Σε: Το δίκαιο μπροστά στην πρόκληση της παγκοσμιοποίησης, 2ο Συνέδριο των Ελληνικών Σχολών, εκδόσεις Σάκκουλα 2002, σ. 69-95

Το νόημα της κυριαρχίας και του Συντάγματος

ενόψει της παγκοσμιοποίησης

του Αντώνη Μανιτάκη

καθηγητή του Συνταγματικού Δικαίου

στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

1. Εισαγωγή: το αιώνιο πρόβλημα της διακυβέρνησης των λαών και του κόσμου.

Το ζήτημα που τέθηκε με τρόπο έμμεσο με την λεγόμενη «παγκοσμιοποίηση» στην πολιτική φιλοσοφία και ειδικότερα στο Συνταγματικό Δίκαιο, αφορά, κατά τη γνώμη μου, τον τρόπο διακυβέρνησης των λαών καθώς και τον τρόπο διακυβέρνησης του κόσμου συνολικά και κυρίως με τον τρόπο διασύνδεσης –και αυτό είναι το νέο- της κρατικής ή εθνικής διακυβέρνησης με μια υπό διαμόρφωση υπερεθνική ή πλανητική διακυβέρνηση.

Οι τεχνολογικές, οικονομικές και πολιτικές εξελίξεις της τελευταίας δεκαετίας του εικοστού αιώνα ταρακούνησαν, συθέμελα, τα οργανωτικά θεμέλια πάνω στα οποία οικοδομήθηκε και με βάση τα οποία πορεύτηκε η ανθρωπότητα μετά τη συνθήκη της Βεστφαλίας το 1648. Τα γνωρίσματα των θεμελίων αυτών μπορούν σχηματικά να παρουσιαστούν ως εξής: η διακυβέρνηση των λαών εξασφαλιζόταν με τον επαναστατικό σχηματισμό –και, πάντως, με βίαιο τρόπο- μιας εδαφικά προσδιορισμένης, ανεξάρτητης κρατικής εξουσίας, που αναλάμβανε να οργανώσει και διαχειριστεί, συνολικά με τρόπο αποκλειστικό και ανταγωνιστικό προς άλλες ομοειδείς κρατικές εξουσίες, τις κοινές υποθέσεις του πληθυσμού που κατοικούσε στην εδαφική της επικράτεια.

Ο τρόπος αυτός διακυβέρνησης των λαών, που αντικατέστησε τις φεουδαρχικές, τοπικές, εξουσίες και βασικά τις αυτοκρατορικές δομές εξουσίας του μεσαίωνα και εξαπλώθηκε σταδιακά σε όλο τον πλανήτη με τη δημιουργία ανεξάρτητων εθνικών κρατών, εξασφάλιζε, έμμεσα, και τη διακυβέρνηση του κόσμου μέσα όμως από διακρατικές (διεθνείς) συμφωνίες, διμερείς ή πολυμερείς, που συνάπτονταν μεταξύ ανεξάρτητων, ίσων και κυρίαρχων κρατών. Η εθνική ανεξαρτησία, η εδαφική ακεραιότητα και η μη ανάμειξη του ενός κράτους στα εσωτερικά του άλλου κατοχυρώνονταν μέσα από διεθνείς

70

συνθήκες και συμφωνίες με σεβασμό της κυριαρχίας του κάθε κράτους. Η διακυβέρνηση του κόσμου δεν ήταν έτσι άμεση, δεν πραγματοποιούνταν από κάποια ενιαία συγκεντρωτική εξουσία, προέκυπτε από την διεθνή συνεργασία των κρατών ή περνούσε μέσω διεθνών οργανισμών και βασιζόταν πάντα στη βούληση ή στην συναίνεση των κυρίαρχων κρατών. Το διεθνές δίκαιο αποτύπωνε και εγγυούνταν όλη αυτή την διακρατική βασικά συνεργασία. Αποτελούσε τη βάση και οργάνωνε τη διαδικασία της διακυβέρνησης του κόσμου.

Ακρογωνιαίος λίθος όλης αυτής της κατασκευής, τόσο όσον αφορά την εσωτερική οργάνωση των κρατών, όσο και σε ό, τι αφορά την διεθνή συνεργασία τους, υπήρξε η έννοια της κυριαρχίας. Γι αυτό και πιστεύω ότι η μελέτη της σημασίας και του νοήματος, που αποκτά σήμερα η έννοια αυτή, θα μας δώσει το κλειδί για την κατανόηση όλων των αλλαγών και μεταμορφώσεων που συντελούνται σχετικά με τον τρόπο διακυβέρνησης σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο.

Θα πρέπει πάντως προκαταβολικά να τονιστεί ότι καταλύτης για τις πρωτοφανείς εξελίξεις, που γνωρίζουμε και που συντελούν στην απαγκίστρωση της κρατικής εξουσίας από την χωρική ή εδαφική αναφορά της, στάθηκε η τεχνολογική επανάσταση. Οι κοινωνίες της πληροφορίας και της επικοινωνίας δεν χωρούν και δεν μπορούν να λειτουργήσουν περιχαρακωμένες στα εδαφικά σύνορα του εθνικού κράτους. Το κρίσιμο ερώτημα της διακυβέρνησης ενός λαού σε συνάρτηση με τη διακυβέρνηση του κόσμου έγινε επίκαιρο και εντάχθηκε σε μια ορατή ιστορική προοπτική . Το ερώτημα «ποιος κυβερνά αυτήν την χώρα» συνυφαίνεται πλέον με το «ποιός κυβερνά αυτόν τον κόσμο και πως τον κυβερνά.».

Ποτέ άλλοτε στην ιστορία της ανθρωπότητας ένα τέτοιο ερώτημα δεν μπήκε με τόσο απτό, καθολικό και τραγικό μαζί τρόπο. Και ποτέ άλλοτε οι τραγικές ή οι ευεργετικές συνέπειες από την ενδεχόμενη επικράτηση μιας παγκόσμιας ενσωματωμένης οικονομίας, που θα διέπεται από τους νόμους της αγοράς και θα καθοδηγείται ή θα εποπτεύεται από υπερεθνικούς οργανισμούς δεν είχαν γίνει τόσο τραγικά αισθητές.

Οι κοσμογονικής σημασίας αλλαγές που συντελλούνται, μας επιβάλλουν να επανεξετάσουμε τα θεωρητικά μας εργαλεία και να ξαναδούμε την έννοια της κυριαρχίας, θεμέλιο λίθο του Συνταγματικού κράτους. Θα επιχειρήσω στην συνέχεια να διερευνήσω τις μεταμορφώσεις που υφίσταται η έννοια αυτή ενόψει της «παγκοσμιοποίησης» και να εντοπίσω τις αλλαγές που πρέπει να συνοδεύσουν τον τρόπο που την συλλαμβάνουμε και την αναπαριστάνουμε νοητικά. Θα δείξω ότι την κυριαρχία δεν είναι δυνατόν να την ορίζουμε

71

κοιτάζοντας αποκλειστικά προς τα μέσα. Το νόημά της συναρτάται αναγκαστικά με την προβολή της προς τα έξω, με την νοηματική ένταξή της στη διαδικασία οικοδόμησης μιας κοσμοπολίτικης πολιτείας, μιας πολιτείας που θα είναι μετα-εθνική και ενδεχομένως πλανητική. Όσο ουτοπική και απομακρυσμένη φαντάζει η προοπτική αυτή, τόσο λογικά αναγκαία την κάνουν οι σύγχρονες εξελίξεις και μας προτρέπουν σε σοβαρό στοχασμό.

I. Τα δεδομένα της κυριαρχίας .

2. Τα κλασσικά γνωρίσματα της κυριαρχίας. Η κυριαρχία ως «τόπος» κατίσχυσης της πολιτικής και εξουσιαστικής διαχείρισης των δημοσίων πραγμάτων.

Η ιδέα της κυριαρχίας -τόσο της εξωτερικής όσο και της εσωτερικής- από τότε που καθιερώθηκε, πριν από τέσσερις περίπου αιώνες, ως θεμελιώδης οργανωτική αρχή των κρατών γίνεται αντιληπτή σαν μια δύναμη υπέρτατη και ακαταγώνιστη, που δεν ανέχεται ανταγωνιστές, που αποκλείει και αντιμετωπίζει με πολεμοχαρή διάθεση κάθε άλλη δύναμη που τολμά να της αντισταθεί. Δηλώνει αρχικά μια κατάσταση πραγματική, στην οποία μια υλική δύναμη επιβάλλεται από μόνη της με τρόπο μονομερή και καταναγκαστικό επιδιώκοντας έναν θεμιτό σκοπό: να δημιουργήσει μια Πολιτεία, μια οργανωμένη πολιτικά κοινωνία.

Εκείνο που συχνά παραγνωρίζεται ή αγνοείται κατά την περιγραφή της κυριαρχίας είναι η ιστορική αποστολή της: η κατασκευή και η εγγύηση της υπεροχής, της ενότητας και της σχετικής αυτονομίας της κρατικής εξουσίας και μαζί της, της σφαίρας της πολιτικής απέναντι στην ιδιωτική-αστική κοινωνία (civil society). Η κυριαρχία δεν δηλώνει απλώς την ισχύ μιας ακαταμάχητης δύναμης απέναντι σε κάθε άλλη δύναμη αλλά και την υπεροχή και προτεραιότητα της πολιτικής απέναντι στην οικονομία και τη θρησκεία1.

Η κυριαρχία λογίζεται, πρωταρχικά, ως υπέρτατη δύναμη σε σχέση με κάθε άλλη στο εσωτερικό του κράτους (εσωτερική κυριαρχία) και ανεξάρτητη απέναντι σε κάθε άλλη δύναμη έξω από το κράτος (εξωτερική κυριαρχία). Δεν υπόκειται άρα σε καμία άλλη δύναμη ούτε ανέχεται άλλη ανώτερη από αυτήν2.

1 Ειδικά για αυτό κυρίως, EIENNE BALIBAR, Prolégomènes à la souveraineté: La frontière, l΄ Etat, le

peuple, Temps Modernes, 2000, σ. 47-75 (53-71). 2 Βλ. Π.Δ. ΔΑΓΤΟΓΛΟΥ, Περί κυριαρχίας, Αντ. Σάκκουλα, 1986. LUIGI FERRAJIOLI, La sovranità nel

mondo moderno, Laterza, 1997, σ.7-28), του ίδιου, "Beyond sovereignty and citizenship: a global constitutionalism", "Constitutionalism, Democracy and Sovereignty: American and European Perspectives" (ed. R. Bellamy), Avebury, Ashgate, 1996, 151-159, GAETANO SILVESTRI, La parabola della sovranità, Rivista di

72

Εκείνο που αποκλείεται, επομένως, από το προηγούμενο σχήμα είναι η δυνατότητα άσκησης κυριαρχίας πάνω στα κράτη από μια ανώτερη, υπερεθνική ή παγκόσμια εξουσία, που να επιβάλλεται παρά τη θέλησή τους. Κάθε υπερεθνική εξουσία αντιμετωπιζόταν ως άρνηση της κυριαρχίας του κράτους.

Η καταγωγή της κυριαρχίας ανατρέχει στην εποχή που δύει ο μεσαίωνας και έχουν πλέον εκλείψει δύο μορφές εξουσίας με αξιώσεις οικουμενικής επικράτησης: η αυτοκρατορική και η παπική. Δύο διακριτές παραλλαγές θεοκρατικής κατά βάση εξουσίας, χωρίς να μπορεί η μία να υπάρξει ξέχωρα από την άλλη: η πρώτη, εγκόσμια κατά την καταγωγή, επιζητεί την θεία περιβολή ή ιεροποίησή της. Η δεύτερη, πνευματικής προέλευσης αναζητά κοσμικά στηρίγματα3.

H εμφάνιση της κυριαρχίας (εσωτερικής και εξωτερικής) ως στοιχείο συστατικό και γενεσιουργό του κράτους συνδυάζεται με τη δημιουργία των μεγάλων εθνικών κρατών της Ευρώπης και αποτυπώνεται, πρώτα, στη φυσιογνωμία του απολυταρχικού κράτους. Λειτούργησε επομένως αρχικά προς όφελος της απόλυτης μοναρχίας συντείνοντας στην βίαιη συνένωση της διασπαρμένης φεουδαρχικής εξουσίας4.

Ως suprema potestas και summa potestas, η ιδέα της εσωτερικής κυριαρχίας διαμορφώθηκε άρα με βάση το παράδειγμα του απολυταρχικού κράτους και της απόλυτης μοναρχίας, γι΄αυτό και παραστάθηκε ως κατηγόρημα του μονάρχη, σύντομα όμως η κυριαρχία έπαυσε να αποδίδεται ως ιδιότητα σε κάποιο φυσικό υποκείμενο και μετακενώθηκε, αρχικά, είτε στην αφηρημένη υποκειμενικότητα του έθνους (εθνική κυριαρχία) είτε στο πλασματικό κατασκεύασμα της νομικής προσωπικότητας του κράτους για να περάσει και καταλήξει στην ζωντανή ενότητα του λαού (λαϊκή κυριαρχία). Έτσι λέμε η κυριαρχία ανήκει στο έθνος ή στο λαό ή στο κοινοβούλιο ή στο ίδιο το κράτος και κατά συνέπεια ο λαός ή το έθνος ή το κράτος είναι κυρίαρχα, που σημαίνει ότι κάποιο υποκείμενο είναι πάντα κυρίαρχο5.

