέσεις στο κράτος· τρίτον, η μεσαία τάξητω ν λιγότερο πλ ού σ ιω ν εμ πό ρω ν, πο λλο ί τω ν οπ οίω ν ήτα νΜ εννονίτες ή Κ ολ λεγια νοί - α νά μ εσ α σ ' α υ το ύς β ρίσ κο ντα ικα ι οι π ερισ σ ότερ ο ι φ ίλο ι του Σ π ινό ζα (ο B alling, ο Jellesz,κ .ά .) · τέλος, οι χειρω να κτικά εργαζόμ ενοι, Κ α λβ ινισ τές οι π ε-ρ ισ σ ότεροι, οι οπ ο ίο ι δεν εμ π ισ τεύο ντα ν τις α ρχές τω ν Π ρο-εσ τώ ν, β λέπο ντα ς μ ά λισ τα τον π λο υσ ιο πά ρο χο τρ ό π ο ζω ήςτους. Α ς σ η μ ειω θεί ότι οι κ α λβ ινισ τές ιερείς δεν κ α τα τά σ -σ ονταν σ τις κ υρ ία ρ χες τά ξεις, ενώ οι γιο ι τω ν π λουσ ίω ν

70. Β λ . Β ώ κ ο ς , « Ε ι σ α γ ω γ ή » (1996).

- 1 5 6 -




π ρ ο τ ιμ ο ύ σ α ν να σ π ο υ δ ά σ ο υ ν Δ ίκα ιο για να π ρ α γμ α τοπ ο ιή -σ ουν μ ια κα λή σ τα διοδρ ομ ία .^^

Σ τη ν α ρχιτεκτονική το υ π ολιτικ ού σ υσ τή μ α το ς σ υ νυ π ά ρ -χου ν δύ ο η γετικ ές ο μ ά δες: πρ ώ τον, η π ρ ιγκ ιπ ικ ή ο ικ ογέ-νεια τη ς Ο ρ ά γγη ς, η ο π ο ία κα τείχε τη σ τρα τιω τικ ή διοίκη σ ηκα ι τη ν εκτελεσ τική λειτουρ γία το υ «Σ τρα τιω τικ ο ύ Κ υβ ερ-νήτη » και, δεύτερον, η ομ ά δα τω ν πρ οεστώ ν, ο εκπ ρό σ ω πο ςτης ο π ο ία ς είνα ι το πρ ώ το π ολιτικό π ρ ό σ ω π ο κα ι Δ ιοικη τήςτω ν πό λεω ν. Η δεύτερη ομ ά δα κα τορθώ νει να αναλ ά βει το1650 υ π ό τον Jan de W itt τη διοίκη σ η το υ κ ρ ά το υς, α π ο -κλείοντας τη ν ο ικογένεια τη ς Ο ρ ά γγη ς α π ό τις σ τρα τιω τικ έςθέσεις. Τ ο 1672, όμ ω ς, μ ε τη ν εισ βολή τω ν γα λλ ικ ώ ν σ τρα -τευ μ ά τω ν κα ι σ τη σ υνέχεια τω ν α γγλικ ώ ν, ο λα ός εξεγείρ ε-τα ι κ α τά τω ν Π ροεσ τώ ν κα ι δολο φ ονεί τον Jan de W itt και τονα δερ φ ό του* η μ ονα ρχία επα νέρχετα ι.

Π αρ άλλη λα υττήρχε ένα πλή θος π α ρα τά ξεω ν κα ι θρησ κευ-τικώ ν ομ ά δω ν με κο ινω νικά ο ρ ά μ α τα . Ο ι Κ α λβ ινισ τές είνα ιδια σ π α σ μ ένοι σε δύ ο τά σ εις: π ρώ τον, σ τους Π α ρα ινετισ τές ήΑ ρμ ινιανούς, οι οποίοι υποσ τηρίζουν τη θρησκευτική ανοχή κ α ισ του ς οπ ο ίους έκλιναν οι Π ροεστοί, κα ι, δεύτερ ον, σ του ςΑ ντι-Π α ρα ινετισ τές ή Γ ομ α ρ ισ τές (ο ρθ όδοξο ι Κ α λβ ινισ τές).Π έρα ν α υτώ ν εμ φ α νίζετα ι ένας α σ τερισ μ ός δια φ όρ ω ν ομ ά δω νμ ε ποικ ίλες α ποκλίσ εις μ εταξύ τους, οι οπ ο ίες τείνουν σε γε-νικές γρ α μ μ ές, α φ ενός σ το μ υσ τικ ισ μ ό, α φ ετέρο υ σ ε ένα εί-δος «φ υσ ική ς θρη σ κείας», ό π ω ς οι Κ ολλεγιανοί ή Μ εννονίτες,οι οπ οίοι α νήκο υν σ την π α ρ ά δο σ η τω ν Α να β α π τισ τώ ν, οιΣ οκινια νο ί, οι Χ ιλια σ τές, ο ι Τ ρια δικοί, ο ι Α ντι-Τ ρια δικοί, οιΑ ριανοί, οι Ε νθου σ ια σ τές, οι Α νεξάρτη τοι.^^ Η α να μ όρ φ ω σ η ,

71. Β λ . Meinsma (1983: 54, σ η μ . 7).72. Β λ . Ε . Μ π α λ ιμ π ά ρ (1996: 32 κ .ε .) · Meisma, ό .π . , σ . 531 κ .ε .

- 1 5 7 -




ή μ ετα μ όρ φ ω σ η για πο λλο ύς, σ τα π ολιτικά π ρ ά γμ α τα , σ τιςκοινω νικές σ χέσεις, τη ν οικονομ ία κα ι τη θρ ησ κεία , τίθεται ω ς

α ίτη μ α εκφ ρα ζόμ ενη μ ε πο ικίλα ο ρά μ α τα , κα τά το μ ά λλον ήήττον συγκεχυμένα.Ο Σ π ινό ζα γνω ρ ίζει τις επ ίμ α χες σ υζη τή σ εις, α λλ ά κα ι

σ υμ μ ετέχει σ ' α υ τές ήδη α π ό το 1654, εμ π νέοντας τη ν εκ τί-μησ η για τη δια υγή εξήγησ η τω ν υπό σ υζήτησ η πρ οβ λη μ ά τω νκα ι τω ν υπ ό εξέτα σ η κ ειμ ένω ν, ειδικά τη ς Γ ρα φ ή ς, για τη ν

π ρ ω τοτυ π ία της φ ιλοσ οφ ική ς σ κέψ η ς το υ κα ι τον κ α τα νοη τότρό π ο μ ε τον οπ ο ίο μ ιλούσ ε.^^ Ε ίνα ι σ υνομ ιλη τή ς Κ ο λλεγια -νώ ν α λλά κ αι δια φ ω τισ μ ένω ν Π ροεσ τώ ν, χω ρίς να σ υντά σ -σ ετα ι μ ε κ ά π ο ια ο μ ά δα . Α κόμ η κα ι όταν φ εύγει α π ό τοΆ μ σ τερντα μ κα ι μ ένει σ το Rijnsburg , π ολλ ο ί τον επισ κ έ-π τοντα ι επιθυ μ ώ ντα ς να π α ρα κο λο υθ ή σ ου ν τη ν εισ ή γησ ήτου για κά ποιο φ ιλοσ οφ ικό πρό βλη μ α ή να διευκρινήσ ουν ορι-σ μ ένα σ η μ εία α π ό τα κ είμ ενά του.^"^ Α ντιλα μ β α νό μ α σ τε ό τιένα σοβ α ρό π ρόβ λη μ α ή ταν π ώ ς α π ό τις διά φ ορες αντιλή ψ ειςμ π ο ρ εί να ξεχω ρίσ ει μ ια α λη θή ς ιδέα , χω ρίς να είνα ι α π ο τέ-λεσ μ α α π ό φ α σ η ς κα ι χω ρ ίς να χρειά ζετα ι δίπ λα της τονπ ρο σ διορ ισ μ ό «α λη θή ς», χω ρίς δη λα δή κ ά π ο ια εξω τερικήβεβα ίω σ η . Μ πο ρο ύμ ε να υπ οθ έσ ου μ ε ότι ο Σ πινόζα β λέπεια φ ενός το φ ορ μ α λισ μ ό σ τις α ντιλή ψ εις της α ρ ισ το κ ρ α τία ς,α φ ετέρο υ την α δυ να μ ία εκ μέρο υς τω ν κινημ ά τω ν τη ς επο -χής να ελέγξουν τη μ ορφ ή τω ν ορ α μ ά τω ν του ς.

Ο ι ιδέες ή, α κ ρ ιβ έσ τερα , οι α ντιλή ψ εις δια κ ρ ίνο ντα ι σε π λ α -σ μ α τικές (π λά σ μ α τα ή κ α τα σ κ ευές το υ νου), ψ ευδείς, α μ φ ί-

73. Β λ . M einsma, σ τ ο ίδ ιο , σ . 152, γ ι α τ η ν υ π ο δ ο χ ή τ ο υ α π όΑ ν α β α π τ ι σ τ έ ς τ ο 1654.

74. Β λ . M einsm a, σ τ ο ί δ ιο , σ . 2 56 .

- 1 5 8 -




βολές χ α ι αληθείς κα ι εκτός α π ό το πρό β λη μ α της διά κρισ η ςτο υ ς υ π ά ρ χει επίσ η ς το ζή τη μ α τι π ρ ο σ φ έρο υ ν σ τη σ κέ-

ψ η. ̂ ^ Γ ια τον Σ π ινόζα το π λά σ μ α (fictio) είναι μ ία κα τα σ κευήπ ο υ υ π ά ρχει μ όνο σ το νου , α λλ ά σ χη μ α τίζετα ι «τις περ ισ -σ ότερες φ ορ ές σε σ χέσ η με π ρ ά γμ α τα π ο υ θεω ρο ύντα ι ω ςυ π α ρ κ τά » (§ 52). Ο ι κ α τα σ κ ευές α υ τές ξεκινούν α π ό κά τιπ ρ α γμ α τικ ό : για π α ρ ά δειγμ α , σ χετικά μ ε τον Π έτρο ο οπ ο ί-ος υ π ά ρχει κα ι τον γνω ρ ίζω , π λ ά θω μ ε το νου μ ου ότι π ρ ο -

βα ίνει σ ε διά φ ορες ενέργειες* τυηγαίνει σ πίτι του , έρ χετα ι γιανα μ ε επισ κεφ τεί κ .λ π . Π ρό κειτα ι για τρό π ο υ ς δυ να τότη τα ςτη ς δεδο μ ένης ύπ α ρξη ς, το υς ο π ο ίο υς η ύ π α ρ ξη εμπ εριέχεικα ι το υς σ υ νεπά γετα ι. Σ υμ β α ίνει όμ ω ς η τρο π ική κα τη γορ ίατης δυ να τότητα ς να α να π α ρ ισ τά νετα ι μ ε ιδέες οι ο π ο ίεςκα τα σ κευά ζοντα ι με τρ ό π ο ώ σ τε να μην π α ρέχουν κα μ ιά

α ξιο π ισ τία . Γ ια π α ρ ά δειγμ α , σ τη ν Ο λλα νδία σ υνυ πή ρχα νδύ ο μ ο ρφ ές πο λιτευμ ά τω ν κα ι σ υχνά σ τις πολιτικές σ υζητή-σ εις α να φ έρο ντα ν α να μ εμ ειγμ ένες κα ι σ υγκ εχυμ ένες· τα υ -τόχρονα , οι πολιτικές σ υζητήσ εις σ υνέβα ινε να ξεκινούν α π όκά τι π ο υ δεν υπ ή ρχε π α ρ ά μ όνο σ τη φ α ντα σ ία * ήταν σ α ν ναθέλουμε να «κατασκευάσουμε νοερά έναν ελέφαντα που

να π ερνά ει α π ό μ ια βελο νό τρ υπ α » (§ 54).

Ο ι π λα σ μ α τικ ές ιδέες κα ι οι εικόνες της φ α ντα σ ία ς, σ υνα -ντώ ντα ι σ ε π ο λλ ού ς τρ ό π ο υ ς έκφ ρα σ η ς, σ τη ν πο ίη σ η , τηθρησ κεία , τη ν επ ισ τήμ η κα ι την πολιτική . Ο ι διη γή σ εις ό π ο υτα δέντρ α μ ιλού ν, ένα α π λ ό μ έτα λλ ο γίνετα ι χρυσ ά φ ι, ένας

θεός μ ετα τρέπ ετα ι σ ε ά νθ ρ ω π ο κ α ι μ ετά γίνετα ι π ά λ ι θεός,οι ά λλ οτε κα λοί ά νθρ ω π ο ι μ ετα τρ έπο ντα ι σ ε θηρία , α να π α -

75. Rousset (1992: 268).

- 1 5 9 -




ρισ τάνου ν σ υγκεχυμ ένα μ αζί μ ε ιδέες φ τια γμ ένες κ α τά το δο -κούν την έννοια της μετατροττής.

Ο Σ πινόζα εφ ισ τά την πρ οσ οχή σ τη χρή σ η τω ν κα θολικώ νεννοιώ ν, κα ι σ τη γλώ σ σ α , διότι οι α φ α ιρ έσ εις μ π ορ εί ναοδηγήσο υν σε σ υγκεχυμένες πα ρα σ τά σ εις τω ν πρ α γμ ά τω ν κα ισ ε α κ ρ ω τη ρια σ μ ένες έννοιές τους.^^ « Η ύ π α ρ ξη όσ ο γενι-κό τερα σ υλλ α μ βά νετα ι τόσ ο πιο σ υγκεχυμ ένα σ υλλ α μ βά νε-ται* κα ι τότε τόσ ο ευκ ολό τερ α επίσ η ς μ π ο ρ εί να α π ο δο θεί

π λα σ μ α τικ ά σε κ α θετί» (§ 55). Σ υνήθω ς σ χημ α τίζου μ ε μ ιακα θο λική έννοια για τον ά νθ ρ ω π ο ή τη ν π ολιτικ ή κ .λπ .· δενμ πο ρο ύμ ε όμ ω ς α π ό την κα θολική έννοια του α νθρώ πο υ ναγνω ρίσ ου μ ε ένα επιμ έρο υς π ρ ά γμ α , τον Π έτρο, α λλά θασ χημ α τίσ ου μ ε μ ια συ γκεχυμ ένη π α ρ ά σ τα σ ή του , διότι θαέχουμ ε α να μ είξει μ ία κα θο λική έννοια μ ε ένα επ ιμ έρ ο υςπρ ά γμα .^^ Γ ια τον Σ πινόζα όχι μ όνο η ύπ α ρ ξη α λλά κα ι η ο υ-σ ία α π οδίδετα ι σε ένα πρά γμα * η ουσ ία το υ Π έτρο υ δεν α π ο -δίδετα ι σ ε ένα δια φ ορ ετικ ό π ρ ά γμ α α π ό ό,τι η ύπ α ρ ξή το υ .Έ τσ ι δεν μ πορ ούμ ε να υπ οκ α τα σ τή σ ουμ ε κα τά το δοκούν α υ-τό π ο υ λέγετα ι για τον Π έτρο μ ε ό,τι α π ο δίδετα ι σ τον Π α ύ-λο, υ π ο κ α θισ τώ ντας τα ο νό μ α τά του ς μ ε τη ν ιδέα ότι έχουνμια κοινή ουσία.

76. Η σ ύ γ χ υ σ η κ α ι ο α κ ρ ω τ η ρ ια σ μ ό ς (mutilatio) τ ω ν ε ν ν οδ έ ο ν τ α ι μ ε τ η ν α φ α ίρ ε σ η κ α ι τ ο σ χ η μ α τ ισ μ ό κ α θ ο λ ικ ώ ν εσ η μ ε ιώ ν ε ι ο Dijn (ό .π . , σ . 133).

77. Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ν Ockham (1964: 46), η κ α θ ο λ ικ ή έ ν ν ο ια ε ίν

δ ια ν ο η τ ικ ή ε ικ ό ν α , έ χ ε ι τ η φ ύ σ η ε ν ό ς α ν τ ικ ε ιμ έ ν ο υ τ η ς σ κ έ ψό ρ ο ς μ ια ς ν ο η τ ικ ή ς π ρ ά ξ η ς π ο υ δ ε ν έ χ ε ι κ α ν έ ν α ε ν ικ ό α ν τ ικ εθ ο λ ικ ή έ ν ν ο ι α υ π ά ρ χ ε ι σ τ ο ν ο υ ή σ τ ις λ έ ξ ε ι ς , ε ά ν λ ο ι π ό ν ή τσ τ α σ η π ο υ υ τ τ ή ρ χ ε σ ε ε ν ικ ά π ρ ά γ μ α τ α κ α ι δ ια κ ρ ι τ ή α π ό αρ ο ύ σ ε ν α υ π ά ρ χ ε ι έ ξ ω α π ό α υ τ ά . Α λ λ ά α υ τ ό ε ίν α ι ά τ ο π ο (σ τ

- 1 5 9 -




Σ ε γενικ ές γρ α μ μ ές, οι π λα σ μ α τικ ές ιδέες μ ελετώ ντα ι π ρ ο -κ ειμ ένου να μ ην ανα μ ειγνύ ο ντα ι μ ε τυχα ίο υ ς τρό π ο υ ς οι

νοη τικές δυ νά μ εις της φ α ντα σ ία ς κα ι της εννόησ ης, αλλ ά να'ναι, κατα ρχήν, κ α θα ρές κα ι δια κριτές. « Ό σ α λιγότερα εννοεί

το π νεύμ α κα ι όσ ο όμ ω ς περισ σ ότερα π ρ ά γμ α τα α ντιλα μ -β ά νετα ι τόσ ο μ εγαλ ύτερη δύ να μ η έχει να π λά θει μ ε το νουτου ο τιδή π οτε κα ι όσ ο περ ισ σ ό τερα εννοεί, τόσ ο π ερισ σ ότε-ρο μ ειώ νετα ι α υτή η δύνα μ ή το υ » (§ 58). Α φ ενός υπ ά ρχου ν

τα π λά σ μ α τα το υ νου τα ο π ο ία δεν δια φ έρο υν α π ό μ υθικέςδιη γή σ εις της φ α ντα σ ία ς, κα ι α φ ετέρο υ ξεχω ρίζουν οι επ ι-σ τη μ ονικ ές υπ ο θέσ εις π ο υ β α σ ίζοντα ι σ ε α φ α ιρ έσ εις κα ιδια τυπ ώ νο ντα ι α κό μ η κα ι σε περίτττω σ η π ο υ θεω ρείτα ι α δύ -νατο να συμβούν (§ 57).

Δ ια κ ινδυνεύο υν όμ ω ς τη ν α ξιοπ ισ τία του ς κα ι οι επ ισ τη -

μ ονικές κ α τασ κ ευές ιδεώ ν εφ όσ ον βα σ ίζονται σ τη ν ελεύθερησ υγκα τά θεση και, υπ ό α υτή την πρ οϋ πό θεσ η , η νοητική κ α -τα σ κευή δεν π εριορ ίζετα ι π α ρ ά α π ό τη ν π α ρ έμ β α σ η τη ς θέ-λησ ης. Τ ο μεθοδο λο γικό σ χήμ α π ο υ ξεκινά μ ε α φ ετη ρ ία τη νελευθερία οδη γεί σ την εις ά π ειρ ο α να δρ ομ ή ( όπ ω ς η έμ φ α σ ησ τα εργα λεία κ α τα σ κευή ς) κα ι σ το π α ρ ά δο ξο η ελευθερία

να 'ναι ελεύθερη να αρνη θεί τον εα υτό τη ς. Π ά νω σ ε α υτό τοπ ρό β λη μ α θεω ρείτα ι ότι ο Σ π ινόζα α π ευθ ύνετα ι σ τον Χ ο μ π ςκα ι σ τον Ν τεκά ρτ.^^ Ε φ όσ ον όμ ω ς α πα σ χολεί κα ι τον ίδιο τον

78. Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ν Koyré, υ π ο ν ο ε ίτ α ι η (τ υ μ β α σ ιο κ ρ α τ ία τ ο υ Χ ο με ν ώ γ ι α τ ο ν Rousset (ό .π . , σ . 79) ο Σ π ιν ό ζ α α π ε υ θ ύ ν ε τ α ι κ α ι σ τ ο

κ ά ρ τ τ ω ν Meditationes V. Μ π ο ρ ε ί ν α θ ε ω ρ η θ ε ί ε π ίσ η ς ό τ ι ο Σ π ιν ό ζ α θ ύ ν ε τ α ι κ α ι σ τ η ν α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ία τ ο υ π λ ο ύ τ ο υ κ α ι τ ο υ π ν ε ύ μκ ρ ί ν ο ν τ α ς έ ν α φ ο ρ μ α λ ι σ μ ό σ τ η σ κ έ ψ η κ α ι τ α π ο λ ι τ ικ ά σ χ έ δ ιπ α ρ ά δ ε ι γ μ α , ο Jan de W itt έ χ ε ι χ α ρ α κ τ η ρ ισ θ ε ί ω ς ο π ο λ ι τ ι κ ό ς π λ έ ο ν ε π ισ τ η μ ο ν ικ ή σ κ έ ψ η σ τ η ν ε π ο χ ή τ ο υ . Ε ίχ ε σ π ο υ δ ά σ ε ικ ά σ τ ο Π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο τ ο υ Leyden . Ε ι σ ή γ α γ ε τ α «κ ο ι ν ω ν ικ ά μ

- ι 6 ι -




Σ πινόζα το πρ όβ λη μ α τη ς μ ετα τρο π ή ς, κα τεξοχή ν σ το κ οι-νω νικό -πολ ιτικό επ ίπ εδο κ α ι σ τον τρό π ο σ κέψ η ς, μ ε δεδο μ έ-

νο μ ά λισ τα ό τι η διόρ θω σ η το υ π νεύμ α τος σ υνισ τά το κ ύρ ιοα ντικ είμ ενο της π ρ α γμ α τεία ς, μ π ο ρ εί να θ εω ρη θεί ότι οπρ οσ διορ ισ μ ός τω ν όρ ω ν κα τα σ κευή ς ενός π ρ ά γμ α τος συνι-σ τά ένα α ντικείμ ενο συνο μ ιλία ς του Σ π ινό ζα κα ι μ ε τον εα υ -τό του, θέτοντας τους όρους ελέγχου του επιχειρήματός του.

Ο Σ πινόζα α π ευθ ύνετα ι π ρ ο ς τις κα ρτεσ ια νές θέσεις σ υχνάσ ε έναν τόνο πολ εμ ική ς. Γ ύρ ω α π ό τα κ είμ ενα το υ Ν τεκά ρτγίνο νταν εκτεταμ ένες φ ιλο σ οφ ικές σ υζητήσ εις σ την Ο λλα νδίακα ι μ π ορο ύμ ε να υ ποθέσ ουμ ε ότι ο Σ π ινόζα στην κρ ιτική τουθα π ρ έπ ει να περιλα μ β ά νει κα ι τον τρό π ο α νά γνω σ η ς τω νκειμ ένω ν του. Ε ξάλλ ου ο ίδιος δεν ή τα ν απ λώ ς κα ι μ όνο α να -γνώ σ τη ς τω ν κειμ ένω ν το υ Ν τεκά ρτ, αλ λά επ ιπ λέον δίδα σ κετη ν κ α ρτεσ ια νή φ ιλο σ οφ ία .

