Ιφιγένεια ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ Παρασκευάς ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ Πασχαλιά ΚΑΛΟΥΠΤΣΗ Ελένη ΧΕΙΜΑΡΙΟΥ

20 Δεκεμβρίου 2015

Λίγο πριν από την έκρηξη του Πελοποννησιακού πολέμου (431-404 π.Χ.),

πιθανώς το θέρος του 432π.Χ., οι Σπαρτιάτες, έπειτα από σύντομες ενέργειες

των Κορινθίων, κάλεσαν στη Σπάρτη τους συμμάχους και ζήτησαν από τον

καθένα να καταθέσει δημόσια όσα καταμαρτυρούσε στους Αθηναίους. Οι

Κορίνθιοι, από το λόγο των οποίων προέρχεται το απόσπασμα (Θουκ.1,70-71),

αφού άφησαν πρώτα τους άλλους να οξύνουν το κλίμα, ανέβηκαν τελευταίοι

στο βήμα. Kαταλογίζουν στους Σπαρτιάτες ότι δεν έχουν συνειδητοποιήσει

ποιοι είναι οι Αθηναίοι ούτε πόσο ριζικά διαφέρουν στα πάντα από τους ίδιους

και δίνουν -εν μέρει σε σύγκριση με τους Σπαρτιάτες- ένα εντυπωσιακό

χαρακτηρισμό των Αθηναίων.

Ο Θουκυδίδης γράφει τον επιτάφιο για να εκφωνηθεί το

431π.Χ. προς τιμήν των πρώτων νεκρών του

Πελοποννησιακού πολέμου, αν και ο αριθμός των νεκρών

του πρώτου έτους ήταν ασήμαντος σε σχέση με τα χρόνια

που ακολούθησαν. Σ΄ αυτό το έτος του πολέμου η Αθήνα δεν

έχει ηττηθεί, είναι αλώβητη και νικήτρια. Ο Επιτάφιος είναι η

δεύτερη από τις τρεις δημηγορίες του Περικλή.

Η πρώτη περίοδος του Πελοποννησιακού πολέμου ονομαζόταν «Αρχιδάμειος πόλεμος». [Ακολουθεί η Νικίειος ειρήνη και τα Σικελικά].

Οι νεκροί για τους οποίους γίνεται η τελετή είναι όσοι σκοτώθηκαν:

α. Σε ιππομαχία στο Θριάσιο πεδίο κοντά στους Ρείτους (ΘΟΥΚ., Β. 19,2), μικρή λίμνη στα όρια Αθήνας και Ελευσίνας, όπου η σημερινή λίμνη Κουμουνδούρου.

β. Σε ιππομαχία Αθηναίων και Θεσσαλών εναντίον Βοιωτών στα Φρύγια (ΘΟΥΚ., Β. 22,2), ανάμεσα στις Αχαρνές και στην Αθήνα, στους ΒΑ πρόποδες του Αιγάλεω.

γ. Στη συνεχιζόμενη πολιορκία της Ποτίδαιας.

δ. Στις ναυτικές επιχειρήσεις στα παράλια της Λοκρίδας και της Πελοποννήσου (ΘΟΥΚ., Β. 23 κ.εξ).

Τι είναι οι 40 συνολικά δημηγορίες ; ομιλίες βασιλιάδων, πολιτικών ηγετών, στρατηγών πριν από σημαντικά

γεγονότα.

Τι περιλαμβάνουν ; επιχειρήματα, κίνητρα, συναισθηματικές παρορμήσεις

Σε τι εξυπηρετούν ; στη βαθύτερη ανίχνευση των αιτίων

στην κατάδειξη της εσωτερικής σύνδεσης των γεγονότων

στην πρόβλεψη αναμενόμενων αποτελεσμάτων

Πού αποσκοπούν ; στον ολόπλευρο φωτισμό των γεγονότων

στην κατάδειξη της ιστορίας του Θουκυδίδη ως εγχειριδίου πολιτικής θεωρίας (κτήμα ες αιεί)

Ποια είναι η μέθοδος σύνθεσης; αφαίρεση του μερικού και περιστασιακού +

τονισμός του γενικού και του μόνιμου

ενίσχυση με επιχειρήματα που διασαφηνίζουν την βασική άποψη του ομιλητή

αξιοποίηση των χαρακτηριστικών της προσωπικότητάς του

ανά ζεύγη (λόγου- αντιλόγου) – Αγώνας λόγων

Σε ποιους απευθύνονται; στους ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ –όχι σε πραγματικούς ακροατές