Diritto Costituzionale, 1/1996, s. 3-74 και MASSIMO LUCCIANI, L' antisovrano e la crisi delle costituzioni, Rivista di Diritto Costituzionale, 1/1996, σ. 124-188.

3 CLAUDE LEFORT, Nation et souveraineté, Temps Modernes, 2000, 25-46 (31-34). 4 Βλ. μεταξύ άλλων τις μελέτες των, ALB. RIGAUDIERE, L' invention de la souveraineté και J. KRULIC, La

revendication de la souveraineté, στο αφιέρωμα του Pouvoirs, "La souveraineté", Νο 67, 1993, σ. 5-32. 5 «Είτε κυρίαρχος είναι μόνον ο Θεός, ήτοι όποιος ενεργεί αναντίρρητα ως εκπρόσωπός του στην επίγεια

πραγματικότητα, είτε είναι ο αυτοκράτορας, είτε ο λαός, όσοι δικαιούνται να ταυτίζουν τον εαυτό τους με το λαό- πάντα το ερώτημα αφορά το υποκείμενο της κυριαρχίας,» (CARL SCHMITT, Πολιτική θεολογία, εκδ. Λεβιάθαν, 1994, σ. 23/24.

73

Αντιδιαστέλλεται, εξάλλου, καταστατικά προς την ατομική ιδιοκτησία . Για την ακρίβεια υπέρκειται και υπερέχει της ιδιοκτησίας, διότι σχηματίστηκε όταν η εξουσία αποχωρίστηκε από αυτήν και στάθηκε γυμνή και αδιάφορη απέναντι στις ιδιοκτησιακές και γενικά τις οικονομικές σχέσεις. Η μία αποκλείει την άλλη, διότι πρόκειται για δύο έννοιες κατά βάση αντινομικές. Η κυριαρχία εκδηλώνεται ως imperium επί προσώπων και όχι, όπως συνέβαινε με την φεουδαρχική εξουσία, ως dominium επί πραγμάτων.

Γίνεται, τέλος, αντιληπτή και ως ύπατη αρχή συγκρότησης, ενοποίησης και νομιμοποίησης της κρατικής εξουσίας αλλά και - κάτι που έχει τεράστια σημασία για τον προσδιορισμό της σημερινής σημασίας της- ως συμβολικός τόπος και τρόπος διαχείρισης των δημόσιων ή των κοινών πραγμάτων και κατά προέκταση ως το προνομιακό πεδίο συγκρότησης και άσκησης της πολιτικής. Γι΄ αυτό και λειτούργησε και λειτουργεί ως κέντρο αναγωγής και πολιτικής ενοποίησης ολόκληρης της κοινωνίας και του κράτους. Η επιβίωσή της εξαρτάται σήμερα από το αν θα μπορέσει λειτουργήσει ως επικράτεια της πολιτικής και τόπος κοινός της εξουσιαστικής διαχείρισης των δημοσίων πραγμάτων.

Οργανώνεται, άρα, και επιβάλλεται από μόνη της ως πρωτογενής, απρόσωπη, διαρκής και ύπατη σχέση εξουσίας αλλά και ως δυνατότητα αυτόνομης βαθμίδας εγγύησης ισχύος, πρωταρχικότητας και ενότητας της πολιτικής σφαίρας μιας Πολιτείας. Πρόκειται για μια απρόσωπη και ακαταμάχητη πολιτική δύναμη, «εγγενής» σε κάθε κοινωνική τάση κυριάρχησης και επικράτησης μέσα από την πολλαπλότητα και τον ανταγωνισμό ομάδων δύναμης και συμφερόντων, που όμως έχει την ικανότητα να μετασχηματίζεται με τη μεσολάβηση του δικαίου σε ιδανικό συμβολικό «τόπο» εξουσιαστικής διαχείρισης των δημοσίων πραγμάτων , ως πολιτ ικών υποθέσεων

Πάνω στην αρχή της κυριαρχίας, και στις δύο διαστάσεις της, την εσωτερική και εξωτερική, οικοδομήθηκε το σύγχρονο δημόσιο δίκαιο όλων των κρατών, και πάνω στην ισχύ και στην παντοδυναμία του κυρίαρχου και συγκεντρωτικού κράτους σχεδιάστηκε ο Νόμος, η δικαστική απόφαση και η διοικητική πράξη6. Από νομική άποψη, η κυριαρχία γνωρίζει την θεσμική της αποθέωση με την αναπαράσταση του κράτους ως νομικού προσώπου και με την λογική αναγωγή της κυριαρχίας στη νομική προσωπικότητά του. Η

6 Για την κεντρική σημασία της κυριαρχίας στο συνταγματικό κράτος κυρίως, G. ZAGREBELSKY, Il diritto

mite, Einaudi, 1992, 4-6. Κατά τον Ιταλό συνταγματολόγο, σε ό,τι αφορά το δίκαιο του κράτους «η κυριαρχία είναι το σημείο εκκίνησης και άφιξης, το κριτήριο απόδοσης νοήματος και προσανατολισμού όλων των στοιχείων του κράτους».

74

μεγαλοπρεπής αυτή μεταφορά γράφει ο Ιταλός συνταγματολόγος Ζαγκρεμπέλσκι7 επέτρεψε στους νομικούς να αντιμετωπίζουν το κράτος ως υποκείμενο δικαίου, φορέα αφηρημένης και απρόσωπης βούλησης, ως πρόσωπο με δική του ζωή, με όργανα διακριτά που το εκπροσωπούν και το ενεργοποιούν.

Το Δίκαιο δεν δίνει απλώς νομική υπόσταση στο κράτος ούτε το εγκαθιστά ως υποκείμενο δικαίου, δέχεται να το υπηρετεί πιστά και να υποτάσσεται στις μαγικές ιδιότητες που προσέδωσε και αναγνώρισε το ίδιο στην κυριαρχία. Με αυτήν την έννοια η κρατική κυριαρχία γίνεται η πρωταρχική και για ορισμένους η αποκλειστική πηγή δεσμευτικών κανόνων δικαίου σε μια συγκεκριμένη επικράτεια. Λειτουργεί ως σημείο εκκίνησης όλων των λειτουργιών του κράτους, το ύπατο κριτήριο εγκυρότητας όλων κρατικών πράξεων και ενεργειών. Ταυτόχρονα όμως το Δίκαιο καταφέρνει και δαμάζει την κυριαρχία και την μεταμορφώνει σε συντεταγμένη εξουσία, υποταγμένη σε κανόνες δικαίου.

3. Η επικράτηση της ανθρωπομορφικής θεώρησης της κυριαρχίας και η ανάγκη υπέρβασής της.

Από την σχηματική και σύντομη αναφορά στην ιστορική σημασία της έννοια της κυριαρχίας βγαίνει το συμπέρασμα α) ότι η πολιτική της λειτουργία, ως στοιχείο συστατικό της αυτονομίας της πολιτικής έχει συστηματικά παραμεληθεί ότι β) ότι η παράσταση της κυριαρχίας που επικρατεί είναι ανθρωπομορφική.

Η κρατούσα αντίληψη αντιλαμβάνεται, πράγματι, την κυριαρχία κυρίως ως ιδιότητα ή γνώρισμα κάποιου μυθικού, και εν πάση περιπτώσει, πλασματικού υποκειμένου, που προσκολλάται σε αυτό και το ακολουθεί ως συστατικό του στοιχείο. Συνέπεια αυτής της αντίληψης είναι ότι η κυριαρχία θεωρείται ότι ανήκει σε κάποιο υποκείμενο κατ΄ αποκλειστικότητα και είναι εξ αυτού του λόγου αναπαλλοτρίωτη, ανεκχώρητη και αδιαίρετη. Καταγράφεται μόνο ως εκδήλωση βούλησης ενός υποκειμένου- φορέα (του μονάρχη, έθνους, λαού, του κράτους, του κόμματος, κλπ.)8. Έτσι λέγεται ότι ο λαός είναι κυρίαρχος ή το κράτος είναι κυρίαρχο κλπ.

7 G. ZAGREBELSKY, ό.π., σ. 4-6. 8 Την ανθρωπομορφική θεώρηση της κυριαρχίας υπερασπίζεται σήμερα ο Γάλλος δημοσιολόγος, OL.

BEAUD, La puissance de l' Etat, PUF, 1994, σ. 22-25 και 117-122, ΤΟΥ ΊΔΙΟΥ "Le Souverain", Pouvoirs, αφιέρωμα με θέμα: "La souveraineté", Νο 67, (1993), σ. 35. Ο συγγραφέας ακολουθώντας τα αχνάρια του Schmitt, αντιλαμβάνεται την κυριαρχία ως εκδήλωση βουλήσεως του προσώπου που ασκεί απόλυτη εξουσία. Προϋποθέτει άρα συγκεκριμένο πρόσωπο που ασκεί εξουσία και εκφράζει βούληση.

75

Η αντίληψη αυτή της κυριαρχίας ευνοεί και νομιμοποιεί μορφή οργάνωσης και άσκησης της εξουσίας συγκεντρωτική, αυταρχική και μη επιμεριζόμενη, που δεν ανταποκρίνεται όμως σήμερα στις μεταμορφώσεις του σύγχρονου κράτους και των διεθνών σχέσεων ούτε εναρμονίζεται με τις επιταγές μιας πλουραλιστικής δημοκρατίας. Δικαιολόγησε εξάλλου την οικοδόμηση μιας συγκεντρωτικής και μονολιθικής κρατικής εξουσίας και θεοποίησε τη βούληση του εκάστοτε κυρίαρχου, ακόμη και όταν επρόκειτο για την πλειοψηφική βούληση του κυρίαρχου λαού.

Η μονιστική και μονομερής αυτή θεώρησή της γνώρισε το απόγειό της τον 19ο κυρίως αιώνα, την εποχή που βασίλευαν τα απολυταρχικά μονοταξικά κράτη. Συνέχισε να μεσουρανεί τον εικοστό αιώνα με τον θρίαμβο της δημοκρατικής αρχής, άρχισε όμως να παρακμάζει και να χάνει την θεσμική αποτελεσματικότητα της αλλά και την νοηματική της ακτινοβολία από τα μέσα ήδη του ίδιου αιώνα.

Είναι αλήθεια ότι η υπέρτατη αυτή δύναμη συγκρότησης και κατίσχυσης μιας συγκεντρωτικής και μονολιθικής κρατικής εξουσίας, ανεξάρτητης από κάθε άλλη, συνέτεινε, πρωταρχικά, στη δημιουργία ενός χώρου ασφάλειας και ελεύθερης διαβίωσης των πολιτών και ειρηνικής απόλαυσης των δικαιωμάτων τους. Η ίδια όμως, ενώ εγκαταστάθηκε ως παράγων βεβαιότητας, ασφάλειας και ειρήνης, έγινε και εστία ή αιτία φοβερών πολεμικών συγκρούσεων και εμφυλίων αιματηρών συρράξεων. Ως δύναμη συνοχής ενοποίησε και ενσωμάτωσε διαφορές, ως δύναμη όμως επιβολής εξελίχθηκε σε πηγή κοινωνικού και πολιτικού αποκλεισμού, πολιτικής βίας και κρατικού αυταρχισμού.

Από αυτήν την τελευταία αντίληψη της κυριαρχίας πρέπει να απαλλαγούμε οριστικά αν θέλουμε να κατανοήσουμε τις εξελίξεις και να μην την εγκαταλείψουμε εντελώς αξιοποιώντας τα στοιχεία εκείνα που την καταξιώνουν ως αξία συστατική του νομικού και πολιτικού μας πολιτισμού.

4. Η υπονόμευση της κρατικής κυριαρχίας από τα πάνω και από τα κάτω και η πρόκληση της παγκοσμιοποίησης.

Η κλασσική της σημασία έχει πάντως, σήμερα, σοβαρά, κλονιστεί με την εμφάνιση δυνάμεων και τη δημιουργία καταστάσεων, που έχουν ροκανίσει συστηματικά, πρώτα από τα κάτω, (αποκέντρωση, περιφέρειες, κέντρα ή ομάδες οργανωμένων συμφερόντων) και έπειτα από τα πάνω, (διεθνείς οργανισμοί, πολυεθνικές ή υπερεθνικές ενώσεις και επιχειρήσεις κλπ.) την παντοδυναμία και μονοκρατορία της.

