ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

48
ΕΞΕΤΑΣΤΕΑ ΥΛΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΔΗΜΟΣΙΟ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΒΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Ι 2010-11 Σύμφωνα με το Χρονοδιάγραμμα Μελέτης η εξεταστέα ύλη της ΘΕ «Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι: από την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά Χρόνια» περιλαμβάνει: α) το «Δημόσιο και ιδιωτικό βίο στην αρχαία Ελλάδα» (=τόμο Α του διδακτικού εγχειριδίου), β) το «Δημόσιο και ιδιωτικό βίο στον βυζαντινό και μεταβυζαντινό κόσμο» (=τόμο Β του διδακτικού εγχειριδίου) και, γ) τη «Θρησκεία στις ελληνικές πόλεις της κλασικής εποχής» (προσφερόμενο τόμο εμπορίου των Zaidman-Pantel). Στην ύλη αυτή έχουν προστεθεί με ανακοίνωση στο διαδίκτυο και ορισμένα από τα κείμενα του Ανθολογίου, τα οποία είναι συγκεκριμένα τα κείμενα 2α-2γ (Cartledge), (Ξενίδου Schild) και 4 (Blanck) καθώς και οι δραστηριότητες που αντιστοιχούν σε αυτά.. Εκτός ύλης παραμένουν μόνο τα κεφάλαια 3 και 5 του πρώτου τόμου Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Αρχαία Ελλάδα. Για τα υπόλοιπα κεφάλαια του πρώτου και δεύτερου τόμου του διδακτικού εγχειριδίου, βλ. το Διάγραμμα Αντικειμένων Εξεταστέας Ύλης που ακολουθεί. Στον τόμο «Η θρησκεία στις ελληνικές πόλεις της κλασικής εποχής» η εξεταστέα ύλη περιορίζεται στις σελ. 11-137 (εξαιρούνται ο πίνακας και η ακολουθία αθηναϊκών εορτών στις σελ. 102-3), 161-200 και 207-18. ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ

description

Ερωτηματολόγιο Εξεταστέας Υλης 2010-1 για την ΕΛΠ20

Transcript of ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

Page 1: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

ΕΞΕΤΑΣΤΕΑ ΥΛΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΔΗΜΟΣΙΟ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΒΙΟ

ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Ι

2010-11

Σύμφωνα με το Χρονοδιάγραμμα Μελέτης η εξεταστέα ύλη

της ΘΕ laquoΔημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι από την

Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά Χρόνιαraquo περιλαμβάνει α) το

laquoΔημόσιο και ιδιωτικό βίο στην αρχαία Ελλάδαraquo (=τόμο Α του

διδακτικού εγχειριδίου) β) το laquoΔημόσιο και ιδιωτικό βίο στον

βυζαντινό και μεταβυζαντινό κόσμοraquo (=τόμο Β του διδακτικού

εγχειριδίου) και γ) τη laquoΘρησκεία στις ελληνικές πόλεις της

κλασικής εποχήςraquo (προσφερόμενο τόμο εμπορίου των Zaidman-

Pantel) Στην ύλη αυτή έχουν προστεθεί με ανακοίνωση στο

διαδίκτυο και ορισμένα από τα κείμενα του Ανθολογίου τα οποία

είναι συγκεκριμένα τα κείμενα 2α-2γ (Cartledge) 3γ (Ξενίδου

Schild) και 4 (Blanck) καθώς και οι δραστηριότητες που

αντιστοιχούν σε αυτά Εκτός ύλης παραμένουν μόνο τα κεφάλαια 3

και 5 του πρώτου τόμου Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Αρχαία

Ελλάδα Για τα υπόλοιπα κεφάλαια του πρώτου και δεύτερου τόμου

του διδακτικού εγχειριδίου βλ το Διάγραμμα Αντικειμένων

Εξεταστέας Ύλης που ακολουθεί Στον τόμο laquoΗ θρησκεία στις

ελληνικές πόλεις της κλασικής εποχήςraquo η εξεταστέα ύλη

περιορίζεται στις σελ 11-137 (εξαιρούνται ο πίνακας και η

ακολουθία αθηναϊκών εορτών στις σελ 102-3) 161-200 και 207-18

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΜΟΣ Α Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Αρχαία Ελλάδα

Κεφάλαιο Ι

1) Πότε χρονολογείται η διαμόρφωση της αρχαίας ελληνικής

πόλης ως ανεξάρτητου και αυτόνομου κοινωνικοπολιτικού

οργανισμού [σελ 26] Με ποιο τρόπο ο οικονομικός παράγων

συνέβαλε στην εξέλιξή της (ανάπτυξη πρωτόγνωρων

βιοτεχνικών δραστηριοτήτων καθιέρωση νομίσματος

εκπατρισμός ναυσιπλοΐα και εμπόριο) [σελ 27-28 πρβ σελ

121-122] Τα χαρακτηριστικά της ελληνικής πόλης σύμφωνα

με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη πώς εννοούσαν την

ενότητα της πόλης Τι γνωρίζετε για τη σχέση ενότητας και

μεγέθους της πόλης και για την ταύτιση πόλης και πολίτη

[σελ 28-30 πρβ μέγεθος ιδανικής πόλης στη σελ 32] Πώς

εννοούσαν ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης την αυτάρκεια της

πόλης Να εξηγήσετε την ευρύτερη έννοια της αυτονομίας

της αρχαίας ελληνικής πόλης (αυτοκυριαρχία αυτοδιάθεση

κρατική ανεξαρτησία ελευθερία) [σελ 28-31]

Δραστηριότητα 1β [σελ28]

2) Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (=καθορισμός συγκεκριμένης

θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου) και μέγεθος της αρχαίας

ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον αριθμό των

ενεργών πολιτών-χωρίς τις οικογένειές τους- στην Αθήνα και

στη Σπάρτη]

3) Η τυπική κοινωνική δομή των αρχαίων ελληνικών πόλεων

(Προσοχή οι είλωτες οι κλαρώτες και οι πενέστες=η τρίτη

πληθυσμιακή ομάδα σε Σπάρτη Κρήτη και θεσσαλικές πόλεις

αντίστοιχα) [σελ 33]

4) Βασικά χαρακτηριστικά του ελεύθερου πολίτη προνόμια και

υποχρεώσεις των πολιτών Αριθμός πολιτών (χωρίς τις

οικογένειές τους) στην Αθήνα και στη Σπάρτη [σελ 33]

5) Κοινωνική δομή (=πληθυσμιακές ομάδες) της Αθήνας και των

περισσότερων ελληνικών πόλεων-εκτός των ελευθέρων

πολιτών [σελ 34-37]

α οι μέτοικοι σημασία ονομασίας καταγωγή δικαιώματα

υποχρεώσεις και συνεισφορά τους αριθμός μάχιμων μετοίκων

στην Αθήνα [σελ 34-35] Δραστηριότητα 4 [σελ 35]

β οι δούλοι η αρχαιότερη μαρτυρία για το θεσμό

παράγοντες εξάπλωσης της δουλείας τον 5 αιπΧ σημασία

2

του όρου έμψυχο κτήμα Καταγωγή και κατηγορίες δούλων

απελευθέρωση αριθμός δούλων στην Αθήνα [σελ 35-37]

6) Κοινωνική δομή (=πληθυσμιακές ομάδες) της Σπάρτης [σελ

37-38]

α Οι όμοιοι (πολίτες με πλήρη πολιτικά δικαιώματα) γιατί

ονομάζονταν έτσι υποχρεώσεις δικαιώματα προνόμια [σελ

37 πρβ σελ 49 σελ 76-τρίτη παράγραφος σελ 177-178)

ποιο τμήμα της Λακωνικής κατοικούσαν (Σπάρτη=προέκυψε

από τον συνοικισμό αρχικά τεσσάρων αργότερα πέντε

χωριών βλ σελ 37 και 173)

α Οι περίοικοι γιατί ονομάζονταν έτσι υποχρεώσεις

δικαιώματα απασχόληση και προνόμια ποιο τμήμα της

Λακωνικής κατοικούσαν πώς λειτουργεί η περιοικίδα χώρα

σε σχέση με την (ανοχύρωτη-ως την ελληνιστική εποχή)

Σπάρτη αριθμός περιοίκων σύμφωνα με τον αριθμό των

μερίδων στις οποίες μοιράστηκε από τον Λυκούργο η γη

αυτών που υποδουλώθηκαν (ειλώτων) [σελ 37-38 πρβ σελ

185 για τη σημασία του όρου περίοικος και σελ 186 για τη

σχέση των περιοίκων με τους Σπαρτιάτες για τη σημασία του

όρου Λακεδαιμόνιοι και για την οργάνωση και οικονομική

δραστηριότητα των περιοίκων)

β Ποιοι ήταν οι είλωτες της Λακωνίαςαρχαίοι (κάτοικοι της

Λακωνίας υποδουλωμένοι από παλιά στους Σπαρτιάτες) και

της Μεσσηνίας Μεσσηνιακοί (κάτοικοι της Μεσσηνίας που

υποδουλώθηκαν μετά το δεύτερο Μεσσηνιακό πόλεμο 640-

620 πΧ) Οι διαφορές τους από τους δούλους έχουν

ομοιογένεια δεν αποτελούν ιδιωτική περιουσία των ομοίων

αλλά κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης (μόνο αυτή τους

απελευθερώνει δεν μπορούν να πουληθούν να εξαγοράσουν

την ελευθερία τους)-δημόσιοι δούλοι αναπαράγονται

φυσιολογικά-έχουν δική τους οικογένεια είναι

προσκολλημένοι στη γη που καλλιεργούν (ένα μέρος της

παραγωγής στον κάτοχο του κλήρου κρατούν το υπόλοιπο)

3

ομιλούν την ίδια γλώσσα υπηρετούν στο στρατό ως

βοηθητικοίσυνοδοί των οπλιτών και κωπηλάτες από το

τελευταίο τέταρτο του 5 αι πΧ ως κανονικοί μάχιμοι η

σχέση τους με τους Σπαρτιάτες είναι εχθρική (ιδιαίτερα των

Μεσσηνίων) Ο συνολικός αριθμός των ειλώτων

υπολογισμένος κατά προσέγγιση [σελ 38 πρβ σελ 187-188]

Δραστηριότητα 5 [σελ 39]

7) Ποιους εννοεί ο Θουκυδίδης με τη φράση του laquoάνδρες γαρ

πόλιςraquo [σελ 40] και τι συνεπάγεται η φράση αυτή για τη

σχέση πόλης και πολιτών Πόσα και ποια είναι τα πολιτειακά

όργανα της αρχαίας πόλης πώς νοείται ο θεσμός της

αντιπροσώπευσης [σελ 39-41]

8) Οι δύο τρόποι με τους οποίους προσδιορίζεται ο πολίτης στα

Πολιτικά του Αριστοτέλη [σελ 43] σε τι διέφεραν οι αστοί

από τους πολίτες ποιες κατηγορίες πολιτών θεωρούνταν

αστοί [σελ 58-59]

9) Ποια ήταν η σχέση καταγωγής και πολιτικής ιδιότητας α

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα β στην Αθήνα από το 451

πΧ και μετά [σελ 43-44] Γιατί περιφρουρήθηκε η ιδιότητα

του πολίτη σε όλες τις μορφές πολιτευμάτων των ελληνικών

πόλεων [σελ 44] Ποια προνόμια παρείχε σε αυτόν που την

κατείχε [σελ 44-46] Τι γνωρίζετε για την ταύτιση πολίτη και

οπλίτη (=στρατιώτη) στη Σπάρτη και στην Αθήνα [σελ 47]

Περιγραφή και ονομασίες τελετουργιών και διαδικασιών για

την είσοδο και σταδιακή ένταξη στην πολιτική κοινότητα των

παιδιών (αγοριών) των Αθηναίων α τελετουργική θυσία-

μείον + εγγραφή του νεογέννητου ή πολύ μικρού αγοριού

στους καταλόγους της φρατρίας-αναγνώριση ως μέλους της

φρατρίας β κουρά των μαλλιών του νεαρού αγοριού και

αιματηρή θυσία-κούρειον- επίσημη είσοδος και αναγνώρισή

του ως μέλους της φρατρίας (α και β την τρίτη ημέρα της

φθινοπωρινής εορτής των Απατουρίων) γ εγγραφή των

αγοριών που είχαν συμπληρώσει το 18 έτος της ηλικίας

4

στους καταλόγους των δημοτών-ένταξη στο πολιτικό σώμα

[σελ 47-48 πρβ σελ 56 για την τήρηση του καταλόγου των

δημοτών-πολιτών από τους δήμους σελ 297 για εορτή

Απατουρίων και σελ 313-314 για μείον και κούρειον]

10) Σε ποια πολιτεύματα γενικότερα υπήρχαν δύο τάξεις

πολιτών από τις οποίες μόνο μία είχε πλήρη δικαιώματα ποια

ήταν αυτή [σελ 49] Ποιον ιδιαίτερο χαρακτήρα παρουσιάζει

η ιδιότητα του πολίτη στη στρατοκρατικά οργανωμένη

Σπάρτη [μόνον σελ 49]

11) Με ποιούς τρόπους συνέβαλαν οι μεταρρυθμίσεις του

Σόλωνος στην έναρξη της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της

Αθήνας (α κατάργησαν την υποδούλωση που προερχόταν

από δανεισμό β έδωσαν πρόσβαση στα ανώτερα αξιώματα

στις δύο ανώτερες τάξεις που δημιουργήθηκαν από τη

διαίρεση των πολιτών ανάλογα με το ετήσιο αγροτικό

εισοδήμά τους γ εξασφάλισαν στους θήτες συμμετοχή στην

εκκλησία του δήμου) [σελ 50-51 πρβ σελ 134]

12) Σε τι αποσκοπούσαν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

(να περιορίσουν την εξουσία των αριστοκρατικών

οικογενειών να δώσουν περισσότερα δικαιώματα στις δύο

κατώτερες τάξεις των πολιτών) με ποιο τρόπο πέτυχε ο

Κλεισθένης τη διεύρυνση του σώματος των πολιτών στην

Αθήνα (με την αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος-

ενσωμάτωση στην πόλη νέων πολιτών δηλ μετοίκων ή

δούλων των νεοπολιτών και με τη νέα οργάνωση των

εξουσιών οι δήμοι στους οποίους υποδιαιρέθηκε εδαφικά η

Αθήνα και όχι οι παλαιές φυλές στις οποίες ανήκαν οι

Αθηναίοι με βάση τη συγγένεια αίματος πιστοποιούσαν τώρα

την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και όριζαν τους

αντιπροσώπους στη Βουλή των Πεντακοσίων και στην Ηλιαία

[σελ 51 πρβ σελ 64 Παράδειγμα 2 για απονομή της

ιδιότητας του πολίτη επί Κλεισθένη επίσης πρβ σελ 140-

142]

5

13) Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού

στην Αθήνα με τα μέτρα α του Εφιάλτη (αφαιρέθηκαν οι

περισσότερες εξουσίες του Αρείου Πάγου=αριστοκρατικού

συμβουλίου με ισόβια μέλη-εκτός από όσες αφορούσαν

θρησκευτικά ζητήματα και μεταφέρθηκαν στην Εκκλησία του

Δήμου στην Ηλιαία και στη Βουλή των 500 στα οποία

αντίθετα είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες) και β του

Περικλή (από το 457 πΧ εκλόγιμοι για το αξίωμα των

αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες ενώ η επιλογή των

αρχόντων στους οποίους από το 487 εκλόγιμοι ήταν και οι

ιππείς γίνεται τώρα για κάθε αξίωμα με κλήρωση μεταξύ (10)