Ο Σ π ινόζα διερω τά τα ι εάν μια νοη τική κ α τα σ κ ευή μ π ο ρείνα ισ χύει π ρ ά γμ α τι, π ο ιες είνα ι οι σ υνέπ ειές τη ς κ α ι μ επ ο ια κριτή ρια ελέγχετα ι. « Λ ένε λο ιπόν ότι η ψ υχή μ πορεί μ εμ όνη τη δική τη ς δύνα μ η να δη μ ιουργεί α ισ θή σ εις κα ι ιδέες,π ο υ δεν είνα ι α ισ θή σ εις κα ι ιδέες π ρ α γμ ά τω ν κα ι έτσ ι μ ά -λισ τα , ω ς ένα βα θμ ό, σε α υτήν βλ έπο υν κά τι σ α ν τον Θ εό»(§ 60 ). Ε ά ν η θεμ ελιώ δη ς α ρχή το π ο θετη θεί σ το εγώ σ κ έ-π τομ α ι, σ τη σ κέψ η ω ς ελεύθερη υπ όσ τα σ η , κα θόλ α δια κρ ιτήα π ό το σ ώ μ α κ α ι τις α ρχές π ο υ διέπο υν τα π ρ ά γμ α τα , θα θε-

κ ά », σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ α ο π ο ί α ο ι κ ο ιν ω ν ί ε ς π α ρ ι σ τ ά ν ο ν τ α ν ω ς γ ε ω μκ έ ς κ α τ α σ κ ε υ έ ς , ό π ο υ ό λ α λ ε ι τ ο υ ρ γ ο ύ σ α ν ό π ω ς σ τ η φ ύ σ

ν α μ ε ο ρ ι σ μ έ ν ο υ ς κ α ι σ τ α θ ε ρ ο ύ ς κ α ν ό ν ε ς . Ή τ α ν ε π ί σ η ς έ νθ ε μ ε λ ιω τ έ ς τ η ς σ τ α τ ισ τ ικ ή ς ε π ι σ τ ή μ η ς . Δ ε ν ε ίχ ε ό μ ω ς κ ε ρν ο ι α τ ο υ κ ό σ μ ο υ · σ τ η γ ε ω μ ε τ ρ ι κ ή τ ο υ μ έ θ ο δ ο , ό π ω ς γ ρ ά(1987: 78), δ ε ν θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α β ρ ε ι π ο τ έ τ η λ ύ σ η γ ι α τ ο π ρ ό βν α κ ε ρ δ ίσ ε ι τ η ν ε ύ ν ο ι α τ ο υ λ α ο ύ .

- 1 0 2 -




ω ρη θεί ότι η ψ υχή μ π ορ εί να α ισ θά νετα ι χω ρίς α ίσ θη μ α , ό τια ντιλα μ β ά νετα ι χω ρ ίς τη ν α ντίλη ψ η ενός π ρ ά γμ α τος, ότι η

γνώ σ η δεν πρ οσ διορ ίζετα ι π α ρ ά ω ς ελεύθερη κ α τα σ κευήτη ν οπ ο ία δεν εγγυ ά τα ι ει μη μ όνον η ελευθ ερία της.

Γ ια τον Σ π ινόζα , υπ ά ρχου ν εντού τοις π ρ ά γμ α τα τα ο π ο ίαέχουμ ε επινοή σ ει κα ι όμ ω ς είναι α λη θή /π ρα γμ α τικά (§ 61 ). Τ οπρ όβ λη μ α α νά γετα ι σ του ς βα σ ικο ύς όρ ου ς κα τα σ κευή ς, έναπρόβλη μ α , τα υτοχρόνω ς, ηθικής, κοινω νική ς, δικα ιικής κα ι π ο -

λιτική ς τά ξης· κα τεξοχήν όμ ω ς α νά γετα ι σ την πρ ώ τη ιδέα τηςόλη ς κ α τα σ κευή ς. Κ α ι α υτή η π ρ ώ τη ιδέα δεν είναι ελεύθερακα τα σ κευα σ μ ένη (« [. . . ] α ρκ εί να μην είναι π λα σ τή η π ρ ώ τηιδέα κ α ι οι υπ ό λο ιπ ες να σ υνά γοντα ι α π ό α υτή ν» , § 63 ). Τ οπ ρώ το α ντικείμ ενο είναι τα ίδια τα π ρ ά γμ α τα , ω ς π ρά ξεις κα ιπ νευμ α τικ ά ενεργήμ α τα , τα οπ ο ία π ρ έπ ει να εξηγούντα ι μ έ-

σ ω τω ν α ιτιω δώ ν δεσ μ ώ ν το υς σ το εσ ω τερικό τη ς «φ υσ ική ςτά ξης» , κα ι μ α ς επ ιτρέπο υν να κα τα νοή σ ουμ ε ευκ ρινώ ς «π ώ ςκα ι για τί γίνεται κ ά π ο ιο π ρά γμ α » .^ ^ Δ εν επινοεί λο ιπόν η θε-ω ρία εξα ρχή ς τα π ρ ά γμ α τα , α λλά εντοπ ίζει τη ν π ρ α γμ α τικ ήδύνα μ η μ ετα τρ οπ ή ς σ τη φ ύσ η το υ ίδιου το υ π ρ ά γμ α το ς,εννοού μ ενο ω ς π ρ ά ξη κα ι ω ς π νευμ α τικ ό ενέργη μ α .

Π ώ ς λο ιπό ν δεν θα α να μ ειγνύο νται α λη θείς μ ε πλ α σ μ α τι-κ ές ιδέες; Ο Σ π ινό ζα για τη θ ερ α π εία του νου υπ ο δεικ νύ ειορισ μ ένα «α ντίδο τα » . Π ρώ τον, να πρ οσ η λώ νετα ι σε όσ αμ π ορ εί να σκ εφ τεί κ α θα ρ ά κ α ι δια κ ριτά σ ύμ φ ω να μ ε τα ου -σ ιώ δη σ το ιχεία τους, κα ι έτσ ι να π ρ ο χω ρ εί μ ε ορθή , δη λα δήκα τα νοη τή , τά ξη (§ 61).^^ Δ εύτερον, ο Σ π ινόζα α κο λουθεί τον

κα νόνα τη ς δια ίρεσ η ς ή α νάλ υσ η ς το υ Ν τεκά ρτ. Ξ εχω ρί-

79. Β λ . τ ο ν σ χ ο λ ι α σ μ ό τ ο υ Rousset (ό .π . , σ . 313) π ά ν ω σ τ η ν 80. Η π ρ ο σ ή λ ω σ η τ ο υ ν ο υ κ α τ α ν ο ε ί τ α ι σ τ ο π λ α ί σ ι ο τ η ς ε ν

ικ α ν ό τ η τ α ς τ ο υ γ ι α τ η ν ο π ο ί α έ χ ε ι ε π ί γ ν ω σ η , κ α ι ό χ ι ω ς π ρ

- 1 0 3 -




Ο Σ πινόζα θεμ α το πο ιεί κα ι ο ίδιος το π ρό β λη μ α τω ν ψ ευ-δώ ν ιδεώ ν (§§ 66-6 8), τις ο π ο ίες π ρ ο σ εγγίζει μ εθο δο λο γικά

μ ε τον ίδιο τρό π ο ό π ω ς κα ι τις νοη τικές κ α τασ κευές, σ υν-δέο ντας τις α φ ενός μ ε τη ν ύπ α ρξη , α φ ετέρο υ μ ε τη ν ο υσ ίαενός π ρ ά γμ α τος. Ε ίνα ι, για π α ρ ά δειγμ α , ψ ευδή ς η ιδέα ότι ηΧ ίμ α ιρα υπά ρχει, ότι τα τυτώ ματα π ερ π α τά νε κα ι μ ιλούν, ότιυπ ά ρχο υν θεότητες σ ε εικό νες, ζώ α κ.λπ.^^

Ο Σ π ινόζα α να φ έρετα ι, ό π ω ς κα ι ο Ν τεκά ρτ, σ τα όνειρα

π ο υ κά νει κ ά π ο ιο ς α κόμ η κα ι ξύπνιος, σ τα ο π ο ία δεν έχεισ η μ α σ ία το περ ιεχόμ ενο τω ν σ κέψ εω ν, αλλ ά το ότι λείπειένας ουσ ιώ δης τρό πος, δηλα δή το ότι δεν γνω ρίζουμ ε ότι ονει-ρευό μ α σ τε, το ότι δεν σ κεφ τόμ α σ τε ότι σ κεφ τό μ α σ τε, π ρ ά γ-μ α π ο υ κ άνει τη ν ονειρική σ κέψ η να μην είνα ι δυ να τό να σ υ-νεχισ τεί. Σ τα μ α τά η ονειρική σ κέψ η ό τα ν σ κ εφ το ύμ ε ότι

ονειρευόμ α σ τε* δεν μ π ο ρεί εξά λλ ου ο ά νθρ ω π ο ς να μη σ κέ-φ τετα ι, να μ ην α να λο γίζετα ι δη λα δή τη σ υνά φ εια τω ν σ κέ-ψ εώ ν του . Α πό α υτή την άπ οψ η , η μ έθοδο ς διερεύνησ ης τη ςψ ευδ ο ύς ιδέα ς δεν δια φ έρει α π ό εκείνη τη ς νοη τική ς κ α τα -σ κευή ς. Π ρο η γείτα ι δη λα δή το επιχείρη μ α υ π έρ τη ς σ κέψ η ςω ς ενεργητική ς ουσ ία ς (actu osa), το οπο ίο κ α ι ενισ χύετα ι μ έ-σ ω το υ π α ρ α δείγμ α τος το υ ονειρευόμ ενου, χω ρίς να χρ ειά -ζετα ι μ ια σ ειρά άλλω ν επινοή σ εω ν, ό π ω ς του D eu s malig nu s.Α π ό τη ν ονειρική σ κέψ η λείπει το ανα σ τοχα σ τικό π λα ίσ ιο , ηιδέα της ιδέας, η οποία με κριτήρια την καθαρότητα, την ευ-κρ ίνεια , τη ν α να γκ α ιό τη τα κ .λ π ., ω ς τρό π ο υ ς κα ι α ξίες τη ςιδέα ς-α ντικειμ ένο υ , ελέγχει την ιδέα α ντικείμ ενο .

81. Γ ια τ ο ν R ousset (ό .π . , σ . 315-316), δ ε ν γ ί ν ε τ α ι μ ι α α π ό λ υ τ ηκ ρ ισ η α ν ά μ ε σ α σ τ η ν ψ ε υ δ ή ιδ έ α π ο υ σ υ ν δ έ ε τ α ι μ ε τ η ν ύ π αν η π ο υ α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ τ η ν ο υ σ ί α .

- 1 6 5 -




Υ πά ρχουν λοιπό ν ορ ισ μ ένα ασ φ α λή κρ ιτή ρια π ο υ επιτρέπο υννα δια κρ ίνουμ ε μ ια αληθή σκέψ η α π ό μ ία ψ ευδή ; Π ά νω σε

α υτό ο Σ πινόζα α ναφ έρει δύο π α ρ α δείγμ α τα (βλ. § 69). Τ οεκ πρ ώ τη ς όψ εω ς π α ρά δο ξο είναι ότι σ ύμ φ ω να μ ε το π ρ ώ -το π α ρά δειγμ α μ ια ιδέα μ πορεί να είναι αληθής, ό π ω ς το σ χέ-διο ενός κτιρίου, α κόμ η κα ι α ν το κτίριο α υτό δεν υττήρξε π ο -τέ ού τε π ρό κ ειτα ι να υπ ά ρξει.^^ Ω ς δεύτερο π α ρ ά δειγμ αα να φ έρετα ι η π ρ ό τα σ η « ο Π έτρο ς υ π ά ρ χει» , η ο π ο ία είναι

ψ ευδή ς, εφ όσ ον δεν γνω ρ ίζου μ ε ότι ο Π έτρος υ π ά ρχει ή δενείναι αλη θής α κό μ η κ α ι όταν το γνω ρίζουμ ε. Μ ε ά λλ α λό για ,μ ια σ κέψ η ή π ρ ό τα σ η δεν θεω ρείτα ι αλη θής α κό μ η κ α ι ότανα ντισ τοιχεί π ρ ο ς τη ν π ρ α γμ α τικ ό τη τα, ενώ μ ια σ κέψ η μ π ο -ρεί να είνα ι αλη θή ς α κόμ η κα ι ό ταν δεν έχει κ α μ ιά α ντι-σ τοιχία μ ε την π ρ α γμ α τικ ό τητα . Η α λή θεια δη λα δή μ ια ς

σ κέψ ης ή μ ια ς ιδέα ς δεν εξα ρτάτα ι α π ό τη ν εξω τερική α ντι-σ τοιχία τη ς μ ε τα π ρ ά γμ α τα - δ εν τίθετα ι σε μ ια σ υγκριτικήσ χέσ η μ α ζί το υ ς- κα ι η μη α να γω γιμ ό τητά της είναι όρ ος γιανα είνα ι η ιδέα αληθή ς.

Υ πονοείται ότι το κριτήριο τη ς αλήθειας τίθεται κα ι για τηνίδ ια τη ν π ρ α γμ α τ ικ ό τη τα . Η π α ρ α δο σ ια κ ή έννο ια τηςad aequ atio ιδέα ς-π ρά γμ α το ς μ ετα τοπ ίζετα ι σ το «εσ ω τερικ ό»τη ς ιδέα ς, αφ ενός, κα ι τω ν π ρ α γμ ά τω ν α φ ετέρου * κα ι ενώ ησ χέσ η π ρ ά γμ α τος κα ι ιδέας κ α τα νοο ύντα ν ω ς εξω τερικήσ χέση « α ντισ τοιχία ς», σ τον Σ π ινό ζα εννοείτα ι ω ς αυτοτέλειαεξίσ ου τη ς ιδέας κα θεα υτή ς κα ι του πρ ά γμ α τος, ω ς σ υνά φ ειαα νά μ εσ α σ τις ιδέες, π ο υ εφ όσ ον ισ χύει κ α θίσ τατα ι π εριττό ςο προσδιορισμός «αληθής» για την ιδέα.

82. Β λ . ε π ί σ η ς Ε π ισ τ ο λ ή IX, π ρ ο ς S . d e Vries.

- 1 6 6 -




Ο Σ πινόζα, όπ ω ς γρά φ ει α ργότερα σ την Π ο λ ιτ ικ ή Π ρ (χ γ μ α τ ε ία( ν ΐΐ, 26), « [.. .] μόνο σ ε ένα ελεύθερο πλή θος μ πορ ού ν να φ α -

νού ν χρή σ ιμ ες οι α ρχές α υ τές. Δ ιότι ένα πλή θο ς σ υνη θισ μ έ-νο σε μ ια άλλη μ ορφ ή δια κυ βέρνησ η ς δεν θα μ πο ρο ύσ ε ναα να τρέψ ει τα π α ρ α δο σ ια κ ά θεμέλια κα ι να α λλ ά ξει σ υνολ ι-κά τη δομ ή του κ ρά το υς, χω ρίς το κ ρ ά τος να δια τρ έξει μ ε-γά λο κίνδυνο κ α τά ρρ ευσ η ς».

Σ την ισ τορ ία σ υμ βα ίνου ν επ α να σ τάσ εις οι ο π ο ίες π α ρό λη

τη ν α νθρ ω π οθ υσ ία δεν φ έρνου ν π ρ ά γμ α τι τη ν α λλ α γή : « οιπ ολ ίτες α ντικα θισ τού ν απ λώ ς μ ια μ ορ φ ή μ ε κ ά π ο ια ά λλ η »(Π ο λ ικ ή Π ρ α γ μ α τ ε ία , VI, 2), ενώ δ ια τηρούνται οι πα λιές σ υ-νήθειες* ό π ω ς γρ ά φ ει ο Σ εφ έρη ς, « π ώ ς τόσ ος πό νος τόσ ηζω ή/ π ή γα ν σ την άβ υσ σ ο/ για ένα πο υ κ ά μ ισ ο α δεια νό γιαμ ια ν Ε λένη » . Ε ίνα ι ό μ ω ς δυ να τή μ ια ριζική μ ετα β ολή επ '

ω φ ελεία τη ς κο ινω νική ς ζω ή ς; Μ ια επα νά σ τα σ η κα τα νοείτα ικα ι ω ς μ ια νέα ιδέα , η οπ ο ία δεν τίθετα ι σ ε σ ύγκρισ η μ ε ά λ-λες, είνα ι σ α φ ής, δια κρ ιτή, υ π ά γετα ι σ ε μ ια δική τη ς α ρχή ,«σ τερείται α ιτία ς κα ι γνω ρίζεται α φ εα υτή ς κα ι κα θεα υτή» (§70). Α υτή η σ υζήτησ η βά ζει σ το πα ιχνίδι το πρ ό β λη μ α τη ςεπισ τη μ ονική ς επα νά σ τα σ η ς, το πρ ό β λη μ α της α λή θεια ς, ή,

σ ύμ φ ω να μ ε την ορο λογία του Σ πινόζα , α υτό το πρ ά γμ α π ο υείνα ι « α ίτιο το υ εα υ τού του » , μη δη μ ιουργη μ ένο, το υ ο π ο ί-ου τα μ εθοδο λο γικά κα ι λο γικά ζητή μ α τα θέτει κα ι α να -π τύσ σ ει η Η θ ικ ή .

Στην Π ρ α γ μ α τ ε ία γ ια τ η δ ιό ρ θ ω σ η τ ο υ ν ο υ , ο Σ πινόζα α ρ -χίζει να δίνει τον α υσ τη ρό χα ρα κτ;ηρα τη ς α υτόνομ ης σ κέψ ης:

« Η μ ο ρ φ ή τη ς α λη θο ύς σ κέψ η ς π ρ έπ ει να έγκειτα ι σ τη νίδια τη σ κέψ η χω ρίς κ α μ ιά σ χέσ η μ ε ά λλ ες σ κέψ εις κα ι ο ύ -τε α να γνω ρίζει κα νένα α ντικείμ ενο ω ς α ιτία τη ς, π α ρ ά οφ εί-λει να εξα ρ τά τα ι α π ό τη ν ίδια τη δύνα μ η κα ι τη φ ύσ η τουνου » (§ 71). Η α νθρώ πινη νόησ η - ο νους π ο υ εννοεί- τη ρώ -

- 1 6 7 -




ντα ς τις π ρο ϋ π ο θέσ εις σ ύλλη ψ ης του α ντικειμ ένου της, δενδια φ έρει α π ό τη θεϊκή , εφ όσ ον εξα ρ τά τα ι μ όνο α π ό τη δική

τη ς δύ να μ η , τη δύ να μ η να π α ρ ά γει τα α ντικείμ ενά τη ς, ηο π ο ία εκδη λώ νετα ι κ α τά τη ν α νά π τυ ξη τη ς μ ορ φ ή ς τη ς.Υ πάρχει όμ ω ς ή δ η μ ια ιδέα , α ν κα ι όχι χρονικά α ντίσ τοιχη μ εένα α ντικείμενο· χω ρίς η «θεϊκή» σ κέψ η να είναι υπερά νω τη ςέκτασ η ς, να υπ ερέχει ή να υπ ο λείπ ετα ι τω ν π ρ α γμ ά τω ν.

Ε νδεικτικά δίνετα ι το π α ρ ά δειγμ α π α ρ α γω γή ς/ο ρ ισ μ ο ύ

τη ς σ φ α ίρα ς ω ς γεω μ ετρ ικ ο ύ α ντικειμ ένου (§ 72), το ο πο ίοα ν κα ι δεν α ντισ τοιχεί σ ε ένα φ υσ ικό α ντικείμ ενο , εντούτοιςδεν κα τα σ κευά ζετα ι κ α τά βούλη σ η. Ο Σ πινόζα α πο μ ονώ νειτη σ κέψ η, οιονεί εργα σ τη ρ ια κ ά , σ τη δρ α σ τη ρ ιό τη τά τη ς νακα τα σ κευά σ ει μόνη τη ς ένα α ντικείμ ενο. Η κα τα σ κευα σ τικήτη ς δρ α σ τη ρ ιό τη τα α κολ ου θεί τη φ ύσ η το υ α ντικειμ ένο υ

της, πα ρά γοντα ς, σύμ φ ω να με το π α ρα π ά νω πα ρά δειγμα , τησ φ α ίρα α π ό την αιτία τη ς, τη ν π ερισ τρο φ ή το υ η μ ικυ κλ ίου .Ό π ω ς γράφ ει πο λύ α ργότερα σ την Ε π ισ τ ο λ ή L X , π ρ ο ς τονTsc him hau s (1675) , «Γ ια να μ πο ρέσω να γνω ρίσ ω α π ό πο ιαιδέα το υ π ρ ά γμ α το ς α νά μ εσ α σε ά λλα πο λυά ριθμ α , μ πο ρού ννα σ υνα χθούν οι ιδιότητες του υπ ο κειμ ένου , πα ρ α τη ρ ώ μ ό -

νον ένα πρ ά γμ α , ώ σ τε α υτή η ιδέα ή ο ορ ισ μ ός το υ π ρ ά γ-μ α τος να εκφ ρά ζει μ ια πο ιη τική α ιτία . Γ ια π α ρ ά δειγμ α , γιανα δ ιερευ νή σ ω τις ιδιότη τες του κύκλο υ

Μ πο ρο ύμ ε να υπ οθέσο υμ ε ότι το π α ρά δειγμ α της σ φ α ίρα ςω ς π α ρ ά δειγμ α π α ρ α γω γή ς α πλώ ν εννοιώ ν σ υνδέεται μετο πα ρ ά δειγμ α σ χεδια σ μ ού ενός κτιρίου (§ 69), α π ό την ά π ο -

ψ η τω ν πρ οϋ πο θέσ εώ ν τους, δηλαδή την προ σ ήλω σ η σε μιαιδέα κ α ι σ τα α π λ ά σ το ιχεία της, τη διά κρ ισ η τω ν ου σ ιω δώ νκα ι α π λώ ν ιδεώ ν κα ι τη σ ύνδεσ η μ ετα ξύ το υς. Α ντιλα μ β α -

8 3. Β λ . R o usse t, ό . π . , σ . 3 29 .