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΙΔΕΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Είναι η παρουσίαση των επιτευγμάτων του αθηναϊκού

δημοκρατικού πολιτεύματος ως ιδανικού και όχι τόσο ως συντελεσμένης πραγματικότητας

ΓΛΩΣΣΑ Είναι η λογοτεχνική αττική διάλεκτος με ύφος μεγαλόπρεπο,

ζεστό, λίγο εξεζητημένο, με τόνο ποιητικό ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΠΑΤΡΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ

Δύο αντίθετες απόψεις από την αρχαιότητα : I. Ο Θουκυδίδης ο πραγματικός συγγραφέας του Επιταφίου και ο

Περικλής ως συγγραφικό τέχνασμα II. Ο Θουκυδίδης ως στενογράφος του λόγου που απήγγειλε ο

Περικλής Η συμβιβαστική άποψη : Ο Επιτάφιος αντάξιος της πνευματικής

προσωπικότητας και του Θουκυδίδη και του Περικλή

ΣΥΝΗΘΗΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΠΕΡΙΚΛΗ

1. Προοίμιο 1. Προοίμιο (κεφ. 35)

2. Καταγωγή και πρόγονοι:

I. εγκώμιο της αττικής γης και αυτοχθονίας,

II. ανατροφή και αγωγή των Αθηναίων, III. η φιλοπατρία μέσα από τα

πολεμικά κατορθώματά τους

(τη μεγαλύτερη έκταση: σύνδεση του παρόντος με

το παρελθόν)

2.

έπαινος των προγόνων (κεφ. 36, 1-2)

έπαινος της σύγχρονης γενιάς

έπαινος του αθηναϊκού

πολιτεύματος και του τρόπου ζωής του σύγχρονου Αθηναίου (κεφ. 37-41)

3. Οι αρετές και τα κατορθώματα των

προκειμένων νεκρών

3. Έπαινος των νεκρών (κεφ. 42)

4. Προτροπή για μίμηση 4. Προτροπή για μίμηση (κεφ. 43)

5. Παραμυθία 5. Παραμυθία (κεφ. 44-45)

6. Επίλογος 6. Επίλογος (κεφ. 46)

Αθηναίοι Σπαρτιάτες

νεωτεριστές, γρήγοροι στη σύλληψη νέων σχεδίων και στην εκτέλεσή τους/πρωτοπόροι σε πολιτικές

μεθόδους (οἱ μέν γε νεωτεροποιοὶ καὶ ἐπινοῆσαι ὀξεῖς καὶ ἐπιτελέσαι ἔργῳ ἃ ἂν γνῶσιν)

διατηρούν τα κεκτημένα, δεν επινοούν νέα σχέδια / ακολουθούν απαρχαιωμένες πολιτικές μεθόδους (ὑμεῖς δὲ τὰ ὑπάρχοντά τε σῴζειν καὶ ἐπιγνῶναι μηδὲν)

τολμηροί, ριψοκίνδυνοι, αισιόδοξοι (οἱ μὲν καὶ παρὰ δύναμιν τολμηταὶ καὶ παρὰ γνώμην κινδυνευταὶ καὶ ἐν τοῖς δεινοῖς εὐέλπιδες)

μετριοπαθείς, δύσπιστοι, διστακτικοί, δειλοί, απαισιόδοξοι, μεμψίμοιροι (τὸ δὲ ὑμέτερον τῆς τε δυνάμεως ἐνδεᾶ πρᾶξαι τῆς τε γνώμης μηδὲ τοῖς βεβαίοις πιστεῦσαι τῶν τε δεινῶν μηδέποτε οἴεσθαι ἀπολυθήσεσθαι)

δραστήριοι, ακούραστοι (ἄοκνοι)

αναβλητικοί (μελλητάς)

αγαπούν τα ταξίδια (=μέσο αύξησης πλούτου) (ἀποδημηταί)

Αποφεύγουν τα ταξίδια (φοβούνται μήπως διακινδυνέψουν τα κεκτημένα) (ἐνδημοτάτους/ ὑμεῖς δὲ τῷ ἐπελθεῖν καὶ τὰ ἑτοῖμα ἂν βλάψαι)