76

Οι μεταμορφώσεις του αστικού κράτους -από φιλελεύθερο κράτος δικαίου σε κράτος πρόνοιας- και η διεύρυνση των λειτουργιών και υπευθυνοτήτων του, η ανάπτυξη γιγαντιαίων οικονομικών επιχειρήσεων με δύναμη και ισχύ που ανταγωνίζονταν εκείνη του κράτους, η ριζική και διευρυμένη διοικητική αποκέντρωση και η δημιουργία περιφερειών και τέλος η διαμόρφωση ιδιωτικών κέντρων εξουσίας, που δρούν στον οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό ή και θρησκευτικό τομέα με όλο και αυξανόμενη κοινωνική ισχύ, λειτούργησαν όλα αυτά απέναντι στο εθνικό κράτος ανταγωνιστικά και αποδιοργανωτικά.

Από τα πάνω, εξάλλου, η κρίση του έθνους κράτους εκδηλώθηκε κυρίως με την ανάθεση (ή εκχώρηση) σε κέντρα εξουσίας υπερεθνικά ή υπερκρατικά αρμοδιοτήτων ή κρατικών λειτουργιών σε τομείς κοινού ενδιαφέροντος, όπως η άμυνα, η οικονομική και νομισματική πολιτική ή πάταξη της εγκληματικότητας κλπ. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων διεθνών οργανισμών το ΝΑΤΟ, η Παγκόσμια Οργάνωση Εμπορίου και κυρίως η Ευρωπαϊκή Ένωση, στην οποία συνεχώς ανατίθενται αρμοδιότητες «κρατικές», που μέχρι πρότινος ανήκαν στην αποκλειστική δικαιοδοσία της κρατικής κυριαρχίας.

Τέλος, η πιο αποφασιστική και ενδεχομένως μοιραία αμφισβήτηση της κρατικής κυριαρχίας προήλθε και προέρχεται από τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας, η οποία στο όνομα της ελευθερίας των συναλλαγών και της ελεύθερης κυκλοφορίας του κεφαλαίου, αδιαφορεί ή παραμερίζει την κρατική κυριαρχία, την φορολογική ή τελωνειακή κρατική πολιτική, περιφρονεί το μονοπώλιο της νομιμοποιημένης βίας που το εθνικό κράτος ασκεί, υποσκάπτει την ικανότητά της αποτελεσματικής επιβολής του και οικειοποιείται κυριαρχικές λειτουργίες του.

Παρατηρείται έτσι μια αργή και γλυκιά διαδικασία μετάβασης από την ενότητα και ακεραιότητα της επικράτειας, δηλαδή από την μία, ενιαία και αδιαίρετη «εδαφική» επικράτεια, στον πολλαπλασιασμό αλληλοεξαρτώμενων, λειτουργικών, σφαιρών επικράτειας, οι οποίες προκύπτουν από τον προηγούμενο επιμερισμό της σε πολλαπλές αλληλο-καλυπτόμενες μερικές ή τομεακές επικράτειες, που επικοινωνούν ως συγκοινωνούντα δοχεί9α..

9 Έπαψε εξάλλου να θεωρείται το σημείο εκκίνησης και αναφοράς όλων των κρατικών

αποφάσεων και το ύπατο κριτήριο αξιωματικής και αφηρημένης νοηματοδότησης νομικών πράξεων και κρίσεων. Μεταλλάχθηκε, θα γράψει ο Ιταλός συνταγματολόγος Zagrebelsky9, σε σημείο κατάληξης μιας πολύπλοκης και σύνθετης διαδικασίας διαμόρφωσης και αξιολόγησης κρατικών πράξεων και θεμελίωσης δικαστικών κρίσεων. Το νόημα της «κυριαρχίας», όπως και της πολιτικής, δεν θεωρείται πλέον, κατά τον Ιταλό συνταγματολόγο, δεδομένο, δεν ορίζεται a priori, κατασκευάζεται, προκύπτει μέσα από διαδικασίες, από διαβουλεύσεις και συνθέσεις. Γι΄ αυτό έργο της επιστήμης του Συνταγματικού Δικαίου δεν είναι η αφηρημένη ανακάλυψη ενός

77

Διότι, δεν είναι μόνο οι «εδαφικές» επικράτειες του δήμου και των περιφερειών που ανταγωνίζονται την κρατική επικράτεια και λειτουργούν υπαλλακτικά απέναντί της, είναι και οι «λειτουργικές» επικράτειες τομέων πολιτικής, όπως η επικράτεια της επικοινωνίας και των Μ.Μ.Ε του πολιτισμού, της πληροφορικής, των διαδικτύων και γενικότερα του κυβερνοχώρου που διασταυρώνονται με τα κρατικά σύνορα και τα υπερβαίνουν δημιουργώντας τις δικές τους ανεξάρτητες και ανεξέλεγκτες από την κρατική εξουσία επικράτειες.

Η αναφορά στις «ασώματες» αυτές επικράτειες δεν είναι απλώς μεταφορική, καταγράφει μια πραγματική ιστορική τάση μετακένωσης και μεταμόρφωσης της «κυριαρχίας», η οποία εκδηλώνεται ή ασκείται σε νέους «τόπους» ή «χώρους» ηλεκτρονικούς ή εικονικούς που μόνο μεταφορικά συνδέονται με την «εδαφική» ή χωρική επικράτεια.

Τα «εδαφικά» σύνορα των κρατών άρχισαν με την διαδικασία της παγκοσμιοποίησης να χάνουν την αυστηρότητα και τυπικότητα που είχαν αποκτήσει την εποχή του εθνικισμού και του κρατικού προστατευτισμού. Η πρωτοφανής σε παγκόσμιο επίπεδο ανάπτυξη των οικονομικών συναλλαγών και των πολιτιστικών επαφών και κυρίως η πλανητική ανάπτυξη της επικοινωνίας και της πληροφορικής, οι οποίες ενεργούν πάνω και πέρα ή ανεξάρτητα από τα εδαφικά, κρατικά σύνορα, κάνουν την οριοθέτηση της επικράτειας ρευστή και πορώδη και πλήττουν καίρια την ικανότητα της κρατικής εξουσίας να επιβάλλει με τρόπο ακαταμάχητο και αποκλειστικό τη βούλησή της στη χώρα της. Μια σημασία που είχε ωστόσο παραγνωριστεί προς όφελος της εξουσιαστικής της υφής.

αξιωματικού και δεδομένου νοήματος της κυριαρχίας αλλά η συγκεκριμένη κατασκευή μέσα από συνθέσεις και σταθμίσεις ενός συνεκτικού νοήματος, που θα την καθιερώνει και πάλι, κατ΄ αποτέλεσμα αυτή τη φορά, ως ύπατη, κατευθυντήρια και ενοποιητική αρχή της πολιτικής και του δικαίου. «Στις σύγχρονες πλουραλιστικές κοινωνίες, δηλαδή στις κοινωνίες που χαρακτηρίζονται από την παρουσία μιας πλειάδας κοινωνικών ομάδων, φορέων, συμφερόντων, ιδεολογιών και σχεδίων διαφοροποιημένων, καμμία από τις δυνάμεις αυτές δεν αισθάνεται τόσο δυνατή ώστε να μπορεί να επιβληθεί ως αποκλειστικός ή κυρίαρχος παίκτης του παιγνιδιού και άρα ικανός να προσφέρει την υλική βάση της κυριαρχίας με την κλασσική σημασία. Σε αυτές λοιπόν τις κοινωνίες…ανατίθεται στο Σύνταγμα το καθήκον να πραγματοποιήσει τις δυνατές προϋποθέσεις της κοινής συμβίωσης και όχι το καθήκον να πραγματοποιήσει άμεσα ένα προκαθορισμένο σχέδιο κοινής διαβίωσης»9.

Η κυριαρχία μεταμορφώνεται σύμφωνα με την ίδια αντίληψη σε ένα ανοικτό συμβολικό «τόπο» συνάντησης και διαλόγου ανταγωνιστικών δυνάμεων και αρχών, σε «εικονικό διαδίκτυο» εγγύησης και διασφάλισης της ενότητας και κατίσχυσης μιας κοινής πολιτικής διαβίωσης, που είναι όμως ανοικτή και επικοινωνεί με άλλες πολιτικές ενότητες, που μοιράζονται μαζί της την ευθύνη διαχείρισης «κοινών πραγμάτων».

78

Το κρίσιμο ζήτημα που θέτει η παγκοσμιοποίηση10 είναι αν βρισκόμαστε στα αχνάρια μια διαδικασίας αναζήτησης και επιβολής μορφών πλανητικής διακυβέρνησης, που θα υπέρκεινται, θα παραμερίζουν και θα υποκαθιστούν το κράτος και την κυριαρχία του. Για πρώτη φορά στην ιστορία των κρατών τίθεται θέμα ανοικτής υπέρβασης της κρατικής κυριαρχίας και διακυβέρνησης του κόσμου από αρχές υπερεθνικές πλανητικής δικαιοδοσίας. Η παγκοσμιοποίηση με οποιονδήποτε τρόπο και αν πραγματοποιηθεί αποτελεί την μεγαλύτερη πρόκληση για την κρατική κυριαρχία και ίσως η συνάντηση να αποβεί μοιραία για την δεύτερη. Υπάρχουν μάλιστα συγγραφείς που διερωτώνται μήπως έφτασε το τέλος της ή μήπως διανύουμε, ούτως ή άλλως, την εποχή της υπέρβασής της11.

Η αναζήτηση πολιτικών μορφών παγκόσμιας διακυβέρνησης των διεθνών και εσωτερικών οικονομικών σχέσεων θέτει επιτακτικά το πρόβλημα της εθνικής κυριαρχίας και της δημοκρατίας σε νέα βάση και σε μια νέα ιστορική προοπτική: θίγει τη σχέση που έχει η κρατική ή εθνική διακυβέρνηση με τις πολιτικές μορφές μιας υπό διαμόρφωση παγκόσμιας διακυβέρνησης και κυρίως της επικοινωνίας και συνεργασίας, που θα έχουν οι εθνικές επικράτειες μεταξύ τους καθώς και με τα μετα-εθνικά πολιτικά μορφώματα.

Η αλήθεια είναι ότι το κράτος από τη μια μεριά είναι πολύ μικρό για να αντιμετωπίσει τα μεγάλα πλανητικής διάστασης προβλήματα, που αντιμετωπίζει ο κόσμος, όπως η προστασία του περιβάλλοντος, η δημόσια υγεία, η επιβίωση του πλανήτη από οικολογικές καταστροφές, η βιοτεχνολογία, οι τηλεπικοινωνίες κ.ά και από την άλλη μεριά πολύ μεγάλο για να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά προβλήματα τοπικού ή ειδικού ενδιαφέροντος. Η κρατική κυριαρχία στέκεται από αυτήν την άποψη εμπόδιο στην αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων, που ξεπερνούν ή υπερβαίνουν τα κρατικά σύνορα.

10 Θα ήταν παρακινδυνευμένο αν δινόταν εδώ ένας ορισμός της «παγκοσμιοποίησης». Για τις ανάγκες του

θέματος μας αρκούμαστε στον ορισμό του ΟΥΛΡΙΧ ΜΠΕΚ, Τι είναι παγκοσμιοποίηση, Καστανιώτης, 1999, «Η παγκοσμιοποίηση δηλώνει τις διεργασίες εκείνες ως αποτέλεσμα των οποίων τα εθνικά κράτη και η ανεξαρτησία τους συνδέονται και αλληλοδιαχέονται μέσω των διεθνικών δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται, καθώς και των δυνατοτήτων για εξουσίαση των πολιτικών, των ταυτοτήτων και των δικτύων επικοινωνίας που αυτές γεννούν»(σ. 73)…Η ιδιαιτερότητα της διαδικασίας παγκοσμιοποίησης συνίσταται στην ανάπτυξη, πυκνότητα και σταθερότητα των τοπικών-παγκόσμιων δικτύων σχέσεων σε αμοιβαία βάση και στον αυτοπροσδιορισμό τους μέσω των μέσων μαζικής ενημέρωσης, καθώς και τους κοινωνικούς χώρους και τον καταιγισμό εικόνων σε πολιτικό, πολιτιστικό, οικονομικό και στρατιωτικό επίπεδο» (σ.75). Χρήσιμο όμως είναι και ο ορισμός που δίνει ο ΔΗΜ. ΧΑΡΑΛΑΜΠΗΣ, «Παγκοσμιοποίηση, Ανθρώπινα Δικαιώματα και ο σχεσιακός χαρακτήρας της εξουσίας στο έργο του Νίκου Πουλαντζά», σε Η πολιτική σήμερα, Θεμέλιο, 2001, σ. 335-359 (342) (=ως παγκοσμιοποίηση μπορεί να νοηθεί η αποδέσμευση των κοινωνικών όρων διαμόρφωσης της κοινωνίας από το πολιτικό-θεσμικό πλαίσιο…στο οποίο είναι ενταγμένη…με άλλα λόγια η αποδέσμευση της οικονομίας από τον πολιτικά διαμορφωμένο και θεσμοποιημένο επικρατειακό χώρο του έθνους- κράτους»). Περισσότερα όμως για τις επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης στην σφαίρα της πολιτικής και στον κόσμο των αξιών τη μονογραφία του ΙΔΙΟΥ, Δημοκρατία και Παγκοσμιοποίηση, Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα 1998, ιδίως σ.217 επ.