κληρωτών ανά φυλή (και όχι μεταξύ προκρίτων όπως

παλαιότερα) δηλ πρώτα κληρώνονταν δέκα πολίτες για κάθε

θέση (οι 10 θέσεις κατανανέμονταν μεταξύ των δήμων της

οικείας φυλής ανάλογα με τον πληθυσμό τους) και έπειτα

κληρωνόταν ένας από τους δέκα για κάθε φυλή καθιέρωση

της μισθοφοράς [σελ 52 πρβ σελ 91 για εκλογή στα

κυριότερα δημόσια αξιώματα με κλήρωση ή χειροτονία και

πλαίσιο Διευκρινίσεων στα Παροράματα] Δραστηριότητα 14

[σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

14) Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη

λειτουργία τους στην πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53] Τι

ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η

βασική λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην

Αθήνα (εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές-που

είχαν ορισθεί από τους δήμους-στη Βουλή των 500

συμμετείχε αναλογικά στη σύνθεση της Ηλιαίας) ποιος ο

ρόλος της στον στρατιωτικόοικονομικό τομέα (εξέλεγε έναν

στρατηγόυποδείκνυε χορηγούς στους διαγωνισμούς

τραγωδίας και των Διονυσίων [σελ 54-55]

15) Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις)

και ποιος ήταν ο ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες

6

κοινότητες-πυρήνες κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της

πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη Περιγράψτε

συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των δήμων

[σελ 55-57]

16) Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση

στην απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και

μετά το ψήφισμα του 451 πΧ ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα

και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα προέκυπταν από

νόμιμη γέννηση ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι

αναφέρετε τρία παραδείγματα τι προϋποθέσεις ίσχυαν

αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη σε

κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον

Αριστοτέλη [σελ 58-61]

17) Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του

πολίτη ποιοι αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια

κατηγορία ανήκαν οι πόλεις που προστάτευσαν το δικαίωμα

της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και για ποιους λόγους

ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] πότε παύει η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα

κοινά να είναι συνάρτηση της κατοχής έγγειας περιουσίας

και περιουσίας [σελ 62] Τι προτεινόταν στο διάταγμα του

Φορμίσιου (403 πΧ) και τι συμπεραίνει κανείς από την

καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403 πΧ στην Αθήνα

σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ

61-63]

18) Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της

ιδιότητας του πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία

συνδέονται με γνωστά σε σας ιστορικά γεγονότα Η επιγαμία

[σελ 63-65]

7

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

19) Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67] Αναφέρετε τις δύο

βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική) τι συνεπάγονταν

για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική) Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη

μορφή ατιμίας

20) Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική

κοινότητα η υποβαθμισμένη νομική της θέση οι απόψεις του

Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο και τη

φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

21) Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Δραστηριότητα 20α και β (σελ 70)

22) Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις

αλλαγές επήλθαν με την καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η

σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με την ιδιότητα του

οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες

εμπλέκονται στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη

διαχείριση της εξουσίας περιορίζεται η εξουσία ευγενών και

αριστοκρατών συμβάλλει στην ανάπτυξη της ιδέας της

ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη στις

ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Δραστηριότητα 21 [σελ 73]

23) Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων

συντελείται η αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την

ιδιότητα του πολίτη στην Αθήνα (με τα μέτρα του Κλεισθένη

όχι μόνο τα κατώτερα και ανώτερα στρώματα υπηρετούν ως

οπλίτες αλλά και οι θήτες που ανήκουν στη φτωχότερη τάξη

υπηρετούν ως ναύτες-κωπηλάτες στο στόλο) [σελ 74-75] Για

ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του

οπλίτη ήταν απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις

τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π Χ [σελ 76-77]

8

Δραστηριότητα 22 α και β [σελ 77]

24) Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας

από αυτές των άλλων πόλεων Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος

φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό ποσό των

εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600

τάλαντα Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες

δραχμές)-συντριηραρχία η αντίδοσις Η εισφορά τι ήταν

ποιούς επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

25) Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και

πολίτη στην Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η

συμμετοχή των πολιτών ποιος ανοίγει το δρόμο για την

άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα και πότε η

συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του

άρχοντα-457 πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και

ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83] Ποιες είναι οι θέσεις του

Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια είναι τα

σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85] Πίνακα 1 και

Δραστηριότητα 24 [σελ 84]

26) Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας

(σύσταση λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος) η εκκλησία του

δήμου η Βουλή των 500 ο Άρειος Πάγος η Ηλιαία οι εννέα

άρχοντες (επώνυμος άρχων βασιλέας πολέμαρχος έξι

θεσμοθέτες+γραμματέας των θεσμοθετών) και άλλα αξιώματα

πολιτικά ή στρατιωτικά όπου εκλέγονταν δέκα για κάθε αξίωμα

πχ δέκα επόπτες εμπορίου δέκα αστυνόμοι δέκα στρατηγοί

δέκα ταξίαρχοι δέκα ίππαρχοι κλπ ( Πνύκα=λόφος στα

νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων εκκλησίας

του Δήμου εκκλησιαστικός μισθός ψηφίσματα χειροτονία

προβουλεύματα γραφή παρανόμων Βουλευτήριο-κτήριο

συνεδριάσεων της Βουλής στη δυτική πλευρά της Αγοράς

βουλευτικός μισθός πρυτανεία πρυτάνεις επιστάτης των

9

πρυτάνεων Θόλος=κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου

διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις και ο επιστάτης ηλιαστές

ηλιαστικός μισθός δοκιμασία) [σελ 86-92 πρβ σελ 151-159

για Άρειο Πάγο βλ σελ 131 133 κείμενο+δραστηριότητα 9 για

άρχοντες 135 145-6 και για αρχές 156-8 και για στρατηγούς

162 (προσοχή εδώ να προστεθεί ότι παρά τις μεταρρυθμίσεις

του Εφιάλτη ο Άρειος Πάγος διατήρησε τις αρμοδιότητές του

για φόνο και εμπρησμό)middot συγκεκριμένα για πολέμαρχο σε

δικαστήριο του Παλλάδιου βλ σελ 145 για τον γραμματέα των

θεσμοθετών βλ σελ 156 για ψηφοφορία αποφάσεων με

χειροτονία=ανάταση του χεριού βλ σελ 87 και 152 αντίθετα

για μυστική ψηφοφορία βλ σελ 152 για εκλογή αξιωμάτων με

χειροτονία βλ σελ 91 92 και 157 (στρατιωτικές αρχές και

αυτοί που διαχειρίζονταν δημόσια χρήματα) για προβουλεύματα

βλ σελ 87 και 152 για αξιώματα που εκλέγονται δέκα βλ σελ

92 και 157 και για δημοψήφισμα για τη διεξαγωγή

οστρακοφορίας βλ σελ 144]

Δραστηριότητες 25 [σελ 87] Δραστηριότητα 26 [σελ90] και

Δραστηριότητα 27 [σελ 92]

27) Πολιτειακά όργανα και αρχές της Σπάρτης (προέλευση

σύσταση λειτουργία και αρμοδιότητες)οι δύο βασιλείς η

Γερουσία οι πέντε έφοροι η Απέλλα η λεγόμενη Μικρή

Εκκλησία (=οι δύο βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι) η

Μεγάλη Ρήτρα οι γέροντες Έγκρισηαποδοκιμασία

αποφάσεων ή εκλογή δια βοής (στην Απέλλα) προβουλεύματα

(Γερουσία) [σελ 93-100 πρβ σελ 175-177

Πίνακας 2 [σελ 95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Κεφά λαιο 2

28) Πολιτειακά όργανα πολιτική διαίρεση της κοινωνίας

(ιππείς ζευγίτες θήτες) και κοινωνικές τάξεις (ευπατρίδες

δημιουργοί γεώμοροι) στην Αθήνα του 7 αι πΧ ποιοι

10

κατέφευγαν στο δανείζειν επί σώμασι και ποιοι ήταν οι

εκτήμοροι (σελ 131-132 πρβ σελ 122-123 για τις

επιπτώσεις στους αγρότες από τη χρήση του νομίσματος και

για τη γενικότερη αγροτική κρίση στα τέλη του 7 αι πΧ η

οποία συνδέεται με την ιδιοκτησία της γης και την

κατάργηση των χρεών που οδηγούσαν στην υποδούλωση των

αγροτών)

Κείμενο 7 γ και δ [σελ 216-217]

29) Σε ποια σημεία τροποποιείται το πολίτευμα των Αθηνών

(πολιτικό δικαίωμα τοις όπλα παρεχομένοις διαχωρισμός

φόνου εκ προμελέτης από ακούσιο απαγόρευση

αυτοδικίαςανθρωποκτονίας για εκδίκηση) από τη νομοθεσία

του Δράκοντος (τέλος 7 αι πΧ) ποια είναι η σημασία της

(σελ 132-133)

Κείμενο 7 δ [σελ 217]

30) Τα αιτήματα που επικρατούν στην Αθήνα στα τέλη του

7 αι πΧ Οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνοςndashάρχων

το 594 πΧ (η κατάργηση του δανείζειν επί σώμασι και των

χρεών προς το δημόσιο και τους ιδιώτες-σεισάχθεια και η

απαγόρευση της εξαγωγής σιτηρών) οι ρυθμίσεις με

επιπτώσεις στην κοινωνική και πολιτική κατάσταση των

πολιτών που αποδίδονται στον Σόλωνα (διαίρεση των πολιτών

ανάλογα με το ετήσιο αγροτικόφορολογητέο εισόδημα

εκλογή των αρχόντων από την εκκλησία του Δήμου στην

οποία συμμετείχαν οι Αθηναίοι άνω είκοσι ετών παραχώρηση

δικών για φόνο εμπρησμό και απόπειρα κατάλυσης του

πολιτεύματος στον Άρειο Πάγο η Βουλή των 400

(προβούλευση) το δικαστήριο της Ηλιαίας (ταυτίζεται με

εκκλησία του Δήμου) που συνερχόταν σε σώμα με δικαστική

εξουσία [σελ 133-136 για το τι είναι ο μέδιμνος και ο

μετρητής ή αμφορέας βλ σελ 74 υποσημείωση] Κείμενο 8

[σελ 217] Δραστηριότητα 24 [σελ 212] Αποτελέσματα α

των σημαντικών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων του Σόλωνος

11

και β των ρυθμίσεων που του αποδίδονται [σελ136-138) Η

επίλυση της αγροτικής κρίσης με οικονομικά μέτρα

προστατευτισμού του Πεισιστράτου (546-527 πΧ) [σελ 139

τέταρτη παράγραφος πρβ σελ 140 τέταρτη παράγραφος]

Κείμενο 9 γ [σελ 218]

31) Ο στόχος των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη σύμφωνα

με τον Αριστοτέλη η προέλευση των νεοπολιτών η σημασία

των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη (αναδιοργανώνει τον

laquoπολιτικό χώροraquo σύμφωνα με τον laquoγεωγραφικό χώροraquo) σε τι

συγκεκριμένα αποσκοπούσε ο Κλεισθένης με την ενσωμάτωση

των δήμων στις φυλές και με τη δημιουργία των νέων φυλών

[σελ 140-143] Μέτρα για την προστασία της αθηναϊκής

δημοκρατίας [σελ 143-146] οστρακισμός (παλαιότερη

εφαρμογή το 487) όρκος βουλευτών εκλογή των αρχόντων

(από το 487 πΧ) με κλήρωση μεταξύ 10 κληρωτών ανά φυλή

και όχι προκρίτων στους οποίους συμπεριλαμβάνονται τώρα

και οι ιππείς παρακμή του θεσμού των αρχόντων (ο

πολέμαρχος διατηρεί θρησκευτικές+δικαστικές

αρμοδιότητες προεδρεύει στο δικαστήριο του Παλλάδιου για

τους ξένους) αύξηση της δικαιοδοσίας των 10 στρατηγών

Πώς κατανοείται η πληροφορία του Αριστοτέλη ότι κάθε φυλή

έδινε έναν από τους 9 άρχοντες αφού οι φυλές ήταν 10

(πιθανόν η τελευταία φυλή έδινε τον Γραμματέα των

Θεσμοθετών) Η γραφή παρανόμων

Δραστηριότητα 12 [σελ 143] Κείμενο 10 [σελ 219]

Δραστηριότητα 13 [σελ 143] Κείμενο 11 [σελ 219] Κείμενο 14

[σελ 220-221]

32) Θεσμικά μέτρα του Περικλή με πολιτικές και κοινωνικές

επιπτώσεις (σελ 147) η μισθοφορά ποια ήταν η σημασία του

θεσμού οι κληρουχίες

Δραστηριότητα 15 (σελ 148) Κείμενο 13 (σελ 220) Κείμενο 15

[σελ 221-222]

12

33) Οι απόπειρες για κατάργηση της μισθοφοράς και

μείωση του σώματος των πολιτών από τα ολιγαρχικά

καθεστώτα των 400 (411 πΧ) και των Τριάκοντα Τυράννων

(405-404 πΧ) ο θεωρικός μισθός (από το τέλος 5ου αι πΧ

και ο εκκλησιαστικός μισθός (4ος αι π Χ) οι δίκες

συκοφαντών εναντίον πλουσίων και η παραπομπή τους για

συκοφαντία [σελ 149-150]

34) Οι αρχές της ισονομίας ισοτιμίας και ισηγορίας στις

οποίες στηριζόταν η πολιτική ισότητα των Αθηναίων [σελ

151] Οι εξουσίες και ο ρόλος της Εκκλησίας του δήμου

(εκλέγει τους άρχοντες δικάζει θέματα που αφορούν την

ασφάλεια του κράτους- κατηγορία και διαδικασία της

εισαγγελίας διαμορφώνει την εξωτερική πολιτική δημοσιεύει

ψηφίσματα που έχουν ισχύ νόμου) [153-154] Η Βουλή των 500

κατά τον 5 αι πΧ (κλήρωση βουλευτών δημόσιες

συνεδριάσεις προεδρίες πρυτάνεων καθημερινή κλήρωση

του επιστάτη) οι αρμοδιότητες της Βουλής (βουλευτικό

σώμα και εκτελεστικό όργανο των αποφάσεων της Εκκλησίας

δικαστικό σώμα-αρμοδιότητες που είχε κληρονομήσει από

Άρειο Πάγο) [154-155] Άρχοντες που κληρώνονταν και

άρχοντες που ψηφίζονταν με χειροτονία [156-157]

Δικαστήρια δίκες και γραφές (διαδικασία σύνθεση

δικαστηρίου δικαστικός μισθός) Ηλιαία (σύνθεση όρκος

ηλιαστών) [σελ 158-159]

Δραστηριότητα 21 (σελ 159) Κείμενο 20 (σελ224)

Δραστηριότητα 25 (σελ 168)