στη νίκη εκμεταλλεύονται τους ηττημένους όσο το δυνατόν περισσότερο στην ήττα υποχωρούν όσο το δυνατόν λιγότερο (κρατοῦντές τε τῶν ἐχθρῶν ἐπὶ πλεῖστον ἐξέρχονται καὶ νικώμενοι ἐπ’ ἐλάχιστον ἀναπίπτουσι)

Αθηναίοι Σπαρτιάτες

θέτουν τα σώματά τους στην υπηρεσία της πατρίδας/θεωρούν το μυαλό ως ανώτερο όργανο (ἔτι δὲ τοῖς μὲν σώμασιν ἀλλοτριωτάτοις ὑπὲρ τῆς πόλεως χρῶνται, τῇ δὲ γνώμῃ οἰκειοτάτῃ ἐς τὸ πράσσειν τι ὑπὲρ αὐτῆς)

εκλαμβάνουν την αποτυχία ως απώλεια κεκτημένων, αλλά την αναπληρώνουν με τη σύλληψη νέων σχεδίων και προχωρούν αμέσως από τη σύλληψη στην πράξη / θεωρούν την επιτυχία ως μικρό επίτευγμα σε σχέση με αυτά που μπορούν ακόμα να αποκτήσουν (ἃ μὲν ἂν ἐπινοήσαντες μὴ ἐπεξέλθωσιν, οἰκείων στέρεσθαι ἡγοῦνται, ἃ δ’ ἂν ἐπελθόντες κτήσωνται, ὀλίγα πρὸς τὰ μέλλοντα τυχεῖν πράξαντες. ἢν δ’ ἄρα του καὶ πείρᾳ σφαλῶσιν, ἀντελπίσαντες ἄλλα ἐπλήρωσαν τὴν χρείαν)

απολαμβάνουν ελάχιστα τα υπάρχοντα, καθώς ζητούν όλο και περισσότερα (ἀπολαύουσιν ἐλάχιστα τῶν ὑπαρχόντων διὰ τὸ αἰεὶ κτᾶσθαι)

θεωρούν την εκτέλεση καθήκοντος ως τη μόνη γιορτή ησυχία απραξίας θεωρείται συμφορά (μήτε ἑορτὴν ἄλλο τι ἡγεῖσθαι ἢ τὸ τὰ δέοντα πρᾶξαι ξυμφοράν τε οὐχ ἧσσον ἡσυχίαν ἀπράγμονα ἢ ἀσχολίαν ἐπίπονον)

αποφεύγουν τη δράση για να αποφύγουν και τη βλάβη (ἐπὶ τῷ μὴ λυπεῖν τε τοὺς ἄλλους καὶ αὐτοὶ ἀμυνόμενοι μὴ βλάπτεσθαι τὸ ἴσον νέμετε)

δεν ανέχονται την αδικία (οἳ ἂν τῇ μὲν παρασκευῇ δίκαια πράσσωσι, τῇ δὲ γνώμῃ, ἢν ἀδικῶνται, δῆλοι ὦσι μὴ ἐπιτρέψοντες)

Αθηναίοι

Σπαρτιάτες

επιδιώκουν και πετυχαίνουν την αύξηση της δύναμης της πόλης τους (πρόγονοι → πατέρες → σύγχρονοι Περικλή) (τὴν γὰρ χώραν οἱ αὐτοὶ αἰεὶ οἰκοῦντες διαδοχῇ τῶν ἐπιγιγνομένων μέχρι τοῦδε ἐλευθέραν δι’ ἀρετὴν παρέδοσαν)

αναγνωρίζουν την αξία και την ανωτερότητα της δημοκρατίας: ισονομία, αξιοκρατία στη συμμετοχή στα κοινά, ελευθερία στις σχέσεις με την πολιτεία και τις διαπροσωπικές σχέσεις (μέτεστι δὲ κατὰ μὲν τοὺς νόμους πρὸς τὰ ἴδια διάφορα πᾶσι τὸ ἴσον, κατὰ δὲ τὴν ἀξίωσιν, ὡς ἕκαστος ἔν τῳ εὐδοκιμεῖ, οὐκ ἀπὸ μέρους τὸ πλέον ἐς τὰ κοινὰ ἢ ἀπ’ ἀρετῆς προτιμᾶται, οὐδ’ αὖ κατὰ πενίαν, ἔχων γέ τι ἀγαθὸν δρᾶσαι τὴν πόλιν, ἀξιώματος ἀφανείᾳ κεκώλυται. ἐλευθέρως δὲ τά τε πρὸς τὸ κοινὸν πολιτεύομεν καὶ ἐς τὴν πρὸς ἀλλήλους τῶν καθ’ ἡμέραν ἐπιτηδευμάτων ὑποψίαν)