- 6 8 -




νό μ α σ τε επ ίσ η ς ότι, αν αντί για το σ χέδ ιο ενό ς κτιρ ίου είχετεθεί μ ια ά λλη ιδέα, θα σ υνεπ α γό ταν δια φ ορετικ ές α π λές έν-

νοιες. Α υτές σ υμ περιφ έρο ντα ι κα τά τρ ό π ο σ υνα φ ή μ ε την α ρ -χική ιδέα , τη ν ο π ο ία ό μ ω ς διευκ ρ ινίζει η σ υ να γω γή τω να πλ ώ ν, ενώ η αρ χική ιδέα, η ιδέα π ρ ό τυπ ο ή κα νόνας (no rme)είνα ι όρος π ο υ ελέγχει τις α π λ ές ιδέες, α ξιώ νο ντα ς τη σ υ -νά φ ειά του ς μ ε α υτή ν. Α π ό α υτή την άπ οψ η , η ιδέα -κα νόναςτίθετα ι α να γκ α ία ω ς π ρ οκ είμ ενη ενός σ υλλ ογισ μ ού, κ α ι οια πλ ές σ το συ μ πέρα σ μ ά του* επο μ ένω ς εάν υπά ρχουν μόνονοι α π λές, τότε α υτές δεν μ π ορ ούν να 'να ι δια κ ρ ιτές κα ι σ α -φ είς, μ πορούν δη λα δή να α ναμ ειχθούν μ ε οτιδή ποτε, είναι σ α ν« σ υ μ π ερά σ μ α τα χω ρίς τις π ρο κ είμ ενές τους».®^ Σ το σ υλ λο -γισ μ ό α υτό υπ ά ρχει σ υνά φ εια τόσ ο σ τις προκ είμ ενες όσ ο κ α ια νά μ εσα σε α υτές κα ι σ το συ μ π έρα σ μ α , ό π ο υ οι μ εν συ νι-σ τούν όρο του συ μ π ερά σ μ α τος, δηλ αδή η σ φ α ίρα σ υνά γετα ιμ εν α π ό τα μ έρη τη ς α λλ ά κ α ι α υτά δεν κα τα νοούντα ι χω ρίςτο μ έσ ο όρο , κα ι τη ν α ιτία , π ο υ τα σ υνέχει (§§ 72 - 73 ).

8 4 . R o u ss et , ό . π . , σ . 3 3 3 .

- 1 6 9 -



Μ ε τ ι κ α ρ δ ιά , μ ε τ ι π ν ο ή ,τ ι π ό θ ο υ ς κ α ι τ ι π ά θ ο ς

π ή ρ α μ ε τ η ζ ω ή μ α ς ' λ ά θ ο ς

κ ι α λ λ ά ξ α μ ε ζ ω ή .Γ . Σ ε φ έ ρ η , Ά ρ ν η σ η

7. Η μέθοδος της αμ φ ιβολίας

Σ τον Π ρόλογο τη ς Π ρ ε χ γ μ α τ ε ία ς ο Σ π ινόζα π ερ ιγρ ά φ ει το δ ί-

λη μ μ α σ το οπ ο ίο β ρέθη κε: να σ υνεχίσ ει το συνήθη β ίο, α να -ζη τώ ντα ς τα πλο ύτη , τη δό ξα κα ι την ηδονή, ή να θέσ ει τηζω ή του σε νέες α ρχές. Ό π ω ς δια βά ζου μ ε στην π α ρ ά γρα φ ο78, «Η α μ φ ιβο λία δεν υπ ά ρχει π α ρ ά εφ όσ ον υπ ά ρχου ν δύοιδέες π ο υ α ντιπ α ρ α τίθεντα ι» . Ο Σ π ινόζα α μ φ ιτα λα ντεύ ε-ται, αμ φ ιβ ά λλει μ ια ς κα ι εκ πρ ώ τη ς όψ εω ς δεν δια κρ ίνετα ι

πο ιο α π ό τα δύ ο είναι βέβα ιο. Α ισ θά νετα ι ό π ω ς « ένα ς α σ θε-νής π ο υ πά σ χει α π ό θα νατη φ όρ α ασ θένεια κα ι προ β λέπει ένασ ίγου ρο θ ά να το α ν δεν του χο ρη γηθεί μ ια θερα π εία , γι ' α υ -τό α να γκ ά ζετα ι να τη ν α να ζη τή σ ει μ ε όλη του τη δύ να μ η[ . . . ]» (§ 7 ) .

Η α μ φ ιβ ολ ία , α μ φ ιβ ολ ία α π ό κ α ρδ ιά ς, δια κ ρ ίνετα ι τόσ ο

α π ό τη ν τεχνική κα ι τεχνη τή dub ita tio του ρή τορ α , ο ο πο ίο ς« π ρο σ π ο ιείτα ι ότι δισ τάζει για τον τρό π ο μ ε τον οπ ο ίο π ρ έ-π ει να ερμ η νεύσ ει ή να κ ρίνει κά τι, π ροκ ειμ ένου να α π ο φ ύ -γει τις α ντιρρήσ εις» , όσ ο κα ι α π ό την ανα σ τολή τη ς κρ ίσ εω ς,η ο π ο ία α π ο φ α σ ίζετα ι α π ό τη ν ξεχω ρισ τή , για τον Ν τεκά ρτ,

- 1 7 0 -




λειτου ργία τη ς βούλη σ ης.^^ Υ πά ρχει όμ ω ς θερ α π εία α π ότη ν α μ φ ιβ ολ ία ; Τ ο έργο, σύ μ φ ω να μ ε τον υπ ότιτλο τη ς ολ -

λα νδική ς του μ ετά φ ρα σ η ς, πρ α γμ α τεύετα ι τον «κ α λύ τεροδρ ό μ ο για να οδ η γείτα ι ο νου ς σ τη ν αλη θινή γνώ σ η τω νπ ρ α γμ ά τω ν» . Η βά σ α νος τη ς α μ φ ιβ ολ ία ς εξα λείφ ετα ι μ ε τηβ εβα ιό τη τα ότι υπ ά ρ χει ένα α γα θό κ α ι τα υτο χρό νω ς ο δρ ό -μ ος π ο υ οδη γεί σ ε αυτό* μ ε δυ ο λόγια , σ τη ν α γω γή α υτή,α γα θό κα ι μ έθοδος δεν δια χω ρ ίζοντα ι, το α γα θό εμ π εριέχε-τα ι σ τη μ έθοδο .

Ο Ν τεκά ρτ σ τις Meditationes, υπ οβ ά λλ οντας τις σ κέψ εις τουσ ε α μ φ ιβο λία π ρο κειμ ένου να α π α λλ α γεί α π ό α υτή ν, επινο-εί τον «π ο νη ρό Θ εό» (« π ο ιο ς μ ου λέει ότι ο δόλ ιος Θ εός δενμ ε εξα π α τά κ ά θε φ ο ρ ά π ο υ μ ετρώ τις π λευ ρ ές ενός τριγώ -νου ») , υπ οβ ά λλ ετα ι σ τη μέθοδο τη ς α υ το εξα π ά τη σ η ς μ έχριςό του σ τα μ α τή σ ει να α μ φ ιταλ α ντεύετα ι κα ι εισ έλθει σ το σ ω -σ τό δρόμ ο.^^ Ο Ν τεκά ρτ βρίσ κετα ι α νά μ εσα σ ε δύ ο ιδέες, τηνιδέα ενός π α ντο δύ να μ ο υ Θ εού κ α ι εκείνην μ ια ς κα θο λική ςεξα π ά τη σ η ς τη ς ο π ο ία ς α ιτία είνα ι ένα ς δό λιος Θ εός. Ό π ω ςσ ημ ειώ νει ο Gueroult, η πλα σ μ α τική ιδέα μ ια ς κα θολική ς εξα -πά τη σ η ς δεν α ποκ λείετα ι, α λλά είναι μ ια δυ να τότη τα της π α -ντοδυνα μ ία ς του. Η υπ όθεση δεν α νασ κευά ζετα ι π α ρ ά μ έσ ω

τη ς κα λοσ ύνης του . Η α ντίθεσ η α νά μ εσα σ τον κα κό δα ίμ ο -να κα ι τον φ ιλα λή θη Θ εό εμ φ α νίζετα ι ω ς α ντανά κ λα σ η μ ια ςσ ύγκρουσ ης α νάμ εσ α σ τη δύνα μ η κα ι την καλοσύνη, α νάμ εσ ασ την ισ χύ κα ι τη θέλησ η το υ Θ εού.^^ Σ ύ μ φ ω να μ ε τον Σ π ι-

8 5. R ou sset, ό . π . , σ . 342· β λ . ε π ί σ η ς D escartes, Λ ό γ ο ς π ε ρ ί τ η ς Μ ε -θ ό δ ο υ , III, § 34: «Ό χ ι π ω ς μ ιμ ό μ ο υ ν σ ε τ ο ύ τ ο τ ο υ ς σ κ ε τ υ τ ικ ο ύ ς , π οφ ι β ά λ λ ο υ ν μ ό ν ο κ α ι μ ό ν ο γ ι α ν α α μ φ ι β ά λ λ ο υ ν , κ α ι κ α μ ώ ν ο ν τν α ι π ά ν τ α α ν α π ο φ ά σ ι σ τ ο ι » .

86. Ψ υ χ ο π α ί δ η ς (1999α : 37-45).87. Gueroult (1968 β : 42-43 ).

- 1 7 1 -




νόζα, όμ ω ς, «δεν μ πο ρο ύμ ε να υπ οβ ά λλο υμ ε σ ε α μ φ ιβο λίαα λη θείς ιδέες μ ε το π ρ ό σ χη μ α ό τι ίσ ω ς να υ π ά ρχει κ ά π ο ιο ς

α π α τεώ να ς Θ εός, π ο υ δήθεν μ ας π α ρ α π λα νά α κόμ η κα ισ τα βεβα ιότερα π ρ ά γμ α τα [ . . .] Κ αι όπ ω ς μ πο ρο ύμ ε ναφ τά σ ο υμ ε σ ε μ ια τέτο ια γνώ σ η για το τρίγω νο έσ τω κα ι α νδεν ξέρου μ ε μ ε βεβα ιότητα α ν δεν μ α ς ξεγελά ει κα νένα ς ύψ ι-σ τος α π α τεώ να ς, μ ε τον ίδιο α κ ριβ ώ ς τρό π ο μ π ορ ο ύμ ε ναφ τά σ ου μ ε κα ι σε όμ οια γνώ σ η του Θ εού » (§ 79). Α ντιλα μ -β α νόμ α σ τε ότι η αντίρρη σ η α φ ο ρ ά την οφ ειλόμ ενη τά ξη .

Η α υτοεξαπ ά τη σ η ω ς μ έθοδος κρύ βει την προ σ ποίησ ητου ισ χυρού . Γ ια τον Ν τεκά ρτ, η δυ να τό τη τα εξαπ ά τη σ η ςφ α ίνετα ι να είνα ι τεκμ ή ρ ιο (a rg u m e n tu m ) ο ξύ τητα ς τουπ νεύμ α το ς ή δύναμ η ς, ενώ η θέληση εξα π ά τη σ η ς είναι μ α ρ -τυρία αδυναμίας ή κακίας (Meditatio Quarta, AT, VII, 53).Α υτό ση μ α ίνει ότι μ όνον ότα ν δρ ω σ α ν δυ να τός, όταν δενεξα π α τώ , είμ αι όντω ς δυνα τός - κα ι ά ρ α μ π ορ ώ να εξα π α -τώ .^^ Μ πορεί να θεω ρη θεί ότι οι α ντιρρή σ εις π ρ ο ς τη ν κ α ρ -τεσ ια νή μ έθοδο α φ ορ μ ώ ντα ι α π ό την επικρ α τού σ α α νά γνω -σή της, στην οπ ο ία ο Σ π ινό ζα δια κρ ίνει μ ια σ ύνδεσ η μ ε τιςπ ρ α κ τικ ές του β ίου κα ι της πολιτική ς.

Θ α π ρ έπ ει όμ ω ς, επιπλέον, να εγείρετα ι η αμ φ ιβολία α ν ηεξα π ά τη σ η χρειά ζετα ι έστω πρ οσ ω ρινώ ς, ή π ώ ς είναι δυ να -τό να μη χρειά ζετα ι κα θόλο υ. Ο Σ πινόζα τοποθετεί πρώ τη όχιτη ν αληθή ιδέα , ό π ω ς ο Ν τεκά ρτ, α λλ ά μ ια ψ ευδή αντίληψ η.Δ ίνει ένα δια φ ο ρετικ ό π α ρ ά δ ειγμ α α π ό τον Ν τεκά ρτ, τηδια δεδομ ένη π επ οίθη σ η για το μ έγεθο ς το υ Ή λιου . Ε φ όσ ονυ π ά ρχει μ όνον η εντύπ ω σ η το υ αντικειμ ένου , δεν α μ φ ιβ ά λ-

λου μ ε, ό π ω ς α κρ ιβ ώ ς οι χω ρικο ί π ο υ « π α ρ α ξενεύ ο ντα ι κ ά -

88 . Β λ . Guerou lt (1968β : 44 ).89. Φ α ρ ά κ λ α ς (1999: 107).

- 1 7 2 -




θε φ ο ρ ά π ο υ α κ ού νε να λένε ότι ο ήλιος είνα ι π ο λύ μ εγα λύ-τερο ς α π ό τη γήινη σ φ α ίρ α » (§ 78). Η α μ φ ιβ ολ ία εμ φ α νίζε-

τα ι ό ταν α ρχίσ ει κ ά π ο ιο ς να σ κ έφ τετα ι για τη γενική δυ να -τότη τα τω ν α ισ θή σ εω ν να εξα π α τού ν. Α ρχίζει ό τα ν η α ιτίαμ ιας π α ρ ά σ τασ η ς μ ετα φ έρετα ι α π ό το εξω τερικό α ντικείμ ενοσ τη λειτου ργία το υ πνεύμ α το ς, ότα ν έστω σ υγκ εχυμ ένα σ χη-μ ατισ τεί η ιδέα ενός αντικειμ ένου α π ό μ ιαν άλλη ιδέα . Η α μ -φ ιβολ ία δεν α ίρετα ι ότα ν μ ά θο υμ ε το μ έγεθο ς του Ή λιου , α λ-λά σ υνεχίζεται όσ ο δεν γνω ρ ίζουμ ε για τί π α ρ ισ τά νετα ι μ ι-κ ρ ότερο ς α π ό ό,τι είνα ι.

Α π ό τη θέσ η τη ς α μ φ ιβολία ς, δεν μ π ορ εί κ ά π ο ιο ς είτε ναβεβα ιώ σ ει είτε να α ρνη θεί ότι η Ή λιος είνα ι μ ικ ρότερος α π ότη γή ινη σφ α ίρα , σ τα μ α τά ό μ ω ς να π ισ τεύει, όπ ω ς οι ά λλο ικα ι ό π ω ς ο ίδιος π ρ ιν, ότι ο ήλ ιος είνα ι μ εγα λύτερο ς α π ό τηγήινη σ φ α ίρα . Σ τον Π ρόλο γο το υ έργο υ ο Σ πινόζα π εριγρ ά -φ ει την κα τά σ τα σ η τη ς αμ φ ιβολ ίας του, κα θώ ς βρ ίσ κετα ι α νά -μ εσ α σ τις συνήθεις αντιλήψ εις για τη ν οικονομ ία , την π ολιτικήκα ι την προ σ ω πική ζω ή α φ ενός, και ένα νέο σ χέδιο ζω ής α φ ε-τέρου* α νά μ εσ α σ τη ν αντίλη ψ η για το ύψ ισ το α γα θό ω ς τε-λικό αίτιο επ ιμ έρους βουλήσ εω ν κα ι τη ν αντίλη ψ η για το ύψ ι-σ το α γα θό μ ε α φ ετη ρ ία το π οιη τικό του α ίτιο . Δ εν ακ ολο υ-θεί τον ελεγχόμ ενο τρό π ο α υτοεξα π ά τη σ η ς, για να α π α λ λ α -γεί α π ό τις αμ φ ιβολίες του, αλλά τη ριζική , α π ό κα ρδιάς, α να -σ τολή τη ς σ κέψ ης, τη ν α νασ τολή , τα υτοχρόνω ς, τω ν π ρο η -γού μ ενω ν α ισ θη μ ά τω ν κα ι όλης τη ς πρ οη γού μ ενη ς πο ρ εία ςζω ής. Γ ια τον Σ πινόζα , η αμ φ ιβο λία υπ ά ρχει «εφ όσ ον υ π ά ρ -χουν δύ ο ιδέες π ο υ α ντιπ α ρα τίθεντα ι» (§ 78). Α ρχίζει εφ όσ ονυπάρχε ι ή δ η μ ια α λη θής ιδέα , η οπ ο ία όμ ω ς δεν είνα ι α κ όμ ηκ α θα ρ ή σ το νου* η π ροσ πο ίη σ η , συν το ις ά λλοις, κ α θίσ τα τα ιπ εριττή . Η π ο ρ εία είναι ήδη δεδομ ένη* ο α να σ τοχα σ μ ός π ά -νω σε α υτήν κα ι η ανά π τυξή τη ς α π ό νέα α φ ετη ρία .

- 1 7 3 -




α π ρο ϋπ όθ ετες, δεν κα τα νοού ντα ι π α ρ ά μ έσ ω α υτώ ν τω ν ίδιω νκα ι, πα ρόλο π ο υ δεν εξα ρτώ ντα ι α π ό κ ά τι άλλο, ορ ίζονται, γί-νοντα ι επο μ ένω ς κα τα νοη τές. Α φ ετέρο υ δε, όσ α εξα ρτώ ντα ια π ό κά τι άλλο, τα « δη μ ιου ργη μ ένα» π ρ ά γμ α τα , αν κα ι μ ε-τα βα λλ όμ ενα, επ ίσ ης ορ ίζονται κα ι κα τα νοο ύνται, ό π ω ς τα σ υ-μ π ερά σ μ α τα τω ν σ υλλογισ μ ώ ν τα οπ οία κα τα νοού ντα ι μ ετη ν π ρ ο ϋπ ό θεσ η ότι είνα ι γνω σ τές οι π ρο κείμ ενές του ς.

Ο κ α θα ρ ό ς νους εννοεί τα π ρ ά γμ α τα διά τω ν αιτιώ ν του ς,κα ι δια φ έρει α π ό τον « α φ η ρ η μ ένο» νου , ο ο π ο ίο ς ξεκινά μ εα φ η ρη μ ένες έννοιες, σ υ γχέο ντα ς το γνω σ τό μ ε το ά γνω -σ το,^^ α να μ ειγνύ ο ντα ς τον τρ ίτο κ α ι τον τέτα ρ το τρ ό π οα ντίλη ψ η ς. «Ο νου ς δεν μ π ο ρ εί ξεκινώ ντα ς α π ό τα κ α θο λι-κ ά α ξιώ μ α τα, κ α ι μ όνο, να κ α τέλθει μ έχρι τα ενικά π ρ ά γ-μ α τα , αφ ο ύ τα α ξιώ μ α τα εκτείνοντα ι σ ε ά π ειρ ο α ριθμ όπ ρ α γμ ά τω ν» (§ 93) κα ι έτσ ι δεν δια κρ ίνετα ι ένα ενικό π ρ ά γ-μ α α π ό ένα οπ οιο δή π ο τε άλ λο . Ο Σ π ινόζα χρη σ ιμ οπ οιεί τη νπ α ρ α γω γή (dedu ctio) τω ν ρεαλισ τώ ν, α λλά , γ ια τα ενικάπ ρ ά γμ α τα , ό π ω ς οι νομ ιναλ ισ τές, επ ιχειρ ώ ντα ς ό μ ω ς ναα π ο φ ύ γει τον εμ π ειρ ισ μ ό α λλ ά κ α ι το σ χετικ ισ μ ό τω ν νομ ι-να λισ τώ ν. Ο κ α λύ τερο ς ορ ισ μ ός για τον Σ π ινό ζα σ υνά γετα ια π ό κ ά π ο ια ουσ ία (§ 92), η οπ οία αν και όρ ος τω ν Σ χολα -

σ τικώ ν πα ρα μ ένει, κ α ι, αντίθετα π ρ ο ς του ς Σ χολα σ τικού ς, εί-να ι κα ι επ ιμ έρο υς κα ι θετική , εφ όσ ον οι ιδέες, σ τον Σ π ινό ζα ,δεν είναι είδη, δεν μ π ο ρ ο ύν να ορ ισ τού ν σ ύμ φ ω να μ ε π α -ρα δο σ ια κ ούς τρ ό π ο υς, δηλ α δή μ έσω ενός γένου ς κα ι μ ια ς ει-δο π ο ιού δ ια φ ορά ς. Ω ς εκ τού του ένα πρ ά γμ α δεν ορίζεται ω ςπ ρ ο ς τις ουσ ιώ δεις, κα ι κο ινές μ ε ά λλα π ρ ά γμ α τα , ιδιότητές

του . Δ εν π ρό κ ειται δη λα δή για τον ορισ μ ό το υ τύ π ο υ «ο ά ν-θρ ω π ο ς είνα ι ον λό γον έχον» .

9 0 . Β λ . R ou sse t , ό . π . , σ . 3 8 1 κ α ι Π Α Ν , § 93.

- 1 7 5 -




Ο ορ ισ μ ός θέτει το πρ όβ λη μ α σ χετικά μ ε τη μ έθο δο α να -κ ά λυ ψ η ς α λη θειώ ν, η ο π ο ία δια κ ρ ίνετα ι α π ό τη μ έθοδο έκ-θεσ ή ς του ς. Γ ια τον Ν τεκά ρτ, η π α ρ α γω γικ ή (α πο δεικ τικ ή )έκθεσ η ιδεώ ν δεν είναι π α ρ ά η τα ξινόμ η σ η α λη θειώ ν π ο υέχουν ή δη ανα κ α λυ φ θεί, χω ρ ίς να πρ ο σ θέτει κ ά τι επ ιπ λέον .Σ ύμ φ ω να μ ε τον Χ ομ πς, η μ έθοδος α νακ ά λυψ η ς είναι η μ έ-θοδο ς α πό δειξης, μ έσω αρχώ ν. Ο Σ πινόζα, λέγοντας ότι ο ορ-θός τρ ό π ο ς εύρ εσ η ς είνα ι « να σ χη μ α τίζου μ ε τις σ κ έψ ειςμ α ς ξεκινώ ντα ς α π ό κ ά π ο ιο δεδο μ ένο ορ ισ μ ό» (§ 94), φ α ί-νετα ι να α κολο υθ εί τον Χ ομ πς.^^

Γ ια τον Σ π ινόζα η μ έθοδο ς εύρεση ς του ζητου μ ένου ξεκι-νά α π ό έναν ορ ισ μ ό κ α ι θέτει το καθή κον να διερευνη θο ύν οιπ ρο ϋπ οθ έσεις το υ κα λού ορισ μ ού. Π ρώ τον, ο α ρμ όδιος τύπ ο ςορ ισ μ ού εξη γεί τη ν εσώ τα τη ουσ ία το υ πρ ά γμ α τος, τη ν π λέ-ον ο ικ εία σ χέσ η του* ω ς εσ ώ τατη ουσ ία κ α τα νο είτα ι η σ χέ-ση τη ς α ιτία ς π ρ ο ς το απ οτέλεσ μ α , τη ς προκ είμ ενη ς ω ς πρ ο ςτο σ υμ πέρα σ μ α , μ ια ς ου σ ία ς ω ς π ρ ο ς τις ιδιότητές τη ς.^ ^Έ ναπ ρ ά γμ α όμ ω ς δεν ορίζετα ι εντελώ ς α π ό τις ιδιότητές του , διό-τι έτσ ι δεν θα δ ιέφ ερ ε α π ό κ ά τι ά λλο . Δ εύτερον, οι ορισ μ οία φ ο ρο ύν φ υσ ικ ά κ α ι π ρ α γμ α τικ ά α ντικ είμ ενα κ α ι όχι α φ η -ρη μ ένα ή κ α θο λικ ά . Κ α ι α υτοί δια κ ρ ίνοντα ι σ ε δύ ο κ α τη γο -ρίες, σ ε ορ ισ μ ού ς «δη μ ιουρ γη μ ένω ν» κ α ι σ ε ορ ισ μ ού ς « α δη -μ ιούρ γ η τω ν » π ρ α γ μ ά τω ν .