11 Την προβληματική αυτή αναπτύσσει κυρίως ο LUIGI FERRAJOLΙ, La sovranità nel mondo moderno, Laterza, 1997, σ. 47-50, ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Beyond sovereignty and citizenship: a global constitutionalism, ό.π., 151-159.

79

II. Μεταμορφώσεις και υπερβάσεις της κυριαρχίας .

5. Η κρατική κυριαρχία ως δύναμη ρευστή, επιμεριζόμενη, δικτυωνόμενη και πολλαπλασιαζόμενη. Η υπερεθνική της υπέρβαση.

Η κλασσική αντίληψη της κυριαρχίας έχει διαβρωθεί πριν από όλα στην πράξη. Η μονιστική και ανθρωπομορφική της θεώρηση δεν ανταποκρίνεται πλέον στην πραγματικότητα ούτε εξυπηρετεί συγκεκριμένες ανάγκες. Η σύλληψή της ως ενιαίας, αδιαίρετης, αποκλειστικής, ακαταμάχητης και ακαταγώνιστης δύναμης, κλειστής στον εαυτό της και ανταγωνιστικής απέναντι σε κάθε άλλη ομοειδή, έχει αποδειχθεί όχι μόνο αναντίστοιχη στις εξελίξεις αλλά και πολιτικά επικίνδυνη.

Παρόλο που δεν βρέθηκε ακόμη κατηγορία αντίστοιχη της κυριαρχίας, που να την υποκαταστήσει στον αναντικατάστατο ρόλο της, της ύπατης αρχής που οργανώνει και συνέχει την πολιτική, το αρχικό νοηματικό της περιεχόμενο έχει υποστεί ουσιώδεις μεταμορφώσεις, Από δύναμη ασυμβίβαστη και ακαταγώνιστη, με δεδομένο και αμετάλλακτο νόημα και προκαταβολική λειτουργία, που επιβάλλεται αξιωματικά και καταναγκαστικά, τείνει να μετεξελιχθεί σε δύναμη ρευστή που διαχέεται και επιμερίζεται σε κέντρα εξουσίας, εθνικά και υπερεθνικά, κρατικά και ημι-κρατικά, δημόσια ή και ιδιωτικά και εκδηλώνεται μέσα από διαδικασίες, τυπικές ή άτυπες, επικοινωνίας και αλληλοεπίδρασης.

Στη σημερινή πολύπλοκη πραγματικότητα η κρατική κυριαρχία είτε γίνεται αντιληπτή ως επιμεριζόμενη12 είτε προσλαμβάνεται μέσα από ένα σύμπλεγμα ή δίκτυο πολυδαίδαλων σχέσεων εξουσίας, ενδο-κρατικών, διακρατικών υπέρ-κρατικών, που επικαλύπτονται και αλληλοσυμπληρώνονται. Ανταποκρίνεται στις λειτουργίες και δράσεις που αναλαμβάνει το κράτος ενόψει της παγκοσμιοποίησης, που «λειτουργεί ως δίκτυο στο οποίο όλοι οι κόμβοι αλληλοεπιδρούν και είναι εξίσου αναγκαίοι για την απόδοση ων κρατικών λειτουργιών. Το κράτος την εποχή της πληροφορικής είναι ένα κρά τ ο ς δ ι κ τ υ ακ ό » 13.

12 βλ. σχετικά N. MACCORMICK, "Beyond the Sovereign State", Modern Law Review, 1993. 1-18, JOHN.

HOFFMAN, Sovereignty, University of Minnesota Press, 1998, σ. 78-84, 98-107. MICHAEL NEWMAN, Democracy, Sovereignty, and the European State, St. Martin Press, New York, 1996, σ.4-14. Πρβλ. και JURGEN HABERMAS, Après l’ Etat-nation, Fayard, 1998, σ. 47.

13 MARTIN CARNOY- MANUEL KASTELLS, Η παγκοσμιοποίηση, η κοινωνία της γνώσης και το κράτος: Ο Πουλαντζάς στα τέλη της χιλιετίας, Η Πολιτική Σήμερα, Θεμέλιο, 2001, σ. 393-416. (411).

80

Η εξωτερική κυρίως κυριαρχία γίνεται αισθητή μέσα από συνεχείς αλληλεπιδράσεις και αλληλεξαρτήσεις, μέσα από αδιάκοπες επικοινωνίες κρατών, διεθνών ή υπερεθνικών οργανισμών, περιφερειακών, δημοτικών, και άλλων τοπικών οργανώσεων και γιγαντιαίων πολυεθνικών επιχειρήσεων. Από έννοια αυστηρή και άτεγκτη, στυγνή και μονολιθική μεταμορφώνεται σε ύλη ρευστή και εύπλαστη για να μπορεί να κυκλοφορεί και να ρέει αδιάκοπα σε επικοινωνούντα δοχεία υποδοχής και εκροής πολιτικής και κοινωνικής ισχύος, για να μπορεί να επιμερίζεται και να μοιράζεται, να επικάθεται και να μεταμορφώνεται.

Κατά μία άλλωστε άποψη, που χρειάζεται σοβαρή αντίκρουση για να φανεί ασήμαντη, η «παρακμή της κυριαρχίας του Κράτους-έθνους δεν σημαίνει ότι η κυριαρχία παρήκμασε σαν τέτοια αλλά ότι άλλαξε μορφή έγινε παγκόσμια», δεν γνωρίζει σύνορα ούτε όρια, «αγκαλιάζει το σύνολο του κυβερνήσιμου χώρου και διευθύνει αποτελεσματικά τον πολιτισμένο κόσμο στο σύνολό του»14.

Για το λόγο αυτό και σπεύδω να παρουσιάσω την θέση για την έννοια της κυριαρχίας, που μου φαίνεται πιο πειστική και λειτουργική και ξεκινά από τις κριτικές παρατηρήσεις μου μόλις ανέφερα ενόψει των μεταλλαγών που προοιωνίζονται.

Υπάρχουν δύο στοιχεία της κρατικής κυριαρχίας, που δοκιμάζονται καθοριστικά και μπορούν παρόλα αυτά να λειτουργήσουν αναγεννητικά για την ίδια, να την αναμορφώσουν και να συντείνουν στον επαναπροσδιορισμό της: α) το πρώτο, είναι το στοιχείο της «επικράτειας», όχι όμως ως συνώνυμο της χώρας ή του εδάφους αλλά ως τόπος (πλασματικός ή υλικός) συγκρότησης και άσκησης δημόσιας εξουσίας, και β) το δεύτερο είναι το στοιχείο της «πολιτειότητας» ή επί το ελληνικότερον η «πολιτειακή οργάνωση των πολιτών», που κατοικούν στον τόπο που εκδηλώνεται η κυριαρχία. Και τα δύο στοιχεία προσδιορίζουν την κυριαρχία και άρα κάθε μεταμόρφωσή τους επιδρά και στην ίδια.

6. Η «εδαφική» επικράτεια αντιμέτωπη με πολλαπλές, «λειτουργικές» επικράτειες.

Το κυρίαρχο κράτος, ο τύπος δηλαδή του κράτους που ζούμε στην Ευρώπη τώρα και τέσσερις αιώνες, εμφανίστηκε τυπικά και αναγνωρίστηκε, όπως ήδη σημειώσαμε, ως τέτοιος με την ειρήνη της Βεστφαλίας το 1648. Από

14 Michael HARDT - Antonio NEGRI, Empire, Exils, Editeurs, 2000, σ. 16 και 19.

81

τότε ο κόσμος είναι οργανωμένος σε κρατικές επικράτειες. Η υφήλιος ολόκληρη διαιρέθηκε σε κράτη ανεξάρτητα και ισότιμα. Κάθε κρατική επικράτεια είχε το δικό της λαό και μαζί του μια αυστηρά οροθετημένη, χώρα εντός της οποία ασκείτο κατ΄αποκλειστικότητα και ανταγωνιστικά η κυριαρχία της. Το εθνικό κράτος είναι ένα «εδαφικό» κράτος, ένα κράτος που προσδιορίζεται πρώτα από την επικράτειά του, διαθέτει σύνορα που ορίζουν και προστατεύουν την εδαφική του ακεραιότητα και οριοθετούν το πεδίο ισχύος και επιβολής των αποφάσεών του. Σε κάθε κρατική κυριαρχία αντιστοιχεί και μια σαφώς οροθετημένη, χωρικά, επικράτεια15.

Η ιδέα πάντως της κυριαρχίας εμφανίζεται δεμένη, γενετικά, με τα σύνορα, με τα εδαφικά όρια, που, συχνά, προκύπτουν μετά από αιματηρούς πολέμους. Γεννήθηκε σε αντιδιαστολή με την ιδέα της οικουμενικότητας, που ευαγγελίζονταν οι χριστιανικές ή άλλες θεοκρατικές αυτοκρατορίες, όπως οι ισλαμικές. Αντιπαρατέθηκε ιστορικά σε δύο μορφές εξουσίας με αξιώσεις οικουμενικής επικράτησης: την αυτοκρατορική και την παπική. Και οι δύο μορφές είχαν προορισμό οικουμενικό, δεν γνώριζαν σύνορα, γι΄ αυτό και η επικράτεια μιας αυτοκρατορίας τείνει να γίνει όλη η οικουμένη, όλος ο γνωστός κόσμος. Ο κόσμος ζούσε τότε χωρίς σύνορα. Τα σύνορα των αυτοκρατοριών έφταναν μέχρι εκεί που έφτανε η ισχύς των όπλων.

Τα σύνορα όμως του εθνικού κράτους ήταν αυστηρά οριοθετημένα, ιερά και απαραβίαστα. Και αυτό το γνώρισμα τίθεται κυρίως σε δοκιμασία με τη παγκοσμιοποίηση. Τα σύνορα της επικράτειας γίνονται σήμερα πορώδη και διαβρωσιγενή.

Η εξέλιξη της τεχνολογίας καθιστά, κατ΄αρχήν, ούτως ή άλλως, σήμερα, τον χώρο άσκησης της κυριαρχίας και τα σύνορά της επικράτειας πλασματικά ή εικονικά, που θυμίζουν τα ασαφή και οικουμενικά όρια των αυτοκρατοριών. Η κυριαρχία μπορεί πλέον να νοηθεί και σε αναφορά με επικράτειες εικονικές και συμβολικές. Σε επικράτειες που διασταυρώνονται ή επικαθορίζονται. Παρατηρείται έτσι μια αργή και διαδικασία μετάβασης από την ενότητα και ακεραιότητα της επικράτειας, δηλαδή από την μία, ενιαία και αδιαίρετη «εδαφική» επικράτεια, στον πολλαπλασιασμό αλληλοεξαρτώμενων, λειτουργικών, σφαιρών επικράτειας, οι οποίες προκύπτουν από τον προηγούμενο επιμερισμό της σε πολλαπλές αλληλο-καλυπτόμενες χωρικά και

15 Για τη στενή και συστατική σχέση εδαφικών ορίων και κράτους βλ. μεταξύ άλλων, CARL SCHMITT, La

notion du politique, Calmann-Lévy, 1973, σ. 77-92 και τα σχόλια στις προηγούμενες σμιτιανές απόψεις του EIENNE BALIBAR, Prolégomènes à la souveraineté: La frontière, l΄ Etat, le peuple, Temps Modernes, 2000, σ. 47-75 (53-64) και JURGEN HABERMAS, ό.π., σ. 51-51.

82

τομεακά προσδιοριζόμενες λειτουργικές επικράτειες, που επικοινωνούν μεταξύ τους ως συγκοινωνούντα δοχεία.

Δεν είναι, τελικά, μόνο οι «εδαφικές» επικράτειες του δήμου και των περιφερειών, που ανταγωνίζονται την κρατική επικράτεια και λειτουργούν υπαλλακτικά απέναντί της, είναι και οι «λειτουργικές» επικράτειες τομέων πολιτικής, όπως η επικράτεια της κεφαλαιοαγοράς, του εμπορίου, της επικοινωνίας και των Μ.Μ.Ε, του πολιτισμού, της πληροφορικής, του Ιντερνετ και γενικότερα του κυβερνοχώρου, που διασταυρώνονται με τα κρατικά σύνορα και τα υπερβαίνουν δημιουργώντας τις δικές τους ανεξάρτητες και ανεξέλεγκτες από την κρατική εξουσία «επικράτειες». Η αναφορά στις «ασώματες» αυτές επικράτειες δεν είναι απλώς μεταφορική, καταγράφει μια πραγματική ιστορική τάση μετακένωσης και μεταμόρφωσης της «κυριαρχίας», η οποία εκδηλώνεται ή ασκείται σε νέους «τόπους» ή «χώρους» ηλεκτρονικούς, ψηφιακούς ή εικονικούς που μόνο μεταφορικά συνδέονται με την «εδαφική» ή χωρική επικράτεια.