δεν παρανομούν από εσωτερικό σεβασμό και απέναντι στους θεσπισμένους αλλά και τους άγραφους νόμους (διὰ δέοςμάλιστα οὐ παρανομοῦμεν, τῶν τε αἰεὶ ἐν ἀρχῇ ὄντων ἀκροάσει καὶ τῶν νόμων, καὶ μάλιστα αὐτῶν ὅσοι τε ἐπ’ ὠφελίᾳ τῶν ἀδικουμένων κεῖνται καὶ ὅσοι ἄγραφο ιὄντες αἰσχύνην ὁμολογουμένην φέρουσιν)

Αθηναίοι

Σπαρτιάτες

ζουν μία άνετη και ευχάριστη ζωή (Καὶ μὴν καὶ τῶν πόνων πλείστας ἀναπαύλας τῇ γνώμῃ ἐπορισάμεθα, ἀγῶσι μέν γε καὶ θυσίαις διετησίοις νομίζοντες , ἰδίαις δὲ κατασκευαῖς εὐπρεπέσιν)

η πόλη τους είναι ανοιχτή σε όλους (τήν τε γὰρ πόλιν κοινὴν παρέχομεν)

εφαρμόζουν την ξενηλασία (ξενηλασίαις)

επιδεικνύουν θάρρος (τῷ ἀφ’ ἡμῶν αὐτῶν ἐς τὰ ἔργα εὐψύχῳ)

πολεμική προετοιμασία, τεχνάσματα (ταῖς παρασκευαῖς τὸ πλέον καὶ ἀπάταις)

η ανδρεία είναι αποτέλεσμα του τρόπου ζωής και προσωπική επιλογή (ἡμεῖς δὲ ἀνειμένως διαιτώμενοι οὐδὲν ἧσσον ἐπὶ τοὺς ἰσοπαλεῖς κινδύνους χωροῦμεν)

ανδρεία προκύπτει από επίπονη άσκηση και φόβο για την επιβολή του νόμου (οἱ μὲν ἐπιπόνῳ ἀσκήσει εὐθὺς νέοι ὄντες τὸ ἀνδρεῖον μετέρχονται)

εκστρατεύουν μόνοι τους και νικούν αυτούς που υπερασπίζονται την πατρίδα τους (αὐτοὶ ἐπελθόντες οὐ χαλεπῶς ἐν τῇ ἀλλοτρίᾳ τοὺς περὶ τῶν οἰκείων ἀμυνομένους μαχόμενοι τὰ πλείω κρατοῦμεν)

εκστρατεύουν εναντίον των Αθηναίων μαζί με όλους τους συμμάχους τους (οὔτε γὰρ Λακεδαιμόνιοι καθ’ ἑαυτούς, μεθ’ ἁπάντων δὲ ἐς τὴν γῆν ἡμῶν στρατεύουσι)

δεν πολεμούν ποτέ με το σύνολο του στρατού τους (ἁθρόᾳ τε τῇ δυνάμει ἡμῶν οὐδείς πω πολέμιος ἐνέτυχε)

αν νικήσουν ένα μέρος του αθηναϊκού στρατού, καυχώνται ότι τους νίκησαν όλους # αν νικηθούν, λένε ότι νικήθηκαν από όλους (κρατήσαντές τέ τινας ἡμῶν πάντας αὐχοῦσιν ἀπεῶσθαι καὶ νικηθέντες ὑφ’ ἁπάντων ἡσσῆσθαι)

Αθηναίοι

Σπαρτιάτες

δεν κουράζονται προκαταβολικά για τα μελλοντικά δεινά και εμφανίζονται εξίσου τολμηροί (περιγίγνεται ἡμῖν τοῖς τε μέλλουσιν ἀλγεινοῖς μὴ προκάμνειν, καὶ ἐς αὐτὰ ἐλθοῦσι μὴ ἀτολμοτέρους τῶν αἰεὶ μοχθούντων φαίνεσθαι)

αγωνίζονται αδιάκοπα (τῶν αἰεὶ μοχθούντων)