Ο α ρμ όδιος τύπ ο ς ορ ισ μ ού π εριέχει τη ν άμ εσ η α ιτία , εφ ό -σον πρ όκ ειτα ι για «δη μ ιου ργη μ ένο» π ρ ά γμ α (§ 96). Μ όνον αυ-τός ο ορισ μ ός εξηγεί τη ν εσ ώ τα τη ουσ ία ενός π ρά γμ α τος, α π ότην οποία π α ρά γο ντα ι οι οικείες ιδιότητές του . Ω ς π α ρά δειγμ απαρ(χγω γής ιδιοτήτω ν δίνετα ι ο ορ ισμός του κύκλου . Ο Σ πινόζα

9 1 . Β λ . D ijn , ό . π . , σ . 1 54 .

9 2 . R o u ss et , ό . π . , σ . 3 8 4 .

- 1 7 6 -




δίνει δύ ο π α ρ α δείγμ α τα για τον ορισ μ ό το υ κύκλου* σ ύμ φ ω -να μ ε το πρ ώ το, ο κύκ λος « ω ς σ χήμ α σ το οπ οίο οι γρα μ μ ές

π ο υ χαρά ζοντα ι α π ό το κ έντρο ω ς τη ν π εριφ έρεια έχουν ίσομ ή κος» (§ 95) ορίζετα ι α π ό μ ια ιδιότη τα το υ κ α ι όχι α π ό τη να ιτία του . Σ ε α υτό τον ορισ μ ό δεν εξηγείτα ι π ώ ς εμφ ανίζονταιοι ιδιότη τές του κα ι π ώ ς σ υνδέοντα ι μ ε α υτό το σ χή μ α .

Σ ύμ φ ω να μ ε το δεύτερο π α ρά δειγμ α , ο κύκλο ς ορίζεται ω ς« σ χή μ α π ο υ π εριγρ ά φ ετα ι α π ό μ ια ο π ο ια δή π ο τε ευθεία της

ο π ο ία ς η μ ια ά κρη είναι σ τα θερή κα ι η ά λλη κ ινη τή ». Α ν κα ιο κύκ λος ω ς γεω μ ετρ ική μ ορ φ ή είναι κά τι αφ ηρη μ ένο, εντού-το ις ο Σ π ινό ζα τον ορ ίζει σ ε α υτό το π α ρ ά δειγμ α μ έσω τη ςα ιτία ς π α ρ α γω γή ς του, του ποιητικού α ιτίου του, σαν να ή τανένα ενικό π ρ ά γμ α , ενώ μ ε α υτό τον τρ ό π ο μ πο ρο ύν να π α -ρά γοντα ι ά πειροι κύκλοι*^^ κα ι πρόκειται για έναν τρόπ ο π ο υ

μ πο ρεί να δια τυπ ω θεί σε κά θε γλώ σ σ α . Π ροϋπ όθεση του ορ ι-σ μ ού είνα ι να σ υνά γοντα ι α π ό α υτόν όλες οι ιδιότη τες τουπ ρά γμ α τος (§ 96, ϋ). Τ ότε ο ορισμ ός δεν δια φ έρει α π ό την έν-νοια , τη ν α υτοτελή (adae quata) έννοια , η οπ ο ία π εριλα μ βά νειτην πρ οϋ πό θεσ η π α ρ α γω γή ς τω ν ιδιοτήτω ν του π ρ ά γμ α το ςκα ι έτσ ι δεν χρειά ζετα ι να π α ρα β λη θεί μ ε το ίδιο το π ρ ά γμ α

για να δ ια π ισ τω θεί εάν είνα ι α π είκ α σ μ ά το υ . Α π οτελεί, μ εά λλ α λό για , π α ρ ά δειγμ α a pr io ri σ υνθετική ς έννοιας.^^

93. Α ν τ ίθ ε τ α π ρ ο ς τ η ν ά π ο ψ η τ ο υ Koyré 1979: 111-112), σ ύ μ φ ω ν αμ ε τ η ν ο π ο ί α ο ι δ ύ ο ο ρ ι σ μ ο ί ε ίν α ι ισ ο δ ύ ν α μ ο ι κ α ι η π ρ α γ μ α τ ικτ ο υ ς έ γ κ ε ι τ α ι σ τ ο ό τ ι ο π ρ ώ τ ο ς ε ί ν α ι σ τ α τ ικ ό ς ε ν ώ ο δ ε ύ τ ε ρ

μ ικ ό ς , ο R ousset (ό .π . , 387) υ π ο γ ρ α μ μ ί ζ ε ι τ η δ ι α φ ο ρ ά τ ο υ ς μ ε τ οχ ε ίρ η μ α ό τ ι ο δ ε ύ τ ε ρ ο ς π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε ι τ η ν α ι τ ία ε ν ώ ο π ρ ώ τ ο94. Σ υ μ φ ω ν ά μ ε τ ο ν Dijn (ό .π . , σ . 156): «ε ί ν α ι α ξ ι ο σ η μ ε ί ω τ ο

Χ ο μ π ς , σ τ ο Exam inatio et Em endatio Mathematicae Hodiernae (166 0), π ρ ο -β ά λ λ ε ι α κ ρ ι β ώ ς τ ις ίδ ι ε ς α ξ ιώ σ ε ις (κ α ι π α ρ α δ ε ί γ μ α τ α ) γ ι α έ νκ ό ο ρ ι σ μ ό τ ο υ κ ύ κ λ ο υ , α σ κ ώ ν τ α ς κ ρ ι τ ικ ή σ τ ο ν ε υ κ λ ε ίδ ε ιο ο ρ

- 1 7 7 -




Ε φ όσ ον όμ ω ς π ρό κειτα ι για τον ορισ μ ό το υ « μ η δη μ ιου ρ-γη μ ένο υ» π ρ ά γμ α τος οι π ρ ο ϋπ ο θέσ εις είναι οι εξής: Π ρώ τον,

δεν εξηγείτα ι σ ε α να φ ο ρά μ ε κά π ο ια άλλη α ιτία , αλλ ά το ίδιοπ α ρέχει την εξήγησ η για α υτό πο υ είνα ι. Δ εύτερο ν, ο ορ ισ μ όςτου α π ο τελεί τη ν οντολο γική α π ό δειξή του, η ο π ο ία κ α τεξο -χήν θα δοθεί σ την Η θ ικ ή . Ε φ όσ ον ο τρό π ος τη ς ύπ α ρξη ς ενόςπ ρ ά γμ α το ς εκφ ρά ζει τη ν ουσ ία του κ α ι εφ όσ ον η α ιτία τη ςύπα ρξή ς του δεν εξαρ τά τα ι α π ό κ ά τι άλλο , τότε η ύπ α ρξη κα ι

η ου σ ία σ υμ π ίπ το υν. Δ εν υπ ά ρ χει π εριθώ ριο για το ερώ τη μ αα ν α υτό υπ άρχει* η ύ π α ρ ξή το υ είνα ι μ ια α ιώ νια α λή θεια (§54). Α υτός ο τύπ ο ς εξήγησ η ς α π ο φ εύγει τον φ α ύλ ο κύκλο.^^Τ ρίτον, το «μ η δη μ ιου ργη μ ένο π ρ ά γμ α » δεν εξη γείτα ι μ εο πο ιεσ δή π ο τε λέξεις· σ υγκ εκρ ιμ ένα, θα π ρ έπ ει να α π ο φ εύ-γετα ι η εξήγησ η μ έσ ω ουσ ια σ τικώ ν τα οπ ο ία μ πο ρο ύν να μ ε-τα τρα π ού ν σε επίθετα , δηλα δή η εξήγησ η μ έσ ω α φ α ιρέσεω ν,ό π ω ς, για π α ρ ά δειγμ α , κ α λοσ ύνη, σ οφ ία κ .λ π ., διότι έτσ ιδεν μ πορ εί να ξεχω ρίζει ένα πρ ά γμ α α π ό ένα άλλο . Σ την Η θ ι-

μ έ σ ω μ ι α ς ι δ ιό τ η τ α ς . Ο Χ ο μ π ς α π ο κ α λ ε ί α υ τ ό τ ο ν δ ι ο ρ θ ωγ ε ν ε τ ικ ό ο ρ ισ μ ό , ο ο π ο ί ο ς μ α ς δ ίν ε ι μ ια ε π ο π τ ικ ή α ν τ ίλ η ψ η τ η ν π α ρ α γ ω γ ή τ η ς ο υ σ ί α ς ω ς μ ι α κ α τ α σ κ ε υ ή σ τ η β ά σ η ορ ώ ν (γ ι α π α ρ ά δ ε ι γ μ α , γ ι α τ ο ν κ ύ κ λ ο ε ίν α ι η μ ικ ύ κ λ ιο κ α ι πΈ ν α ς ο ρ ι σ μ ό ς , υ π ο δ ε ι κ ν ύ ο ν τ α ς τ η ν ά μ ε σ η α ι τ ία ή τ ρ ό π ο κγ έ ν ε σ η ς ε ν ό ς π ρ ά γ μ α τ ο ς , ε ίν α ι "τ έ τ ο ια ς λ ο γ ή ς , ώ σ τ ε α π ό α υρ ο ύ ν ν α σ υ ν α χ θ ο ύ ν ό λ ε ς ο ι ιδ ι ό τ η τ ε ς τ ο υ π ρ ά γ μ α τ ο ς ό τ αρ α τ η ρ η θ ε ί μ ε μ ο ν ω μ έ ν α κ α ι ό χ ι σ ε σ υ ν δ υ α σ μ ό μ ε ά λ λ α " . Ο ν τ ώ ν τ α ς σ τ η ν ε ρ ώ τ η σ η τ ο υ T schimhaus, ό τ ι α π ό τ ο ν ο ρ ισ μ ό εμ α τ ο ς μ ό ν ο μ ία ι δ ι ό τ η τ α μ π ο ρ ε ί ν α σ υ ν α χ θ ε ί, ε φ ό σ ο ν ε ξ ε

θ ε α υ τ ό , ο Σ π ιν ό ζ α α π α ν τ ά ό τ ι α υ τ ό ε ίν α ι π ιθ α ν ό ν α λ η θ έ ς γ ιπ ρ ά γ μ α τ α , ή γ ι α π ρ ά γ μ α τ α π ο υ υ π ά ρ χ ο υ ν μ ό ν ο σ τ ο ν ο υ ,π ρ α γ μ α τ ικ ά α ν τ ικ ε ί μ ε ν α . Κ α ι ω ς π α ρ ά δ ε ι γ μ α δ ί ν ε ι τ η π α ρλ ώ ν ιδ ιο τ ή τ ω ν α π ό τ ο ν ο ρ ι σ μ ό τ ο υ Θ ε ο ύ σ τ η ν Η θ ικ ή (Ε π ισ τ ο λ ή 83)».

9 5. Β λ . Dijn, σ τ ο ίδ ιο , σ . 151.

- 1 7 8 -




κή, η υπό σ τα σ η σ υλλα μ βά νεται, όχι κα θεα υτή α λλά μ έσ ω τω νκα τη γορη μ ά τω ν τη ς Σ κέψ ης κα ι τη ς Έ κ τα σ η ς, τα οπ οία δεν

μ ετα τρέποντα ι σε επίθετα . Α υτή η απ α ίτη σ η π ροβά λλετα ι σ τοα νθρώ π ινο π νεύμ α , το οπ ο ίο χρη σ ιμ οποιεί του ς οικείους το υτρό π ο υ ς να κα τα νοεί τα π ρ ά γμ α τα , τα ο π ο ία δεν είναι επ ί-θετα . Τ έτα ρτον, ό π ω ς κα ι για το αδη μ ιού ργη το π ρ ά γμ α ,α π ό τον ορισ μ ό του σ υνά γοντα ι όλες οι ιδιότητές του . Ο Σ π ι-νόζα δεν δίνει κ ά π ο ιο π α ρ ά δειγμ α για τον ορ ισ μ ό του α δη -

μ ιούρ γητου πρ ά γμ α το ς, όπ ω ς πρ οη γουμ ένω ς για το δημ ι-ου ργη μ ένο, όπ ου δίνετα ι ω ς π α ρά δειγμ α ένα ον κα τ ' επίνοια ,μ ια γεω μ ετρική μ ορφ ή. Ο ορισ μ ός του α δη μ ιού ργη του π ρ ά γ-μ α τος εξα ρτάτα ι α π ό πρ οϋπ οθέσ εις, οι οπ ο ίες όμ ω ς βα σ ίζο-ντα ι σ το ίδιο το ορ ιζόμ ενο π ρά γμ α , το οποίο ω ς εκ τούτου δενκ α τα νοείτα ι σε σ χέσ η ή α να λο γικ ά μ ε κά τι ά λλο, α λλ ά υφ ί-

σ τα τα ι α πο λύτω ς και α υτοκ α τα φ ά σ κο ντα ς πλή ρω ς ω ς α υτο-πρ οσ διορ ιζόμ ενο. Ε ύλ ογα θα δια τυπ ω θεί το ερώ τη μ α εά νμ π ορεί να ορ ισ τεί κα ι να κ α τα νοη θεί κα ι α π ό κ ά π ο ιον ά λλοεκτός α π ό τον εα υτό του . Γ ια τον Σ πινόζα όμ ω ς το ερώ τη μ αα φ ο ρ ά τις π ρο ϋπ ο θέσ εις α υτή ς τη ς γνώ σ η ς, η οπ ο ία δεν ξε-κινά α π ό ένα υπ οκ είμ ενο σ το χω ρισ μ ό του α π ό το α ντικ εί-

μ ενο. Κ αι ο ορισμ ός του αδημ ιού ργη του π ρά γμ α τος, όπ ω ς κα ιτου δημ ιουρ γημ ένου, α κολουθεί του ς κα νόνες τη ς π α ρ α γω γή ςκα ι της α ιτια κή ς εξή γησ η ς, μ όνο π ο υ τη ν π ρ ώ τη α ιτία τη νεμπεριέχει.

«Π ροκ ειμ ένου όλες οι α ντιλή ψ εις μ α ς να είνα ι σ υνδεδε-μ ένες μ ετα ξύ τους κα ι να μ πουν σ ε τά ξη , πρ έπ ει το νω ρίτερο

δυ να τό - κ α ι ο λό γος α υτό α π α ιτεί- να ερευνή σ ου μ ε α νυ π ά ρ χει ένα ον κα ι σ υγχρ ό νω ς π ο ιο , π ο υ να είνα ι α ιτίαόλω ν τω ν π ρ α γμ ά τω ν [. . .] » (§ 99 ). Α ν κα ι π ρό κ ειτα ι για τιςα ρχές ενός σ υσ τήμ α τος οι ο π ο ίες δεν τίθεντα ι α π ό ένα επ ι-μ έρους σ κ επτόμ ενο εγώ , η λογική μ ορ φ ή το υς τις κά νει κ α -

- 1 7 9 -




τα νοη τές σε όπ οιον σ κ έπτετα ι. Τ ο σ ύσ τη μ α α υτό χρειά ζετα ιμ ια αρ χή α υτοθεμ ελιού μ ενη , μ ε τη ν ο π ο ία α π ο φ εύ γετα ι κα ι

η επ ' άπ ειρον α να γω γή τω ν αιτιώ ν.^®

96. Β λ . ίίβ ίκ τ ? / , Π α ρ ά ρ τ η μ α .

- 1 7 9 -



9. Ο ι κώ δικες τ ω ν πραγμάτω ν

Ο ιδεώ δης ορισ μ ός εξηγεί την «εσ ώ τα τη ο υσ ία » τω ν π ρ α γ-

μ ά τω ν, είναι π ροσ α να τολισ μ ένος σ τα « σ τα θερ ά κ α ι α ιώ νιαπ ρ ά γμ α τα » κ α ι τα υ το χρ ό νω ς σ το υς νόμ ους οι οπ ο ίο ι είναικ α τα γρα μ μ ένο ι σ ε π ρ ά γμ α τα τέτο ια ς φ ύσ η ς, σ α ν να ή τα ν οιαλη θινοί κώ δικές τους βά σ ει τω ν οπο ίω ν όλα τα ενικά π ρ ά γ-μ α τα γίνοντα ι κα ι σ υντάσ σ ο ντα ι» (§ 101 ).

Ο ι βα σ ικοί όροι της Η θ ικ ή ς έχου ν σ υλλη φ θεί, αν κα ι όχι

ακ όμ η ω ς π ρο ς την τυπική , λεκτική του ς δια τύπ ω σ η : Η Υ πό-σ τα σ η (το π ρ ά γμ α π ο υ είναι α ίτιο το υ εα υ το ύ του ), τα κ α -τη γορή μ α τα Σ κέψ η ς-Ε κτα σ η ς (διά τω ν οπ οίω ν νοείται η Υ πό -σ τα σ η ), ο ά π ειρ ος ά μ εσ ος τρό π ο ς (οι νόμ οι της ουσ ία ς τω νπ ρ α γμ ά τω ν τα οπ οία έπο ντα ι τη ς Υ πόσ τα σ ης), ο ά π ειρο ς έμ -μ εσ ος τρό π ο ς (οι σ υγκ υρ ια κ οί πρ οσ διορ ισ μ οί τω ν σ χέσ εω ν).

Η Π ρ α γ μ α τ ε ία γ ια τ η δ ιό ρ θ ω σ η τ ο υ ν ο υ , φ α ίνετα ι να ξεκινά ,α ντισ τρό φ ω ς, μ ε του ς σ υγκ υρ ια κο ύς πρ οσ διορ ισ μ ού ς τω νσ χέσ εω ν, τη ν α βέβα ιη π εριοχή τω ν επ ιμ έρο υς βο υλή σ εω ν.

Ο ι πρ οσ διορισ μ οί τω ν σ υγκυρ ια κώ ν σχέσ εω ν α νά μ εσ ασ τα ενικά μ ετα βα λλόμ ενα πρ ά γμ α τα εξαρτώ ντα ι α π ό τα σ τα -

- ι 8 ι -




θερά . Τ α « σ τα θερά κα ι α ιώ νια » πρ ά γμ α τα , αν κα ι ενικά ,υφ ίσ ταντα ι εντούτοις γ ια μ α ς ω ς καθο λικές έννοιες κα ι ω ς γέ-

νη για τον ορισ μ ό τω ν ενικώ ν μ ετα βα λλόμ ενω ν π ρ α γμ ά τω ν (§101). Γ ια τον Σ π ινόζα , όχι μ όνον η ύπ α ρ ξη α λλ ά κα ι η ου σ ίαα π ο δίδετα ι σ ε ένα επ ιμ έρο υς π ρ ά γμ α . Γ ια τον Ockh am , εά νη κα θο λική έννοια είνα ι μ ια υ π ό σ τασ η π ο υ υ π ή ρ χε σ ε ενικάπ ρ ά γμ α τα , ενώ δ ια κρ ίνετα ι α π ό αυ τά , θα μ πο ρο ύσ ε ναυπ ά ρχει έξω α π ό α υτά . Α λλά α υτό είναι ά τοπο .^^ Τ ο « ξυ -

ρά φ ι του Ock ham » μεθοδολογικά ακολουθεί τη ν επα γω γή , ξε-κινώ ντας α π ό τα επιμ έρο υς π ρ ά γμ α τα , πα ρα μ ένοντας σε α υ -τά , κινούμ ενο σ τον « ά π ειρ ο έμ μ εσ ο τρό π ο » , σ το πεδίο τω νσ υγκ υρ ια κώ ν γεγονότω ν, π ο υ δεν εκφ ρά ζει την εσώ τα τηουσ ία , τις π ιο ο ικείες σ χέσ εις.

Τ α « σ τα θερ ά κα ι α ιώ νια » π ρ ά γμ α τα είναι κα ι α υτά ενικής

φ ύσ εω ς κα ι όχι καθολικές έννοιες σ ύμ φ ω να μ ε τον Σ πινόζα.^^Η γνώ σ η το υ πρ ά γμ α τος σ τη ν ενικό τη τά το υ είναι ένα κο ι-νό, κο ινοπ οιή σ ιμ ο α γα θό . Ο ι όρ οι « σ τα θερ ά κ α ι α ιώ νια » α νκα ι είνα ι κα θο λικοί π ροσ διορισ μ ο ί, κ α τανο ούντα ι εντού τοιςσ τη ν ενικό τη τά τω ν π ρ α γμ ά τω ν κα ι υπ ονο ού ν ένα κ α θολικόνου ο οπ οίος α ντιλα μ β ά νετα ι μ ία ολό τη τα π ρα γμ ά τω ν.^^ Ο

97. Ockham (1964: 39).98 . Β λ . Delbos (1983: 103), ό π ο υ τ α σ τ α θ ε ρ ά κ α ι α ι ώ ν ι α π ρ ά

θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ι ω ς τ α κ α τ η γ ο ρ ή μ α τ α κ α ι ο ι ά π ε ι ρ ο ι τ ρ ό π ο« μ π ο ρ ε ί κ α ν ε ί ς ν α α π ο κ α λ έ σ ε ι κ α θ ο λ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς ε ά ν δ ι α νλ ο π ο υ π α ί ζ ο υ ν ω ς κ ο ι ν έ ς α ρ χ έ ς ε ξ ή γ η σ η ς ε π ι μ έ ρ ο υ ς π ρ αλ ά τ α ίδ ια κ α θ ε α υ τ ά ε ίν α ι ε π ίσ η ς ε ν ικ ά , δ ιό τ ι δ ε ν ε ίν α ι τ έ τ ο

φ ύ σ ε ω ς · τ ο κ α θ έ ν α έ χ ε ι μ ι α π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α π ο υ σ υ ν ί σ τα π ο λ ύ τ ω ς μ ο ν α δ ι κ ή φ ύ σ η » . Ο Σ π ι ν ό ζ α ό μ ω ς σ τ η ν Ε π ισ τ ο λ ή π ρ ο ς τ ο νSchuller (β λ . τ η ν ε π ό μ ε ν η σ η μ . 99), έ χ ε ι δ ι ε υ κ ρ ιν ίσ ε ι ό τ ι ο ά π ε ισ ο ς τ ρ ό π ο ς δ ε ν α ν τ α π ο κ ρ ί ν ε τ α ι σ τ α κ α τ η γ ο ρ ή μ α τ α .