Τα «εδαφικά» σύνορα των κρατών άρχισαν με την διαδικασία της παγκοσμιοποίησης να χάνουν άρα την αυστηρότητα και τυπικότητα που είχαν αποκτήσει την εποχή του εθνικισμού και του κρατικού προστατευτισμού. Η πρωτοφανής σε παγκόσμιο επίπεδο ανάπτυξη των οικονομικών συναλλαγών και των πολιτιστικών επαφών και κυρίως η πλανητική ανάπτυξη της επικοινωνίας και της πληροφορικής, οι οποίες ενεργούν πάνω και πέρα ή ανεξάρτητα από τα εδαφικά, κρατικά σύνορα, κάνουν την οριοθέτηση της επικράτειας ρευστή και πορώδη και πλήττουν καίρια την ικανότητα της κρατικής εξουσίας να επιβάλλει με τρόπο ακαταμάχητο και αποκλειστικό τη βούλησή της στη χώρα της.

Το χαρακτηριστικό άρα γνώρισμα μια «αυτοκρατορικής κυριαρχίας» που αναπτύσσεται μπρός στα μάτια μας είναι ότι δεν έχει σταθερό, αυστηρά οριοθετημένο «τόπο» ή χώρο για να ασκηθεί16. Για την Αυτοκρατορία δεν υπάρχει «τόπος» εξουσίας: αυτή είναι παντού και πουθενά17. Ασκείται παντού και οπουδήποτε. Δεν γνωρίζει σύνορα ούτε όρια. Δεν συναντά εμπόδια.

7. Η «πολιτειακή» επικράτεια ως επικράτεια της πολιτικής: ανυπέρβλητη κοιτίδα μιας υπό διαμόρφωση διαδικτυομένης κυριαρχίας και λίκνο μιας κοσμοπολίτικης πολιτείας.

16 ΟΥΛΡΙΧ ΜΠΕΚ, Τι είναι παγκοσμιοποίηση, σ. 76. 17 MICHAEL HARDT και ANTONIO NEGRI, L’ Empire, Exils Editeurs, 2000, σ. 239.

83

Το δεύτερο δυναμικό αλλά εντελώς παραγνωρισμένο γνώρισμα της κυριαρχίας είναι η πολιτική ή πολιτειακής της διάσταση, η οποία είναι συνδεδεμένη με το Σύνταγμα και το συνταγματικό κράτος. Η σύνδεση του συντάγματος με την κυριαρχία αναδεικνύει και τον βαθύτατα πολιτικό προορισμό της κυριαρχίας.

Η μοίρα του Συντάγματος είναι συνυφασμένη με την κυριαρχία, με αυτήν γεννήθηκε και χάρις σε αυτήν υπάρχει. Θα υπάρχει όμως όσο υπάρχει κυριαρχία παρακολουθώντας τις μεταμορφώσεις της ή θα προκαλέσει το ίδιο τις μεταμορφώσεις της, αλλάζοντας τις λειτουργίες του;

Τα Συντάγματα θεσπίστηκαν για να περιορίσουν την κρατική εξουσία, για να οροθετήσουν την κρατική παντοδυναμία. Οι συνταγματικές επιταγές αποσκοπούν τελικά να περιχαρακώσουν και να τιθασεύσουν, αυτό που αποτελεί την πεμπτουσία του, την ανυπέρβλητη δύναμη συγκρότησης κάθε κράτους, δηλαδή την κυρ ι α ρ χ ί α του. Την υποταγή της ακαταγώνιστης και ασυναγώνιστης αυτής δύναμης σε κανόνες δικαίου έχει τάξει ως σκοπό του το Σύνταγμα και με αυτήν την ιστορική αποστολή έχει συνδέσει την τύχη του.

Αυτό που χρειάζεται να συγκρατήσει κανείς, ωστόσο, ως προς την διασύνδεση του Συντάγματος με την κυριαρχία δεν είναι τόσο η φιλελεύθερη αποστολή του, που έγκειται στην οργάνωση της κυριαρχίας και στον περιορισμό της κρατικής ισχύος και δύναμης, όσο κατά την γνώμη μου στην συνταγματική λειτουργία οργάνωσης και μορφοποίησης της «κυριαρχίας» ως χώρου αυτόνομου και ανεξάρτητου από την σφαίρα της παραγωγής και της ανταλλαγής αγαθών. Ο συνταγματική οργάνωση της κυριαρχίας συντείνει στη σύλληψή της ως επικράτειας της πολιτικής. Η δημοκρατική μάλιστα σύλληψη της «κυριαρχίας» υπογραμμίζοντας την οργανωτική της πτυχή αναδεικνύει τη σημασία, που έχει για μια Πολιτεία η «αυτόνομη οργάνωση και υπεροχή της πολιτικής κοινωνίας απέναντι στην ιδιωτική», η οργάνωση δηλαδή της δημόσιας σφαίρας ως σφαίρας κατ΄εξοχήν πολιτικής. Με άλλες λέξεις, αυτό που διακυβεύεται και αυτό που επιβάλλεται να ανακαλύψουμε ή να ανοικοδομήσουμε διασώζοντας ό, τι μας κληροδότησε ο συνταγματισμός είναι η «επικράτεια της πολιτικής».

Εδώ ως «επικράτεια της πολιτικής» νοείται ο χώρος της εσωτερικής κυριαρχίας, ως τόπος προνομιακός εξουσιαστικής διαχείρισης των δημόσιων ή κοινών πραγμάτων, κατοχύρωσης και άσκησης των ατομικών ελευθεριών, σχηματισμού της πολιτικής βούλησης των πολιτών και της πάλης για την πολιτική εξουσία, με μια λέξη ο χώρος της Δημοκρατίας.

84

Ακόμη και την εποχή της παγκοσμιοποίησης και υποχώρησης της κρατικής κυριαρχίας, το αίτημα της συμβολικής ύπαρξης μιας οργανωμένης, πολιτικά, επικράτειας, εντός της οποίας θα συμβιώνουν ειρηνικά, ίσοι και ελεύθεροι πολίτες και θα αποφασίζουν από κοινού, έμμεσα με αντιπροσώπους ή άμεσα οι ίδιοι, για τα δημόσια πράγματα και θα τα υπερασπίζονται με τρόπο οργανωμένο και καταναγκαστικό και στην ανάγκη βίαιο, δεν έχασε το νόημά του.

Η «πολιτειακή επικράτεια» είναι η ίδια η «κρατική» επικράτεια, μετασχηματισμένη, αφού στην νέα αυτή μεταμορφωμένη πολιτική ενότητα προσδιοριστικό στοιχείο δεν θα είναι το στοιχείο της ισχύος και της υπέρτατης και ακαταγώνιστης εξουσίας αλλά το πολιτειακό, της κυριαρχίας του Δήμου και του Δικαίου. Συμπίπτει με αυτό που οι θεωρητικοί του φυσικού δικαίου εννοούσαν «πολιτική κοινωνία», η οποία τείνει ως όρος να αντικαταστήσει το κράτος18.

Ως επικράτεια της πολιτικής και διάδοχος κατάσταση του κράτους-έθνους η πολιτειακή επικράτεια κληρονομεί από το ίδιο και αναζωογονεί ό,τι πιο πολύτιμο και πρωταρχικό για την Δημοκρατία και την Πολιτεία κυοφορήθηκε στους κόλπους του: την ιδιότητα του πολίτη και τα δικαιώματα του ανθρώπου.

Δεν θα πρέπει να χάνουμε από μπροστά μας την ιδέα ότι το πολύπαθο και παρεξηγημένο εθνικό κράτος, είναι αυτό που γέννησε και προστάτευσε τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των πολιτών και είναι αυτό που παραμένει ακόμη και σήμερα η ζεστή και ασφαλής εστία της Δημοκρατίας. Στην επικράτεια της δημοκρατικής Πολιτείας, μιας πολιτικά οργανωμένης πολιτικής κοινωνίας, στον οργανωμένο και αυτό-προστατευόμενο «τόπο» της δημοκρατικής κρατικής εξουσίας, διαμορφώθηκαν και κατοχυρώθηκαν τα δικαιώματα και οι ελευθερίες του ανθρώπου και του πολίτη και σε συνάρτηση με αυτά διαμορφώθηκε και επικράτησε η ιδιότητα του πολίτη, φορέα αποκλειστικού των

18 Ο όρος «πολιτική κοινωνία», τείνει, ως κατηγορία άλλοτε ευρύτερη και άλλοτε στενότερη του κράτους,

να το αντικαταστήσει ή υποκαταστήσει ή και να το υπερβεί σε πολλές περιπτώσεις. Διότι η «πολιτική κοινωνία» εκφράζει κάθε πολιτικά οργανωμένη κοινότητα και δεν περιορίζεται μόνο στις κρατικά οργανωμένες κοινωνίες, οι οποίες αποτελούν το στήριγμα των κρατών-εθνών. Η υπέρβαση γίνεται εμφανής τόσο στη διαδικασία μετασχηματισμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε Πολιτική Ένωση, που θα εμπεριέχει και θα υπερβαίνει, ταυτόχρονα, με τη βοήθεια ενός ευρωπαϊκού, ουσιαστικού, Συντάγματος τις «πολιτικές ενότητες» των κρατών μελών, όσο και στον πολλαπλασιασμό των περιφερειακών, τοπικών ή μειονοτικών ενοτήτων, ως οργανωμένων «πολιτικών» συνόλων ή ταυτοτήτων. Ο όρος «πολιτικά οργανωμένη κοινωνία» ή «πολιτική κοινωνία», προτάσσοντας ως διακριτικό γνώρισμα το στοιχείο της «πολιτικής οργάνωσης», μπορεί να συμπεριλάβει κάθε μορφής πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας, αρχίζοντας από την Πολιτεία της αρχαίας Αθήνας μέχρι τις σύγχρονες μη-κρατικές ή ημί-κρατικές ή και μετακρατικές, πολιτικές ή πολιτειακές ενώσεις. Γι αυτό και ως όρος είναι πιο λειτουργικός ακόμη από τον όρο «Πολιτεία», που αν και ευρύτερος του κράτους, αδυνατεί, ωστόσο, να συμπεριλάβει και να καλύψει νοηματικά και τις μη κρατικές μορφές πολιτικής οργάνωσης.

85

πολιτικών δικαιωμάτων και όλων των άλλων ελευθεριών19. Ο πολίτης αποτέλεσε το θεμελιώδες κύτταρο της δημοκρατικής πολιτείας, την κινητήρια δύναμή της, την νομιμοποιητική αναφορά της, το συστατικό της στοιχείο. Και όπως η Δημοκρατία δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς αναφορά στον πολίτη έτσι και η έννοια του πολίτη είναι αδιανόητη χωρίς την λογική ένταξή της σε μια δημοκρατική πολιτεία20.

Το ζήτημα δεν είναι επομένως πώς θα καταργήσουμε το κράτος-έθνος ούτε πως θα το αναθεματίσουμε, αλλά πως θα το μετασχηματίσουμε, πως θα το αποκρατικοποιήσουμε και πως θα το από-εθνικοποίησουμε έτσι ώστε αποκαθαρμένο από «κρατικοεξουσιαστικά» και «εθνικο-θρησκευτικά στοιχεία να αποδοθεί γυμνό από ξεπερασμένες ιδεολογίες και φρικτούς καταναγκασμούς στην «πολιτικά οργανωμένη κοινωνία», η οποία θα συγκροτείται και θα νοείται ως ενότητα καθαρά πολιτική, ως Πολιτεία ελεύθερων και ίσων πολιτών με κύριο και αυτεξούσιο άρχοντα τον Δήμο.

Μπορεί να προσδιορίσαμε με κάποιο, είναι αλήθεια, δημοκρατικό ιδεαλισμό, τα στοιχεία της νέας πολιτειακής επικράτειας, δεν αναφερθήκαμε όμως στο επόμενο ζήτημα, στον τρόπο που η πολιτική αυτή επικράτεια ή πολιτική κοινωνία, συνενώνεται και διασυνδέεται με άλλες Επικράτειες και πως συμμετέχει στον σχηματισμό και διαμόρφωση υπερθνικών ή διαπολιτειακών ομοσπονδιακών ενώσεων, όπως είναι Ευρωπαϊκή Ένωση.

Το κρίσιμο ζήτημα είναι πως διασφαλίζονται δύο παράλληλες επιδιώξεις. Πρώτον, το αναφαίρετο δικαίωμα των λαών να διαχειρίζονται, κάθε ένας για τον εαυτό του και από μόνος του, τις κοινές υποθέσεις του, και παράλληλα να προστατεύεται η ανεξαρτησία και ακεραιότητα του κοινού τόπου της διαβίωσής τους καθώς και η ταυτότητα του πολιτισμού τους, δηλαδή η κοινή επικράτειά τους. Δεύτερον, πως εξασφαλίζεται, ταυτόχρονα και παράλληλα, η δυνατότητα επικοινωνίας και συνεργασίας με άλλες επικράτειες και συμμετοχής συνειδητά και δυναμικά με όλες τις άλλες στην διαδικασία ολοκλήρωσης και οικοδόμησης μιας άλλης ευρύτερης κοσμοπολίτικης επικράτειας, που θα περιλαμβάνει σε ένα ομοσπονδιακό σύνολο τις «εθνικές» πολιτικές επικράτειες.