αγαπούν το ωραίο και τις πνευματικές αναζητήσεις, χωρίς να γίνονται νωθροί και μαλθακοί (Φιλοκαλοῦμέν τε γὰρ μετ’ εὐτελείας καὶ φιλοσοφοῦμεν ἄνευ μαλακίας)

θεωρούν ντροπή όχι το να είναι κανείς φτωχός, αλλά το να μην προσπαθεί να ξεφύγει από τη φτώχεια εργαζόμενος (τὸ πένεσθαι οὐχ ὁμολογεῖν τινὶ αἰσχρόν, ἀλλὰ μὴ διαφεύγειν ἔργῳ αἴσχιον)

θεωρούν αυτόν που δεν ασχολείται με τα πολιτικά ζητήματα άχρηστο (μόνοι γὰρ τόν τε μηδὲν τῶν δε μετέχοντα οὐκ ἀπράγμονα ἀλλ’ ἀχρεῖον νομίζομεν)

θεωρούν ζημιά όχι τα λόγια για τα έργα, αλλά το να μην έχει ενημερωθεί κάποιος προκαταβολικά για τις μελλοντικές του ενέργειες (οὐ τοὺς λόγους τοῖς ἔργοις βλάβην ἡγούμενοι, ἀλλὰ μὴ προδιδαχθῆναι μᾶλλον λόγῳ πρότερον ἢ ἐπὶ ἃ δεῖ ἔργῳ ἐλθεῖν)

Αθηναίοι Σπαρτιάτες

έχουν γνώση και των συνεπειών των κινδύνων και των αγαθών της ειρήνης, αλλά παρ’ όλα αυτά δεν διστάζουν να τολμήσουν (οἱ τά τε δεινὰ καὶ ἡδέα σαφέστατα γιγνώσκοντες καὶ διὰ ταῦτα μὴ ἀποτρεπόμενοι ἐκ τῶν κινδύνων)

η άγνοια των κινδύνων φέρνει αλόγιστο θάρρος, ενώ η σκέψη προκαλεί δισταγμό (ὃ τοῖς ἄλλοις ἀμαθία μὲν θράσος, λογισμὸς δὲ ὄκνον φέρει)

αποκτούν φιλίες ευεργετώντας (εὖ δρῶντες κτώμεθα τοὺς φίλους)

αποκτούν φίλους ευεργετούμενοι (πάσχοντες εὖ)

ευεργετούν όχι από συμφέρον, αλλά από φιλελεύθερο φρόνημα (τῆς ἐλευθερίας τῷ πιστῷ ἀδεῶς τινὰ ὠφελοῦμεν)

είναι αυτάρκεις σε πολλές δραστηριότητες της ζωής τους (τὸ σῶμα αὔταρκες παρέχεσθαι)

Για τη δημηγορία των Κορινθίων: Οι Αθηναίοι : παρουσιάζονται ως καινοτόμοι, θαρραλέοι, δραστήριοι και φιλόδοξοι η ύψιστη αξία για αυτούς είναι η πατρίδα τους και κάνουν τα πάντα για αυτή και

την αύξηση της δύναμής της δεν διστάζουν να εφαρμόσουν νέα σχέδια και μεθόδους ή και να μεταβούν σε

ξένους τόπους για το συμφέρον της πόλης τους δεν αρκούνται σε αυτά που έχουν, αλλά ζητούν όλο και περισσότερα είναι άνθρωποι της δράσης / η απραξία για αυτούς είναι συμφορά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες : εμφανίζονται ως συντηρητικοί, διστακτικοί, δειλοί αποφεύγουν τη δράση και το άγνωστο από φόβο για ήττα ή βλάβη

→ Οι Κορίνθιοι εφιστούν την προσοχή στους Σπαρτιάτες να φοβούνται τους

Αθηναίους (αὐτούς πεφυκέναι ἐπὶ τῷ μήτε αὐτοὺς ἔχειν ἡσυχίαν μήτε τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους ἐᾶν /πρὸς τάδε βουλεύεσθε εὖ καὶ την Πελοπόννησον πειρᾶσθε μὴ ἐλάσσω ἐξηγεῖσθαι ἢ οἱ πατέρες ὑμῖν παρέδοσαν)

Για τον Επιτάφιο του Περικλή: Οι Αθηναίοι και εδώ : παρουσιάζονται ως φιλοπάτριδες, δραστήριοι και γενναίοι