99. Β λ . Ε π ισ τ ο λ ή π ρ ο ς τ ο ν Schuller (Ι ο ύ λ ι ο ς 1 675), ό π ο υ γ ι α τ ο ν ό ρ

- 8 2 -




Σ πινόζα π α ρ α κ ά μ π τει το ά το π ο του Ockham , πρ οσ α νατολι-ζόμ ενος να δείξει ότι το κα θο λικό νο είτα ι κα ι υπ ά ρχει α να -γκ α ία σ το ενικό π ρ ά γμ α .

Δ α νείζετα ι τον όρο co dex (ιβίβλ ος, η Β ίβλος ό π ο υ γρ ά φ ο -ντα ν οι νόμοι του θεϊκο ύ λόγου, α λλά κα ι κερω μ ένος π ίνα κα ς,κα ι βιβλ ίο εσόδω ν - εξόδω ν) α π ό τη θρησ κεία , το δίκα ιο κα ιτους κα θημερινούς υπολογισ μού ς, προ σ θέτοντας πρ ιν α π ό α υ-τόν το σύνδεσμο tanquam, δηλώ νοντας τη μ ετα φ ορ ά του κώ -δικα , την τρο πο π οίη σ η τω ν νόμω ν π ο υ π εριλα μ β ά νει.

«ά π ε ιρ ο ς ά μ ε σ ο ς τ ρ ό π ο ς », τ η ν ο λ ό τ η τ α τ ω ν ιδ ε ώ ν -ο υ σ ιώ ν ο Σν ε ι ω ς π α ρ ά δ ε ι γ μ α έ ν α ν α π ο λ ύ τ ω ς ά π ε ιρ ο υ ν ο υ , γ ι α τ ο κ α τ η γΣ κ έ ψ η ς , κ α ι γ ι α τ ο κ α τ η γ ό ρ η μ α τ η ς Έ κ τ α σ η ς , τ η ν κ ί ν η σ η κν η σ ί α . Β λ . ε π ί σ η ς , Gueroult (1 96 8α : 316 & 3 18 ).

- 8 3 -



10. Ο ρισμός του νουΤ ο προσω ρινό τέλος της Π ρ α γ μ α τ ε ία ς

Η γνώ σ η η ο π ο ία β α σ ίζετα ι σ τον α να σ τοχα σ μ ό κ α ι έχει ω ςθεμ έλιο τη ς το νου, α π ό τον οπ ο ίο π ρ ο κ ύ π το υ ν ο ι αρχές τηςκα ι η ενότητα της, δεν μένει κλεισμένη σ ε μ ια α υτοανα φ ορικήσ χέσ η του νου , εφ όσ ον αυτό ς σ κ έφ τετα ι « κ ά τι» , αλ λά είνα ιο « τόπ ο ς» π α ρ α γω γή ς τω ν α ντικειμ ένω ν του , τα οπ ο ία υφ ί-σ τα νται κα ι ω ς π ρ α γμ α τικ ά α ντικ είμ ενα.

Λ ίγες π α ρ α γρ ά φ ο υ ς π ριν το τέλο ς α υτή ς τη ς π ο ρ εία ς οΣ π ινόζα φ τ ά ν ε ι σ ε μ ια κρίσ ιμ η δια π ίσ τω σ η : «α λλά μ έχρι τώ -ρα δεν δια θέτου μ ε κα νένα κα νόνα για να βρ ού μ ε ορ ισ μ ού ς».Ο Σ π ινό ζα βλ έπει ότι βρ ίσ κ ετα ι α κόμ η σ τη ν α ρχή , α ντιμ ε-τω πίζοντα ς ένα σ οβ α ρό πρ όβ λη μ α κα ι, εκ πρ ώ τη ς όψ εω ς,του λά χισ τον, αδ ιέξοδο . Ό π ω ς έχει ήδη δια τυπ ω θεί, έργο τουδεύτερο υ μ έρο υς της μ εθό δο υ , είνα ι να τεθο ύν οι κα νόνεςενός καλο ύ ορ ισ μ ού κ α ι κα τόπ ιν να οργανω θο ύν οι ιδέες μ α ςέτσ ι ώ σ τε α να σ το χα σ τικ ά να κα τα νοο ύμ ε τη ν ενότη τα τω νπ ρ α γμ ά τω ν. Χ ρειά ζετα ι όμ ω ς ένα θεμ έλιο, το οπ ο ίο δεν εί-ναι ά λλο α π ό τον ίδιο το νου, ή την ανασ τοχα σ τική γνώ σ η τη ςδύνα μ η ς τού σ κέπτεσ θα ι. Υ πά ρχει όμ ω ς το εξής π α ρ ά δο ξο :

- 8 4 -




η εννόη σ η τω ν δυ νά μ εω ν το υ νου απ α ιτείτα ι (§ 94) να σ υ-ναχθεί α π ό τον ορ ισ μ ό το υ νου (§ 106). Α λλά κα ι οι κα νόνες

το υ ορισ μ ού φ α ίνετα ι να εξα ρτώ ντα ι α π ό τη γνώ σ η τη ς δύ -να μ η ς κα ι τη ς φ ύσ η ς το υ νου . Ο ρισ μένοι μ ελετη τές θεω ρο ύνότι π ρό κ ειτα ι για το σ οβ α ρό α διέξο δο εξα ιτία ς του ο π ο ίο υδιεκό πη η σ υγγρα φ ή τη ς Π ρ α γ μ α τ ε ία ς κα ι ά ρχισ ε να γρ ά -φ ετα ι η Η θ ικ ή } ^

Ο Σ π ινόζα π α ρ α μ ένει λοιπό ν σ το « τοπ ίο » το υ νου, θεω -

ρ ώ ντα ς ότι το πρ ώ το βή μ α είνα ι να ξεκα θα ρισ τεί ο ορισ μ όςτο υ , ο ο πο ίος α υτή ν τη φ ο ρ ά δεν π ρ ό κ ειται να δια τυπ ω θείδιά τη ς α ιτία ς, α λλ ά μ έσ ω τω ν ιδιοτήτω ν το υ . Ε φ όσ ον ό μ ω ςένα π ρ ά γμ α ορίζετα ι διά τω ν ιδιοτήτω ν του, εμφ α νίζεται σ αννα μ η διαφ έρει α π ό ένα οπ οιοδή ποτε άλ λο του α υτού είδους.Ό π ω ς θα δια πισ τώ σ ου μ ε όμ ω ς, δεν πρ όκ ειτα ι για α π λές

ιδιότη τες, α λλά για είδη /μ ορφ ές π ο υ α ντα π ο κ ρ ίνο ντα ι σ τοαντικείμενό του.

Η π ρ ώ τ η ιδιότητα του νου , σ ύμ φ ω να μ ε τη ν ο π ο ία ο νου ςγνω ρίζει ότι « τα π ρ ά γμ α τα , είναι κ α τά τη μ ορ φ ή , ό π ω ς π ε-ρ ιλα μ β ά νο νται α ντικειμ ενικά μ έσ α σ ε α υ τόν» (§ 108), έχειήδη π εριγρα φ εί σ την π α ρ ά γρ α φ ο 35. Σ το π ρ ώ το μέρος τη ς

μ εθόδο υ έκθεση ς τη ς μ εθόδου , ο νου ς έχει π ερ ιγρ α φ εί σ τη να νακλα σ τική δρα σ τη ριότη τά του, όπ ου ένα π ρ ά γμ α α να π α -ρ ισ τά νετα ι ω ς μ ορ φ ή , σ τη σ υνέχεια α υτή γίνετα ι α ντικ είμ ε-νο μ ια ς άλλη ς ιδέας η ο π ο ία π ρο έρχετα ι α π ό τη ν π ρ ο η γο ύ -μ ενη εξ α να κλ ά σ εώ ς τη ς, κ .ο.κ .

Η περιγραφ ή της δ ε ύ τ ε ρ η ς ιδιότη τας το υ νο υ διευκρινίζει

τη ν πρ οη γούμ ενη. Ο νους «α ντιλα μ βά νετα ι» (χω ρίς ακό μ η ναεννοεί)^^^ κ α τά δύ ο τρό π ο υ ς, είτε σ χη μ α τίζοντα ς ορ ισ μ ένες

100. Β λ . D ijn, ό . π . , σ σ . 1 82 -1 83 .101. Rousset, ό .π . , σ . 416.

- 1 8 5 -




ιδέες κ α τά α π ό λυ το τρό π ο , είτε σ υνά γοντας τες α π ό ά λλ ες.Γ ια π α ρ ά δειγμ α , σ χη μ α τίζει τη ν ιδέα τη ς π ο σ ό τη τα ς κ α τά

α π όλυ το τρ όπ ο , a priori, ω ς α π λή ιδέα , χω ρίς να α να φ έρετα ισ ε ά λλες σ κέψ εις.Η τ ρ ίτ η ιδιότητα α φ ορά την έννοια του α πείρου· οι ιδέες τις

οποίες σ χημ ατίζουμ ε α π ολύ τω ς εκφ ρά ζουν το ά πειρο, δεν νο-ούνται δη λα δή σ υγκ ρ ιτικ ά ή α να λο γικ ά μ ε κά τι ά λλο. Ο ι έν-νοιες α υτές, το υ α π είρ ο υ κα ι του α π ο λύ του , δεν έχουν α ρνη -

τικό τη τα , α λλά θετικό τη τα , εφ όσ ον α φ ορ ού ν ένα π ρ α γμ α τικ όα ντικείμ ενο. Α ν κα ι μ ια έννοια , ό π ω ς της π οσ ότητας, νο είτα ια π ο λύ τω ς, εντού τοις μ π ορεί να νοηθεί κα ι ω ς π επερα σ μ ένη,εφ όσ ον πρ οη γη θεί το ερώ τη μ α της α ιτία ς, για π α ρ ά δειγμ α ,π όσ ο ι ά νθρ ω π ο ι ή π ώ ς γεννιέτα ι η έκ τα σ η ενός σ ώ μ α τοςα π ό τη ν κίνησ η. Έ τσ ι όμ ω ς δεν κ α τα νοείτα ι η π οσ ότη τα , α λ-λά μ όνο ω ς π ρο ς τους καθορισ μ ού ς τη ς, ενώ η ίδια η ιδέα τηςποσ ότητας α πα ιτείτα ι ω ς πρ οϋ πόθεση για α υτούς. Η από λυτη ,δη λα δή , κα ι ά π ειρ η μ ορ φ ή τη ς είναι π ρ ο ϋπ ό θεσ η τη ς επό μ ε-νης, τη ς π επερα σ μ ένης μο ρφ ή ς τη ς π οσ ότη τα ς. Κ αι α υτό τοεπ ισ η μ α ίνει η τ έ τ α ρ τ η ιδιότητα το υ νου, σ ύμ φ ω να μ ε τη νο π ο ία ο ι θετικές ιδέες σ χη μ α τίζοντα ι π ρ ιν α π ό τις αρνη τικές.

Π έ μ π τ ο ν , η αντίληψ η τω ν π ρ α γμ ά τω ν εξα ρ τά τα ι όχι α π ότη ν έννοια της διά ρκεια ς αλλά α π ό «μ ια ορισ μ ένη οτττική τη ςαιω νιότητας και του ά πε ιρο υ α ριθμ ού» . Ό π ω ς π α ρ α π ά νω ηa prio ri κ α τη γορ ία τη ς π ο σ ό τη τα ς είναι π ρ ο ϋ π ό θεσ η γιατη ν κα τα νόη σ η τη ς π επερ α σ μ ένη ς π ο σ ό τη τα ς μ ια ς κίνησ ης,κα ι εδώ η κίνηση δεν σ υνδέετα ι, όπ ω ς ίσχυε ποφ α δο σ ια κ ά , μ ετο χρ όνο ω ς μ έτρ ο τη ς κίνησ η ς, α λλ ά μ ε τη ν a pr ior i κ α τη-γορ ία του χρόνου . Η κα τα νόη σ η ενός π ρ ά γμ α το ς σ το χρόνο,σ ε μ ια π ροσ διορ ισ μ ένη σ τιγμ ή τη ς διά ρκεια ς του χρόνου, π ρ ο -ϋποθέτει τη ν απ ό λυ τη έννοια το υ χρόνου . Ο τέτα ρ τος τρ ό π οςα ντίλη ψ ή ς το υ, υπ ο θέτου μ ε, είναι ένα «σ υγκ εκρ ιμ ένο κ α θο -

- 8 6 -




λικό» , μ ια δεύ τερη έννοια α π είρ ο υ , μ ε δεδο μ ένο ότι έπ ετα ιμ εν α π ό το τρ ίτο είδο ς αντίλη ψ ης, α λλ ά ο τέταρ τος τρ ό π ο ς

δεν ισ χύει για κά θε αντικείμ ενο, π ρ ά γμ α π ο υ σ ημ αίνει ότι π ε-ρ ιορ ίζετα ι η φ α ντα σ ία , ότι κα ι ο νους α π ο κ τά όρια , εφ όσ ονδεν α π λώ νεται α δια κ ρ ίτω ς σ ε κά θε α ντικείμ ενο μ ε την εντύ-π ω σ η ότι μ π ορ εί να το ο ρίζει.

Σ ύ μ φ ω να μ ε τη ν έ κ τ η ιδιό τη τά του , ο νους σ υνά γει κ α -θα ρ ές κα ι δια κ ρ ιτές ιδέες α λλη λένδετες μ ετα ξύ τους κα ι μ ε

τρ ό π ο κ α θα ρά α υτόνομ ο, βα σ ιζόμ ενο στη δύναμ η του, χω ρίςνα α νά γετα ι σ το εξω τερικό α ντικείμ ενο, κα ι μ όνο μ ε α υτή τηπ ρ ο ϋπ όθ εσ η η μ ορφ ή του ιδεα τού α ντικειμ ένου θα α ντα π ο -κ ρ ίνετα ι σ το π ρ α γμ α τικ ό α ντικ είμ ενο. Η έ β δ ο μ η ιδιότηταα φ ο ρ ά τη μ ορφ ική ο υσ ία τω ν ιδεώ ν κα ι α να φ έρετα ι σ τον γε-νετικό ορ ισ μ ό μ ε τον οπ ο ίο π α ρ ά γο ντα ι οι γεω μ ετρ ικ ές μ ορ -

φ ές κα ι οι ιδιότητές τους.

Η ό γ δ ο η ιδιότη τα το υ νου , σ τη ν ο π ο ία κ α ταλή γει ο Σ π ινό ζα ,α φ ορά τη μορφική ουσία , π α ρα πέμ πο ντα ς στην π α ρά γρα φ ο38* σ ύμ φ ω να μ ε α υτή την ιδιότητα, «όσ ο περ ισ σ ότερο οι ιδέ-ες εκφ ρά ζουν τη ν τελειότητα ενός α ντικ ειμ ένου , τόσ ο τελει-

ό τερες (μ ορ φ ικά ) είναι. Π ρ ά γμ α τι, δεν θα υ μ ά ζου μ ε τόσ οτον α ρχιτέκ τονα π ο υ έχει επινοή σ ει ένα χώ ρο λα τρεία ς όσ ομ άλλον εκείνον π ο υ α νέσ υρ ε α π ό τη σ κέψ η το υ την ιδέα ενόςεπιφ α νο ύ ς να ο ύ » (§ 108). Η ιδέα ενός να ο ύ α π ο τελεί π α -ρ ά δειγμ α μ ια ς σ ύνθετη ς ιδέας π ο υ σ υλλ α μ β ά νετα ι a prio ri,α π ό τη ν ο π ο ία έπ ο ντα ι α να γκ α ία όλες οι ιδιό τη τες του ορ ι-

ζόμ ενου π ρ ά γμ α το ς ω ς ιδέα ς· σ υλ λα μ β ά νετα ι α π ολ ύτω ς, εί-ναι ά πειρη , α λλ ά όχι α φ η ρη μ ένη, α ντα π ο κ ρ ινό μ ενη σ ε έναορισ μ ένο π ρ ά γμ α .

Έ χο υμ ε ή δ η μ ια αλη θή ιδέα (§ 33)· οι έννο ιες οι ο π ο ίεςα π οδίδο ντα ι σε ένα αντικείμ ενο π ροϋπ οθέτου ν το α ντικείμ ενο

- 1 8 7 -




α υτό, χω ρ ίς να είνα ι α να γκ α ίο α υτό να π ρ ο η γείτα ι χρονικά *η έννοια το υ δεν εξα ρ τάτα ι α π ό το χρό νο ύ π α ρ ξη ς το υ . Ο ι

ιδιότητες του νου α ντα π ο κ ρ ίνο ντα ι σ τις έννοιες τη ς μ ορφ ή ςενός α ντικειμ ένου, ενώ ο νους έχει ή δη την ιδέα του* η μ έ-θο δος δεν π ρ ο η γείτα ι τη ς ιδέα ς ενός π ρ ά γμ α τος α λλ ά π α -ρα κο λουθεί την π ορ εία π α ρ α γω γή ς του . Ο «επ ιφ α νή ς να ό ς»σ ε α ντιδια σ τολ ή μ ε τον α π λό « χώ ρ ο λα τρεία ς» π ρ ο ϋ π ο θέτειτον ορ ισ μ ό εκείνο π ο υ δεν κ ινείτα ι α π οκ λεισ τικ ώ ς κ α ι μ όνο

στα όρια της λογικοτυπικής μορφής ενός αντικειμένου εν γέ-νει, α λλ ά εκείνον α π ό τον ο π ο ίο π ρ ο κ ύ π του ν α να γκ α ία ,τα υτοχρ ό νω ς κα ι ισ οδύ ναμ α , όλ α τα κα τη γο ρ ή μ α τα κ α ι οιτρό π ο ι το υ εξηγού μ ενου π ρ ά γμ α τος.

Ο Π λά τω νας σ το 10ο βιβλίο τη ς Π ο λ ιτ ε ία ς , κρίνοντας ότι «ηπολιτεία π ο υ ιδρύσ αμ ε εμ είς είνα ι τελειότερη α π ό κάθε ά λλη »

(595a), φ έρνει το π α ρ ά δειγμ α τη ς κλίνης, της οπ ο ία ς η κ α τα -σ κευή δια φ έρει α νά λο γα μ ε το δημ ιου ργό τη ς. Ο Θ εός δη μ ι-ουργεί τη ν κλίνη π ο υ ό ντω ς υπ ά ρ χει κα ι είνα ι α π ό τη φ ύσ ημ ία , απ οτελώ ντα ς γνώ μ ονα γ ια όλες τις άλλες* ο τεχνίτη ς κ α -τασ κευά ζει τις κλίνες προσ πα θώ ντα ς να μ οιάσ ουν σ το π ρότυποπ ο υ β λέπει α λλά δεν έχει δη μ ιουργή σ ει ο ίδιος* ο ζω γρ ά φ οςφ τ ιά χ ν ε ι τη ν εικόνα π ο υ μοιάζει μ ε κ ά π ο ια α π ό τις π ρ οη γο ύ-μ ενες, χω ρίς να γνω ρίζει την τέχνη κα τασ κ ευή ς τη ς κλίνης. ̂ ^^

Σ το π α ρ ά δειγμ α του Σ π ινόζα , οι α ρ χιτέκτονες είνα ι δύ ο .Ο π ρ ώ τος α ρ χιτέκτονα ς δεν έχει επινοή σ ει π α ρ ά έναν α π λ όχώ ρο λα τρεία ς, ενώ ο δεύτερο ς έναν α π α ρ ά μ ιλλ ο να ό ω ςπ ρο ς όλη τη σύλληψ ή του, όλα όσ α α φ ορο ύν τον υπ ολο γισ μ ότω ν μ ερώ ν κα ι τη σ ύνθεσ ή του ς. Η δια φ ο ρά μ ετα ξύ του ς,σ ύμ φ ω να μ ε τον Rousset , α φ ο ρά το βα θμ ό τελειότητας, μ π ο -ρεί όμ ω ς να θεω ρη θεί ότι υπ ά ρχει κα ι μ ία π οιοτική δια φ ο ρ ά .

102. Π ά ν ω σ ε α υ τ ό β λ . Ψ υ χ ο π α ί δ η ς , 1999(β ): 68 κ .ε .

- 8 8 -




Ε ίν α ι κα ι οι δύ ο δη μ ιου ργο ί, η κ α τα σ κ ευή του ς « ό ντω ςυπ ά ρχει» , ανεξάρ τη τα α π ό τη ν εκπ λή ρω σ η τη ς σ το χρόνο, ο

δεύ τερο ς όμ ω ς φ α ίνετα ι να μ ετέχει της σ ύλλη ψ ης μ ια ς μο -να δική ς ιδέα ς. Ο α ρχιτέκτονα ς-δη μ ιουργός του Σ π ινόζα έχο-ντα ς επινοή σει την ιδέα κ α τα σ κευή ς του να ού φ α ίνεται να εν-σ ω μ α τώ νει τον πλ α τω νικό θ εό-δη μ ιου ργό. Η τελειότερη κ α -τα σ κ ευή κ α τά τον Σ π ινόζα ενσ ω μ α τώ νει του ς δύ ο δη μ ιου ρ-γού ς του πλ α τω νικο ύ π α ρ α δείγμ α το ς.