Πρόκειται, προφανώς, κατά πρώτον λόγο για τη συμμετοχή στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, ζήτημα το οποίο δεν σκοπεύω φυσικά να θίξω.

19 Βλ. κυρίως EIENNE BALIBAR, Prolégomènes à la souveraineté, σ. 66-75. 20 Βλέπε σχετικά και Δ. ΧΑΡΑΛΑΜΠΗ, Δημοκρατία και Παγκοσμιοποίηση, σ. 182-189.

86

III. Η επικίνδυνη ουτοπία ενός παγκόσμιου κράτους .

8. Η ανυπέρβλητη αναγκαιότητα του κράτους. Η αδυναμία συγκρότησης ενός πλανητικού Δήμου.

Θέλω απλώς να σημειώσω ότι οι διαδικασίες της δημιουργίας υπερεθνικών ή μετα- εθνικών πολιτικών ενοτήτων στην προοπτική ενός jus cosmopoliticum δεν μπορούν στην παρούσα ιστορική φάση να νοηθούν, αποκλειστικά, ως διαδικασίες απίσχνανσης ή εξαφάνισης των «κρατικών επικρατειών», αλλά ως διαδικασίες συμμετοχής ή ενσωμάτωσής τους σε μια μετα-εθνική πολιτική κοσμοπολίτικη ενότητα, που θα αποτελείται όχι από κρατικές αλλά από μετασχηματισμένες ανοικτές «πολιτικές κοινωνίες» ή πολιτειακές επικράτειες και θα συνθέτει μαζί τους μια νέα κοσμοπολίτικης κυριαρχίας.

Το ίνδαλμα του παγκόσμιου κράτους21 ή της ς22 που βασίζεται στο πρότυπο μιας «παγκόσμιας κοινωνίας δικαίου, που απαρτίζεται από ίσους και ελεύθερους πολίτες» δεν είναι απλώς με τα σημερινά δεδομένα ένας πολύ απομακρυσμένος ιδεατός στόχος είναι και μια πολιτικά επικίνδυνη ουτοπία. Παγκοσμιοποίηση με τις σημερινές συνθήκες σημαίνει, άλλωστε «μη παγκόσμιο κράτος…και συνεπάγεται μια παγκόσμια κοινωνία χωρίς παγκόσμια κυβέρνηση»23

Σε συνθήκες άγριου και ανεξέλεγκτου παγκόσμιου καπιταλιστικού ανταγωνισμού -με τους νόμους της αγοράς να επικρατούν παντού και το χωρίς πατρίδα χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο να κινείται πλανητικά χωρίς να υπόκειται σε νόμους ή σε διεθνείς και κρατικούς κανόνες, με τις πολυεθνικές εταιρίες να επιβάλλουν τη θέλησή τους και να επιδιώκουν το κέρδος πάση θυσία αδιαφορώντας για τις κοινωνικές συνέπειες των ενεργειών και αποφάσεών τους- ο παραμερισμός ή η περιφρόνηση των κρατικών οντοτήτων και η ουσιαστική κατάργηση της κρατικής κυριαρχίας των περισσοτέρων κρατών ισοδυναμεί στην παρούσα ιστορική φάση με την πλήρη επικράτηση της βαρβαρότητας και ανισότητας σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο. Η σημερινή προσπάθεια κατάργησης της μεσολάβησης του κράτους και των διακρατικών ή περιφερειακών οργανώσεων ή οργανισμών χωρίς την ταυτόχρονη οικοδόμηση

21 Βλ για το θέμα αυτό τις οξυδερκείς παρατηρήσεις του Π. ΚΟΝΔΥΛΗ, Από τον 20ο στον 21ο αιώνα,

Θεμέλιο, 1998, σ. 135-146, όπου επισημαίνονται οι αντιφάσεις από το ενδεχόμενο δημιουργίας ενός παγκόσμιου κράτους.

22 Για το κεφαλαιώδους σημασίας αυτό ζήτημα που δεν μπορούμε ούτε καν να θίξουμε στην παρούσα εισήγηση βλ. αντί άλλων, τις καίριες επεξεργασίες των DAVID HELD, Democracy and the Global Order, Stanford University Press, Stanford, 1995, σ. 267-286 και JURGEN HABERMAS, Après l’ Etat-nation, Fayard, 1998, σ. 33-39 και 114-121..

23 ΟΥΛΡΙΧ ΜΠΕΚ, Τι σημαίνει παγκοσμιοποίηση, σ. 76.

87

σταδιακά μιας διεθνούς κοινωνίας οργανωμένης δημοκρατικά, με βάση την αρχή της ισότητας των κρατών και των θεμελιωδών αρχών του Ο.Η.Ε., οδηγεί αναπόφευκτα στην ουσιαστική εξαφάνιση της ιδιότητας του πολίτη και της Δημοκρατίας για όλες τις χώρες, ιδίως της Αφρικής, της Λατινικής Αμερικής και της Ασίας και στην επικράτηση μιας μόνον δύναμης, των Η.Π.Α, η οποία μπορεί και ηγεμονεύει όλων των ανεπτυγμένων κρατών σχηματίζοντας μαζί τους μια ισχυρή στρατιωτική και πολιτική συμμαχία, η οποία διαθέτει μέσα υλικού, στρατιωτικού και συμβολικού κρατικού καταναγκασμού ακαταγώνιστα.

Η πλανητική δημοκρατία για να πραγματοποιηθεί προϋποθέτει, άλλωστε, τη συμβολική, έστω, δημιουργία ενός πλανητικού ή παγκόσμιου Δήμου, μιας παγκόσμιας κοινότητας πολιτών, ίσων και ελεύθερων, που μπορούν να συνευρίσκονται, έστω και εικονικά, ως όμοιοι και ίσοι, σε μια παγκόσμια Αγορά του Δήμου, και να συγκροτούν μια δημόσια σφαίρα συζήτησης, διαλόγου και λήψης συλλογικά δεσμευτικών αποφάσεων. Το καντιανό σχέδιο μιας κοσμοπολίτικης κοινωνίας δεν σκοντάφτει σήμερα στην κοινωνική, οικονομική, θρησκευτική, εθνική, πολιτισμική πολλαπλότητα και ετερογένεια της ανθρωπότητας ή στις απαγορευτικές ανισότητες, στις αξεπέραστες κοινωνικές αντιθέσεις. Σκονταύτει κυρίως στην αδυναμία ανεύρεσης πέρα από τις αντιπαραθέσεις ενός «κοινού τόπου» συνεννόησης, ενός «κοινού πολιτικού παρονομαστή» για την αντιμετώπιση, ως ίσων και ομοίων, όλων των «κοινωνών και συμμετόχων» της κοινής ανθρώπινης πολιτικής μοίρας24.

Και ενώ οι παγκόσμιες αγορές στρέφονται κατά των κρατών και της κρατικής κυριαρχίας επιδιώκοντας να εκμηδενίσουν τη δύναμή τους, η διεθνής και εθνική πραγματικότητα δείχνει αντίθετα ότι η διαμεσολάβηση των κρατικών οντοτήτων, των πολιτειακών ενοτήτων είναι, σε αυτή τη φάση, και αναγκαία και αναπόφευκτη. Η ιστορική υπέρβασή των κρατών είναι σίγουρα ορατή, θα πραγματοποιηθεί όμως σταδιακά και σε προοπτική χρόνου μακρά.

Τα κράτη δρουν, πάντως, ως οι βασικοί συντελεστές της διεθνούς κοινωνίας και παίζουν στις διεθνείς σχέσεις πρωταγωνιστικό ρόλο με στόχο την εγκαθίδρυση κοινών κανόνων και θεσμών, που θα ελέγχουν και θα πειθαρχούν τις δραστηριότητες των πολυεθνικών επιχειρήσεων. Η κρατική ενότητα είναι το πιο άμεσο και το πιο σίγουρο σημείο αναφοράς των επιχειρήσεων, των ατόμων και των ομάδων για την υπεράσπιση δικαιωμάτων και συμφερόντων. Το κράτος είναι ο μόνος νομιμοποιημένος εκπρόσωπος της διαφόρων «κοινωνιών» ανά τον κόσμο και η μόνη οργανωμένη και ενοποιητική δύναμη για την αντιμετώπιση με τρόπο οργανωμένο όλων των προβλημάτων που ανακύπτουν από την

24 ΑΝΤ. ΜΑΝΙΤΑΚΗ, Τα δεινοπαθήματα της Δημοκρατίας την εποχή της παγκοσμιοποίησης, σε «Ελλάδα-

Ευρώπη- Κόσμος στον εικοστό αιώνα», Προσκήνιο, 2000, σ. 80.

88

παγκοσμιοποίηση. Με εξασθενημένη ή άκρως σχετικοποιημένη την κυριαρχία του παραμένει η πιο νομιμοποιημένη και η πιο αντιπροσωπευτική δύναμη για την μετάβαση από την παλιά στην νέα τάξη πραγμάτων25. Η ιστορική υπέρβασή των κρατών δεν είναι ακόμη ορατή ούτε ευκταία.

Η δραστική σχετικοποίηση της κρατικής κυριαρχίας από τη νέα τάξη δείχνει βέβαια ότι το χομπσιανό και κροτιανό πρότυπο οικοδόμησης της διεθνούς κοινωνίας, που βασιζόταν σε ανεξάρτητες, ισότιμες και αυτάρκεις κρατικές οντότητες, που δρούσαν με κριτήριο το εθνικό συμφέρον, τη δύναμη τους και την σωφροσύνη, τείνει να ξεπεραστεί. Από την άλλη μεριά, όμως, τα κράτη εξακολουθούν και παραμένουν, όπως είπαμε, οι αναντικατάστατες εστίες προστασίας και εκπροσώπησης συγκεκριμένων συμφερόντων και δικαιωμάτων, εθνοτήτων και ταυτοτήτων και συντελεστές διαμόρφωσης νέων διεθνών, διηπειρωτικών, περιφερειακών, υπερεθνικών, διαπολιτισμικών και διακρατικών δεσμών και οργανώσεων26.

Γι΄ αυτό και δεν συμμερίζομαι τις αντιλήψεις όσων υποστηρίζουν, όπως ο Φεραγιόλι27, την δημιουργία ενός παγκόσμιου συνταγματισμού που θα κτίζεται πέρα και ανεξάρτητα από τα κράτη, ενάντια στην εθνική ή κρατική κυριαρχία. Δεν πιστεύω ότι ο παγκόσμιος συνταγματισμός, που θεμελιώνεται στην υπεράσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και θεωρεί ως υπέρτατη αξία την αξία του ανθρώπου, η οποία προτείνεται μάλιστα να υποκαταστήσει την κυριαρχία και να αγνοήσει την οργανωμένη Πολιτεία, μπορεί να αποτελέσει την βάση για μια ανανεωμένη συνταγματική πολιτική. Όσοι υπερασπίζονται τα δικαιώματα του ανθρώπου ως υπέρτατες ηθικο-πολιτικές αξίες, πέρα και ανεξάρτητα ή σε αντίθεση με τον σεβασμό της κρατικής κυριαρχίας και ανεξαρτησίας των λαών, λησμονούν ότι τα δικαιώματα και οι ελευθερίες των λαών και του ατόμου τίθεται με τον τρόπο αυτό στο έλεος των αυθαίρετων αποφάσεων των ισχυρών της γης και το σημαντικότερο αφήνουν το άτομο κυριολεκτικά απροστάτευτο.

Το εγκαταλείπουν μόνο και έρημο, σε ένα κόσμο ακυβέρνητο, σε μια κοινωνία χωρίς όρια, σε μια επικράτεια χωρίς σύνορα, σε μια πολιτεία χωρίς εξουσία και χωρίς προστασία. Ο πολίτης της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας μοιάζει γυμνός και αθωράκιστος, χαμένος στο πέλαγος ανεξέλεγκτων και ακυβέρνητων δυνάμεων, απροστάτευτος και αβοήθητος όσο ποτέ, ναυαγός με σωσίβιο ένα κέλυφος χωρίς έρμα.

25 ROLAND AXTMANN, Liberal democracy into the twenty-first century, Globalisation, integration and

the nation-state, Manchester University Press, 1996, ιδίως σ. 142-143. 26 ΑΝΤ. ΜΑΝΙΤΑΚΗ, ό.π., σ. 80-81. 27 LUIGI FERRAJIOLI, La sovranità nel mondo moderno, Laterza, 1997, σ. 50 -58

89

Η ανθρωπότητα δεν συγκροτεί -και είναι αμφίβολο αν θα συγκροτήσει ποτέ- μια ομοιογενή πολιτική κοινότητα ώστε τα μέλη της να μπορούν να ορισθούν πολιτικά μόνο από μία ιδιότητα, εκείνη του ανθρώπου. Η ιδιότητα του ανθρώπου, μέλους της πανανθρώπινης κοινότητας δεν απονέμει ούτε αναγνωρίζει από μόνη της δικαιώματα. Δικαιώματα έχουν οι άνθρωποι επειδή είναι μέλη μιας πολιτικής κοινότητας και τελούν υπό την προστασία κάποιας κρατικής εξουσίας. επειδή έχουν και αποκτούν την ιδιότητα του πολίτη. Έξω από την Πολιτεία δεν υπάρχουν δικαιώματα μόνον άγρια θηρία.