35) Οι λατρείες τα ιερά και οι εορτές της πολιούχου

Αθηνάς του Διονύσου και της Δήμητρας στην Αθήνα οι

φιλόσοφοι που έπεσαν θύματα της γραφής ασεβείας η ανοχή

προς τις θεότητες των ξένων κατοίκων της Αθήνας (η

θρακική Βενδίδα η κύπρια Αφροδίτη και η αιγυπτία Ίσιδα)

[σελ 166-168 πρβ σελ 139 για τον Πεισίστρατο και την

13

εορτή των Παναθηναίωντην αγροτική λατρεία του Διονύσου

Ελευθερέως ]

36) Η δημιουργία της πόλης της Σπάρτης [σελ 172-173]

Δραστηριότητα 27 (σελ 173) Κείμενο 25 [σελ 227]

37) Η μεταβολή της Σπάρτης από κοινωνία των αρίστων σε

κοινωνία οπλιτών και ο χωρισμός του πληθυσμού σε ομοίους

περιοίκους και είλωτες μετά τον 2ο Μεσσηνιακό πόλεμο (640-

620 πΧ) [σελ 173-175]

38) Ποια είναι η έννοια της ρήτρας τι είναι η Μεγάλη

Ρήτρα (το περιεχόμενό της γνωστό από τον βίο του

Λυκούργου του Πλουτάρχου) ποια είναι τα κύρια όργανα του

σπαρτιατικού πολιτεύματος και σε ποιες από τις

αρμοδιότητές τους αναφέρεται Ποιο αντιλαϊκό μέτρο

περιορίζεται με την εμφάνιση των εφόρων [σελ 175-177

Δραστηριότητα 29 [σελ 177]

39) Η θεωρητική ισότητα των ομοίων (=πολιτών με πλήρη

πολιτικά δικαιώματα) και οι αντιφάσεις των πηγών (Πλάτων

Πλούταρχος Πολύβιος) σχετικά με την ισότητα των κλήρων

Κατά πόσον ενδιέφερε τους ομοίους η απόκτηση πλούτου ή η

ενασχόληση με βαναυσικές δραστηριότητες τι ενδείξεις

έχουμε από πότε χρονολογούνται Πότε οι Σπαρτιάτες έκοψαν

νόμισμα που αντικατέστησε τους οβελούς [σελ 177-179 πρβ

σελ 247-248 για οβελούς]

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 27 [σελ 227]

40) Οι προϋποθέσεις που έπρεπε κανείς να πληροί για να

είναι όμοιος πότε θεσπίζονται τα κριτήρια που σχετίζονται

με την αγωγή (και τα συσσίτια) και γιατί η σπαρτιατική

αγωγή πώς υλοποιείται σε τι αποσκοπεί πόσο διαρκεί ως

θεσμός τα συσσίτια και η μεταβολή τους από θεσμό που

σφυρηλατούσε πνεύμα ισότητας και αλληλεγγύης σε κριτήριο

διάκρισης [σελ 179-183)

Κείμενο 28α-γ [σελ 227-228] Κείμενο 30 α-β στ [σελ 229-230]

14

41) Οι αντιφατικές παραδόσεις του 4ου αι πΧ (Ισοκράτης

Έφορος) για την καταγωγή και τη θέση των περιοίκων Η

δημιουργία και το καθεστώς των περιοικίδων πόλεων

(αυτόνομες κοινότητες γύρω από την πόλη της Σπάρτης με

τοπική οικονομία και τοπικό δίκαιο) η σχέση των περιοίκων

με τους Σπαρτιάτες τι υποδηλώνει ο όρος Λακεδαιμόνιοι

(ισότιμα μέλη στις πολεμικές επιχειρήσεις) οι

δραστηριότητές τους [σελ 185-186]

Κείμενο 30β [σελ 229]

42) Προέλευση του ονόματος είλωτας(=υποδουλωμένος)

και του θεσμού της ειλωτείας καταγωγή των ειλώτων

(είλωτες Λακωνίας laquoαρχαίοιraquo και είλωτες Μεσσηνίας

laquoΜεσσηνιακοίraquo) Αντιστοιχία του κοινωνικού καθεστώτος των

ειλώτων και των εκτημόρων Πώς έκριναν οι αρχαίοι

Έλληνες τη σχέση ειλώτων και ομοίων η μαρτυρία του

Αριστοτέλη ότι κάθε χρόνο οι έφοροι κήρυσσαν πόλεμο στους

είλωτες [σελ 186-188] Δραστηριότητα 33 [σελ 189] Κείμενο

29 [σελ 228-229]

43) Ποιά είναι τα αίτια και οι συνέπειες της ολιγανθρωπίας

αισθητής από το 464 πΧ (σεισμός στη Λακωνική) Οι νέες

κοινωνικές τάξεις και ο τρόπος που δημιουργήθηκαν Τι

δηλώνει ο όρος νεοδαμώδεις τι πληροφορίες έχουμε γιrsquo

αυτούς Ο νόμος του Επιταδέα και οι συνέπειές του Πώς

διακαιολογείται από τις πληροφορίες των πηγών ο

πλουτοκρατικόςαριστοκρατικός χαρακτήρας της

σπαρτιατικής κοινωνίας του 4ου αι (σελ 191-193 195-197)

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 30γ δ στ [σελ 229]

44) Η Απέλλα η βασιλεία οι έφοροι σύσταση λειτουργία

αρμοδιότητες σύγχρονα ερωτήματα Τα προνόμια και οι

εξουσίες των βασιλέων σε καιρό ειρήνης και σε καιρό

πολέμου εκλογή γερόντων και εξουσίες γερουσίας εξουσίες

εφόρων ο διαφορετικός χαρακτήρας του θεσμού της

15

βασιλείας και του θεσμού των εφόρων [σελ 197-204] Οι 4

πύθιοι οι αρμοστές και η αρχή του ναυάρχου [σελ 205]

45) Η απουσία της λατρείας του Διονύσου και η έμφαση

της λατρείας του Απόλλωνος και της Άρτεμης στη Σπάρτη

[σελ 208]

Κεφάλαιο 4

46) Τι είναι ο οίκος (α η πατριαρχική οικογένεια β ο

χώρος όπου συγκεντρώνεται καθημερινά η οικογένεια μέσα

στο σπίτι ένα δωμάτιο που βλέπει στην αυλή γ η κατοικία

γενικότερα δ το νοικοκυριό) τα παλαιότερα γνωστά

γαμήλια έθιμα (ομηρικά) νομοθέτες που έπαιξαν καθοριστικό

ρόλο σε θέματα γάμου στην Αθήνα και στη Σπάρτη ο Κώδικας

της Γόρτυνας [σελ 280-281 πρβ σελ 285 για τον Κώδικα

της Γόρτυνας και σελ 286 311 την έννοια του οίκου]

47) Ποια ήταν η κοινωνικά αποδεκτή ηλικία γάμου στην

Αθήνα και στη Σπάρτη Πώς ορίζεται στις αρχαίες πηγές η

ιδεώδης ηλικία γάμου της γυναίκας και του άνδρα Σε τι

οφείλονται οι διαφορετικές απόψεις των αρχαίων φιλοσόφων

[σελ 282-284]

Δραστηριότητα 1 (σελ 283)

48) Ποιες ήταν οι επίκληροι οι πατρωιώκοι και οι

πατρούχοι η ηλικία γάμου των ορφανών κοριτσιών

κληρονόμων του πατέρα και ο τρόπος με τον οποίο

κληρονομούσαν (έμμεσα) τον κλήρο του πατέρα στην Αθήνα

στη Σπάρτη στην Κρήτη Αιτιολογείστε τη θεσμικά

κατοχυρωμένη ηλικία γάμου στις περιπτώσεις αυτές [σελ

285]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 287]

49) (σελ 288-290) Ο τρόπος και ο στόχος του αρχαϊκού

γάμου στον οποίο η νύφη δίδεται ως έπαθλο στον γαμπρό η

ονομασία του αντίστοιχου ινδικού έθιμου (τρία παραδείγματα

16

δύο ελληνικά και ένα ινδικό) πότε γίνεται επιλογή γαμπρού

από την ίδια τη νύφη χωρίς τη μεσολάβηση αγώνα

Δραστηριότητα 4 [σελ 290]

50) Τι ήταν η προίκα ποιος τη διαχειριζόταν και την

καρπωνόταν σε ποιον κατέληγε όταν χώριζε το ανδρόγυνο ή

πέθαινε η σύζυγος η προικοδότηση των χηρών και των

φτωχών επικλήρων Η εκ των προτέρων κληρονομιά ως

προίκα η αρχή της ενδογαμίας και ο βαθμός συγγένειας στο

γάμο μεταξύ συγγενών στην Αθήνα και στη Σπάρτη [σελ

292-293]

51) Οι διαδικασίες για τη σύναψη και ολοκλήρωση γάμου

στην Αθήνα Η εγγύη και η επιδικασία η αρχαιότερη

μαρτυρία Η έκδοση οι διαδικασίες τελετουργίες και τα

έθιμα που τη συνοδεύουν ο μήνας γάμου η αποδοχή της

νύφης από τη φρατρία (=η ευρύτερη ανδρική συγγενική

ομάδα στην οποία ανήκε η οικογένεια του γαμπρού ) η

σημασία της Η θυσία με την οποία άρχιζε ο γάμος ως

ιεροτελεστία το προγαμιαίο λουτρό της νύφης και του

γαμπρού η μεταφορά του νερού η Εννεάκρουνος οι δύο

σημασίες της λέξης λουτροφόρος (το αγγείο η κοπέλα που το

μετέφερε) η φιάλη το γαμήλιο γεύμα Η μεταφορά της νύφης

ο παράνυμφος ή πάροχος οι πυξίδες Τι είναι και πώς

πραγματοποιείται το συνοικείν τα καταχύσματα ο παις

αμφιθαλής η αποκάλυψη του προσώπου της νύφης στον

γαμπρό το επιθαλάμιο οι δύο σημασίες της λέξης επαύλια

[σελ 295-301] Δραστηριότητα 7 [σελ 301]

52) Ο σπαρτιατικός γάμος (302-303 και σελ 319)

Περιγραφή του σπαρτιατικού γάμου με (συμβολική) αρπαγή

της νύφης το βασικό γνώρισμα που τον διακρίνει από τον

αντίστοιχο μυθικό γάμο [είναι κρυφός] η τελετουργία

τραβεστισμού της νύφης και οι ερμηνείες της ένα ιστορικό

παράδειγμα γάμου με πραγματική αρπαγή της νύφης τι

17

γνωρίζετε για το έθιμο της πολυανδρίας στη Σπάρτη και στο

ινδικό έπος Μαχαμπαράτα

Δραστηριότητα 8 [σελ 303] Κείμενα 6 και 7 [σελ 324]

Δραστηριότητα 9 [σελ 304] Κείμενα 7 και 8 [σελ 324- 325]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 2 [σελ 304]

53) Πού διεξαγόταν ο τοκετός και ποιες ήταν οι

εθιμοτυπικές και τελετουργικές διαδικασίες που τον

συνόδευαν Η ανακοίνωση του φύλλου του νεογέννητου η

παρουσίαση του βρέφους σε ναό προστάτιδας θεότητας Το

έθιμο της έκθεσης (απόθεσης) των νεογέννητων ένα μυθικό

παράδειγμα Σε τι διέφερε η έκθεση από την βρεφοκτονία Για

ποιους άλλους ινδοευρωπαϊκούς λαούς μαρτυρείται το ίδιο

έθιμο δύο μυθικά παραδείγματα [σελ 305-309 και 319]

Δραστηριότητα 10 [σελ 309] Κείμενα 9 και 10 [σελ 325]

54) Ο καθαρμός του νεογέννητου τα αμφιδρόμια και η

δεκάτη τι δηλώνουν οι λέξεις σε τι αποσκοπούν [σελ 309-

310]

Δρασστηριότητα 11 (σελ 313)

55) Να περιγράψετε την εξωτερική και εσωτερική

διαρρύθμιση της κατοικίας των Αθηναίων τι είναι και πού

βρισκόταν η εστία σχετικές τελετουργίες παραδείγματα

[σελ 311-312]

56) Οι τελετουργίες που συνόδευαν την αναγνώριση από τη

φρατρία των αγοριών και των κοριτσιών στην Αθήνα [σελ

313-315] μείον κούρειον γαμηλία

57) Σπαρτιατικές πρακτικές ευγονισμού που σχετίζονται με

τη γέννηση και την αναγνώριση των βρεφών η Λέσχη οι

Αποθέτες (σελ 314-315 και 319)

58) Η ανατροφή και διαπαιδαγώγιση του παιδιού στην

Αθήνα και στη Σπάρτη η τροφόςτιθήνη ο παιδαγωγός η

προς πάτωρ τροφός η Αρτεμις Κορυθαλία και τα Τιθηνίδια

[316-318]

18

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΜΟΣ Β Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος

στον Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Κόσμο

Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν

δηλώνεται διαφορετικά)

1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που

απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι

μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η

σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-

21]

2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η

αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον

αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]

Δραστηριότητα 1β [σελ 23]

3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο

ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι

χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η

μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των

επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]

Δραστηριότητα 1γ Δραστηριότητα 2 [σελ 23]

4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία

θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους

και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

(αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του

Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη

Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324

μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το

διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου

για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]

Δραστηριότητα 3β [26-27] πρβ Δραστηριότητα 1 [σελ 209-210]

19

5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το

αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η

επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής

εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό

(φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο

(διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως)

[σελ 25-26 πρβ σελ 210]

Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]

6) Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης πλεονεκτήματα (τοποθεσίας)

σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

συνέπειες (σε σχέση με το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας) [σελ

27-29]

Δραστηριότητα 4α [σελ 29]

7) Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της Τα

μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού (συγκεντρωτική

άσκηση της κρατικής διοίκησης) και του Κωνσταντίνου

(μονοκρατορία) Οι παράγοντες που αναδείχθηκαν ενοποιητικοί για

τη βυζαντινή αυτοκρατορία (αρχικά η χριστιανική θρησκεία

αργότερα και η ελληνική γλώσσα) [σελ 28-29]

Δραστηριότητα 4β [σελ 29]

8) Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος (απόλυτη

μοναρχία) ο ρόλος του αυτοκράτορα οι περιορισμοί στην άσκηση

της αυτοκρατορικής εξουσίας (κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί-δεν

υπήρχαν συνταγματικοί περιορισμοί ή κοινοβουλευτικός έλεγχος-

ωστόσο πολιτικοί παράγοντες και η Εκκλησία επέβαλαν κατά

καιρούς περιορισμούς ή επηρέασαν τις εξελίξεις) [σελ 29-30]

Δραστηριότητα 5 [σελ 32]

20

9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-

αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή

δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η

εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό

της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και

αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το

πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα

του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν

του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του

αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των

βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών

η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή

και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]

10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με

επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με

σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής

νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο

του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]

11) Ονομασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών

συγκροτημάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή

Ιερόν Παλάτιον Παλάτι του Βουκολέοντος Παλάτι των Μαγγάνων

Παλάτι των Βλαχερνών) χρονική περίοδος κατά την οποία

χρησιμοποιήθηκαν Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην οικοδόμηση

ή ανοικοδόμησή τους και περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσμησής

τους που παραπέμπει σε ιστορικάθρησκευτικά γεγονότα και

ιδεολογικά πρότυπα Λειτουργία περιγραφή διακόσμηση και

ερμηνεία της ονομασίας (όπου αυτή είναι γνωστή) των εξής

οικοδομημάτων ή οικοδομικών συγκροτημάτων του Μεγάλου

21

Παλατίου της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των

δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία) της Δάφνης (συγκρότημα

κατοικιών) της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών) του Καινούργιου (πτέρυγα

κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και

υποδοχής πρεβευτών [σελ 33-38 πρβ για καθημερινές ακροάσεις

σελ 42]

Δραστηριότητα 6 [σελ 39]

12) Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής

πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την

αρμονία του σύμπαντος η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων

και των αιρετικών) Το Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως του

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την

παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των Μακεδόνων [σελ 39-40

πρβ σελ 32 για την ευταξία δηλ την αρχή της θεϊκά

καθορισμένης τάξης χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να

υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες

σελ 98 για την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των

ποινών σελ 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων σελ 116 για την έννοια της τάξης

στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ 46]

13) α Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα η σταδιακή

απώλεια του στρατιωτικού χαρακτήραεπίδραση του χριστιανισμού

κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε

αυθύπαρκτη τελετή Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία

πριν από τη θεία λειτουργία στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί

Μακεδόνων) Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των

αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ ) Η στέψη και το

χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια

των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω

22

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 2: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

συνέβαλε στην εξέλιξή της (ανάπτυξη πρωτόγνωρων

βιοτεχνικών δραστηριοτήτων καθιέρωση νομίσματος

εκπατρισμός ναυσιπλοΐα και εμπόριο) [σελ 27-28 πρβ σελ

121-122] Τα χαρακτηριστικά της ελληνικής πόλης σύμφωνα

με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη πώς εννοούσαν την

ενότητα της πόλης Τι γνωρίζετε για τη σχέση ενότητας και

μεγέθους της πόλης και για την ταύτιση πόλης και πολίτη

[σελ 28-30 πρβ μέγεθος ιδανικής πόλης στη σελ 32] Πώς

εννοούσαν ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης την αυτάρκεια της

πόλης Να εξηγήσετε την ευρύτερη έννοια της αυτονομίας

της αρχαίας ελληνικής πόλης (αυτοκυριαρχία αυτοδιάθεση

κρατική ανεξαρτησία ελευθερία) [σελ 28-31]

Δραστηριότητα 1β [σελ28]

2) Γεωγραφική θέση χωροθέτηση (=καθορισμός συγκεκριμένης

θέσης ορίων συγκεκριμένου χώρου) και μέγεθος της αρχαίας

ελληνικής πόλης [σελ 31-32 πρβ σελ 33 για τον αριθμό των

ενεργών πολιτών-χωρίς τις οικογένειές τους- στην Αθήνα και

στη Σπάρτη]

3) Η τυπική κοινωνική δομή των αρχαίων ελληνικών πόλεων

(Προσοχή οι είλωτες οι κλαρώτες και οι πενέστες=η τρίτη

πληθυσμιακή ομάδα σε Σπάρτη Κρήτη και θεσσαλικές πόλεις

αντίστοιχα) [σελ 33]

4) Βασικά χαρακτηριστικά του ελεύθερου πολίτη προνόμια και

υποχρεώσεις των πολιτών Αριθμός πολιτών (χωρίς τις

οικογένειές τους) στην Αθήνα και στη Σπάρτη [σελ 33]

5) Κοινωνική δομή (=πληθυσμιακές ομάδες) της Αθήνας και των

περισσότερων ελληνικών πόλεων-εκτός των ελευθέρων

πολιτών [σελ 34-37]

α οι μέτοικοι σημασία ονομασίας καταγωγή δικαιώματα

υποχρεώσεις και συνεισφορά τους αριθμός μάχιμων μετοίκων

στην Αθήνα [σελ 34-35] Δραστηριότητα 4 [σελ 35]

β οι δούλοι η αρχαιότερη μαρτυρία για το θεσμό

παράγοντες εξάπλωσης της δουλείας τον 5 αιπΧ σημασία

2

του όρου έμψυχο κτήμα Καταγωγή και κατηγορίες δούλων

απελευθέρωση αριθμός δούλων στην Αθήνα [σελ 35-37]

6) Κοινωνική δομή (=πληθυσμιακές ομάδες) της Σπάρτης [σελ

37-38]

α Οι όμοιοι (πολίτες με πλήρη πολιτικά δικαιώματα) γιατί

ονομάζονταν έτσι υποχρεώσεις δικαιώματα προνόμια [σελ

37 πρβ σελ 49 σελ 76-τρίτη παράγραφος σελ 177-178)

ποιο τμήμα της Λακωνικής κατοικούσαν (Σπάρτη=προέκυψε

από τον συνοικισμό αρχικά τεσσάρων αργότερα πέντε

χωριών βλ σελ 37 και 173)

α Οι περίοικοι γιατί ονομάζονταν έτσι υποχρεώσεις

δικαιώματα απασχόληση και προνόμια ποιο τμήμα της

Λακωνικής κατοικούσαν πώς λειτουργεί η περιοικίδα χώρα

σε σχέση με την (ανοχύρωτη-ως την ελληνιστική εποχή)

Σπάρτη αριθμός περιοίκων σύμφωνα με τον αριθμό των

μερίδων στις οποίες μοιράστηκε από τον Λυκούργο η γη

αυτών που υποδουλώθηκαν (ειλώτων) [σελ 37-38 πρβ σελ

185 για τη σημασία του όρου περίοικος και σελ 186 για τη

σχέση των περιοίκων με τους Σπαρτιάτες για τη σημασία του

όρου Λακεδαιμόνιοι και για την οργάνωση και οικονομική

δραστηριότητα των περιοίκων)

β Ποιοι ήταν οι είλωτες της Λακωνίαςαρχαίοι (κάτοικοι της

Λακωνίας υποδουλωμένοι από παλιά στους Σπαρτιάτες) και

της Μεσσηνίας Μεσσηνιακοί (κάτοικοι της Μεσσηνίας που

υποδουλώθηκαν μετά το δεύτερο Μεσσηνιακό πόλεμο 640-

620 πΧ) Οι διαφορές τους από τους δούλους έχουν

ομοιογένεια δεν αποτελούν ιδιωτική περιουσία των ομοίων

αλλά κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης (μόνο αυτή τους

απελευθερώνει δεν μπορούν να πουληθούν να εξαγοράσουν

την ελευθερία τους)-δημόσιοι δούλοι αναπαράγονται

φυσιολογικά-έχουν δική τους οικογένεια είναι

προσκολλημένοι στη γη που καλλιεργούν (ένα μέρος της

παραγωγής στον κάτοχο του κλήρου κρατούν το υπόλοιπο)

3

ομιλούν την ίδια γλώσσα υπηρετούν στο στρατό ως

βοηθητικοίσυνοδοί των οπλιτών και κωπηλάτες από το

τελευταίο τέταρτο του 5 αι πΧ ως κανονικοί μάχιμοι η

σχέση τους με τους Σπαρτιάτες είναι εχθρική (ιδιαίτερα των

Μεσσηνίων) Ο συνολικός αριθμός των ειλώτων

υπολογισμένος κατά προσέγγιση [σελ 38 πρβ σελ 187-188]

Δραστηριότητα 5 [σελ 39]

7) Ποιους εννοεί ο Θουκυδίδης με τη φράση του laquoάνδρες γαρ

πόλιςraquo [σελ 40] και τι συνεπάγεται η φράση αυτή για τη

σχέση πόλης και πολιτών Πόσα και ποια είναι τα πολιτειακά

όργανα της αρχαίας πόλης πώς νοείται ο θεσμός της

αντιπροσώπευσης [σελ 39-41]

8) Οι δύο τρόποι με τους οποίους προσδιορίζεται ο πολίτης στα

Πολιτικά του Αριστοτέλη [σελ 43] σε τι διέφεραν οι αστοί

από τους πολίτες ποιες κατηγορίες πολιτών θεωρούνταν

αστοί [σελ 58-59]

9) Ποια ήταν η σχέση καταγωγής και πολιτικής ιδιότητας α

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα β στην Αθήνα από το 451

πΧ και μετά [σελ 43-44] Γιατί περιφρουρήθηκε η ιδιότητα

του πολίτη σε όλες τις μορφές πολιτευμάτων των ελληνικών

πόλεων [σελ 44] Ποια προνόμια παρείχε σε αυτόν που την

κατείχε [σελ 44-46] Τι γνωρίζετε για την ταύτιση πολίτη και

οπλίτη (=στρατιώτη) στη Σπάρτη και στην Αθήνα [σελ 47]

Περιγραφή και ονομασίες τελετουργιών και διαδικασιών για

την είσοδο και σταδιακή ένταξη στην πολιτική κοινότητα των

παιδιών (αγοριών) των Αθηναίων α τελετουργική θυσία-

μείον + εγγραφή του νεογέννητου ή πολύ μικρού αγοριού

στους καταλόγους της φρατρίας-αναγνώριση ως μέλους της

φρατρίας β κουρά των μαλλιών του νεαρού αγοριού και

αιματηρή θυσία-κούρειον- επίσημη είσοδος και αναγνώρισή

του ως μέλους της φρατρίας (α και β την τρίτη ημέρα της

φθινοπωρινής εορτής των Απατουρίων) γ εγγραφή των

αγοριών που είχαν συμπληρώσει το 18 έτος της ηλικίας

4

στους καταλόγους των δημοτών-ένταξη στο πολιτικό σώμα

[σελ 47-48 πρβ σελ 56 για την τήρηση του καταλόγου των

δημοτών-πολιτών από τους δήμους σελ 297 για εορτή

Απατουρίων και σελ 313-314 για μείον και κούρειον]

10) Σε ποια πολιτεύματα γενικότερα υπήρχαν δύο τάξεις

πολιτών από τις οποίες μόνο μία είχε πλήρη δικαιώματα ποια

ήταν αυτή [σελ 49] Ποιον ιδιαίτερο χαρακτήρα παρουσιάζει

η ιδιότητα του πολίτη στη στρατοκρατικά οργανωμένη

Σπάρτη [μόνον σελ 49]

11) Με ποιούς τρόπους συνέβαλαν οι μεταρρυθμίσεις του

Σόλωνος στην έναρξη της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της

Αθήνας (α κατάργησαν την υποδούλωση που προερχόταν

από δανεισμό β έδωσαν πρόσβαση στα ανώτερα αξιώματα

στις δύο ανώτερες τάξεις που δημιουργήθηκαν από τη

διαίρεση των πολιτών ανάλογα με το ετήσιο αγροτικό

εισοδήμά τους γ εξασφάλισαν στους θήτες συμμετοχή στην

εκκλησία του δήμου) [σελ 50-51 πρβ σελ 134]

12) Σε τι αποσκοπούσαν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

(να περιορίσουν την εξουσία των αριστοκρατικών

οικογενειών να δώσουν περισσότερα δικαιώματα στις δύο

κατώτερες τάξεις των πολιτών) με ποιο τρόπο πέτυχε ο

Κλεισθένης τη διεύρυνση του σώματος των πολιτών στην

Αθήνα (με την αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος-

ενσωμάτωση στην πόλη νέων πολιτών δηλ μετοίκων ή

δούλων των νεοπολιτών και με τη νέα οργάνωση των

εξουσιών οι δήμοι στους οποίους υποδιαιρέθηκε εδαφικά η

Αθήνα και όχι οι παλαιές φυλές στις οποίες ανήκαν οι

Αθηναίοι με βάση τη συγγένεια αίματος πιστοποιούσαν τώρα

την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και όριζαν τους

αντιπροσώπους στη Βουλή των Πεντακοσίων και στην Ηλιαία

[σελ 51 πρβ σελ 64 Παράδειγμα 2 για απονομή της

ιδιότητας του πολίτη επί Κλεισθένη επίσης πρβ σελ 140-

142]

5

13) Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού

στην Αθήνα με τα μέτρα α του Εφιάλτη (αφαιρέθηκαν οι

περισσότερες εξουσίες του Αρείου Πάγου=αριστοκρατικού

συμβουλίου με ισόβια μέλη-εκτός από όσες αφορούσαν

θρησκευτικά ζητήματα και μεταφέρθηκαν στην Εκκλησία του

Δήμου στην Ηλιαία και στη Βουλή των 500 στα οποία

αντίθετα είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες) και β του

Περικλή (από το 457 πΧ εκλόγιμοι για το αξίωμα των

αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες ενώ η επιλογή των

αρχόντων στους οποίους από το 487 εκλόγιμοι ήταν και οι

ιππείς γίνεται τώρα για κάθε αξίωμα με κλήρωση μεταξύ (10)

κληρωτών ανά φυλή (και όχι μεταξύ προκρίτων όπως

παλαιότερα) δηλ πρώτα κληρώνονταν δέκα πολίτες για κάθε

θέση (οι 10 θέσεις κατανανέμονταν μεταξύ των δήμων της

οικείας φυλής ανάλογα με τον πληθυσμό τους) και έπειτα

κληρωνόταν ένας από τους δέκα για κάθε φυλή καθιέρωση

της μισθοφοράς [σελ 52 πρβ σελ 91 για εκλογή στα

κυριότερα δημόσια αξιώματα με κλήρωση ή χειροτονία και

πλαίσιο Διευκρινίσεων στα Παροράματα] Δραστηριότητα 14

[σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

14) Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη

λειτουργία τους στην πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53] Τι

ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η

βασική λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην

Αθήνα (εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές-που

είχαν ορισθεί από τους δήμους-στη Βουλή των 500

συμμετείχε αναλογικά στη σύνθεση της Ηλιαίας) ποιος ο

ρόλος της στον στρατιωτικόοικονομικό τομέα (εξέλεγε έναν

στρατηγόυποδείκνυε χορηγούς στους διαγωνισμούς

τραγωδίας και των Διονυσίων [σελ 54-55]

15) Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις)

και ποιος ήταν ο ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες

6

κοινότητες-πυρήνες κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της

πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη Περιγράψτε

συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των δήμων

[σελ 55-57]

16) Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση

στην απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και

μετά το ψήφισμα του 451 πΧ ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα

και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα προέκυπταν από

νόμιμη γέννηση ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι

αναφέρετε τρία παραδείγματα τι προϋποθέσεις ίσχυαν

αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη σε

κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον

Αριστοτέλη [σελ 58-61]

17) Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του

πολίτη ποιοι αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια

κατηγορία ανήκαν οι πόλεις που προστάτευσαν το δικαίωμα

της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και για ποιους λόγους

ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] πότε παύει η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα

κοινά να είναι συνάρτηση της κατοχής έγγειας περιουσίας

και περιουσίας [σελ 62] Τι προτεινόταν στο διάταγμα του

Φορμίσιου (403 πΧ) και τι συμπεραίνει κανείς από την

καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403 πΧ στην Αθήνα

σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ

61-63]

18) Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της

ιδιότητας του πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία

συνδέονται με γνωστά σε σας ιστορικά γεγονότα Η επιγαμία

[σελ 63-65]

7

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

19) Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67] Αναφέρετε τις δύο

βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική) τι συνεπάγονταν

για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική) Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη

μορφή ατιμίας

20) Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική

κοινότητα η υποβαθμισμένη νομική της θέση οι απόψεις του

Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο και τη

φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

21) Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Δραστηριότητα 20α και β (σελ 70)

22) Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις

αλλαγές επήλθαν με την καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η

σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με την ιδιότητα του

οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες

εμπλέκονται στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη

διαχείριση της εξουσίας περιορίζεται η εξουσία ευγενών και

αριστοκρατών συμβάλλει στην ανάπτυξη της ιδέας της

ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη στις

ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Δραστηριότητα 21 [σελ 73]

23) Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων

συντελείται η αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την

ιδιότητα του πολίτη στην Αθήνα (με τα μέτρα του Κλεισθένη

όχι μόνο τα κατώτερα και ανώτερα στρώματα υπηρετούν ως

οπλίτες αλλά και οι θήτες που ανήκουν στη φτωχότερη τάξη

υπηρετούν ως ναύτες-κωπηλάτες στο στόλο) [σελ 74-75] Για

ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του

οπλίτη ήταν απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις

τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π Χ [σελ 76-77]

8

Δραστηριότητα 22 α και β [σελ 77]

24) Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας

από αυτές των άλλων πόλεων Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος

φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό ποσό των

εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600

τάλαντα Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες

δραχμές)-συντριηραρχία η αντίδοσις Η εισφορά τι ήταν

ποιούς επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

25) Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και

πολίτη στην Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η

συμμετοχή των πολιτών ποιος ανοίγει το δρόμο για την

άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα και πότε η

συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του

άρχοντα-457 πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και

ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83] Ποιες είναι οι θέσεις του

Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια είναι τα

σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85] Πίνακα 1 και

Δραστηριότητα 24 [σελ 84]

26) Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας

(σύσταση λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος) η εκκλησία του

δήμου η Βουλή των 500 ο Άρειος Πάγος η Ηλιαία οι εννέα

άρχοντες (επώνυμος άρχων βασιλέας πολέμαρχος έξι

θεσμοθέτες+γραμματέας των θεσμοθετών) και άλλα αξιώματα

πολιτικά ή στρατιωτικά όπου εκλέγονταν δέκα για κάθε αξίωμα

πχ δέκα επόπτες εμπορίου δέκα αστυνόμοι δέκα στρατηγοί

δέκα ταξίαρχοι δέκα ίππαρχοι κλπ ( Πνύκα=λόφος στα

νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων εκκλησίας

του Δήμου εκκλησιαστικός μισθός ψηφίσματα χειροτονία

προβουλεύματα γραφή παρανόμων Βουλευτήριο-κτήριο

συνεδριάσεων της Βουλής στη δυτική πλευρά της Αγοράς

βουλευτικός μισθός πρυτανεία πρυτάνεις επιστάτης των

9

πρυτάνεων Θόλος=κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου

διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις και ο επιστάτης ηλιαστές

ηλιαστικός μισθός δοκιμασία) [σελ 86-92 πρβ σελ 151-159

για Άρειο Πάγο βλ σελ 131 133 κείμενο+δραστηριότητα 9 για

άρχοντες 135 145-6 και για αρχές 156-8 και για στρατηγούς

162 (προσοχή εδώ να προστεθεί ότι παρά τις μεταρρυθμίσεις

του Εφιάλτη ο Άρειος Πάγος διατήρησε τις αρμοδιότητές του

για φόνο και εμπρησμό)middot συγκεκριμένα για πολέμαρχο σε

δικαστήριο του Παλλάδιου βλ σελ 145 για τον γραμματέα των

θεσμοθετών βλ σελ 156 για ψηφοφορία αποφάσεων με

χειροτονία=ανάταση του χεριού βλ σελ 87 και 152 αντίθετα

για μυστική ψηφοφορία βλ σελ 152 για εκλογή αξιωμάτων με

χειροτονία βλ σελ 91 92 και 157 (στρατιωτικές αρχές και

αυτοί που διαχειρίζονταν δημόσια χρήματα) για προβουλεύματα

βλ σελ 87 και 152 για αξιώματα που εκλέγονται δέκα βλ σελ

92 και 157 και για δημοψήφισμα για τη διεξαγωγή

οστρακοφορίας βλ σελ 144]

Δραστηριότητες 25 [σελ 87] Δραστηριότητα 26 [σελ90] και

Δραστηριότητα 27 [σελ 92]

27) Πολιτειακά όργανα και αρχές της Σπάρτης (προέλευση

σύσταση λειτουργία και αρμοδιότητες)οι δύο βασιλείς η

Γερουσία οι πέντε έφοροι η Απέλλα η λεγόμενη Μικρή

Εκκλησία (=οι δύο βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι) η

Μεγάλη Ρήτρα οι γέροντες Έγκρισηαποδοκιμασία

αποφάσεων ή εκλογή δια βοής (στην Απέλλα) προβουλεύματα

(Γερουσία) [σελ 93-100 πρβ σελ 175-177

Πίνακας 2 [σελ 95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Κεφά λαιο 2

28) Πολιτειακά όργανα πολιτική διαίρεση της κοινωνίας

(ιππείς ζευγίτες θήτες) και κοινωνικές τάξεις (ευπατρίδες

δημιουργοί γεώμοροι) στην Αθήνα του 7 αι πΧ ποιοι

10

κατέφευγαν στο δανείζειν επί σώμασι και ποιοι ήταν οι

εκτήμοροι (σελ 131-132 πρβ σελ 122-123 για τις

επιπτώσεις στους αγρότες από τη χρήση του νομίσματος και

για τη γενικότερη αγροτική κρίση στα τέλη του 7 αι πΧ η

οποία συνδέεται με την ιδιοκτησία της γης και την

κατάργηση των χρεών που οδηγούσαν στην υποδούλωση των

αγροτών)

Κείμενο 7 γ και δ [σελ 216-217]

29) Σε ποια σημεία τροποποιείται το πολίτευμα των Αθηνών

(πολιτικό δικαίωμα τοις όπλα παρεχομένοις διαχωρισμός

φόνου εκ προμελέτης από ακούσιο απαγόρευση

αυτοδικίαςανθρωποκτονίας για εκδίκηση) από τη νομοθεσία

του Δράκοντος (τέλος 7 αι πΧ) ποια είναι η σημασία της

(σελ 132-133)

Κείμενο 7 δ [σελ 217]

30) Τα αιτήματα που επικρατούν στην Αθήνα στα τέλη του

7 αι πΧ Οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνοςndashάρχων

το 594 πΧ (η κατάργηση του δανείζειν επί σώμασι και των

χρεών προς το δημόσιο και τους ιδιώτες-σεισάχθεια και η

απαγόρευση της εξαγωγής σιτηρών) οι ρυθμίσεις με

επιπτώσεις στην κοινωνική και πολιτική κατάσταση των

πολιτών που αποδίδονται στον Σόλωνα (διαίρεση των πολιτών

ανάλογα με το ετήσιο αγροτικόφορολογητέο εισόδημα

εκλογή των αρχόντων από την εκκλησία του Δήμου στην

οποία συμμετείχαν οι Αθηναίοι άνω είκοσι ετών παραχώρηση

δικών για φόνο εμπρησμό και απόπειρα κατάλυσης του

πολιτεύματος στον Άρειο Πάγο η Βουλή των 400

(προβούλευση) το δικαστήριο της Ηλιαίας (ταυτίζεται με

εκκλησία του Δήμου) που συνερχόταν σε σώμα με δικαστική

εξουσία [σελ 133-136 για το τι είναι ο μέδιμνος και ο

μετρητής ή αμφορέας βλ σελ 74 υποσημείωση] Κείμενο 8

[σελ 217] Δραστηριότητα 24 [σελ 212] Αποτελέσματα α

των σημαντικών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων του Σόλωνος

11

και β των ρυθμίσεων που του αποδίδονται [σελ136-138) Η

επίλυση της αγροτικής κρίσης με οικονομικά μέτρα

προστατευτισμού του Πεισιστράτου (546-527 πΧ) [σελ 139

τέταρτη παράγραφος πρβ σελ 140 τέταρτη παράγραφος]

Κείμενο 9 γ [σελ 218]

31) Ο στόχος των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη σύμφωνα

με τον Αριστοτέλη η προέλευση των νεοπολιτών η σημασία

των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη (αναδιοργανώνει τον

laquoπολιτικό χώροraquo σύμφωνα με τον laquoγεωγραφικό χώροraquo) σε τι

συγκεκριμένα αποσκοπούσε ο Κλεισθένης με την ενσωμάτωση

των δήμων στις φυλές και με τη δημιουργία των νέων φυλών

[σελ 140-143] Μέτρα για την προστασία της αθηναϊκής

δημοκρατίας [σελ 143-146] οστρακισμός (παλαιότερη

εφαρμογή το 487) όρκος βουλευτών εκλογή των αρχόντων

(από το 487 πΧ) με κλήρωση μεταξύ 10 κληρωτών ανά φυλή

και όχι προκρίτων στους οποίους συμπεριλαμβάνονται τώρα

και οι ιππείς παρακμή του θεσμού των αρχόντων (ο

πολέμαρχος διατηρεί θρησκευτικές+δικαστικές

αρμοδιότητες προεδρεύει στο δικαστήριο του Παλλάδιου για

τους ξένους) αύξηση της δικαιοδοσίας των 10 στρατηγών

Πώς κατανοείται η πληροφορία του Αριστοτέλη ότι κάθε φυλή

έδινε έναν από τους 9 άρχοντες αφού οι φυλές ήταν 10

(πιθανόν η τελευταία φυλή έδινε τον Γραμματέα των

Θεσμοθετών) Η γραφή παρανόμων

Δραστηριότητα 12 [σελ 143] Κείμενο 10 [σελ 219]

Δραστηριότητα 13 [σελ 143] Κείμενο 11 [σελ 219] Κείμενο 14

[σελ 220-221]

32) Θεσμικά μέτρα του Περικλή με πολιτικές και κοινωνικές

επιπτώσεις (σελ 147) η μισθοφορά ποια ήταν η σημασία του

θεσμού οι κληρουχίες

Δραστηριότητα 15 (σελ 148) Κείμενο 13 (σελ 220) Κείμενο 15

[σελ 221-222]

12

33) Οι απόπειρες για κατάργηση της μισθοφοράς και

μείωση του σώματος των πολιτών από τα ολιγαρχικά

καθεστώτα των 400 (411 πΧ) και των Τριάκοντα Τυράννων

(405-404 πΧ) ο θεωρικός μισθός (από το τέλος 5ου αι πΧ

και ο εκκλησιαστικός μισθός (4ος αι π Χ) οι δίκες

συκοφαντών εναντίον πλουσίων και η παραπομπή τους για

συκοφαντία [σελ 149-150]

34) Οι αρχές της ισονομίας ισοτιμίας και ισηγορίας στις

οποίες στηριζόταν η πολιτική ισότητα των Αθηναίων [σελ

151] Οι εξουσίες και ο ρόλος της Εκκλησίας του δήμου

(εκλέγει τους άρχοντες δικάζει θέματα που αφορούν την

ασφάλεια του κράτους- κατηγορία και διαδικασία της

εισαγγελίας διαμορφώνει την εξωτερική πολιτική δημοσιεύει

ψηφίσματα που έχουν ισχύ νόμου) [153-154] Η Βουλή των 500

κατά τον 5 αι πΧ (κλήρωση βουλευτών δημόσιες

συνεδριάσεις προεδρίες πρυτάνεων καθημερινή κλήρωση

του επιστάτη) οι αρμοδιότητες της Βουλής (βουλευτικό

σώμα και εκτελεστικό όργανο των αποφάσεων της Εκκλησίας

δικαστικό σώμα-αρμοδιότητες που είχε κληρονομήσει από

Άρειο Πάγο) [154-155] Άρχοντες που κληρώνονταν και

άρχοντες που ψηφίζονταν με χειροτονία [156-157]

Δικαστήρια δίκες και γραφές (διαδικασία σύνθεση

δικαστηρίου δικαστικός μισθός) Ηλιαία (σύνθεση όρκος

ηλιαστών) [σελ 158-159]

Δραστηριότητα 21 (σελ 159) Κείμενο 20 (σελ224)

Δραστηριότητα 25 (σελ 168)

35) Οι λατρείες τα ιερά και οι εορτές της πολιούχου

Αθηνάς του Διονύσου και της Δήμητρας στην Αθήνα οι

φιλόσοφοι που έπεσαν θύματα της γραφής ασεβείας η ανοχή

προς τις θεότητες των ξένων κατοίκων της Αθήνας (η

θρακική Βενδίδα η κύπρια Αφροδίτη και η αιγυπτία Ίσιδα)

[σελ 166-168 πρβ σελ 139 για τον Πεισίστρατο και την

13

εορτή των Παναθηναίωντην αγροτική λατρεία του Διονύσου

Ελευθερέως ]

36) Η δημιουργία της πόλης της Σπάρτης [σελ 172-173]

Δραστηριότητα 27 (σελ 173) Κείμενο 25 [σελ 227]

37) Η μεταβολή της Σπάρτης από κοινωνία των αρίστων σε

κοινωνία οπλιτών και ο χωρισμός του πληθυσμού σε ομοίους

περιοίκους και είλωτες μετά τον 2ο Μεσσηνιακό πόλεμο (640-

620 πΧ) [σελ 173-175]

38) Ποια είναι η έννοια της ρήτρας τι είναι η Μεγάλη

Ρήτρα (το περιεχόμενό της γνωστό από τον βίο του

Λυκούργου του Πλουτάρχου) ποια είναι τα κύρια όργανα του

σπαρτιατικού πολιτεύματος και σε ποιες από τις

αρμοδιότητές τους αναφέρεται Ποιο αντιλαϊκό μέτρο

περιορίζεται με την εμφάνιση των εφόρων [σελ 175-177

Δραστηριότητα 29 [σελ 177]

39) Η θεωρητική ισότητα των ομοίων (=πολιτών με πλήρη

πολιτικά δικαιώματα) και οι αντιφάσεις των πηγών (Πλάτων

Πλούταρχος Πολύβιος) σχετικά με την ισότητα των κλήρων

Κατά πόσον ενδιέφερε τους ομοίους η απόκτηση πλούτου ή η

ενασχόληση με βαναυσικές δραστηριότητες τι ενδείξεις

έχουμε από πότε χρονολογούνται Πότε οι Σπαρτιάτες έκοψαν

νόμισμα που αντικατέστησε τους οβελούς [σελ 177-179 πρβ

σελ 247-248 για οβελούς]

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 27 [σελ 227]

40) Οι προϋποθέσεις που έπρεπε κανείς να πληροί για να

είναι όμοιος πότε θεσπίζονται τα κριτήρια που σχετίζονται

με την αγωγή (και τα συσσίτια) και γιατί η σπαρτιατική

αγωγή πώς υλοποιείται σε τι αποσκοπεί πόσο διαρκεί ως

θεσμός τα συσσίτια και η μεταβολή τους από θεσμό που

σφυρηλατούσε πνεύμα ισότητας και αλληλεγγύης σε κριτήριο

διάκρισης [σελ 179-183)

Κείμενο 28α-γ [σελ 227-228] Κείμενο 30 α-β στ [σελ 229-230]