αναγνωρίζουν την αξία του πολιτεύματος της πόλης τους, αλλά και την ελευθερία και την ποιότητα ζωής που τους προσφέρει. Γι’ αυτό και σέβονται τους νόμους και συμμετέχουν όλοι στα κοινά

η ανδρεία τους είναι αποτέλεσμα όχι φόβου ή υπερβολικής προσπάθειας, αλλά του σεβασμού που τους υπαγορεύει η πόλη τους

δίνουν έμφαση στην πράξη. Γι’ αυτό και θεωρούν άχρηστο όποιον δεν μετέχει στα κοινά ή δεν προσπαθεί να ξεφύγει από τη φτώχεια του

δίνουν αξία και στον λόγο και τις πνευματικές ενασχολήσεις, χωρίς να αποσπούνται από τα έργα τους και μάλιστα γίνονται ακόμα πιο δραστήριοι

Αντίθετα

οι Σπαρτιάτες εμφανίζονται ως άνθρωποι: της σκληρής δουλειάς της επίπονης άσκησης που μετέρχονται τεχνάσματα

που δεν αγαπούν τις πνευματικές ασχολίες, αλλά τις θεωρούν ζημία

→ Ο Περικλής τονίζει την ανωτερότητα της Αθήνας (καὶ ἔν τε τούτοις τὴν πόλιν ἀξίαν εἶναι θαυμάζεσθαι καὶ ἔτι ἐν ἄλλοις. / Ξυνελών τε λέγω τήν τε πᾶσαν πόλιν τῆς Ἑλλάδος παίδευσιν εἶναι / ἀλλὰ πᾶσαν μὲν θάλασσαν καὶ γῆν ἐσβατὸν τῇ ἡμετέρᾳ τόλμῃ καταναγκάσαντες γενέσθαι, πανταχοῦ δὲμ νημεῖα κακῶν τε κἀγαθῶν ἀίδια ξυγκατοικίσαντες)

Ο λόγος των Κορινθίων είναι μια δριμύτατη κριτική της εφησυχαστικής

διάστασης της εξωτερικής πολιτικής των Σπαρτιατών και ταυτόχρονα μια

οξύτατη ανάλυση της ψυχολογικής βάσης της ανάπτυξης της αθηναϊκής

δύναμης.

Στη δομή της δημηγορίας παίζει σημαντικό ρόλο η τέχνη της συζήτησης,

όπως αυτή είχε αναπτυχθεί από τις σοφιστικές πρακτικές.

Στην προοιμιακή εισαγωγή οι Κορίνθιοι επιδιώκουν την εύνοια των Λακεδαιμονίων κολακεύοντάς τους (captatio benevolentiae): «Το πιστόν υμάς (…)και απ’ αυτού σωφροσύνην μεν έχετε» (Ι.68.1) και παρόμοιους επαίνους θα μεταχειριστούν συχνά στη δημηγορία τους, συνυφαίνοντας μαζί με αυτούς και αιχμηρά παράπονα: «υπό μεν Αθηναίων υβριζόμενοι, υπό δε υμών αμελούμενοι» (Ι.68.2), επισημαίνοντας ωστόσο πως: «αιτία μεν γαρ φίλων ανδρών εστίν αμαρτανόντων, κατηγορία δε εχθρών αδικησάντων» (Ι.69.6).

Το κύριο μέρος της δημηγορίας εκμεταλλεύεται το τέχνασμα του συγκριτικού χαρακτηρισμού των δύο δυνάμεων που εδράζεται όχι μόνο στη διαφορετική στρατηγική κουλτούρα αλλά και στη διαφορετική ψυχολογική σύνθεση των εμπολέμων. Η έντεχνη διάταξη των επιχειρημάτων εξυπηρετεί την κυρίαρχη ιδέα της δημηγορίας, που έχει ως στόχο της να κινητοποιήσει τους Σπαρτιάτες σε δράση, πείθοντάς τους πως θίγονται ζωτικά τους συμφέροντα. Με τη χρησιμοποίηση ενός αντιθετικού και συγκριτικού ύφους, στο οποίο κυριαρχούν οι αντιθετικοί σύνδεσμοι μεν-δε και τα συμπλεκτικά τε-και ή οι προσδιορισμοί λόγω-έργω, οι Κορίνθιοι στηλιτεύουν την επιφυλακτικότητα και τη βραδύτητα των Σπαρτιατών, ενώ ταυτόχρονα την αντιπαραθέτουν στο επιθετικό και καινοτόμο πνεύμα των Αθηναίων: «ξυμφοράν τε ουχ ήσσον ησυχίαν απράγμονα ή ασχολίαν επίπονον» (Ι.70.8). Ωστόσο, στην επιχειρηματολογία παρεμβάλλεται η αναίρεση των πιθανών αντιρρήσεων των Λακεδαιμονίων: «αλλά των λεγόντων μάλλον υπενοείτε ως ένεκεν των αυτοίς ιδία διαφόρων λέγουσι και δι’ αυτό ου πριν πάσχειν, αλλ’ επειδή εν τω έργω εσμέν, τους ξυμμάχους τούσδε παρεκαλέσατε» (Ι.68.2).