Η ιδιότητα του «πολίτη του κόσμου» περνά, εξάλλου, αναγκαστικά και διαμεσολαβείται νοηματικά από ενδιάμεσες -ακόμη ισχυρές και μάλιστα αναγεννημένες-, ταυτότητες με σημασία πολιτική, εθνική, πολιτισμική, θρησκευτική, περιφερειακή, ηπειρωτική κλπ..

Το κράτος ή η πολιτειακή επικράτεια παραμένουν, συνεπώς, τα αναντικατάστατα κύτταρα της νέας μορφής κυριαρχίας. Αυτός είναι τελικά ο οδηγός και ο εγγυητής της οικονομικής παγκοσμιοποίησης, ο αναγκαίος διαμεσολαβητής των διεθνών οικονομικών συναλλαγών, ο βασικός συντελεστής της κοινωνικής αναπαραγωγής, αφού αυτός διαμορφώνει και εγγυάται τους όρους διαχείρισης των παραγωγικών δραστηριοτήτων και ρύθμισης των κοινωνικών σχέσεων. Το κράτος παραμένει η κύρια πηγή της κοινωνικής ρύθμισης. Μόνο που το περιεχόμενο και οι σκοποί της ρύθμισης της κοινωνικής διαβίωσης με κανόνες δικαίου δεν υπηρετούν μόνο τις εσωτερικές κρατικές πολιτικές αλλά και τις ανάγκες ή τις επιταγές της «παγκοσμιοποίησης».

9. Η αναπόφευκτη ενσωμάτωση του κράτους στη διαδικασία δημιουργίας υπερθνικής κυριαρχίας.

Αυτό σημαίνει ότι στην μεταβατική αυτή περίοδο από το εθνικό στις υπερεθνικές πολιτικές ενώσεις, το Κράτος χάνει μεν όλο και περισσότερο την παντοδυναμία και την αυτοδυναμία του, για να ενσωματωθεί όμως σταδιακά στην παγκόσμια διαδικασία δημιουργίας υπερθνικών ενοτήτων και οργανισμών. Μετασχηματίζεται σε μέρος ή τμήμα μιας «παγκόσμιας ή αυτοκρατορικής κυριαρχίας», που άρχισε να γενιέται. Λειτουργεί, τελικά, με τα λόγια δύο Βρεταννών συγγραφέων ως ο «τοπικός ή περιφερειακός παράγων μιας πολυδαίδαλης παγκόσμιας δικτύωσης σχέσεων κυριαρχίας»28. Στο πολύπλοκο

28 Οι P. HIRST ΚΑΙ GR. THOMPSON, [H παγκοσμιοποίηση σε Αμφισβήτηση, Επιμ. Κ. Πελαγίδη], εκδ.

Παπαζήση, 2000, σ. 328/329, σημειώνουν: «…τα κράτη καλούνται να λειτουργήσουν λιγότερο ως κυρίαρχες οντότητες και περισσότερο ως τμήματα μιας διεθνούς πολιτείας. Οι κεντρικές λειτουργίες του έθνους κράτους θα είναι η παροχή νομιμοποίησης και η διασφάλιση του ελέγχου των υπερθνικών και υποεθνικών μηχανισμών διακυβέρνησης. Ενώ ο αποκλειστικός έλεγχος των περιοχών του κράτους έχει μειωθεί από τις διεθνείς αγορές και τα νέα επικοινωνιακά μέσα, εξακολουθεί ωστόσο να διαδραματίζει κεντρικό ρόλο, ο οποίος διασφαλίζει ένα σημαντικό

90

αυτό σύστημα το κράτος αποτελεί «ένα απλώς επίπεδο πολλών επικαλυπτόμενων και συχνά ανταγωνιστικών φορέων διακυβέρνησης». Πολλές και βασικές «κυβερνητικές» λειτουργίες του κράτους, όπως λειτουργίες διαχείρισης ή ρύθμισης της οικονομίας εξακολουθούν να ασκούνται από το ίδιο, άλλες έχουν εκχωρηθεί σε υπερεθνικές ενότητες άλλες έχουν διαβρωθεί ή αποδυναμωθεί και άλλες τις μοιράζεται το ίδιο με άλλους «κυρίαρχους» ή ημι-κυρίαρχους» ή διεθνείς ή υπερθνικούς οργανισμούς29.

Το κράτος δεν προορίζεται να καταργηθεί αλλά να σβήσει με την έννοια που είχε προγνώσει και διακηρύξει ο Κάρξ Μαρξ

10. Η αβέβαιη και νεφελώδης προοπτική μια παγκόσμιας συντακτικής εξουσίας.

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες κρατική και λαϊκή κυριαρχία διαχέονται, και αυτές, διαπλέκονται, αγκιστρώνονται σε μια πληθώρα διαδικασιών, οργανώσεων και θεσμών, διεθνών και υπερεθνικών, και εκδηλώνονται μέσα από μια ποικιλία σχέσεων εξάρτησης, και εξουσίασης, που αναζητούν, είναι αλήθεια, μια ενοποιό, συντακτική δύναμη, που να τις συνέχει, να τις συγκρατεί και να τις επιβάλει, να τις προικίζει με διάρκεια και να τις χαρίζει ταυτότητα. Κάτι που στα κράτη-έθνη εξασφάλιζε το Σύνταγμα και η συντακτική εξουσία. Με αυτά τα χαρίσματα στόλιζε τα νέα κράτη ο συνταγματισμός: με οργάνωση, κυριαρχία και διάρκεια. Αυτό αναζητείται και τώρα σε παγκόσμιο, αυτή τη φορά επίπεδο, που όμως δεν μπορεί να επιτευχθεί παρά μόνο με την σταδιακή δημιουργία ενός παγκόσμιου συνταγματισμού, ενός παγκόσμιου συνταγματικού δημοκρατικού κινήματος, που θα συγκεντρώνει και θα συνέχει σε πολιτική ενότητα όλα τα διάσπαρτα στοιχεία δύναμης και εξουσίας ιδιωτικά και δημόσια30.

Η νέα μεταλλαγμένη και υπό διαμόρφωση υπερθνική ή ‘παγκόσμια πολιτική κυριαρχία’ θα συνενώνει ς σε ένα συνεκτικό σύνολο ένα πολύ-επίπεδο σχήμα αποκεντρωμένων και διάχυτων εξουσιών, υπερθνικών ενώσεων όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, περιφερειακών και διηπειρωτικών οργανώσεων, (η Παγκόσμια Οργάνωση Εμπορίου, η Παγκόσμια Τράπεζα, η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας, η Ουνέσκο, η ΕΕ κ.ά.), τοπικών και δημοτικών οργανώσεων, διεθνών

βαθμό εδαφικού ελέγχου κατά την ρύθμιση της κίνησης των πληθυσμών.» και MARTIN CARNOY- MANUEL KASTELLS, ό.π., σ. 411-413=( «Το καπιταλιστικό κράτος είναι το κράτος της παγκοσμιοποίησης»).

29 P. HIRST ΚΑΙ GR. THOMPSON, ό.π., σ. 353 και Η παγκοσμιοποίηση σε κρίση:Η επάνοδος του (ιμπεριαλιστικού) κράτους, σε « Η πολιτική σήμερα. Ο Νίκος Πουλαντζάς και η επικαιρότητα του έργου του, Θεμέλιο, 2001, σ. 317-333 (329-331) και JUERGEN HABERMAS, Après l’ Etat-nation, σ. 33-39.

30 Για τον Τόνι Νέκρι η ιστορική διαδικασία συγκρότησης μιας υπερθνικής συντακτικής εξουσίας έχει αρχίσει, βλέπε αναλυτικότερα τις εκτενείς και θερμές αναλύσεις του στο κεφαλαιώδες βιβλίο του MICHAEL HARDT και ANTONIO NEGRI, L Empire, Exils Editeurs, 2000, σ. 26-41.

91

οργανισμών και μη κυβερνητικών οργανώσεων, που διεκδικούν να έχουν λόγο και να συμμετέχουν ή να επηρεάζουν την λήψη των αποφάσεων, που αφορούν τη ρύθμιση των διεθνών σχέσεων και το παγκόσμιο εμπόριο, την οικολογική ισορροπία του πλανήτη και την προστασία της υγείας των κατοίκων της από μεταλλαγμένα προϊόντα.

Αυτό που μπαίνει τώρα στην ημερήσια διάταξη με την παγκοσμιοποίηση είναι το ζήτημα της διακυβέρνησης του κόσμου: πώς και από ποιους θα κυβερνάται και με ποιες διαδικασίες η παγκοσμιοποιημένη οικονομία. Τι είδους εξουσία ή κυβέρνηση και κυρίως τί είδους ρύθμιση χρειάζεται να εφευρεθεί για να γίνει δίκαιη, ορθολογική και αποτελεσματική η διαχείριση των προβλημάτων του πλανήτη. Αυτό είναι το ερώτημα που τέθηκε με τρόπο πρακτικό και συγκεκριμένο κατά τη δύση του εικοστού αιώνα. Και δεν έλειψαν οι προτάσεις και οι ιδέες, που άρχιζαν από τις πιο φιλελεύθερες, οι οποίες παγίωναν την σημερινή κατάσταση, αναβαθμίζοντάς την με την αναγνώριση ρυθμιστικών και διαιτητικών εξουσιών στην Π.Ο.Ε, περνούσαν από την αναδιοργάνωση του Ο.Η.Ε κατά το πρότυπο της Ευρωπαϊκής Ένωσης31, και έφθαναν σε ένα σχήμα συντονισμού όλων των διεθνών οργανώσεων έτσι ώστε κατά την ρύθμιση των παγκόσμιων προβλημάτων να λαμβάνονται εξίσου και ισόρροπα υπόψη από τους υπάρχοντες διεθνείς θεσμούς τόσο τα οικονομικά ή διεθνούς εμπορίου προβλήματα όσο και τα κοινωνικά, οικολογικά και πολιτιστικά ζητήματα, που ανακύπτουν32.

Η διασύνδεση πάντως όλων αυτών των εστιών και σχέσεων εξουσίας δεν γίνεται τυχαία ούτε άναρχα, υπακούει σε κάποια λογική, η οποία και αν ακόμη δεν προϋπάρχει και δεν είναι προσχεδιασμένη, κατασκευάζεται έλλογα και συνειδητά μέσα από τις πρακτικές και τις πολιτικές των κρατών και ανταποκρίνεται σε μια συνεκτική αρχιτεκτονική θεσμών και σχέσεων. Η κυριαρχία πήρε μια νέα μορφή, αφού «συντίθεται από μία σειρά οργανισμούς εθνικούς και υπερθνικούς ενωμένους κάτω από μία ενιαία λογική διακυβέρνησης. Αυτή η νέα παγκόσμια μορφή κυριαρχίας είναι αυτή που αποκαλείται Αυτοκρα τ ο ρ ί α »33.

11. Και το νόημα του Συντάγματος; 31 Βλ. σχετικά τις προτάσεις του JACQUES ATTALI, Le cycle du Millénaire est mort avant de naitre, "Le

Monde", 8/11/1999. 32 Βλ. σχετικά το κατατοπιστικό άρθρο του ELIE COHEN, Comment gouverner la planète, "Le Monde

des Débats", Janvier, 2000, κυρίως όμως DAVID HELD, Democracy and the Global Order, ό.π., σ. 267-286 και J. HABERMAS, ό. π., σ. 114-124.

33 Michael HARDT - Antonio NEGRI, ό.π., σ. 16.

92

Η ιστορική προοπτική της δημιουργίας μιας κοσμοπολίτικης τάξης δικαίου δεν είναι σήμερα επιδιωκτέα παρά μόνον υπό την προϋπόθεση ότι το «πολιτικό Σύνταγμα» μιας μελλοντικής «κοινωνίας των λαών» θα θεμελιώνεται σε ένα jus cosmopoliticum που θα βασίζεται ταυτόχρονα σε ένα κοινό δίκαιο και των λαών κ α ι των ατόμων34.

Το κρίσιμο επομένως ζήτημα είναι αν, μαζί με την καταγγελία της συγκεκριμένης παγκοσμιοποίησης, μπορούν να διερευνηθούν και υποδειχθούν εναλλακτικές πολιτικές διέξοδοι στην παρούσα κατάσταση. Αν μια άλλη ιστορική προοπτική είναι εφικτή και επιδιώξιμη. Πιστεύω πως ναι και η απάντηση βρίσκεται στη διερεύνηση των δυνατοτήτων κατασκευής νομιμοποιημένων και ισχυρών δεσμών σύνδεσης των «εθνο-κρατικών» ακόμη πολιτικών ενοτήτων με τις υπό διαμόρφωση διεθνείς ή κοσμοπολίτικες ενότητες.