14

41) Οι αντιφατικές παραδόσεις του 4ου αι πΧ (Ισοκράτης

Έφορος) για την καταγωγή και τη θέση των περιοίκων Η

δημιουργία και το καθεστώς των περιοικίδων πόλεων

(αυτόνομες κοινότητες γύρω από την πόλη της Σπάρτης με

τοπική οικονομία και τοπικό δίκαιο) η σχέση των περιοίκων

με τους Σπαρτιάτες τι υποδηλώνει ο όρος Λακεδαιμόνιοι

(ισότιμα μέλη στις πολεμικές επιχειρήσεις) οι

δραστηριότητές τους [σελ 185-186]

Κείμενο 30β [σελ 229]

42) Προέλευση του ονόματος είλωτας(=υποδουλωμένος)

και του θεσμού της ειλωτείας καταγωγή των ειλώτων

(είλωτες Λακωνίας laquoαρχαίοιraquo και είλωτες Μεσσηνίας

laquoΜεσσηνιακοίraquo) Αντιστοιχία του κοινωνικού καθεστώτος των

ειλώτων και των εκτημόρων Πώς έκριναν οι αρχαίοι

Έλληνες τη σχέση ειλώτων και ομοίων η μαρτυρία του

Αριστοτέλη ότι κάθε χρόνο οι έφοροι κήρυσσαν πόλεμο στους

είλωτες [σελ 186-188] Δραστηριότητα 33 [σελ 189] Κείμενο

29 [σελ 228-229]

43) Ποιά είναι τα αίτια και οι συνέπειες της ολιγανθρωπίας

αισθητής από το 464 πΧ (σεισμός στη Λακωνική) Οι νέες

κοινωνικές τάξεις και ο τρόπος που δημιουργήθηκαν Τι

δηλώνει ο όρος νεοδαμώδεις τι πληροφορίες έχουμε γιrsquo

αυτούς Ο νόμος του Επιταδέα και οι συνέπειές του Πώς

διακαιολογείται από τις πληροφορίες των πηγών ο

πλουτοκρατικόςαριστοκρατικός χαρακτήρας της

σπαρτιατικής κοινωνίας του 4ου αι (σελ 191-193 195-197)

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 30γ δ στ [σελ 229]

44) Η Απέλλα η βασιλεία οι έφοροι σύσταση λειτουργία

αρμοδιότητες σύγχρονα ερωτήματα Τα προνόμια και οι

εξουσίες των βασιλέων σε καιρό ειρήνης και σε καιρό

πολέμου εκλογή γερόντων και εξουσίες γερουσίας εξουσίες

εφόρων ο διαφορετικός χαρακτήρας του θεσμού της

15

βασιλείας και του θεσμού των εφόρων [σελ 197-204] Οι 4

πύθιοι οι αρμοστές και η αρχή του ναυάρχου [σελ 205]

45) Η απουσία της λατρείας του Διονύσου και η έμφαση

της λατρείας του Απόλλωνος και της Άρτεμης στη Σπάρτη

[σελ 208]

Κεφάλαιο 4

46) Τι είναι ο οίκος (α η πατριαρχική οικογένεια β ο

χώρος όπου συγκεντρώνεται καθημερινά η οικογένεια μέσα

στο σπίτι ένα δωμάτιο που βλέπει στην αυλή γ η κατοικία

γενικότερα δ το νοικοκυριό) τα παλαιότερα γνωστά

γαμήλια έθιμα (ομηρικά) νομοθέτες που έπαιξαν καθοριστικό

ρόλο σε θέματα γάμου στην Αθήνα και στη Σπάρτη ο Κώδικας

της Γόρτυνας [σελ 280-281 πρβ σελ 285 για τον Κώδικα

της Γόρτυνας και σελ 286 311 την έννοια του οίκου]

47) Ποια ήταν η κοινωνικά αποδεκτή ηλικία γάμου στην

Αθήνα και στη Σπάρτη Πώς ορίζεται στις αρχαίες πηγές η

ιδεώδης ηλικία γάμου της γυναίκας και του άνδρα Σε τι

οφείλονται οι διαφορετικές απόψεις των αρχαίων φιλοσόφων

[σελ 282-284]

Δραστηριότητα 1 (σελ 283)

48) Ποιες ήταν οι επίκληροι οι πατρωιώκοι και οι

πατρούχοι η ηλικία γάμου των ορφανών κοριτσιών

κληρονόμων του πατέρα και ο τρόπος με τον οποίο

κληρονομούσαν (έμμεσα) τον κλήρο του πατέρα στην Αθήνα

στη Σπάρτη στην Κρήτη Αιτιολογείστε τη θεσμικά

κατοχυρωμένη ηλικία γάμου στις περιπτώσεις αυτές [σελ

285]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 287]

49) (σελ 288-290) Ο τρόπος και ο στόχος του αρχαϊκού

γάμου στον οποίο η νύφη δίδεται ως έπαθλο στον γαμπρό η

ονομασία του αντίστοιχου ινδικού έθιμου (τρία παραδείγματα

16

δύο ελληνικά και ένα ινδικό) πότε γίνεται επιλογή γαμπρού

από την ίδια τη νύφη χωρίς τη μεσολάβηση αγώνα

Δραστηριότητα 4 [σελ 290]

50) Τι ήταν η προίκα ποιος τη διαχειριζόταν και την

καρπωνόταν σε ποιον κατέληγε όταν χώριζε το ανδρόγυνο ή

πέθαινε η σύζυγος η προικοδότηση των χηρών και των

φτωχών επικλήρων Η εκ των προτέρων κληρονομιά ως

προίκα η αρχή της ενδογαμίας και ο βαθμός συγγένειας στο

γάμο μεταξύ συγγενών στην Αθήνα και στη Σπάρτη [σελ

292-293]

51) Οι διαδικασίες για τη σύναψη και ολοκλήρωση γάμου

στην Αθήνα Η εγγύη και η επιδικασία η αρχαιότερη

μαρτυρία Η έκδοση οι διαδικασίες τελετουργίες και τα

έθιμα που τη συνοδεύουν ο μήνας γάμου η αποδοχή της

νύφης από τη φρατρία (=η ευρύτερη ανδρική συγγενική

ομάδα στην οποία ανήκε η οικογένεια του γαμπρού ) η

σημασία της Η θυσία με την οποία άρχιζε ο γάμος ως

ιεροτελεστία το προγαμιαίο λουτρό της νύφης και του

γαμπρού η μεταφορά του νερού η Εννεάκρουνος οι δύο

σημασίες της λέξης λουτροφόρος (το αγγείο η κοπέλα που το

μετέφερε) η φιάλη το γαμήλιο γεύμα Η μεταφορά της νύφης

ο παράνυμφος ή πάροχος οι πυξίδες Τι είναι και πώς

πραγματοποιείται το συνοικείν τα καταχύσματα ο παις

αμφιθαλής η αποκάλυψη του προσώπου της νύφης στον

γαμπρό το επιθαλάμιο οι δύο σημασίες της λέξης επαύλια

[σελ 295-301] Δραστηριότητα 7 [σελ 301]

52) Ο σπαρτιατικός γάμος (302-303 και σελ 319)

Περιγραφή του σπαρτιατικού γάμου με (συμβολική) αρπαγή

της νύφης το βασικό γνώρισμα που τον διακρίνει από τον

αντίστοιχο μυθικό γάμο [είναι κρυφός] η τελετουργία

τραβεστισμού της νύφης και οι ερμηνείες της ένα ιστορικό

παράδειγμα γάμου με πραγματική αρπαγή της νύφης τι

17

γνωρίζετε για το έθιμο της πολυανδρίας στη Σπάρτη και στο

ινδικό έπος Μαχαμπαράτα

Δραστηριότητα 8 [σελ 303] Κείμενα 6 και 7 [σελ 324]

Δραστηριότητα 9 [σελ 304] Κείμενα 7 και 8 [σελ 324- 325]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 2 [σελ 304]

53) Πού διεξαγόταν ο τοκετός και ποιες ήταν οι

εθιμοτυπικές και τελετουργικές διαδικασίες που τον

συνόδευαν Η ανακοίνωση του φύλλου του νεογέννητου η

παρουσίαση του βρέφους σε ναό προστάτιδας θεότητας Το

έθιμο της έκθεσης (απόθεσης) των νεογέννητων ένα μυθικό

παράδειγμα Σε τι διέφερε η έκθεση από την βρεφοκτονία Για

ποιους άλλους ινδοευρωπαϊκούς λαούς μαρτυρείται το ίδιο

έθιμο δύο μυθικά παραδείγματα [σελ 305-309 και 319]

Δραστηριότητα 10 [σελ 309] Κείμενα 9 και 10 [σελ 325]

54) Ο καθαρμός του νεογέννητου τα αμφιδρόμια και η

δεκάτη τι δηλώνουν οι λέξεις σε τι αποσκοπούν [σελ 309-

310]

Δρασστηριότητα 11 (σελ 313)

55) Να περιγράψετε την εξωτερική και εσωτερική

διαρρύθμιση της κατοικίας των Αθηναίων τι είναι και πού

βρισκόταν η εστία σχετικές τελετουργίες παραδείγματα

[σελ 311-312]

56) Οι τελετουργίες που συνόδευαν την αναγνώριση από τη

φρατρία των αγοριών και των κοριτσιών στην Αθήνα [σελ

313-315] μείον κούρειον γαμηλία

57) Σπαρτιατικές πρακτικές ευγονισμού που σχετίζονται με

τη γέννηση και την αναγνώριση των βρεφών η Λέσχη οι

Αποθέτες (σελ 314-315 και 319)

58) Η ανατροφή και διαπαιδαγώγιση του παιδιού στην

Αθήνα και στη Σπάρτη η τροφόςτιθήνη ο παιδαγωγός η

προς πάτωρ τροφός η Αρτεμις Κορυθαλία και τα Τιθηνίδια

[316-318]

18

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΜΟΣ Β Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος

στον Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Κόσμο

Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν

δηλώνεται διαφορετικά)

1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που

απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι

μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η

σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-

21]

2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η

αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον

αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]

Δραστηριότητα 1β [σελ 23]

3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο

ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι

χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η

μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των

επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]

Δραστηριότητα 1γ Δραστηριότητα 2 [σελ 23]

4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία

θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους

και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

(αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του

Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη

Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324

μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το

διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου

για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]

Δραστηριότητα 3β [26-27] πρβ Δραστηριότητα 1 [σελ 209-210]

19

5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το

αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η

επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής

εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό

(φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο

(διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως)

[σελ 25-26 πρβ σελ 210]

Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]

6) Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης πλεονεκτήματα (τοποθεσίας)

σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

συνέπειες (σε σχέση με το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας) [σελ

27-29]

Δραστηριότητα 4α [σελ 29]

7) Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της Τα

μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού (συγκεντρωτική

άσκηση της κρατικής διοίκησης) και του Κωνσταντίνου

(μονοκρατορία) Οι παράγοντες που αναδείχθηκαν ενοποιητικοί για

τη βυζαντινή αυτοκρατορία (αρχικά η χριστιανική θρησκεία

αργότερα και η ελληνική γλώσσα) [σελ 28-29]

Δραστηριότητα 4β [σελ 29]

8) Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος (απόλυτη

μοναρχία) ο ρόλος του αυτοκράτορα οι περιορισμοί στην άσκηση

της αυτοκρατορικής εξουσίας (κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί-δεν

υπήρχαν συνταγματικοί περιορισμοί ή κοινοβουλευτικός έλεγχος-

ωστόσο πολιτικοί παράγοντες και η Εκκλησία επέβαλαν κατά

καιρούς περιορισμούς ή επηρέασαν τις εξελίξεις) [σελ 29-30]

Δραστηριότητα 5 [σελ 32]

20

9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-

αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή

δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η

εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό

της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και

αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το

πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα

του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν

του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του

αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των

βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών

η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή

και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]

10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με

επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με

σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής

νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο

του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]

11) Ονομασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών

συγκροτημάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή

Ιερόν Παλάτιον Παλάτι του Βουκολέοντος Παλάτι των Μαγγάνων

Παλάτι των Βλαχερνών) χρονική περίοδος κατά την οποία

χρησιμοποιήθηκαν Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην οικοδόμηση

ή ανοικοδόμησή τους και περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσμησής

τους που παραπέμπει σε ιστορικάθρησκευτικά γεγονότα και

ιδεολογικά πρότυπα Λειτουργία περιγραφή διακόσμηση και

ερμηνεία της ονομασίας (όπου αυτή είναι γνωστή) των εξής

οικοδομημάτων ή οικοδομικών συγκροτημάτων του Μεγάλου

21

Παλατίου της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των

δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία) της Δάφνης (συγκρότημα

κατοικιών) της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών) του Καινούργιου (πτέρυγα

κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και

υποδοχής πρεβευτών [σελ 33-38 πρβ για καθημερινές ακροάσεις

σελ 42]

Δραστηριότητα 6 [σελ 39]

12) Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής

πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την

αρμονία του σύμπαντος η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων

και των αιρετικών) Το Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως του

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την

παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των Μακεδόνων [σελ 39-40

πρβ σελ 32 για την ευταξία δηλ την αρχή της θεϊκά

καθορισμένης τάξης χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να

υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες

σελ 98 για την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των

ποινών σελ 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων σελ 116 για την έννοια της τάξης

στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ 46]

13) α Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα η σταδιακή

απώλεια του στρατιωτικού χαρακτήραεπίδραση του χριστιανισμού

κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε

αυθύπαρκτη τελετή Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία

πριν από τη θεία λειτουργία στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί

Μακεδόνων) Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των

αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ ) Η στέψη και το

χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια

των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω

22

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 3: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

του όρου έμψυχο κτήμα Καταγωγή και κατηγορίες δούλων

απελευθέρωση αριθμός δούλων στην Αθήνα [σελ 35-37]

6) Κοινωνική δομή (=πληθυσμιακές ομάδες) της Σπάρτης [σελ

37-38]

α Οι όμοιοι (πολίτες με πλήρη πολιτικά δικαιώματα) γιατί

ονομάζονταν έτσι υποχρεώσεις δικαιώματα προνόμια [σελ

37 πρβ σελ 49 σελ 76-τρίτη παράγραφος σελ 177-178)

ποιο τμήμα της Λακωνικής κατοικούσαν (Σπάρτη=προέκυψε

από τον συνοικισμό αρχικά τεσσάρων αργότερα πέντε

χωριών βλ σελ 37 και 173)

α Οι περίοικοι γιατί ονομάζονταν έτσι υποχρεώσεις

δικαιώματα απασχόληση και προνόμια ποιο τμήμα της

Λακωνικής κατοικούσαν πώς λειτουργεί η περιοικίδα χώρα

σε σχέση με την (ανοχύρωτη-ως την ελληνιστική εποχή)

Σπάρτη αριθμός περιοίκων σύμφωνα με τον αριθμό των

μερίδων στις οποίες μοιράστηκε από τον Λυκούργο η γη

αυτών που υποδουλώθηκαν (ειλώτων) [σελ 37-38 πρβ σελ

185 για τη σημασία του όρου περίοικος και σελ 186 για τη

σχέση των περιοίκων με τους Σπαρτιάτες για τη σημασία του

όρου Λακεδαιμόνιοι και για την οργάνωση και οικονομική

δραστηριότητα των περιοίκων)