Ο Ν τεκά ρτ, σ το δεύτερο μ έρος του Λ ό γ ο υ π ε ρ ί τ η ς Μ ε -θ ό δ ο υ , γρά φ ει: «νομ ίζω π ω ς αν η Σ π ά ρτη ευημ έρησ ε άλλ ο-τε π ο λύ , α υτό δεν οφ είλετα ι σ το ότι ο κα θένα ς α π ό του ς νό-μ ου ς τη ς ξεχω ρισ τά ή τα ν κα λός [.. .] π α ρ ά σ το ότι, έχοντα ςεπινοηθεί α π ό ένα μόνο ά νθρω πο, έτεινα ν όλοι σ τον ίδιο σ κο-π ό » . Σ τη σ υνέχεια , ο ίδιος απο ρρίτττει κά θε πρ οη γούμ ενο θε-μ έλιο, α να ζητώ ντας τη νέα α ρχή στο δικ ό του λο γικό , δ ο υ -λεύοντα ς, πρ οσ ω ρινά , μ ε το υς κα νόνες τη ς α νά λυ σ η ς, υ π ά -γοντα ς τη σύ νθεσ η σ την α νάλ υσ η (βλ. 2ο κα ι 3ο κα νόνα ). ΟΠ λά τω νας μ έσ ω το υ π α ρ α δείγμ α τό ς του , υπ οδεικνύ ει τηδυσ κο λία π ροσ πέλα σ η ς α υτο ύ πο υ όντω ς είναι, δια κρ ίνοντά ςτο α π ό τις π ο λλ ές κ α τα σ κ ευές το υ α νθρ ώ π ινο υ λογικο ύ κα ιτη ς π ρα κτικ ή ς, ενώ κα ι ο Ν τεκά ρτ μ έσω μ ια ς δια φ ο ρετικ ή ςοδο ύ κρ α τά τη διά κρ ισ η α νά μ εσα σ την ανθρ ώ πινη κα ι τη θε-ϊκή γνώ σ η . Ο Σ πινόζα , π α ρ ό λο π ο υ επ ισ η μ α ίνει τη δια φ ο ρ άα υτή, υπ οσ τη ρίζει ότι μ π ο ρ ο ύ μ ε να «α να ζητήσ ο υμ ε ένα νορισ μό α π ό τον οπ οίο να μ πο ρού ν να πα ρα χθού ν τα π ά ντα »(Ε π ισ τ ο λ ή π ρ ο ς Tschirnhaus, L Χ ), κα τά το π ρ ό τυ π ο τη ς γε-ω μ ετρία ς, το ο π ο ίο α κο λο υθ εί σ την Η θ ικ ή . Σ το π α ρ α π ά νω

π α ρ ά δειγμ ά του , ο π ρώ τος α ρχιτέκτονα ς έχει φ τά σ ει μ όνο σ εμ ια α π λή ιδέα , σ ε μ ια α π λή κ α τα σ κευή , ενώ ο δεύ τερο ς έχεισ υλ λά β ει μ ια μ ονα δική κ α ι α π α ρ ά μ ιλλ η σ ύνθεσ η , η ο π ο ίαισ χύει τα υ το χρό νω ς κα ι σ την π ρ ά ξη .

- 1 8 9 -




Ο Σ πινόζα έχει ήδη π εριγρά ψ ει τον προσ α να τολ ισ μ ό του . Α υ-τή την επο χή, τω ν μεγά λω ν συζητήσ εω ν, τη ς διδα σ κα λία ς κα ι

τη ς μ α θη τεία ς, κ α θώ ς π α ρ ά λλ η λα έφ τια χνε φ α κ ο ύ ς για μ ι-κ ρο σ κ οπ ικ ή κα ι τη λεσ κ οπ ικ ή πα ρα τή ρη σ η ,^^^ α ισ θά νετα ιεντούτοις ότι βρίσ κετα ι α κόμ η σ το σ τάδιο της μ ικρογρα φ ία ς.Σ ύμ φ ω να μ ε τη β ασ ική θέσ η του R ousset, η Π ρ ίχ γ μ α τ ε ία π ρ ο -ετοιμ ά ζει την Η θ ικ ή κα ι σ υμ β ά λλει σ τη ν κα τα νόη σ η το υσ χεδίο υ τη ς θεμ ελίω σ η ς κ α ι της π ο ρ εία ς τη ς. Π α ρ ά τις

αντιρρήσ εις τω ν περισ σ ότερω ν μελετητώ ν,^^"^ σ ύμ φ ω να με τονRousse t δίνο νται οι γρ α μ μ ές του επ ιχειρή μ α τος για τις πρ ο -ϋπ οθ έσ εις το υ κα θα ρο ύ νου .

Δ εκα τέσ σ ερα π ερίπ ο υ χρό νια α ρ γότερα , το χειμ ώ να του1674- 75, ο Σ π ινόζα, ενώ είχε δη μ οσ ιεύσ ει α νω νύμ ω ς τη Θ ε -ο λ σ γ ιχ ο -π ο λ ιτ ιχ Ύ ] Ι Ι ρ α γ μ α τ ε ία (1670) κα ι είχε μόλις τελειώ σ ει

τη ν Η θ ικ ή , α π ο φ εύγο ντα ς όμ ω ς να τη δη μ οσ ιεύσ ει, κα ι ενώεπρό κειτο να α ρχίσ ει την Π ο λ ιτ ικ ή Π ρ α γ μ α τ ε ία , α κό μ α σ κε-φ τό τα ν να τελειώ σ ει το πρ ώ το το υ έργο. Ο T sc him ha us , οοποίος είχε ένα χειρόγρα φ ο της Π ρ α γ μ α τ ε ία ς σ ε μ ια επισ τολήτο υ πρ ο ς τον Σ πινόζα τον ρω τά π ό τε θα ολοκλη ρώ σ ει τη μ έ-θοδό το υ κα ι μ ια Γ ενική Π ρα γμ α τεία της Φ υσ ική ς, β λέποντα ς

μάλιστα την ανάτττυξή της στο δεύτερο μέρος της Η θ ικ ή ς (βλ.Ε π ισ τ ο λ ή 59). Ό π ω ς του α π α ντά ο Σ πινόζα , «όσ ο για ταερω τήμ α τά σ ο υ σ χ ε τ ικ ά μ ε τη ν κίνησ η κα ι εκείνα π ο υ α να -φ έρονται σ τη μ έθοδο , α φ ο ύ οι α π ό ψ εις μ ου δεν έχουν α κ ό -μη συνταχθεί με τη δέου σ α τάξη , επιφ υλά σ σ ομ α ι για μ ια επό -μενη περίσταση» (Ε π ισ τ ο λ ή 60),

Ο Σ πινό ζα έχει επιχειρή σ ει τη σ ύνδεση της μ εθό δο υ του μετη ν εμ πειρ ική μ έθο δο σ τις φ υσ ικές επ ισ τήμ ες. Τ ην π ερ ίο δο

103. Β λ . N adler ( ό . π . , σ . 182 κ .ε .)· ε π ί σ η ς , Siebrand (1 98 6: 61 κ .ε .) .104 . Rousset (ό .π . , σ . 427).

- 1 9 0 -




1661-63,^^^ ασ χολήθη κε με τη ν π ειρα μ α τικ ή μ έθο δο σ τη φ υ -σ ική , χω ρ ίς εντούτο ις να επ ισ τρέψ ει α ρ γό τερα σ ε αυτήν.

Τ ο χειμ ώ να το υ 1676- 77, ο Σ π ινόζα , π λη σ ιά ζοντας ή ρ εμ απ ρ ος το τέλος, α π α ντώ ντας σ τον Ts ch im haus, σ την τελευταίαεπισ τολ ή του , γρ ά φ ει τα εξής: «Μ ε ρ ω τά ς εά ν το π ο λύ τρ ο -π ο τω ν π ρα γμ ά τω ν μ πο ρεί να α πο δειχθεί a priori α π ό τη ν έν-νοια τη ς Έ κ τασ η ς μ ονα χά . Π ισ τεύω ότι έχω ήδη δείξει επ α ρ -κ ώ ς ότι α υτό είνα ι δυ να τό [... ] Α λλά π ιθα νόν, εά ν ζήσ ω , θα

σ υζητήσ ω μα ζί σ ου κα θα ρό τερα α υτό το ζήτημ α κά π οιαάλλη φ ορ ά . Δ ιότι δεν μ π ορ ώ να γρ ά ψ ω κά τι γ ια α υτά ταπ ρ ά γ μ α τα σ ύμ φ ω να μ ε τη ν κατάλλη λη τά ξη » (^Ε π ισ τ ο λ ή83). Σ ύμ φ ω να μ ε τον M atheron, ο Σ π ινόζα δεν έχει δια τυ-πώ σ ει του ς νόμ ους τη ς φ υσ ική ς του, ειδικά τον θεμελιώ δη νό-μ ο το υ φ υσ ικο ύ κό σ μ ου .^^^ Έ χει εντού τοις δώ σ ει τα θεω ρη -τικ ά μ έσα για να γνω ρ ίσ ουμ ε τη θεω ρ ία του.

Τ ο πρ όβ λη μ α του ορισ μ ού του πρ ά γμ α το ς α π ό το ο πο ίοσ υνά γετα ι ένα δυ να μ ικά α υτορρ υθμ ιζόμ ενο σύ σ τη μ α τρο -πο πο ιή σ εω ν απ α σ χολεί τον Σ πινόζα ήδη α π ό τη σ υγγρα φ ήτης πρώ της Π ρ α γ μ α τ ε ία ς κα ι το επεξεργά ζετα ι σε όλο το έρ-γο του . Γ ρά φ ει, για π α ρ ά δειγμ α , σ την Π ο λ ιτ ικ ή Π ρ α γ μ α τ ε ία(I, § 4): «Ό τα ν λο ιπόν επ ικ εντρώ θη κ α σ τη ν πολ ιτική , δεν εί-χα πρόθεσ η να καταλή ξω σε κα ινοφ ανή ή πρ ω τά κο υσ τασ υμ π ερά σ μ α τα , α λλά μ όνο σε όσ α τα ιριά ζου ν κ α τά τον κ α -λύτερο τρό π ο μ ε την πράξη* κα ι επιδίω ξα να τα α π οδείξω μ εβ έβα ιο υς κα ι α να μ φ ίβ ο λο υς σ υλ λο γισ μ ού ς, σ υ ν ά γ ο ν τ α ς τ α

105. Β λ . ε ιδ ικ ά τ η ν ε κ τ ε τ α μ έ ν η Ε π ισ τ ο λ ή Χ , π ρ ο ς Oldenburg (Α π ρ ί -λ ι ο ς 1662) γ ι α τ η ν π ε ιρ α μ α τ ικ ή μ έ θ ο δ ο α π ό δ ε ιξ η ς τ ω ν ιδ ι ο τ ή ττ ρ ο υ , μ ε α φ ο ρ μ ή μ ια μ ε λ έ τ η τ ο υ Boyle. Π ά ν ω σ ε α υ τ ό , β λ . Moreσ σ . 268 κ .ε .) .

106 . Β λ . Matheron (1991: 83 κ . ε . ) .




α π ό τη ν ίδ ια την κα τά σ τα σ η της ανθρώ πινης φ ύσ ης. Π ρο-κειμ ένου να εξετά σ ω ό,τι α φ ο ρ ά τη ν επισ τή μ η α υ τή μ ε τη ν

ίδια ελευθερία π νεύ μ α τος σ τη ν οπ ο ία μ α ς έχουν συνη θίσει ταμ α θη μ α τικά , α ντί να π εριγελά σ ω , να οικτίρω ή να α να θεμ α -τίσ ω τις α νθρ ώ π ινες π ρ ά ξεις, μερίμ νη σ α μ ε ιδια ίτερη φ ρ ο -ντίδα να τις κ α τα νοή σ ω

Ό π ω ς έχει εκθέσει σ τον π ρ όλ ογο τη ς π ρ ώ τη ς Π ρ α γ μ α τ ε ί-α ς , ο σ τόχο ς είναι διπ λό ς, η γνώ σ η το υ κ όσ μ ου , το υ δεσ μ ο ύο ο ποίος τον σ υνέχει κα ι η σ υμ μ ετοχή σε αυτήν τη γνώ σ η όσ οτο δυνα τό π ερισ σ ότερω ν. Η Υ πόσ τα σ η, η βασ ική έννοια τηςΗ θ ικ ή ς , το π ρ ά γμ α ή π ρ ά ξη σ τη μ ονα δικό τη τά τη ς κα ι σ τοσ ύνολο τω ν τρ ό π ω ν τη ς σ υντά σ σ ετα ι ω ς κείμ ενο σ το οπ οίομ ετέχουν κα ι επικο ινω νού ν όσ ο το δυν α τό π ερισ σ ότερο ι.

107. Σ π ι ν ό ζ α , Π ο λ ιτ ικ ή Π ρ α γ μ α τ ε ία , μ ε τ ά φ ρ α σ η Ά . Σ τ υ λ ια ν ο ύ , σ α γ ω γ ή Γ . Β ώ κ ο ς , ε κ δ . Π α τ ά κ η ς , Α θ ή ν α 1996, σ . 94.

- 1 9 2 -



Β . S P I N O Z A

Χ ρονολογώ

1632 Γ έννησ η σ το Ά μ σ τερντα μ α π ό μ ια ο ικ ογένεια Ε β ρ α ί-ω ν εμ π ό ρ ω ν οι ο π οίο ι είχαν μ ετα να σ τεύσ ει α π ό την

Π ορτογαλία .1638 Θ ά να τος τη ς μ η τέρα ς του .

1641 Ε κ δίδο ντα ι οι Μ ε τ α φ υ σ ικ ο ί σ τ ο χ α σ μ ο ί του Ν τεκά ρτ.

1647 Κ α τα δίκη κα ι δη μ όσ ια μ α σ τίγω σ η , α π ό τη ν εβρ α ϊκήσ υναγω γή του Ά μ σ τερνταμ , του Ο υριέλ ντα Κ όσ τα οο π ο ίος α ρ γό τερ α α υτοκ τονεί. Ο Σ π ινό ζα π ρ έπ ει ναπαρακολούθησε την επιβολή της ποινής.

1648 Ε ιρήνη του M uns te r. Α νεξαρτησ ία τω ν Ε νω μ ένω νΕ π α ρχιώ ν α π ό την Ισ πα νία .

1650 Ξ εσ π ά κρίσ η α νά μ εσ α σ τη σ τρα τιω τική -μ οναρ χική δι-οίκη σ η (ο ίκο της Ο ρ ά γγη ς) κα ι την πο λιτική διο ίκησ η

τη ς Ο λλ α νδία ς.

1651 Α π ομ ά κ ρυ νσ η τη ς μ οναρ χική ς εξου σ ία ς κα ι μ είω σ ητω ν σ τρα τιω τικώ ν δα π α νώ ν.

1651 Ο Τ . Χ ο μ π ς δημ οσ ιεύει τον Λ ε β ιά θ α ν .

- 1 9 3 -



Ε π ίμ ε τ ρ ο

1653 Κ υβ ερνή τη ς τη ς Ο λλα νδία ς ο Jan (Johan) de W itt .

1654 Θ ά νατος του π α τέρ α του Σ πινόζα . Ο Σ πινόζα θα δι-

ευθύ νει τον εμ πορικό οίκο το υ π α τέρα του για τα δύ οεπό μ ενα χρό νια μ α ζί μ ε τον αδελφ ό το υ .

16 56 Ο Σ πινόζα αφ ορ ίζετα ι α π ό τη ν εβρα ϊκή κο ινότητα τουΆ μσ τερνταμ .

1660 Ε γκ α ταλ είπ ει το Ά μ σ τερντα μ , εγκα θίσ τα τα ι σ τοRijnb urg κα ι αρχίζει να ερ γά ζετα ι π ά νω σ τη ν Π ρ α γ -μ α τ ε ία γ ια τ η δ ιό ρ θ ω σ η τ ο υ wo.

1663 Ε γκα τά σ τα σ η σ το Voorburg . Δ ημ οσίευση τω ν Α ρ χ ώ ντ η ς κ α ρ τ ε σ ια ν ή ς φ ιλ ο σ ο φ ία ς κα ι του επ ίμ ετρο υ : Μ ε -τ α φ υ σ ικ έ ς σ κ έ ψ ε ις ,

1665 Α ρχή του δεύτερο υ ά γγλο-ο λλα νδικο ύ πολέμο υ.

Ο Σ π ινό ζα α ρχίζει να γρ ά φ ει τη Θ ε ο λ ο γ ικ ο -π ο λ ιτ ικ ήπ ρ α γ μ α τ ε ί α , δ ια κ όπ τοντας τη σ υγγρ α φ ή τη ς Η θ ι-κ ή ς , τη ν ο π ο ία ά ρχισ ε π ερ ίπ ο υ το 1662 κα ι τη σ υνέ-χισ ε α π ό το 1670 μ έχρι το 1675 .

1670 Ο Σ π ινό ζα δη μ οσ ιεύει τη Θ ε ο λ ο γ ικ ο -π ο λ ιτ ικ ή π ρ αμ α τ ε ί α ανω νύμω ς. Θ ύελλα αντιδράσ εω ν .

1671 Μ ετο ίκηση σ τη Χ ά γη.

1672 Ο Α ου δοβ ίκο ς ΙΔ ' εισ βά λλει σ την Ο λλα νδία . Ο ι α δελ-φ οί De W it t κ α τα κρ εουρ γού ντα ι α π ό τον όχλο. ΟΓ ουλιέλμ ος Γ ' γίνετα ι σ τρατιω τικός κυβερνή της. Η μ ο-ναρχία επανέρχεται.

167 3 Ο Σ π ινό ζα α ρνείτα ι μ ια έδρα φ ιλο σ οφ ία ς σ τη Χ α ϊ-δελβέργη.

1674 Κ α τα δίκη τη ς Θ ε ο λ ο γ ικ ο -π ο λ ιτ ικ ή ς π ρ α γ μ α τ ε ία ς α π ότη ν Ο λλα νδική Σ υνέλευσ η .

-194-



Χ ρ ο ν ο λ ο γ ώ

1675 Ο λοκληρώ νεται η σ υγγρα φ ή τη ς Η θ ικ ή ς , την οποία οΣ π ινόζα α π ο φ εύγει να δη μ οσ ιεύσ ει. Α ρχίζει η σ υγ-

γραφή της Π ο λ ιτ ικ ή ς Π ρ α γ μ α τ ε ία ς .1676 Σ υνα ντή σ εις μ ε τον Λ ά ιμ π νιτς.

1677 Θ ά νατος το υ Σ πινόζα.

- 1 9 5 -



Β ιβλιογρα φ ία

Ε Ρ Γ Α Τ Ο Υ Σ Π Ι Ν Ο Ζ Α

1660-1661 : Π ρ α γ μ α τ ε ία γ ια τ η δ ιό ρ θ ω σ η τ ο υ wu (Tractatusde Intel lectus Emendatione)

1661 1662: Μ ικ ρ ή Π ρ α γ μ α τ ε ία γ ια τ ο ν Θ ε ό , τον ά ν θ ρ ω π ο κ α ιτ η ν ε υ τ υ χ ία τ ο υ (Korte Verhandeling van God, deMensch, en deszlfs Welstand)

1663: Α ρ χ έ ς τ η ς φ ιλ ο σ ο φ ία ς τ ο υ Κ α ρ τ έ σ ιο υ (Renatides Cartes Princiria Philosophia & Cogitata Meta-physica)

1662-1675: Η θ ικ ή (Ethica)

1666-1670: Θ ε ο λ ο γ ικ ο -π ο λ ιτ ικ ή Π ρ α γ μ α τ ε ία (Tractatus Th eo-

logico-Politicus)1675-1677: Π ο λ ιτ ικ ή Π ρ α γ μ α τ ε ία (T rac tatu s Politicus)

( ; ) Σ ύ ν ο ψ η τ η ς γ ρ α μ μ α τ ικ ή ς τ η ς ε β ρ α ϊκ ή ς γ(Compendium Grammatices Linguae Hebraeae)

1677: Opera Posthuma

- 1 9 7 -




Ε π ισ τ ο λ έ ς κ α ι Α π α ν τ ή σ ε ις (Epistolae D octorumQuorundam Vivorum Ad B .D.S . e t Auc to r i s

Responsiones)

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

Κ ύριες εκδό σ εις είνα ι τω ν:α ) J. va n V loten κ α ι J. P. Ν . L an d, 2 τόμ οι, N ijhoff, LaHaye 1883· 3 τόμοι, 1895· 4 τόμοι, 1914* β) C. Geb-ha rdt- C . W inter, 4 τόμ οι, Χ α ϊδελβ έργη 1925.

Κ ύριες γα λλ ικές μ ετα φ ρά σ εις είναι, για το μ εγα λύτερο μ έρο ςτο υ έργου , τω ν:α ) C . A pp uh n , G am ie r, Π αρ ίσ ι χ . χ. · επα νέκδο σ ηG am ier-Flam m arion, 4 τόμοι* β) R. Caillois, Μ . Francès,R. Misrahi, Pléiade, Π α ρίσ ι 1954, 1978 .

Α π ό τις α γγλικές μ ετα φ ρά σ εις υπογρα μ μ ίζετα ι η εργα σ ία το υΕ . Curley, The Collected Works of Spinoza, Princeton, N. J.1985, 2η έκδο σ η β ελτιω μ ένη 1988 .

Α π ό τις γερ μ α νικ ές για τη ν π α ρ ο ύ σ α εργα σ ία χρη σ ιμ οπ οιεί-τα ι η έκδο σ η το υ Kon rad B lum ensto ck (η ο π ο ία π ε-ριέχει και το λα τινικό κείμενο), W issenschafdiche Buchge-

sellschaft, Darmstadt 1967.Για την Π ρ α γ μ α τ ε ία γ ια τ η δ ιό ρ θ ω σ η τ ο υ ν ο υ , χρη σ ιμ οπ οιή -

θη κα ν επ ίσ η ς οι εκδό σ εις:α ) Traité de la Réforme de l entendement et la meilleure à suivre pour parvenir à la vraie connaissance des choses, κεί-μ ενο, μ ετά φ ρα σ η κ αι σ η μ ειώ σ εις Α . Koyré, Vrin, Π α -

ρίσ ι 1937, 1969, 1974, 1979· β) Traité de la Réforme deVentendement, εισ α γω γή , κείμ ενο, μ ετά φ ρ α σ η κα ι σ χόλιαΒ . Ro usset, V rin, Π α ρίσ ι 1992.

Για την Η θ ικ ή , έχουν εμ φ α νισ τεί δύ ο ελλη νικές εκδόσ εις, η



Β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία

πρ ώ τη σε μ ετά φ ρα σ η Ν . Κ ουντουριώ τη, εκδόσεις Φ έ-ξη , Α θήνα 1913 , κα ι η άλλη σε μ ετάφ ρα σ η Μ . Ζ ω -

γρά φ ο υ, εκδόσ εις Α ναγνω σ τίδη , Α θήνα χ.χ.Η από δοση εδαφ ίω ν α πό την Π ο λ ιτ ιχ ή Π ρ (χ γ μ α τ ε ία β ασ ίσ τηκε

στις εκδόσεις:α ) Traité politique, λα τινικό κείμ ενο κα ι μ ετά φ ρ α σ η Ρ .-F. Moreau, Répliques, Π αρίσ ι 1979* β) Π ο λ ίτ ικ ή Π ρ α γ -μ α τ ε ί α , μ ετ. Ά . Σ τυλια νού, εισ α γω γή Γ . Β ώ κος, εκδ.

Π ατάκη , Α θήνα 1996 .

Α Λ Λ Ε ς Π Ή Γ Ε ς

Œuvres de Descartes, C. Adam κα ι P. Tan nery (επ ιμ .) , 13 τόμ οι.Cerf, Π αρ ίσ ι 1897-19 13 (σ υντομ ο γρα φ ία AT).

Descartes, Philosophical Letters, μ ετά φ ρ α σ η κ α ι επιμ έλεια : Α .Kenny, Blackwell , Ο ξφ όρδη 1970.

Descartes, Les Passions de l * âme, εισ α γω γή , σ η μ ειώ σ εις, β ιβλιο-γρα φ ία κα ι χρονολόγιο: Ρ . d ' Arcy, GF-Flam marion, Π α -ρίσι 1996.