Στην ανακεφαλαίωση του λόγου τους προτρέπουν τους Σπαρτιάτες να εγκαταλείψουν το συντηρητισμό και την αταραξία τους: «μέχρι μεν ουν τούδε ωρίσθω υμών η βραδυτής» (Ι.71.4), που δεν ήταν πια ασφαλείς ιδιότητες σε έναν διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο, κυριαρχούμενο από τον αθηναϊκό δυναμισμό και να αναλάβουν πολεμική δράση. Ο λόγος των Κορινθίων είναι γεμάτος μίσος, φθόνο και θαυμασμό για τον ψυχολογικό δυναμισμό του αντιπάλου, χωρίς, ωστόσο, να αποτελεί και μια ηθική του αναγνώριση, αφού οι Αθηναίοι βλάπτουν και αδικούν τους συμμάχους των Λακεδαιμονίων «και εκ πολλού προπαρεσκευασμένους, ει ποτε πολεμήσονται» (Ι.68.3) έχουν σκοπό την ανατροπή της διμερούς ισορροπίας δυνάμεων.

Με τη δημηγορία των Κορινθίων ο Θουκυδίδης επιχείρησε μια έμμεση σύγκριση της δημοκρατίας στην ακμή της υλικής της υπεροχής και της ολιγαρχικής έννοιας της ησυχίας. Γι’ αυτόν η δύναμη, που είναι ο στόχος των ατόμων και των κρατών και η βάση του πολιτισμού, δεν μπορεί να νοηθεί στατικά.

Δεν πρόκειται για κάποιο ξεχωριστό έργο του Θουκυδίδη, αλλά για μία από τις σαράντα δημηγορίες που υπάρχουν στο έργο του. Πρόκειται για έναν επιτάφιο (επικήδειο) λόγο που εκφώνησε ο Περικλής προς τιμή των νεκρών του πρώτου έτους του Πελοποννησιακού πολέμου. Η παιδευτική και λογοτεχνική αξία του συγκεκριμένου λόγου δικαιολογούν το θαυμασμό που έχει προκαλέσει από την αρχαιότητα ως σήμερα. Αν και ο Επιτάφιος είναι μία από τις σαράντα δημηγορίες που υπάρχουν στο έργο του Θουκυδίδη παρουσιάζει δύο βασικές διαφορές με τις υπόλοιπες: • οι υπόλοιπες δημηγορίες ανήκουν στους συμβουλευτικούς ρητορικούς λόγους, ενώ ο Επιτάφιος στους επιδεικτικούς. • οι υπόλοιπες δημηγορίες έχουν στενή σχέση με τα γεγονότα που προηγούνται και ακολουθούν, ενώ ο Επιτάφιος τόση λίγη σχέση έχει με τα ιστορούμενα, ώστε διαβάζοντάς τον να ξεχνάμε σχεδόν τον πόλεμo Θέλησε ο συντάκτης του, λοιπόν, να παρουσιάσει το τι υπήρξε η Αθήνα στην εποχή του και μάλιστα, πριν την αμαυρώσουν οι συνέπειες του Πελοποννησιακού πολέμου. Πίστεψε ότι ο καταλληλότερος άνθρωπος για να παρουσιάσει το αθηναϊκό μεγαλείο δε θα μπορούσε να ήταν άλλος από το δημιουργό της, τον Περικλή. Έτσι, ενώ ο λόγος εξωτερικά είναι ο επιτάφιος των νεκρών του 431 π.Χ., στην πραγματικότητα είναι ο επιτάφιος μιας μεγάλης πολιτείας στην πιο κλασική της μορφή.