β Ποιοι ήταν οι είλωτες της Λακωνίαςαρχαίοι (κάτοικοι της

Λακωνίας υποδουλωμένοι από παλιά στους Σπαρτιάτες) και

της Μεσσηνίας Μεσσηνιακοί (κάτοικοι της Μεσσηνίας που

υποδουλώθηκαν μετά το δεύτερο Μεσσηνιακό πόλεμο 640-

620 πΧ) Οι διαφορές τους από τους δούλους έχουν

ομοιογένεια δεν αποτελούν ιδιωτική περιουσία των ομοίων

αλλά κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης (μόνο αυτή τους

απελευθερώνει δεν μπορούν να πουληθούν να εξαγοράσουν

την ελευθερία τους)-δημόσιοι δούλοι αναπαράγονται

φυσιολογικά-έχουν δική τους οικογένεια είναι

προσκολλημένοι στη γη που καλλιεργούν (ένα μέρος της

παραγωγής στον κάτοχο του κλήρου κρατούν το υπόλοιπο)

3

ομιλούν την ίδια γλώσσα υπηρετούν στο στρατό ως

βοηθητικοίσυνοδοί των οπλιτών και κωπηλάτες από το

τελευταίο τέταρτο του 5 αι πΧ ως κανονικοί μάχιμοι η

σχέση τους με τους Σπαρτιάτες είναι εχθρική (ιδιαίτερα των

Μεσσηνίων) Ο συνολικός αριθμός των ειλώτων

υπολογισμένος κατά προσέγγιση [σελ 38 πρβ σελ 187-188]

Δραστηριότητα 5 [σελ 39]

7) Ποιους εννοεί ο Θουκυδίδης με τη φράση του laquoάνδρες γαρ

πόλιςraquo [σελ 40] και τι συνεπάγεται η φράση αυτή για τη

σχέση πόλης και πολιτών Πόσα και ποια είναι τα πολιτειακά

όργανα της αρχαίας πόλης πώς νοείται ο θεσμός της

αντιπροσώπευσης [σελ 39-41]

8) Οι δύο τρόποι με τους οποίους προσδιορίζεται ο πολίτης στα

Πολιτικά του Αριστοτέλη [σελ 43] σε τι διέφεραν οι αστοί

από τους πολίτες ποιες κατηγορίες πολιτών θεωρούνταν

αστοί [σελ 58-59]

9) Ποια ήταν η σχέση καταγωγής και πολιτικής ιδιότητας α

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα β στην Αθήνα από το 451

πΧ και μετά [σελ 43-44] Γιατί περιφρουρήθηκε η ιδιότητα

του πολίτη σε όλες τις μορφές πολιτευμάτων των ελληνικών

πόλεων [σελ 44] Ποια προνόμια παρείχε σε αυτόν που την

κατείχε [σελ 44-46] Τι γνωρίζετε για την ταύτιση πολίτη και

οπλίτη (=στρατιώτη) στη Σπάρτη και στην Αθήνα [σελ 47]

Περιγραφή και ονομασίες τελετουργιών και διαδικασιών για

την είσοδο και σταδιακή ένταξη στην πολιτική κοινότητα των

παιδιών (αγοριών) των Αθηναίων α τελετουργική θυσία-

μείον + εγγραφή του νεογέννητου ή πολύ μικρού αγοριού

στους καταλόγους της φρατρίας-αναγνώριση ως μέλους της

φρατρίας β κουρά των μαλλιών του νεαρού αγοριού και

αιματηρή θυσία-κούρειον- επίσημη είσοδος και αναγνώρισή

του ως μέλους της φρατρίας (α και β την τρίτη ημέρα της

φθινοπωρινής εορτής των Απατουρίων) γ εγγραφή των

αγοριών που είχαν συμπληρώσει το 18 έτος της ηλικίας

4

στους καταλόγους των δημοτών-ένταξη στο πολιτικό σώμα

[σελ 47-48 πρβ σελ 56 για την τήρηση του καταλόγου των

δημοτών-πολιτών από τους δήμους σελ 297 για εορτή

Απατουρίων και σελ 313-314 για μείον και κούρειον]

10) Σε ποια πολιτεύματα γενικότερα υπήρχαν δύο τάξεις

πολιτών από τις οποίες μόνο μία είχε πλήρη δικαιώματα ποια

ήταν αυτή [σελ 49] Ποιον ιδιαίτερο χαρακτήρα παρουσιάζει

η ιδιότητα του πολίτη στη στρατοκρατικά οργανωμένη

Σπάρτη [μόνον σελ 49]

11) Με ποιούς τρόπους συνέβαλαν οι μεταρρυθμίσεις του

Σόλωνος στην έναρξη της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της

Αθήνας (α κατάργησαν την υποδούλωση που προερχόταν

από δανεισμό β έδωσαν πρόσβαση στα ανώτερα αξιώματα

στις δύο ανώτερες τάξεις που δημιουργήθηκαν από τη

διαίρεση των πολιτών ανάλογα με το ετήσιο αγροτικό

εισοδήμά τους γ εξασφάλισαν στους θήτες συμμετοχή στην

εκκλησία του δήμου) [σελ 50-51 πρβ σελ 134]

12) Σε τι αποσκοπούσαν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

(να περιορίσουν την εξουσία των αριστοκρατικών

οικογενειών να δώσουν περισσότερα δικαιώματα στις δύο

κατώτερες τάξεις των πολιτών) με ποιο τρόπο πέτυχε ο

Κλεισθένης τη διεύρυνση του σώματος των πολιτών στην

Αθήνα (με την αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος-

ενσωμάτωση στην πόλη νέων πολιτών δηλ μετοίκων ή

δούλων των νεοπολιτών και με τη νέα οργάνωση των

εξουσιών οι δήμοι στους οποίους υποδιαιρέθηκε εδαφικά η

Αθήνα και όχι οι παλαιές φυλές στις οποίες ανήκαν οι

Αθηναίοι με βάση τη συγγένεια αίματος πιστοποιούσαν τώρα

την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και όριζαν τους

αντιπροσώπους στη Βουλή των Πεντακοσίων και στην Ηλιαία

[σελ 51 πρβ σελ 64 Παράδειγμα 2 για απονομή της

ιδιότητας του πολίτη επί Κλεισθένη επίσης πρβ σελ 140-

142]

5

13) Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού

στην Αθήνα με τα μέτρα α του Εφιάλτη (αφαιρέθηκαν οι

περισσότερες εξουσίες του Αρείου Πάγου=αριστοκρατικού

συμβουλίου με ισόβια μέλη-εκτός από όσες αφορούσαν

θρησκευτικά ζητήματα και μεταφέρθηκαν στην Εκκλησία του

Δήμου στην Ηλιαία και στη Βουλή των 500 στα οποία

αντίθετα είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες) και β του

Περικλή (από το 457 πΧ εκλόγιμοι για το αξίωμα των

αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες ενώ η επιλογή των

αρχόντων στους οποίους από το 487 εκλόγιμοι ήταν και οι

ιππείς γίνεται τώρα για κάθε αξίωμα με κλήρωση μεταξύ (10)

κληρωτών ανά φυλή (και όχι μεταξύ προκρίτων όπως

παλαιότερα) δηλ πρώτα κληρώνονταν δέκα πολίτες για κάθε

θέση (οι 10 θέσεις κατανανέμονταν μεταξύ των δήμων της

οικείας φυλής ανάλογα με τον πληθυσμό τους) και έπειτα

κληρωνόταν ένας από τους δέκα για κάθε φυλή καθιέρωση

της μισθοφοράς [σελ 52 πρβ σελ 91 για εκλογή στα

κυριότερα δημόσια αξιώματα με κλήρωση ή χειροτονία και

πλαίσιο Διευκρινίσεων στα Παροράματα] Δραστηριότητα 14

[σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

14) Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη

λειτουργία τους στην πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53] Τι

ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η

βασική λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην

Αθήνα (εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές-που

είχαν ορισθεί από τους δήμους-στη Βουλή των 500

συμμετείχε αναλογικά στη σύνθεση της Ηλιαίας) ποιος ο

ρόλος της στον στρατιωτικόοικονομικό τομέα (εξέλεγε έναν

στρατηγόυποδείκνυε χορηγούς στους διαγωνισμούς

τραγωδίας και των Διονυσίων [σελ 54-55]

15) Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις)

και ποιος ήταν ο ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες

6

κοινότητες-πυρήνες κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της

πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη Περιγράψτε

συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των δήμων

[σελ 55-57]

16) Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση

στην απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και

μετά το ψήφισμα του 451 πΧ ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα

και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα προέκυπταν από

νόμιμη γέννηση ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι

αναφέρετε τρία παραδείγματα τι προϋποθέσεις ίσχυαν

αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη σε

κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον

Αριστοτέλη [σελ 58-61]

17) Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του

πολίτη ποιοι αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια

κατηγορία ανήκαν οι πόλεις που προστάτευσαν το δικαίωμα

της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και για ποιους λόγους

ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] πότε παύει η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα

κοινά να είναι συνάρτηση της κατοχής έγγειας περιουσίας

και περιουσίας [σελ 62] Τι προτεινόταν στο διάταγμα του

Φορμίσιου (403 πΧ) και τι συμπεραίνει κανείς από την

καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403 πΧ στην Αθήνα

σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ

61-63]

18) Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της

ιδιότητας του πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία

συνδέονται με γνωστά σε σας ιστορικά γεγονότα Η επιγαμία

[σελ 63-65]

7

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

19) Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67] Αναφέρετε τις δύο

βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική) τι συνεπάγονταν

για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική) Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη

μορφή ατιμίας

20) Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική

κοινότητα η υποβαθμισμένη νομική της θέση οι απόψεις του

Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο και τη

φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

21) Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Δραστηριότητα 20α και β (σελ 70)

22) Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις

αλλαγές επήλθαν με την καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η

σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με την ιδιότητα του

οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες

εμπλέκονται στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη

διαχείριση της εξουσίας περιορίζεται η εξουσία ευγενών και

αριστοκρατών συμβάλλει στην ανάπτυξη της ιδέας της

ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη στις

ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Δραστηριότητα 21 [σελ 73]

23) Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων

συντελείται η αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την

ιδιότητα του πολίτη στην Αθήνα (με τα μέτρα του Κλεισθένη

όχι μόνο τα κατώτερα και ανώτερα στρώματα υπηρετούν ως

οπλίτες αλλά και οι θήτες που ανήκουν στη φτωχότερη τάξη

υπηρετούν ως ναύτες-κωπηλάτες στο στόλο) [σελ 74-75] Για

ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του

οπλίτη ήταν απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις

τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π Χ [σελ 76-77]

8

Δραστηριότητα 22 α και β [σελ 77]

24) Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας

από αυτές των άλλων πόλεων Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος

φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό ποσό των

εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600

τάλαντα Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες

δραχμές)-συντριηραρχία η αντίδοσις Η εισφορά τι ήταν

ποιούς επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

25) Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και

πολίτη στην Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η

συμμετοχή των πολιτών ποιος ανοίγει το δρόμο για την

άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα και πότε η

συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του

άρχοντα-457 πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και

ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83] Ποιες είναι οι θέσεις του

Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια είναι τα

σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85] Πίνακα 1 και

Δραστηριότητα 24 [σελ 84]

26) Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας

(σύσταση λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος) η εκκλησία του

δήμου η Βουλή των 500 ο Άρειος Πάγος η Ηλιαία οι εννέα

άρχοντες (επώνυμος άρχων βασιλέας πολέμαρχος έξι

θεσμοθέτες+γραμματέας των θεσμοθετών) και άλλα αξιώματα

πολιτικά ή στρατιωτικά όπου εκλέγονταν δέκα για κάθε αξίωμα

πχ δέκα επόπτες εμπορίου δέκα αστυνόμοι δέκα στρατηγοί

δέκα ταξίαρχοι δέκα ίππαρχοι κλπ ( Πνύκα=λόφος στα

νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων εκκλησίας

του Δήμου εκκλησιαστικός μισθός ψηφίσματα χειροτονία

προβουλεύματα γραφή παρανόμων Βουλευτήριο-κτήριο

συνεδριάσεων της Βουλής στη δυτική πλευρά της Αγοράς

βουλευτικός μισθός πρυτανεία πρυτάνεις επιστάτης των

9

πρυτάνεων Θόλος=κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου

διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις και ο επιστάτης ηλιαστές

ηλιαστικός μισθός δοκιμασία) [σελ 86-92 πρβ σελ 151-159

για Άρειο Πάγο βλ σελ 131 133 κείμενο+δραστηριότητα 9 για

άρχοντες 135 145-6 και για αρχές 156-8 και για στρατηγούς

162 (προσοχή εδώ να προστεθεί ότι παρά τις μεταρρυθμίσεις

του Εφιάλτη ο Άρειος Πάγος διατήρησε τις αρμοδιότητές του

για φόνο και εμπρησμό)middot συγκεκριμένα για πολέμαρχο σε

δικαστήριο του Παλλάδιου βλ σελ 145 για τον γραμματέα των

θεσμοθετών βλ σελ 156 για ψηφοφορία αποφάσεων με

χειροτονία=ανάταση του χεριού βλ σελ 87 και 152 αντίθετα

για μυστική ψηφοφορία βλ σελ 152 για εκλογή αξιωμάτων με

χειροτονία βλ σελ 91 92 και 157 (στρατιωτικές αρχές και

αυτοί που διαχειρίζονταν δημόσια χρήματα) για προβουλεύματα

βλ σελ 87 και 152 για αξιώματα που εκλέγονται δέκα βλ σελ

92 και 157 και για δημοψήφισμα για τη διεξαγωγή

οστρακοφορίας βλ σελ 144]

Δραστηριότητες 25 [σελ 87] Δραστηριότητα 26 [σελ90] και

Δραστηριότητα 27 [σελ 92]

27) Πολιτειακά όργανα και αρχές της Σπάρτης (προέλευση

σύσταση λειτουργία και αρμοδιότητες)οι δύο βασιλείς η

Γερουσία οι πέντε έφοροι η Απέλλα η λεγόμενη Μικρή

Εκκλησία (=οι δύο βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι) η

Μεγάλη Ρήτρα οι γέροντες Έγκρισηαποδοκιμασία

αποφάσεων ή εκλογή δια βοής (στην Απέλλα) προβουλεύματα

(Γερουσία) [σελ 93-100 πρβ σελ 175-177

Πίνακας 2 [σελ 95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Κεφά λαιο 2

28) Πολιτειακά όργανα πολιτική διαίρεση της κοινωνίας

(ιππείς ζευγίτες θήτες) και κοινωνικές τάξεις (ευπατρίδες

δημιουργοί γεώμοροι) στην Αθήνα του 7 αι πΧ ποιοι

10

κατέφευγαν στο δανείζειν επί σώμασι και ποιοι ήταν οι

εκτήμοροι (σελ 131-132 πρβ σελ 122-123 για τις

επιπτώσεις στους αγρότες από τη χρήση του νομίσματος και

για τη γενικότερη αγροτική κρίση στα τέλη του 7 αι πΧ η

οποία συνδέεται με την ιδιοκτησία της γης και την

κατάργηση των χρεών που οδηγούσαν στην υποδούλωση των

αγροτών)