R. Descartes, Κ α ν ό ν ε ς γ ια τ η ν κ α θ ο δ ή γ η σ η τ ο υ π ν εRegulae ad Directionem Ingenii, μ ετά φ ρα σ η -σ χόλια Γ .Δ αρ διώ της, εισ α γω γή Ν . Α υγελής, εκδ. Ε γνατία , Θ εσ -σαλονίκη 1974, 1976.

Descartes, Λ ό γ ο ς π ε ρ ί τ η ς μ ε θ ό δ ο υ , εισ αγω γή-μ ετάφ ρασ η-σ χό-λια Χ . Χ ρησ τίδης, εκδ. Π απ αζήσ η, Α θήνα 1976.

R. Descartes, Τ α π ά θ η τ η ς ψ υ χ ή ς , εισ αγω γή-μ ετάφ ρα σ η Γ .Π ρελορέντζος, επ ισ τη μ ονική επιμ έλεια Δ . Κ ο τρό για ν-νος, γλω σ σ ική επιμ έλεια Ν . Κ α λτα μ π ά νο ς, επίμ ετρο J.L. Marion, εκδ. Κ ριτική , Α θή να 1996.

- 1 9 9 -




The English Works of Thomas Hobbes o f Malmesbuty, ε π ιμ έ λ ε ια SirW . M oleswo rth, 11 τόμ οι, Λ ονδίνο 1839-45 ( σ υντομ ο-

γραφία EW).

Thomas Hobbes, D e Cive, ε π ιμ έ λ ε ια Η . W arrender, ClarendonPress, Ο ξφ όρδη 1983.

Τ ό μ α ς Χ ο μ π ς, Λ ε β ιά θ ο ο ^ ή Ύ λ η , Μ ο ρ φ ή κ α ι Ε ξ ο υ σ ίΕ κ κ λ η σ ια σ τ ικ ή ς κ α ι Λ α ϊκ ή ς Π ο λ ιτ ικ ή ς Κ ο ιν ό ει-σ αγω γή Α ιμ. Μ εταξόπουλος, μετάφ ρασ η Γ . Π ασχαλίδης-Α ιμ. Μ εταξόπου λος, 2 τόμ οι, εκδ. Γ νώ ση , Α θήνα 1989.

William of Ockham, Philosophical Writings, μ ετ.-εισ α γω γή Ph .Boehner, Ινδιανάπολις 1964.

Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ι Κ Α Γ Ι Α TO N Σ Π Ι Ν Ο Ζ Α

Chronicon Spinozanum, Hagae Com itis, curis Societas Spinozanae,5 τόμοι, 1921-1927.

Mededelingen vanwege het Spinozahuis, Ley de n. Brill, α π ό το1934.

Cahiers Spinoza, Répliques, 6 τόμοι, από το 1977.

Bulletin de I ' Association des Amis de Spinoza, α π ό τ ο 1978.Bulletin de bibliographie spinoziste, σ το A rchives de Philosophie, α π ό

το 1979.Studia Spinozana, 8 τόμοι, από το 1985.Guests Lectures and Seminar Papers on Spinozism, Rot terdam,

Erasmus Universiteit , από το 1986.

Travaux et documents du Groupe de recherches spinozistes, PUI? 5 τό-μ οι, Π αρίσ ι, α π ό το 1989.North American Spinoza Society Newsletter (από το 1992).




Les études philosophiques, Spinoza, PUR Π αρίσ ι (Ο κτώ βριος-Δ ε-κέμβριος) 1987.

Les études philosophiques. Durée, Temps, éternité chez Spinoza, PUF,Α πρίλιος-Ιούνιος 1997.

Kairos, Spinoza, Presses Universitaires du Mirail, τεύχο ς 11, Τ ου-λούζη 1998.

Σ Υ Λ Λ Ο Γ Ι Κ Ο Ί T O M O I Μ Ε Λ Ε Τ Ώ Ν (Ε π ι λ ο γ ή )

Balibar, Ε ., Seidel, Η ., W alther, M., Freihcit und Notwendigheit.Ethische und politische Aspecte bei Spinoza und in der Ges-chichte des (Anti-)Spinozismus, Konigshausen & Neumann,Wûrzbuig 1994.

Bloch, 01. (επιμ.), Spinoza au XXe siècle, PUK 1993.Bouveresse, R., Spinoza, Science et Réligion, Π ρα κτικά του σ υ-νεδρίου π ο υ διορ γάνω σ ε η R. Bo uveresse σ το Cen treCu lturel Interna tiona l de C erisy-la-Salle α π ό τις 20 έω ςτις 27 Σ επτεμ β ρ ίο υ 1982, Vrin, Π αρίσ ι 19 88 .

Curley, Ε . κα ι Moreau, Ρ .-F . (επιμ .), Spinoza. Issues Directions,

Ε . J. Brill, Le iden-N . J.-Koln, 1990.De Deugh , C. (επ ιμ .), Spinoza's Political and Theological Thought,North Holland Publishing Company, 1984.

De M yriam Revault D 'Allonnes κα ι De Had i Risk (επ ιμ .) , Spi-noza: Puissance et Ontologie, Actes du Colloque organisé par leCollege Internatonal de Philosophie, 13, 14, 15 Μ αΐου 1993

στη Σορβόνη, Kimé, Π αρίσ ι 1994.Freem an-M andelbau m (επιμ .) , Spinoza: Essays in interpretation.Open Court Publishing Co., Ιλλινόις 1975.

Garrett, D. (επιμ.). The Cam bridge C ompanion to Spinoza, C a m -br id ge Univ ersity Press, Κ α ίμ πρ ιτζ 1996, 1997.




Giannini, Η ., M oreau, P .-F ., Verm eren, P. (επιμ .), Spinoza et laPolitique, U H arm attan , Π αρ ίσ ι 1997.

Grene, M. & Nails, D. (επιμ.), Spinoza and the Sciences, D. ReidelPublishing Co, Doidrecht/Boston/LancasterA^okyo, 1986.

Kline, G. (επιμ.), Spinoza in Soviet Philosophy, A Series of EssaysSelected and Translated and with an Introduction hy G.L, Kline,Ro utledge an d K ega n Paul LTD, Λ ονδίνο 1952.

M ontag, W . κα ι Stolze, T . (επ ιμ .) , The New Spinoza, U niversity

of Minnesota Press, Μ ιννεάπ ολη , Λ ονδίνο 1998.Shahan, R. & Biro, J.I. (επιμ.), Spinoza New Perspectives, Nor-m an, Ο κλαχόμα 1978, 1980.

Van der Bend, J. (επιμ.), Spinoza on Knowing, Being and Freedom.Proceedings of the Spinoza Symposium at the InternationalSchool of Philosophy in the Netherlands, Van G orcum, Λ ssen1974.

Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

Λ ^ ΐη , Spinoza, Gallimard, Π α ρίσ ι 1949, 1986.Λ lexander, S., «Le ssons from Spinoz a», σ το Chronicum Spino-

zanum Y, 1927, σσ . 14-29.Λ lquié, F., Le rationalisme de Spinoza, PUïî Π α ρίσ ι 1981.—, Servitude et Liberté selon Spinoza, Paris, CDU, «Les Cours

de Sorbonne», χ. χ.Allison, H., Benedict de Spinoza: An Introduction, Yale University

Press, 1987.Althusser, L., Eléments d autocritique, Γ^αρίσι 1974, 1979 .Balibar, E., Spinoza et la politique, PUR Π αρίσ ι 1985.— , «In div idu ali té, Cau sali té, Substance, Réflexions s

l ontologie de Spinoza», σ το Ε . Curley κα ι P. -F . M oreau,(1990) , 58-76.




— , « Σ π ινό ζα : Π ολιτική κα ι επικ ο ινω νία » , σ το Σ π ινό ζα ,Π ο λ ιτ ικ ή Π ρ α γ μ α τ ε ία , Α θήνα 1996.

—, Ο Σ π ιν ό ζ α κ α ι η Π ο λ ιτ ικ ή , μ ετ. Α . Σ τυλ ια νού , Β ιβλ ιο-πω λείον τη ς « Ε σ τία ς» , Α θήνα 1996.

Bartuschat, W., «The Ontological Basis of Spinoza's Theory ofPolitics», στο De Deugh (1984), 30-36.

Beavers, A. & Rice, L., «Doubt and Belief in the Tractatus deInte l lectus Emendat ione», Studia Spinozana, 4, 93-119.

Bell, D., Spinoza in Germany from 1670 to the Age of Goethe, Insti-tute of Germanic Studies, University of London 1984.

Bennett, J . , A Study of Spinoza's Ethics, Hackett, Ινδιανάπολις1984.

Bertrand, M. , Spinoza et l'imaginaire, PUR Π αρίσ ι 1983.Beyssade, J. , «La classification cartésienne des passions et la

troisième notion primitive», σ το Revue Internationale dePhilosophie, 146 (1983), 278-287.

—, «De l ém ot ion intérieure chez Descartes à Taffect acSpinoziste», σ το Ε . Curley & P.l^ M oreau (1990), 176-190.

Bidney, D. , The Psychology and Ethics of Spinoza, New Hav en:Yale University Press, 1940.Boss, G., «Les Principes de la Philosophie chez Hobbes et chez

Spinoza», στο Studia Spinozana, 3, Hobbes et Spinoza (1986),σσ. 87-123.

— , «M éthod e et doctrine da ns le Traité de la Ré form e

l en tendem ent» , Studia Spinozana, 2, 93-108.Β ώ κος, Γ ., «F . Aliqué, lecteur de Spinoza», στο Olivier Bloch

(1993), σσ. 105-112.— , «Ε ισ α γω γή» , σ το Σ πινόζα, Π ο λ ιτ ικ ή Π ρ α γ μ α τ ε ία , μ ε-

τά φ ρα σ η Ά . Σ τυλιανού, εκδ . Π ατάκ η, Α θήνα 1996.

- 2 0 3 -




Breton, S. , «Hegel ou Spinoza. Réflexion sur 1 enjeu d un ealternative», σ το Cahiers Spinoza, 4 (1983), 61-88.

Brunschvig, Léon, «Le platonisme de Spinoza», σ το ChronicumSpinozanum, III, 1923.

Chaui, M., «La plebe et le vulgaire», στο H. Giannini, P.-F.Moreau, P. Vermeren, 1997, 95-118.

Churchland, P. , Matter and Consiousness, M IT Press, Κ α ίμ π ριτζΜ ασ σ αχουσ σ έτης - Λ ονδίνο , Α γγλία 1986.

Christofolini, P., «Imagination, joie et socialité selon Spinoza»,στο R. Bouveresse (1988), 47-56.Gotten, J.-P., «Althusser et Spinoza», στο 0. Boch (1993), 501-

513.Curley, E.M. , Spinoza s Metaphysics: An Essay in Interpretation,

Harvard Univers ity Press, Κ α ίμ πριτζ Μ ασ σ αχουσ σ έ-

της 1969.— , «Exp erience in Spino za 's Theo ry of K now ledge» , σ τοM. Grene 1973 (1979), 25-59.

De Deugh , The Significance of Spinoza's First Kind of Knowledge,Van Gorcum, Assen 1966.

De Dijn, H., «Wisdom and theoretical knowledge on Spinoza»,σ το Ε . Cu rley κα ι P .- F . M oreau (1990), σ σ . 1 47-156.

—, Spinoza. The Way of Wisdom, Purdue University ResearchFoundation, Indiana 1996.

Delahuntry, R. J . , Spinoza, R outled ge & K ega n Paul, Α ονδίνο1985.

Delbos, v . Le Spinozisme. Cours de M. V. Delbos professé à laSorbonneen 1912-1913, Vrin, Π α ρίσ ι 1950 (19 83).

Deleuze, G., Spinoza, Philosophie pratique, PUI? Π αρίσ ι 1970, 1981(Σ π ιν ό ζ α , Π ρ α κ τ ικ ή φ ιλ ο σ ο φ ία , μ ετά φ ρ α σ η Κ . Κ α ψ α -μπέλη, επ ιμ . Γ . Β ώ κος-Π . Π ούλος, εκδ . Ν ήσος, Α θήνα1996).

- 2 0 4 -




— , «Η α νάγνω σ η του Ν τελέζ για τον Σ πινόζα », Δ ε υ κ ο ίλ ίω )^,Ιούνιος 1998.

— , Γ ν ώ σ η , π ά θ η κ α ι π ο λ ιτ ικ ή σ τ η φ ιλ ο σ ο φ ία τ ο υ εισ α γω γή Κ . Ψ υχοπ α ίδη ς, εκδ. Α λεξάνδρεια , 1999.

— , «Η φ ιλοσοφ ία ω ς κ ρ ιτ ικ ή θ ε ω ρ ία τ η ς α γ ω γ ή ς . Τ ο π α -ρά δειγμ α του Ν τεκά ρτ», Ν έ α Ε σ τ ία , τ. 147, τχ. 1719,Α θήνα 2000, 28-33.

Guerou lt, Μ ., Dieu, Au bier-M ontaigne, Π αρίσ ι 19 68 (a) .

—, L'Ame, A ub ier-M on taigne , Π αρ ίσ ι 1974.— , Descartes selon l'ordre des raisons, Ι-Π , Au bier-Mo ntaigne,

Π αρίσ ι 1968 (β).Hammacher, C., «Spinoza's conclusions drawn from systematic

reflection on the affections», στο Van der Bend (1974).Hampshire, S. , Spinoza, Penguin, 1951, 1987.

Hardin, C.L., «Spinoza on Immortali ty and Time», στο Savanκα ι J. Biro (1978), 129-138 .Haserot , F. , «Spinoza and the status of Universals», στο

Philosophical Review, Cornell University Press, Ithaca, N. Y.,Ο κτώ βρ ιος 1950, σ σ . 469-492.

Hegel, F. G., Lectures on the History of Philosophy, μ τφ . Ε .S.Handa ne κα ι F.G . Simson, N. J. Hu manities Press (1983),252-290.

Hubbeling, H.G., Spinoza's Methodology Assen, Van Gorcum &Co, 1964, 1967, 1986.

— , «T od ay 's western Spinozism» , σ το C. De Deug h (1984).Jaquet, C., Sub specie Aetemitatis. Étude des concepts de temps, durée

et éternité chez Spinoza, Kimé, Π αρίσ ι 1997 .Joachim, H.H., A Study of the Ethics of Spinoza, Oxford Clarendon

Press, 1901.—, Spinoza's Tractatus de Intellectus Emendatione, A Commenta-

ry, Clarendo n Press, Ο ξφ όρ δη 1940.

- 2 0 5 -




Jonas, Η . , «Parallelism and Com plem entari ty: The Psycho-Physical Problem in Spinoza and in the Succession of

Niels Bohr», στο M. Grene & D. Nails (1986), 237-247.Kambouchner, D . , L ' homm e des passions. Commentaires surDescartes, τόμ ο ι 1-2 , A lbin M ichel, Π αρίσ ι 1995.

Klever W.N.A., «Power: condit ional and unconditional», στοDe Deugh (1984), 95-106.

— , «A xio m s in Sp ino za ' s Sc ience an d Ph i los op hy of

Science», Studia Spinozana, 2 (1986), 171-195.— , «S pinoza 's life and w ork s» , Don Garrett (επιμ .), Spinoza,The Cambridge Companion, Cambridge University Press,(1996) 1997.

Κ οτρό γιαννος, Δ ., «Ισ τορ ία κα ι Π ολιτική σ τον H obbes κ α ι τονSp ino za» , Α ξιολ ογικ ά , τ. 2 (1991), 126-191.

Lan g, Β ., «T he Politics of Interpretation : Spin oza 's M odernistTurn», στο The Review of Metaphysics, Δ εκέμ βριος 1989,τόμος XLIII, No 2, τχ. 170, 327-356.

Lazzeri, C., «Anthropologie, pouvoir et droit naturel à Γ ageclassique: Essai sur Hobbes et Spinoza», 1985 (ανέκδ.).

— , «L es lois d e 1 ' obéissance: sur la theorie spinoziste de

transferts de droit». Les études philosophiques (1987), 4.— , «U économique et le politique chez Hobbes et Sp inoσ το Studia Spinozana, 3, 1987.

Lucas, Hans-Christian, «Causa sive ratio», στο Cahiers Spinoza,4 (1983), 171-204.

Macherey, P., Hegel ou Spinoza, La Découverte, Π αρίσ ι 1990 .

—, Avec Spinoza, PUIî Π αρίσ ι 1992 .— , «Spinoza est-il M oniste?», σ το M yriam Revault D 'AU on-ne s κα ι De Ha di Risk (1994 ), 39 -53 .

—, Introduction à l Ethique de Spinoza. La cinquième partie. Lesvoies de la liberation, PUI ̂ Π αρ ίσ ι, Ο κτώ βρ ιος 1994.

- 2 0 7 -




—, Introduction à I Ethique de Spinoza, La troisième partie, la vieaffective, P UE Π αρίσ ι 1995 .

—, Introduction à l Ethique de Spinoza. La quatrième partie, condition humaine, P U Î Π αρίσ ι 1997.—, Introduction à l Ethique de Spinoza, La seconde partie, la réalité

mentale, FUI? Π αρίσ ι 1997 .Maiion, J.-L., Questions cartésiennes II, sur lego et sur Dieu, PUI^

Π αρίσ ι 1996.— , «Γ εννα ιοφ ρο σ ύνη κα ι φ α ινομ ενολο γία », μ ετά φ ρα σ η

Δ . Ρ οζάκ ης, σ το R. Descartes, Τ α π ά θ η τ η ς φ ο χ ή ς , Α θή-να 1996.

— , «L e fon de m en t de la Cogitatio se lon De IntellectusEmendatione: Essai d 'u n e lecture des §§104-105», Éiudesphilosophiques 3, 1972, 357-368.

Marx, Karl, «Le Traité théologico-politique et la Correspondance deSpinoza: trois cahiers d études de l an né e 1841», CahiersSpinoza, 1, Π αρίσ ι 1977, 29 -15 7.

Matheron, Α . , Individu et Communauté chez Spinoza, Les éditionsde Minuit, Π αρ ίσ ι 1969 (19 88 ).

— , «S pino za et la décomposition de la politique thomiste:machiavélisme et utopie», Archivio difilosofia. Ρ ώ μη 1978,

29-59.— , «L es m od es de connaissance du Traité de la Réforme de l

Éntendement et les genres de connaissance de l Éthique» ,σ το Spinoza, Science et Réligion, Vrin, Π αρίσ ι 1982, 97-108.

—, «L ' Anomalie Sauvage d ' Antonio Negri», στο Cahiers Spi-noza, Éd. Réplique, Π αρίσ ι 1983 .

— , «Sp inoza an d the Eu clidean Arithmetic: Th e exam ple ofthe Fourth Proportional» (μετ. David Lachterman), στοM . Grene κα ι D ebra N ails (198 6), 125-15 2.

— , «Pourquoi le Tractatus de Intellectus Emendatione est-il resté

- 2 0 8 -




inachevé?», Revue des sciences Philosophiques et Théologiques,71 (1987), 45-53.

— , «Idée , l idé e d idée et certitude dan s le Tractatus de Intel-lectus Emendatione et dans l Éthique», σ το Méthode etmétaphysique, 2, PUF, Π αρίσ ι 1989, 93 -10 4.

—, « Le problème de Γ evolut ion de Spino za», σ το Ε .Cu rley κα ι P .- F . M oreau (1990 ), 258-270.

— , «P hy siqu e e t on to logie chez Sp inoz a» , σ το Cahiers

Spinoza, No 6, 1991.— , «U indigna tion et le con atus de Γ E tat spinoziste», σ το

Spinoza: Puissance et ontologie, Kitné, Π αρίσ ι 1994, 153-60.McShea, R., The Political Philosophy of Spinoza^ Columbia Univer-

sity Press, Ν .Y., Λ ονδίνο 1968.Meinsma, Κ .Ο ., Spinoza en zijn kring, Historisch-kritische stiidiën

over Hollansche vrijgeesten, s- Gravenhage, 1896, Hdruk, Utrecht, 1980. Γ αλλική έκδ .: Spinoza et son cercle.Étude critique historique sur les hétérodoxes hollandais, Vrin,Π αρίσ ι 1983.

Mesnard, P. , Essai sur la Morale de Descartes, Boivin & Cie édi-teurs, Π αρίσ ι 1936.

M etaxopoulos , Α . , «Métaphysique mécaniste-matérialiste etEm pir ism e scienti f ique chez Hobbes: É tud e d u nexplication astronomique», σ το fyistemologie et matérialisme.Séminaire sous la direction d 0 . Bloch, Méridiens-Klcksieck, Π αρίσ ι 1986, 13-35 .

Μ εταξόπουλος, Α ιμ. Σ ύ μ β α σ η κ α ι Α λ ή θ ε ια , Π α π α ζή σ η ς, Α θή -να 1988.

— , Π ο λ ιτ ικ ό ς σ κ ε π τ ικ ισ μ ό ς , Ο δυσσ έας, Α θήνα 1991.Mignini , F. , «Spinoza 's theory on the act ive and passive

nature of knowledge», στο Studia Spinozana, 2 (1986), 27-58.

- 2 0 9 -




Misrahi, R., Le Désir et la Réflexion dans la Philosophie de Spinoza^Gramma, Π αρ ίσ ι, Λ ονδίνο, Ν έα Υ όρκη 1972.

—, Spinoza, J. Gra ncher, Π αρίσ ι 1992.—, Le corps et l espHt dans la philosophy de Spinoza, Π αρίσ ι 1992.— , Existence et Démocratie, PUIÎ Π αρίσ ι 1995.Moreau, P. F. , «L'indexation du Tractatus Politicus», Cahiers

Spinoza, 1 (1977), 229-233.—, Spinoza, Π αρίσ ι 1975.— , Spinoza, L ' expérience et l éternité, Épimethée, FUF, 1994.— , «S pin oz a s reception and influence» , στο D. Garrett

(1997).Μ πα λτά ς, Α ., «Η επιβολή τη ς μ εθόδου: Ε υλογία ή κ α τά ρα ;»,

σ το Π ο λ ικ έ ς τ ο υ Ο ρ θ ο λ ο γ ισ μ ο ύ . Δ έ κ α μ ε λ έ τ ε ςΚ α ρ τ έ σ ίο , π ερ . Α ξιολο γικά , ειδ. τχ. 1, εκδ. Ε ξά ντα ς1999, 53-72.

Μ π ασ ά κ ος, Π ., Ε π ιχ ε ίρ η μ α κ α ι κ ρ ίσ η . Ν ήσος, Α θήνα 1999.Mugnier-Pollet, L., La philosophie politique de Spinoza, Π αρίσ ι 1976.Nadler, S., Spinoza, A Life, Cam bridge University Press, Κ α ί-

μπριτζ 1999.Negri, Α . , L'Anomalie Sauvage, μετ. F. Matheron, PUIî Π αρίσ ι

1982.—, Spinoza Subversif, Variations (in)actuelles, μ τφ . M arilene

Raiola κα ι F . M athe ron , Kimé, Π αρίσ ι 1992, 1994 .Odegard, D., «The Body identical with the Human Mind», στο

Freeman-Mandelbaum (1975) .