Με την παγκοσμιοποίηση έγινε τουλάχιστον φανερό ότι ο κόσμος είναι πολυσύνθετος, πολύπλοκος, γεμάτος αντιθέσεις αλλά και δυνατότητες, ότι το διεθνές οικονομικό και πολιτικό σύστημα χαρακτηρίζεται από ένα πολυεπίπεδο πλέγμα σχέσεων εξουσίας μεταξύ πολιτικών, οικονομικών, πολιτιστικών και κοινωνικών δυνάμεων και οργανώσεων, που χρειάζονται δημοκρατική οργάνωση και διασύνδεση35.

Και ο παγκόσμιος συνταγματισμός ξεκινά από μια νέα αντίληψη της κυριαρχίας, η οποία προσλαμβάνεται ως ένα δυναμικό και δαιδαλώδες πλέγμα ή σύστημα σχέσεων εξουσίας, με εστίες που επικοινωνούν μεταξύ τους και με μια εγγενή δύναμη παγκόσμιας εξουσίασης, που δικτυώνεται και διαχέεται παντού.

Και η εθνική κυριαρχία στο πλαίσιο της ανάδυσης μιας νέας μορφής κυριαρχίας δεν είναι δυνατόν να εννοείται ως έννοια κλειστή και αυτάρκης, που υπάρχει για τον εαυτό της, ανταγωνιστική και αποκλειστική κάθε άλλης όμοιας. Μόνον μια νέα σύλληψή της, ανοικτή στον διεθνή περίγυρο, έτοιμη να διακλαδωθεί και να επικοινωνήσει με άλλες κυριαρχίες και να συμμετάσχει στην διαμόρφωση νέων δικτύων κυριαρχίας, μπορεί να καταστήσει το νόημά της σήμερα λειτουργικό και αποτελεσματικό. Άλλωστε και η κλασσική σύλληψη της κυριαρχίας εμπεριείχε μέσα την έννοια μιας επεκτατικής δικτυωτής εξουσίασης36.

34 Για τη σχετική συζήτηση βλέπε αντί άλλων J. HABERMAS, La paix perpétuelle.Le bicentenaire d’ une

idée kantienne, σε «L’ Integration républicaine», Fayard, 1998, σ. 161-204 και M. Delmas-Marty, Trois défis pour un droit mondial, Seuil, 1998, σ. 172 επ.

35 R. AXTMANN, ό. π., σ. 143. 36 Βλ. σχετικά και Michael HARDT - Antonio NEGRI, ό.π., σ. 212.

93

Στο πλαίσιο αυτό ούτε και η έννοια του εθνικού Συντάγματος μπορεί να μείνει απαράλλακτη. Το Σύνταγμα είναι αναγκασμένο να ακολουθήσει δουλικά ως οργανωτής και διαμορφωτής της κυριαρχίας37 τις μεταμορφώσεις της. Από την στιγμή που η τελευταία δεν είναι δυνατόν, πλέον, να αναπαριστάνεται στο πλαίσιο μιας πλουραλιστικής και ανταγωνιστικής κοινωνίας ως σχέση ακαταγώνιστης δύναμης και μονομερούς επιβολής ούτε μπορεί να νοείται ακόμη ως εγγενής ιδιότητα ή ως κατηγόρημα μιας υποκειμενικοποιημένης οντότητας, του λαού ή του έθνους, αλλά παριστάνεται ως δύναμη ρευστή, που διαχέεται σε διάφορες εστίες εξουσίας που επικοινωνούν μεταξύ τους, τότε και το ίδιο το Σύνταγμα δεν μπορεί παρά να γίνει δέκτης και συντελεστής των μεταμορφώσεων αυτών. Από εκφραστής και εγγυητής, κυρίως και κατά προτεραιότητα, της κυρίαρχης σε ένα κράτος δύναμης, της «συνιστώσας την κρατική εξουσία θέλησης», αναλαμβάνει και επιτελεί λειτουργίες οργάνωσης της επικοινωνίας ή της έλλογης σύγκρουσης των διάσπαρτων κέντρων εξουσίας και δύναμης. Οργανώνει ορθολογικά τους συμβολικούς «τόπους» και προβλέπει τους τρόπους και τις διαδικασίες εκδήλωσης μιας «επιμερισμένης» σε διάφορους «τόπους» και διαχεόμενης «κυριαρχίας». Εξασφαλίζει, με τον τρόπο αυτό, και εγγυάται την ομαλή διεξαγωγής μιας πειθαρχημένης και έλλογης πάλης μεταξύ ανταγωνιστικών δυνάμεων, συμφερόντων και ιδεών με σκοπό την επικράτησή τους. Τις διαδικαστικές δυνατότητες μιας έλλογης διευθέτησης των συγκρούσεων που δημιουργούνται μεταξύ φορέων ή κέντρων δύναμης και εξουσίας σε μια πολιτικά οργανωμένη και πλουραλιστική κοινωνία φροντίζει να οργανώσει και να εγγυηθεί επομένως ένα σύγχρονο Σύνταγμα. Αμετάθετος σκοπός του, η διασφάλιση της πολιτικής ενότητας μιας ανταγωνιστικής και αγοραίας κοινωνίας μέσα από την οργάνωση ενός «κοινού τόπου» συγκρότησης της πολιτικής συμβίωσης των πολιτών που διαβιούν σε αυτήν.

Το Σύνταγμα καλείται να λειτουργήσει ως γέφυρα διασύνδεσης και επικοινωνίας. Να εγγυηθεί και να διασφαλίσει αυτήν την συνεχή ροή της κυριαρχίας, στα διάφορα επίπεδα και κέντρα εσωτερικά και διεθνή. Να γίνει ο καλός δημοκρατικός αγωγός της, ο εδνιάμεσος και μεσολαβητής της επικοινωνίας των εθνικών φορέων δύναμης και εξουσίας με τους διεθνείς και τους ευρωπαϊκούς, των τοπικών με την παγκόσμια έννομη τάξη. Παράλληλα όμως με αυτήν την οργανωτική του λειτουργία οφείλει να διατηρήσει και εκπληρώσει και την κλασσική του, την ανυπέρβλητη αποστολή: του σ υ ν ε κ τ ι κ ο ύ ι σ τ ο ύ σ χ έ σ ε ω ν κ α ι δ ι α δ ι κ α σ ι ώ ν , διασφαλίζοντας την ενότητα και λογική συνοχή των ποικίλων και πολύ- επίπεδων σχέσεων εξουσίας που συνάπτονται, σε τοπικό, εθνικό, περιφερειακό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Την

37 Βλ. πιο κάτω κεφάλαιο τρίτο.

94

ενότητα και συνοχή την εξασφαλίζει μέσα από τις θεμελιώδεις αρχές που εμπεριέχει και μέσα από την ερμηνεία του που εφαρμόζεται. Η λογική ενότητα του νέου συστήματος δεν είναι, πάντως, δεδομένη, δεν ανακαλύπτεται, κατασκευάζεται.

Το αίτημα της ενότητας και της βεβαιότητας του δικαίου μπορεί να υπηρετήσει και το ισχύον Σύνταγμα του 1975 - η αναθεώρηση δεν εισέφερε τίποτε το καινούργιο- μέσα από μια ανοικτή προς στη διεθνή κοινωνία και στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης ερμηνευτική προσέγγιση του άρθρου 28Σ και των τριών παραγράφων του. Η ρήτρα της παραγράφου 3 ιδίως εκείνης που επιτρέπει περιορισμούς στην εθνική κυριαρχία υπό την προϋπόθεση ότι δεν θίγονται «τα δικαιώματα του ανθρώπου και η Δημοκρατία» μπορεί να ενεργήσει αμφιμερώς ή και αντίστροφα και να λειτουργήσει ως γέφυρα και αγωγός επικοινωνίας της πολιτειακής έννομης τάξης με την ευρωπαϊκή και την παγκόσμια.

Η νέα αυτή σύλληψη της κυριαρχίας μας αναγκάζει άρα να ξανασκεφτούμε σοβαρά και την έννοια του Συντάγματος. Πρωταρχικό επιστημονικό καθήκον είναι η εγκατάλειψη της τυπικής έννοιας του Συντάγματος, η οποία όχι μόνον δεν βοηθά στη σύλληψη των νέων καταστάσεων αλλά λειτουργεί και ανασχετικά. Μόνον μια ανανεωμένη έννοια του ουσιαστικού ή πραγματικού Συντάγματος μπορεί να λειτουργήσει καθοριστικά και να συμμετάσχει στη διαδικασία συγκρότησης δικτύων υπερθνικής εξουσίας38. Με την ουσιαστική έννοια το Σύνταγμα λειτουργεί ως ουσιαστικός σύνδεσμος ή καταστατικό δίκτυο αρχών με βάση το οποίο συγκροτούνται, μορφοποιούνται και συνέχονται, πρακτικές, εθνικές και διεθνείς, δίκτυα και πλέγματα εξουσίας, πολύμορφα και πολυεπίπεδα, έτσι όπως προκύπτουν μέσα από τις μεταμορφώσεις και υπερβάσεις ή ανασυγκροτήσεις της κυριαρχίας. Το εθνικό Σύνταγμα μέσα σε αυτήν την προοπτική δεν αρκείται στο να μορφοποιεί και να περιορίζει την κρατική ή εθνική κυριαρχία, λειτουργεί και ως σύνδεσμος της εθνικής με την υπερθνική κυριαρχία και συντείνει στην συγκρότηση μιας υπερθνικής δικτυωτής κυριαρχίας.

Η κυριαρχία δεν χάνεται, μεταμορφώνεται, και το Σύνταγμα αλλάζει λειτουργίες, νόημα και σημασία. Για να συλλάβουμε τις αλλαγές χρειαζόμαστε νέους ορισμούς και μια νέα δυναμική θεώρηση των αξιών που μας κληροδότησε ο διαφωτισμός, ο πολιτικός πολιτισμός της αρχαίας Ελλάδας, αλλά και η

38 Για τη σημασία του ουσιαστικού συντάγματος στη διαδικασία συγκρότησης ενός ευρωπαϊκού κράτους

βλ. μεταξύ άλλων PAVLOS ELEFTHERIADIS, Aspects of European Constitutionalism, European Law Review, 1996, σ. 32-42, ΕΤΙΕΝ ΜΠΑΛΙΜΠΑΡ, Η Ευρώπη: το ανέφικτο μιας ευρωπαϊκής ιδιότητας του πολίτη; Ο Πολίτης, τ. 84, 2001, σ. 24, ETIENNE BALIBAR, Nous Citoyens d’ Europe? Les Frontiers, L’ Etat, le Peuple, La Découverte, 2001, σ. 294-295.

95

ουτοπία μιας άλλης δίκαιης κοινωνίας του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος. Για να διαφυλάξουμε και να ανανεώσουμε τον δημοκρατικό τρόπο οργάνωσης της κοινωνικής και πολιτικής μας διαβίωσης χρειάζεται να στοχαστούμε την καταγωγή και τους όρους της πολιτική μας διαβίωσης και να σκεφθούμε τους όρους και τις ιστορικές προϋποθέσεις γένεσης και αναγέννησης του ίδιου αυτού του στοχασμού μας.

Κυρίες και κύριοι, δεν πιστεύω ότι η πραγματικότητα και μάλιστα η νομική είναι τόσο απλή ώστε μπορούμε να την συλλάβουμε και να την εξηγήσουμε με δύο λέξεις και με ένα σχήμα σε τριάντα λεπτά. Την αίσθηση που έχω γι αυτήν, θέλησα απλώς να σας μεταφέρω. Ούτε όμως συντάσσομαι με αυτούς που υιοθετούν, προκαταβολικά, μια απαισιόδοξη και καταστροφική θεώρηση της νέας εθνικής και παγκόσμιας πραγματικότητας. Δεν συμμερίζομαι τις προγνώσεις αυτών που προαναγγέλλουν, ως Κασσάνδρες, δεινά, ούτε πιστεύω ότι έφτασε η συντέλεια του κόσμου με την «καλούμενη παγκοσμιοποίηση». Ο καταστροφικός και καταγγελτικός λόγος είναι ένας αντιεπιστημονικός λόγος. Είναι ένας λόγος θετικιστικός και από τη φύση λόγος συντηρητικός και τελικά αντεπαναστατικός. Η παιδεία μου και οι πολιτικο-φιλοσοφικές μου πεποιθήσεις με οδηγούν σε μια δυναμική και ελπιδοφόρα θεώρηση της πραγματικότητας. Με ωθούν στην αναζήτηση εναλλακτικής ηθικο-πολιτικής προσέγγισης των σχέσεων Συντάγματος και εθνικής κυριαρχίας. Και αυτήν επιχείρησα να σας μεταφέρω.