Osamu, Ueno, «Spinoza and the paradoxe du contrat social deHobbes "le rcste"», στο Cahiers Spinoza, 6 (1991), 269-295.Parkinson, G. H. R., Spinoza's Theory of Knowledge, Th e Claren-

do n Press , Ο ξφ όρδη 1954.Parrochia, D. , «Physique et pol i t ique chez Spinoza», στο

Kairos, 11, 1998, 59-95.




Π ατέλλη, I., Η Φ ιλ ο σ ο φ ία τ ο υ Hobbes. Λ ό γ ο ς xat α ιτ ιό τ η τ α σ τ ην έ α φ υ σ ικ ή κ α ι π ο λ ιτ ικ ή ε π ισ τ ή μ η . Ίδ ρ υ μ α Σ ά κ η Κ α -ρά γιω ργα , Α θήνα 1995.

Peters, R., Hobbes, H arm ond sw orth, M iddlessex 1956.Pollock, F., Spinoza, C. Kega n P aul & Co, Λ ονδίνο, 1880, 1966.Popkin, R., The History of Scepticism from Erasm us to Spinoza,

Berkeley, Κ α λλιφ όρ νια 1979, 229-248.Pnelorentjos, I., La durée chez Spinoza, διδ. διατριβή , Π αρίσ ι 1992.Préposier, J., Spinoza et la liberté des hommes, G allimard, Π αρίσ ι

1967.Ρ α κιτζή ς, Ε ., « Τ ο οντολο γικό π ρό β λη μ α σ τη φ ιλοσ οφ ία το υ

Σ πινόζα» , Ε λ λ η ν ικ ή Φ ιλ ο σ ο φ ικ ή Ε π ιθ ε ώ ρ η σ η , τ. 7, τχ.19 (1990), 13-20.

Ramond, C. , Qualité et quantité dans la philosophie de Spinoza, PURΠ αρίσ ι 1995.

Razumovski, I .P., «Spinoza and the State», στο Kline (1952),149-161.

Rice, L., «Individual and Community in Spinoza's Sixial Psycho-logy », σ το Ε . Curley & P. F. M oreau (1990), 271-284.

—, «La causalité adéquate chez Spinoza», Philosophiques,τόμ. XIX, 1, 1992.

Rorty, Α ., «T he tw o faces of Spino za» , στο Ε . Curley κα ι P .-

F. Moreau (1990), 196-208.Roth, Leon, Spinoza, Λ ονδίνο 1929.Rousset, B., La perspective finale de l ' «Éthique» et le problème de

la cohérance spinosisme. L autonomie comme salut, Vrin, Π α -ρίσι 1968.

— , «Ε ισ α γω γή κα ι σ χόλια» , σ το Β . Spinoza, Traité de la

Réforme de Γ entendement, Vrin, Π αρίσ ι 1992.— , «Spinoza et 1 ' enseignem ent de la philosophie en Franc eau XXe siècle», στο 0. Bloch (1993), 259-265.




Rubel, M . , «Κ . Marx. Le Traité Théologico-Politique et laCo rrespondance de Spinoza: trois cahiers d étud e

l an né e 1841», σ το Cahiers Spinoza, Réplique (1977),29-157.Rudiger, Otto, Studien zur Spinozarezeption in Deutschland i

18, Jahrhundert, Peter Lang, Φ ρανκφ ούρτη 1994.Rudy Rucker, Infinity and the Mind, Band am Books, Τ ορόντο/Ν .

Υ όρκη/Λ ονδίνο 1982.

Sacksteder, W., «Spinoza on Part and Whole: The Worm's EyeV iew », σ το R. Sh ah an κ α ι J. Biro (197 8), 139-15 9.— , «C om m una l orders in Spinoza», σ το C. de Deugh (1984),

206-213.Scruton, R., Spinoza, Oxford Universi ty Press, Ο ξφ όρδη 1986.Seidel, H., «Sozialismus imd Spinozismus», στο Deugh (1984),

14-18.Siebrand, H., «Spinoza and the Rice of Modem Science in the

Netherlands», στο Grene (1986), 61-94.Smith, S. , «Spinoza's Democratic Turn: Chapter 16 of the

Theologico-Political Treatise», στο The Review of Metaphy-sics, A philosophical quarterly, Δ εκέμ β ριος 1994, τό μ ο ςXLVIII, No 2, τχ. 190, 359-388.

Strauss, Leo, Spinoza's Critique of Religion, Schocken Books,Ν έα Υ όρκη, 1965 .

Tosel, Α . , Spinoza ou le Crepuscule de la servitude, Aub ie r-Mon-taign e, Π α ρίσ ι 1984.

—, Du Matérialisme de Spinoza, Kimé, Π α ρίσ ι 1994.Ueno, 0 . , «Le reste» . Cahiers Spinoza, 6, 1990.Violette, R., «Méthode inventive et méthode inventée dan

l introduc tion au De intellectus emendatione de Spinoza»,Revue philosophique de la France et de l étranger, 102 (1977),303-322.

- 2 1 2 -




Voss, S., «H ow Spinoza en um erated the Affects», σ το Archivβ τ Geschichte de Philosophie, 63 (1981), 16 7-7 9.

Wemham, A. G., «Le contrat social chez Spinoza», Revue de Syn-thèse, 99, Π α ρίσ ι 1978, 69 - 77.

Wolf, Α ., «Ε ισ αγω γή» , σ το The Conespondence of Spinoza, FrankCass, Α ονδίνο 1966.

Wolfson, H.A. , The Philosophy of Spinoza, Κ α ίμ π ρ ιτζ Μ α σ σ α -χουσέτης 1934, 1983.

Yovel, Y., Spinoza et d'autres héretiques, μ τφ . J . Lagrée κα ι Ε .B ea um atin , Seuil, Π αρίσ ι 1991.

— , «T he 3rd kind of kno w ledg e as al ternative salvation»,σ το Ε . Cu rley κα ι P .-F . M oreau (199 0), 157-175.

Φ α ρ ά κ λ α ς, Γ ., Θ έ σ η κ α ι α λ ή θ ε ια . Κ ριτική , Α θή να 1997.— , « Η π ολιτική ω ς πρ οσ ω ρινή η θική », σ το Π ο λ ιτ ικ έ ς τ ο υ

Ο ρ θ ο λ ο γ ισ μ ο ύ . Δ έ κ α μ ε λ έ τ ε ς γ ια τον Κ α ρ τ έ σ ιο , περ.Α ξιολο γικά , ειδ. τχ. 1, εκδ. Ε ξά ντα ς 1999.

Zac, S., Spinoza et I ' interprétation de l écriture, Paris, PUR Π αρίσ ι1965.

—, Philosophie, Théologie, Politique, dans l oeuvre de SpinoVrin, Π α ρίσ ι 1979 .

—, L idée de vie dans la philosophie de Spinoza, PUR Π αρίσ ι 1963.—, La Morale de Spinoza, PUR Π αρίσ ι 1959, 1972.Zarifian, P.-Palloix, C., La Société Post-Économique, Esquisse d une

Société Alternative, U Harmattan, Π αρίσ ι 1988 .Zourabichvili , F. , «L identité individuelle chez Sp inoza» , στο

M yriam Rev ault D'A llo nn es κ α ι De H adi Risk (1994),

85-110.— , «L es para do xes de la transfo rm ation chez Spin oza» ,

σ το Bulletin des Amis de Spinoza, No 36 (1998), 1-19.Zweerman, T., «The Method in Spinoza's Tractatus de Intellectus

Emendatione», στο Van der Bend (1974), 172-183.

- 2 1 3 -




—, L'introduction à la philosophie selon Spinoza: Une analysstructurelle de l introduction du Traité de la réforme de

l en tendement suivi d un commentaire de ce texte, Leuven:Press Univairsitaires de Louvain, Van Gorcum, Ass1993.

Ψ υχοπ α ιδη ς, Κ . , «Em a n c i pa t i ng Exp l a na t ion» , σ το OpenMarxism, τ. 3, Pluto Press, London, East Haven, Conne-cticut 1995, 17-39.

— , Ι σ τ ο ρ ία κ α ι μ έ θ ο δ ο ς , μ ετ. Λ . Σ ακ αλή , εκδ. Σ μίλη, Α θή-να 1994.

—, Π ο λ ιτ ικ ή μ έ σ α σ τ ις έ ν ν ο ιε ς , εκδ. Ν ήσ ος, Α θήνα 1997.— , «Ο πονηρό ς Θ εός» , σ το Π ο λ ιτ ικ έ ς τ ο υ Ο ρ θ ο λ ο γ ισ μ

Δ έ κ α μ ε λ έ τ ε ς γ ια τ ο ν Κ α ρ τ έ σ ιο , π ερ . Α ξιολο γικά , ειδ.τχ. 1, εκ δ. Ε ξά ντα ς 19 99 (a), 37-52 .

— , Ο φ ιλ ό σ ο φ ο ς , ο π ο λ ιτ ικ ό ς κ α ι ο τ ύ ρ α ν ν ο ς , Π όλις, Α θήνα1999(β).

— , Κ α ν ό ν ε ς κ α ι α ν τ ιν ο μ ίε ς σ τ η ν π ο λ ιτ ικ ή , Π όλις, Α θήνα1999(γ).

- 2 1 4 -



Π ίνακα ς όρω ν

(Ο ι αρ ιθμο ί σε πα ρένθεσ η πα ρ α π έμ π ο υ ν στις πα ρ α γρά φ ο υς

του κ ειμ ένου κα ι ο ασ τερίσ κος σ ημ α ίνει ότι υπά ρχει σ χετικόσ η μ είω μ α για τον σ υγκ εκρ ιμ ένο όρο. Δ εν έχουν σ η μ ειω θεία ριθμ οί π α ρ α γρά φ ω ν ότα ν ο όρος πα ρο υσ ιά ζετα ι π ο λύ σ υ-χνά κ α ι χω ρίς δια φ ο ρο ποίη σ η )

Αactio ενέργημα (64, 65, 68)actus πράξη (52)actualitas πραγματικότητα (55, 58)ad placitum κατά το δοκούν (19*)ada equ ate α υτοτελώ ς (19 III)adaequatus αυτοτελής (24, 29, 35, 73)· inadaequatus

ατελής (73)ad l ibi tum κατά βούληση (72)aff icere/affici εττηρεάζω /εττηρεάζομ α ι (1, 26, 82)aff ingere α π οδ ίδω πλ α σ μ α τικά (55)aff irm are β εβ α ιώ νω (18, 20, 47, 48, 72, 73, 80, 89)

- 2 1 5 -



Β


affirm atio βεβα ίω σ η (72, 80, 96 II)af firm ativu s θετικό ς, β εβα ιω τικ ός (89, 93, 96, 9 8)an im a ψ υχή (21, 22, 58, 59, 60, 64, 74, 78, 83-86 )an im us σ κέψ η (1, 3, 4, 50)· συνείδησ η (47)· co m m o-

tiones animi συγκινήσ εις (9)· suspensio an imi ανασ τολήτη ς σ κέψ ης (80*)

bonus καλός· bonu m α γαθό (sum mu m bonum υπ έρ-

τατο αγαθό, 12*)

causa α ιτία · (19 III, 21)· proxim a causa ά μ εση α ιτία (92,96, 101)

causa sui αυταίτιο (92)clams καθαρός (62, 63, 68, 78, 79, 80, 91, 98, 108)·

cla rum est είναι σ α φ ές (75)· ξεκά θα ρος (ορ ισ μ ός) 107code x κ ώ δικ α ς (101*)cogitatare/cogitatio σ κέπτομ α ι/σ κέψ η · en s cogitans σ κε-

πτόμενο ον (73, 78, 83)cogn itio επίγνω σ η (13)· γνώ σ η (19, 22, 29, 30, 39 70,

73. . . ) · cognitionem reflexivam α νασ τοχα σ τική γνώ σ η(38)

conari π ρ ο σ π α θώ (14, 41, 44, 75, 91)con caten atio α λλη λου χία (95)co nc ep tus έννοια (72, 73, 88 , 96*)concipere σ υλλα μ βά νω , δια νοού μ α ιconcludere σ υνάγω , σ υμ περαίνω

connexio σχέσ η (λογική κ α ι α να γκ α ία ) (100*)conf icere κατασκευάζωconfusus συγκεχυμένος (108 IV)· confusio σύγχυση

(90)

- 2 ι 6 -



Π ίν α κ α ς ό ρ ω ν

conse rvatio δια τή ρη σ η (7)consti tuere α π οφ α σ ίζω (1,2)

cupiditas επιθυμίαcupio επιθυμ ώ

Dda ri είναι, υ π ά ρ χωdatus δεδομένος (38*, 43, 44, 49*, 70, 75, 94, 97, 108,

110)decipere εξα π α τώ (79*)deducere πα ρ ά γω , σ υνάγω (41, 61, 63, 99)de finir e/d efin itio ορ ίζω , ορ ισ μ ός (93, 94, 95, 96, 97,

101, 106, 107)deliberare (peni tus) α πο φ α σ ίζω μ ετά α π ό (εκ β αθέω ν)

συζήτησ η (7)· deliberare (serio) α πο φ α σ ίζω α φ ού σ κε-φτώ σοβαρά (10 )

de no m ina tio πρ οσ διορ ισ μ ός (69*)desidero επ ιθυ μ ώ (14)de term ina re κα θορίζω , προ σ διορ ίζω (19, [69*], 93, 103,

104, 108)

distinctus διακριτός (63, 68, 74, 78, 79, 80, 91, 98, 108 VI)dubitatio αμφιβολία (77*"80)dubium αμφιβολία (36, 77*, 78, 79)

Εeffectus αποτέλεσμα (19, 92)em enda re/em end at io διορθώ νω /διόρθω σ η (1*, 18, 67) ·

θεραπεύω (77)ens ονens rationis κατ ' επίνοια ονerror σφάλμα, πλάνη (16, 28, 29, 56, 68, 72, 75, 87, 88,

95)

- 2 1 7 -




essentia ουσίαex em pla r είδω λο (42*)

experientia πεέρα, εμπειρία (1, 19, 20, 23, 75, 78)experimentum πείραμα (103)extrinsecus σ υμ π τω μ α τικ ός (69), σ υγκυ ρια κό ς (101)

falsitas το ψ ευδές (72, 104)falsu s ψ ευδ ή ς (79*)fa tum πεπρ ω μ ένο (44)félicitas μακαριότητα, ευτυχία, ευδαιμονία (2, 9, 14)fictio πλάσμα (52, 57, 59, 60, 61, 64, 65, 67, 74)fictus πλασματικός, πλαστός (50, 51, 52, 61, 66, 84, 86,

110f ingo πλ ά θω , πλ ά θω νοερά , επ ινοώ , σ χημ α τίζω το

π λ ά σ μ αfinis τέλος, τελικός σκοπός (14, 15, 16, 17, 18, 25, 49)fo rma μορφήfo rm al is μ ορφ ικ ός (ειδη τικός) (33*)form alitas μ ορ φ ική (ου σ ία ) (85, 91)fu n d am e n tu m θεμέλιο (87, 104*, 105)

ideatum (ιδεατό) αντικείμενο, αντικείμενο (μιας ιδέας)(33, 41)

innatus έμφυτος (31*)inst ituere α πο φ α σ ίζω

ins titu tum σ τά σ η ζω ή ς (3, 6, 11)· σ χέδιο (109)intellectio νόηση (37), εννόηση, κατανόηση (59, 60, 87, 90)intellectus νουςinte ll igere νοώ , εννοώ , κ α τα νοώintrinsecus ουσιαστικός (69)

- 2 1 8 -




inve nire βρ ίσ κω (94*)involv ere περ ικλείω (108 I)

Llaetit ia χαρά (1,5, 10, 109)lex νόμος (12, 95, 101*, 102, 103)libido ηδονή (3, 4, 5, 8, 10, 11)

Μ

malus κακός· mala δεινάmeditatio στοχασμός (7, 45)memoria μνήμη (81, 82, 83, 88, 104)mens πνεύμαmodus τρόπος

Ν

Ο

nativus εγγενής (βλ. vis)nécessitas αναγκαιότητα (108)no rm a γνώ μ ο να ς (37*, 38, 47, 49, 70, 75, 76, 86 )

objectivus αντικειμενικός (33*)

objectum αντικείμενο (33, 34)ordinare δια τά σ σ ω , σ υντά σ σ ω (91, 99, 101)ordo τάξη

particularis επιμέρους (98*)pe rce ptio αντίληψ ηpercipere α ντιλα μ β ά νομ α ιpe rfe ct io τελειότη τα , τελείω σ ηperficere τελειοπ οιώ (18, 25 I), π ρ α γμ α τοπ ο ιώ (31)pos itivu s θετικός (89 , 108 ΙΥ 110)

- 2 1 9 -



R

Ε π ί μ ε τ ρ ο

potentia δύναμη (25, 31*, 37, 58, 71, 73, 84, 101, 106-8)potestas ε ξ ο υ σ ία (30, 31*)principium αρχή (104*)propria ίδια (οικεία) (95*)proprietas ιδιότηταpu tare νομίζω , π ισ τεύω , θεω ρώ (50, 56*, 59, 90)

ratio σχέση (38), λόγος (45, 99)

radoci na ri (το) συλ λο γίζεσ θα ι (37, 43, 44, 68)raciocinatio συλλογισμός (37)raciociniu m σ υλ λο γισ μ ός (43, 44, 45)realis πραγματικός (33, 34, 70, realia: 95, 99, 100)reali ter πραγματικά (41, 59, 87)reflexiva ανακλαστική, αναστοχαστική (38, 70, 105)repra esen tam en είδω λο (66*)régula κανόναςres πράγμα

sapien tia σ οφ ία (31)scopus σκοπός (15, 17, 90, 91, 95)

sensatio α ίσ θη σ η (α ίσ θη μ α ) (21, 60, 78*, 83, 84 )sen sus (π λη θ.) α ισ θήσεις (78)· sensus com m un is: κο ινός

νουςsig nu m σ η μ είο (19 , 35*, 36, 89)sin gu lar is ενικός (26 , 82 , 83, 93 , 100-103)specialis ειδικός (98*)spiritualis ψ υχο π νευμ α τικ ό ς (85*)sup po nere υ πο θέτω , πρ ο ϋπ ο θέτω (17, 48, 52, 57*, 66,

67, 71)suspensio αναστολή (80*)

- 2 2 0 -




Τ

υ

ν

tristitia θλίψ η

un iver sa lis κα θο λικός· un ive rsa lia κα θο λικές έννοιες(99, 101)

U S U S v i t a e βιοτικές ανάγκες

vagus αόριστος (19, 20, 75, 84)V e r i t a s αλήθειαve ru s α λη θινός, αληθή ς, π ρ α γμ α τικ ό ςvide o βλ έπω (11, 16, 20, 21, 23, 56, 58)· εξακ ριβ ώ νω

(65)· δια π ισ τώ νω (68) · κα τα λα β α ίνω (95) · videa turφ α ίνετα ι (83, 96 II, 102, 103, 108 V I)

vis nativa εγγενής ισχύς (7, 10, 18, 31*, 40, 81, 102, 105,106)



εκδόσ ε^ Π Ο Λ ΙΣ

Ζ Α Ν - Ζ Α Κ Ρ Ο Υ Σ Σ Ω

ΤΟ ΚΟ Ι Ν Ω Ν Ι ΚΟ Σ ΥΜ Β ΟΛ Α ΙΟή

Α Ρ Χ Ε Σ Π ΟΑ Ι Τ Ι ΚΟΥ Δ Ι Κ Α Ι ΟΥ

Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η

Β ΑΝ Α Γ Ρ Η Γ Ο Ρ Ο Π Ο ΥΑ Ο Υ Κ Ι Α Λ Φ Ρ Ε Δ Ο Σ S T E I N H U R E R

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η - Ε Π Ι Μ Ε Λ Ε Ι Α

Β Α ΝΑ Γ Ρ Η Γ Ο Ρ Ο Π Ο ΥΑ Ο Υ

Τ ο Κ ο ιν ω ν ικ ό σ υ μ β ό λ α ιο έ θ ε σ ε ζ η τ ή μ α τ α ν ο μ ιμ ο

α π ο β λ έ π ο ν τ α ς σ τ η ν α ν α μ ό ρ φ ω σ η τ ω ν κ ο ιν ω ν ικ ώ

λ ιτ ικ ώ ν σ χ έ σ ε ω ν γ ι α π ο λ λ ο ύ ς , 'ε υ α γ γ έ λ ι ο ' τ η ς Γ α

Ε π α ν ά σ τ α σ η ς , α π ο τ έ λ ε σ ε έ ν α υ π ό δ ε ιγ μ α π ο υ σ υ

κ ε έ ν τ ο ν α κ α τ ά τ η δ ια μ ό ρ φ ω σ η τ ω ν σ ύ γ χ ρ ο ν ω ν

μ ά τ ω ν . Μ ια β α σ ικ ή σ υ μ β ο λ ή τ ο υ ή τ α ν ό τ ι α π έ δ ω

π η γ ή τ η ς κ υ ρ ια ρ χ ία ς σ τ ο λ α ό , ό π ω ς έ χ ε ι κ α τ ο χ υ ρ ω

π ρ ώ τ η α ρ χ ή δ ικ α ίο υ , η ο π ο ία μ ά λ ισ τ α θ α π ρ έ π ε ι ρ α μ έ ν ε ι σ τ ο ν ίδ ιο τ ο λ α ό .

Σ τ ο Κ ο ιν ω ν ικ ό σ υ μ β ό λ α ιο ε π ιχ ε ιρ ε ί ν α ε κ θ έ σ ε ι τ

λ ιτ ικ ο ύ ς ό ρ ο υ ς μ ια ς σ τ α θ ε ρ ή ς κ α ι δ ίκ α ιη ς κ ο ι ν ω ν ία

Τ ο έ ρ γ ο α υ τ ό θ ε ω ρ ή θ η κ ε ό τ ι ε ρ χ ό τ α ν σ ε ρ ή ξ η

π α ρ α δ ο σ ια κ έ ς μ ο ρ φ έ ς ν ο μ ιμ ο π ο ι η μ έ ν η ς ε ξ ο υ σ ία ς

μ α , ό τ ι ε υ ν ο ο ύ σ ε τ η ν α π ο σ τ α θ ε ρ ο π ο ίη σ η τ ω ν κ υ βω ν κ α ι τ ω ν α ρ χ ό ν τ ω ν γ ι ' α υ τ ό κ α τ α δ ικ ά σ τ η κ ε ν

σ τ η ν π υ ρ ά σ τ η Γ ε ν ε ύ η , τ ο ν Ι ο ύ ν ιο τ ο υ 1 7 6 2 .

Ifh

236561029 Πραγματεία Για Τη Διόρθωση Του Νου

Documents

Transcript of 236561029 Πραγματεία Για Τη Διόρθωση Του Νου