Κείμενο 7 γ και δ [σελ 216-217]

29) Σε ποια σημεία τροποποιείται το πολίτευμα των Αθηνών

(πολιτικό δικαίωμα τοις όπλα παρεχομένοις διαχωρισμός

φόνου εκ προμελέτης από ακούσιο απαγόρευση

αυτοδικίαςανθρωποκτονίας για εκδίκηση) από τη νομοθεσία

του Δράκοντος (τέλος 7 αι πΧ) ποια είναι η σημασία της

(σελ 132-133)

Κείμενο 7 δ [σελ 217]

30) Τα αιτήματα που επικρατούν στην Αθήνα στα τέλη του

7 αι πΧ Οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνοςndashάρχων

το 594 πΧ (η κατάργηση του δανείζειν επί σώμασι και των

χρεών προς το δημόσιο και τους ιδιώτες-σεισάχθεια και η

απαγόρευση της εξαγωγής σιτηρών) οι ρυθμίσεις με

επιπτώσεις στην κοινωνική και πολιτική κατάσταση των

πολιτών που αποδίδονται στον Σόλωνα (διαίρεση των πολιτών

ανάλογα με το ετήσιο αγροτικόφορολογητέο εισόδημα

εκλογή των αρχόντων από την εκκλησία του Δήμου στην

οποία συμμετείχαν οι Αθηναίοι άνω είκοσι ετών παραχώρηση

δικών για φόνο εμπρησμό και απόπειρα κατάλυσης του

πολιτεύματος στον Άρειο Πάγο η Βουλή των 400

(προβούλευση) το δικαστήριο της Ηλιαίας (ταυτίζεται με

εκκλησία του Δήμου) που συνερχόταν σε σώμα με δικαστική

εξουσία [σελ 133-136 για το τι είναι ο μέδιμνος και ο

μετρητής ή αμφορέας βλ σελ 74 υποσημείωση] Κείμενο 8

[σελ 217] Δραστηριότητα 24 [σελ 212] Αποτελέσματα α

των σημαντικών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων του Σόλωνος

11

και β των ρυθμίσεων που του αποδίδονται [σελ136-138) Η

επίλυση της αγροτικής κρίσης με οικονομικά μέτρα

προστατευτισμού του Πεισιστράτου (546-527 πΧ) [σελ 139

τέταρτη παράγραφος πρβ σελ 140 τέταρτη παράγραφος]

Κείμενο 9 γ [σελ 218]

31) Ο στόχος των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη σύμφωνα

με τον Αριστοτέλη η προέλευση των νεοπολιτών η σημασία

των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη (αναδιοργανώνει τον

laquoπολιτικό χώροraquo σύμφωνα με τον laquoγεωγραφικό χώροraquo) σε τι

συγκεκριμένα αποσκοπούσε ο Κλεισθένης με την ενσωμάτωση

των δήμων στις φυλές και με τη δημιουργία των νέων φυλών

[σελ 140-143] Μέτρα για την προστασία της αθηναϊκής

δημοκρατίας [σελ 143-146] οστρακισμός (παλαιότερη

εφαρμογή το 487) όρκος βουλευτών εκλογή των αρχόντων

(από το 487 πΧ) με κλήρωση μεταξύ 10 κληρωτών ανά φυλή

και όχι προκρίτων στους οποίους συμπεριλαμβάνονται τώρα

και οι ιππείς παρακμή του θεσμού των αρχόντων (ο

πολέμαρχος διατηρεί θρησκευτικές+δικαστικές

αρμοδιότητες προεδρεύει στο δικαστήριο του Παλλάδιου για

τους ξένους) αύξηση της δικαιοδοσίας των 10 στρατηγών

Πώς κατανοείται η πληροφορία του Αριστοτέλη ότι κάθε φυλή

έδινε έναν από τους 9 άρχοντες αφού οι φυλές ήταν 10

(πιθανόν η τελευταία φυλή έδινε τον Γραμματέα των

Θεσμοθετών) Η γραφή παρανόμων

Δραστηριότητα 12 [σελ 143] Κείμενο 10 [σελ 219]

Δραστηριότητα 13 [σελ 143] Κείμενο 11 [σελ 219] Κείμενο 14

[σελ 220-221]

32) Θεσμικά μέτρα του Περικλή με πολιτικές και κοινωνικές

επιπτώσεις (σελ 147) η μισθοφορά ποια ήταν η σημασία του

θεσμού οι κληρουχίες

Δραστηριότητα 15 (σελ 148) Κείμενο 13 (σελ 220) Κείμενο 15

[σελ 221-222]

12

33) Οι απόπειρες για κατάργηση της μισθοφοράς και

μείωση του σώματος των πολιτών από τα ολιγαρχικά

καθεστώτα των 400 (411 πΧ) και των Τριάκοντα Τυράννων

(405-404 πΧ) ο θεωρικός μισθός (από το τέλος 5ου αι πΧ

και ο εκκλησιαστικός μισθός (4ος αι π Χ) οι δίκες

συκοφαντών εναντίον πλουσίων και η παραπομπή τους για

συκοφαντία [σελ 149-150]

34) Οι αρχές της ισονομίας ισοτιμίας και ισηγορίας στις

οποίες στηριζόταν η πολιτική ισότητα των Αθηναίων [σελ

151] Οι εξουσίες και ο ρόλος της Εκκλησίας του δήμου

(εκλέγει τους άρχοντες δικάζει θέματα που αφορούν την

ασφάλεια του κράτους- κατηγορία και διαδικασία της

εισαγγελίας διαμορφώνει την εξωτερική πολιτική δημοσιεύει

ψηφίσματα που έχουν ισχύ νόμου) [153-154] Η Βουλή των 500

κατά τον 5 αι πΧ (κλήρωση βουλευτών δημόσιες

συνεδριάσεις προεδρίες πρυτάνεων καθημερινή κλήρωση

του επιστάτη) οι αρμοδιότητες της Βουλής (βουλευτικό

σώμα και εκτελεστικό όργανο των αποφάσεων της Εκκλησίας

δικαστικό σώμα-αρμοδιότητες που είχε κληρονομήσει από

Άρειο Πάγο) [154-155] Άρχοντες που κληρώνονταν και

άρχοντες που ψηφίζονταν με χειροτονία [156-157]

Δικαστήρια δίκες και γραφές (διαδικασία σύνθεση

δικαστηρίου δικαστικός μισθός) Ηλιαία (σύνθεση όρκος

ηλιαστών) [σελ 158-159]

Δραστηριότητα 21 (σελ 159) Κείμενο 20 (σελ224)

Δραστηριότητα 25 (σελ 168)

35) Οι λατρείες τα ιερά και οι εορτές της πολιούχου

Αθηνάς του Διονύσου και της Δήμητρας στην Αθήνα οι

φιλόσοφοι που έπεσαν θύματα της γραφής ασεβείας η ανοχή

προς τις θεότητες των ξένων κατοίκων της Αθήνας (η

θρακική Βενδίδα η κύπρια Αφροδίτη και η αιγυπτία Ίσιδα)

[σελ 166-168 πρβ σελ 139 για τον Πεισίστρατο και την

13

εορτή των Παναθηναίωντην αγροτική λατρεία του Διονύσου

Ελευθερέως ]

36) Η δημιουργία της πόλης της Σπάρτης [σελ 172-173]

Δραστηριότητα 27 (σελ 173) Κείμενο 25 [σελ 227]

37) Η μεταβολή της Σπάρτης από κοινωνία των αρίστων σε

κοινωνία οπλιτών και ο χωρισμός του πληθυσμού σε ομοίους

περιοίκους και είλωτες μετά τον 2ο Μεσσηνιακό πόλεμο (640-

620 πΧ) [σελ 173-175]

38) Ποια είναι η έννοια της ρήτρας τι είναι η Μεγάλη

Ρήτρα (το περιεχόμενό της γνωστό από τον βίο του

Λυκούργου του Πλουτάρχου) ποια είναι τα κύρια όργανα του

σπαρτιατικού πολιτεύματος και σε ποιες από τις

αρμοδιότητές τους αναφέρεται Ποιο αντιλαϊκό μέτρο

περιορίζεται με την εμφάνιση των εφόρων [σελ 175-177

Δραστηριότητα 29 [σελ 177]

39) Η θεωρητική ισότητα των ομοίων (=πολιτών με πλήρη

πολιτικά δικαιώματα) και οι αντιφάσεις των πηγών (Πλάτων

Πλούταρχος Πολύβιος) σχετικά με την ισότητα των κλήρων

Κατά πόσον ενδιέφερε τους ομοίους η απόκτηση πλούτου ή η

ενασχόληση με βαναυσικές δραστηριότητες τι ενδείξεις

έχουμε από πότε χρονολογούνται Πότε οι Σπαρτιάτες έκοψαν

νόμισμα που αντικατέστησε τους οβελούς [σελ 177-179 πρβ

σελ 247-248 για οβελούς]

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 27 [σελ 227]

40) Οι προϋποθέσεις που έπρεπε κανείς να πληροί για να

είναι όμοιος πότε θεσπίζονται τα κριτήρια που σχετίζονται

με την αγωγή (και τα συσσίτια) και γιατί η σπαρτιατική

αγωγή πώς υλοποιείται σε τι αποσκοπεί πόσο διαρκεί ως

θεσμός τα συσσίτια και η μεταβολή τους από θεσμό που

σφυρηλατούσε πνεύμα ισότητας και αλληλεγγύης σε κριτήριο

διάκρισης [σελ 179-183)

Κείμενο 28α-γ [σελ 227-228] Κείμενο 30 α-β στ [σελ 229-230]

14

41) Οι αντιφατικές παραδόσεις του 4ου αι πΧ (Ισοκράτης

Έφορος) για την καταγωγή και τη θέση των περιοίκων Η

δημιουργία και το καθεστώς των περιοικίδων πόλεων

(αυτόνομες κοινότητες γύρω από την πόλη της Σπάρτης με

τοπική οικονομία και τοπικό δίκαιο) η σχέση των περιοίκων

με τους Σπαρτιάτες τι υποδηλώνει ο όρος Λακεδαιμόνιοι

(ισότιμα μέλη στις πολεμικές επιχειρήσεις) οι

δραστηριότητές τους [σελ 185-186]

Κείμενο 30β [σελ 229]

42) Προέλευση του ονόματος είλωτας(=υποδουλωμένος)

και του θεσμού της ειλωτείας καταγωγή των ειλώτων

(είλωτες Λακωνίας laquoαρχαίοιraquo και είλωτες Μεσσηνίας

laquoΜεσσηνιακοίraquo) Αντιστοιχία του κοινωνικού καθεστώτος των

ειλώτων και των εκτημόρων Πώς έκριναν οι αρχαίοι

Έλληνες τη σχέση ειλώτων και ομοίων η μαρτυρία του

Αριστοτέλη ότι κάθε χρόνο οι έφοροι κήρυσσαν πόλεμο στους

είλωτες [σελ 186-188] Δραστηριότητα 33 [σελ 189] Κείμενο

29 [σελ 228-229]

43) Ποιά είναι τα αίτια και οι συνέπειες της ολιγανθρωπίας

αισθητής από το 464 πΧ (σεισμός στη Λακωνική) Οι νέες

κοινωνικές τάξεις και ο τρόπος που δημιουργήθηκαν Τι

δηλώνει ο όρος νεοδαμώδεις τι πληροφορίες έχουμε γιrsquo

αυτούς Ο νόμος του Επιταδέα και οι συνέπειές του Πώς

διακαιολογείται από τις πληροφορίες των πηγών ο

πλουτοκρατικόςαριστοκρατικός χαρακτήρας της

σπαρτιατικής κοινωνίας του 4ου αι (σελ 191-193 195-197)

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 30γ δ στ [σελ 229]

44) Η Απέλλα η βασιλεία οι έφοροι σύσταση λειτουργία

αρμοδιότητες σύγχρονα ερωτήματα Τα προνόμια και οι

εξουσίες των βασιλέων σε καιρό ειρήνης και σε καιρό

πολέμου εκλογή γερόντων και εξουσίες γερουσίας εξουσίες

εφόρων ο διαφορετικός χαρακτήρας του θεσμού της

15

βασιλείας και του θεσμού των εφόρων [σελ 197-204] Οι 4

πύθιοι οι αρμοστές και η αρχή του ναυάρχου [σελ 205]

45) Η απουσία της λατρείας του Διονύσου και η έμφαση

της λατρείας του Απόλλωνος και της Άρτεμης στη Σπάρτη

[σελ 208]

Κεφάλαιο 4

46) Τι είναι ο οίκος (α η πατριαρχική οικογένεια β ο

χώρος όπου συγκεντρώνεται καθημερινά η οικογένεια μέσα

στο σπίτι ένα δωμάτιο που βλέπει στην αυλή γ η κατοικία

γενικότερα δ το νοικοκυριό) τα παλαιότερα γνωστά

γαμήλια έθιμα (ομηρικά) νομοθέτες που έπαιξαν καθοριστικό

ρόλο σε θέματα γάμου στην Αθήνα και στη Σπάρτη ο Κώδικας

της Γόρτυνας [σελ 280-281 πρβ σελ 285 για τον Κώδικα

της Γόρτυνας και σελ 286 311 την έννοια του οίκου]

47) Ποια ήταν η κοινωνικά αποδεκτή ηλικία γάμου στην

Αθήνα και στη Σπάρτη Πώς ορίζεται στις αρχαίες πηγές η

ιδεώδης ηλικία γάμου της γυναίκας και του άνδρα Σε τι

οφείλονται οι διαφορετικές απόψεις των αρχαίων φιλοσόφων

[σελ 282-284]

Δραστηριότητα 1 (σελ 283)

48) Ποιες ήταν οι επίκληροι οι πατρωιώκοι και οι

πατρούχοι η ηλικία γάμου των ορφανών κοριτσιών

κληρονόμων του πατέρα και ο τρόπος με τον οποίο

κληρονομούσαν (έμμεσα) τον κλήρο του πατέρα στην Αθήνα

στη Σπάρτη στην Κρήτη Αιτιολογείστε τη θεσμικά

κατοχυρωμένη ηλικία γάμου στις περιπτώσεις αυτές [σελ

285]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 287]

49) (σελ 288-290) Ο τρόπος και ο στόχος του αρχαϊκού

γάμου στον οποίο η νύφη δίδεται ως έπαθλο στον γαμπρό η

ονομασία του αντίστοιχου ινδικού έθιμου (τρία παραδείγματα

16

δύο ελληνικά και ένα ινδικό) πότε γίνεται επιλογή γαμπρού

από την ίδια τη νύφη χωρίς τη μεσολάβηση αγώνα

Δραστηριότητα 4 [σελ 290]

50) Τι ήταν η προίκα ποιος τη διαχειριζόταν και την

καρπωνόταν σε ποιον κατέληγε όταν χώριζε το ανδρόγυνο ή

πέθαινε η σύζυγος η προικοδότηση των χηρών και των

φτωχών επικλήρων Η εκ των προτέρων κληρονομιά ως

προίκα η αρχή της ενδογαμίας και ο βαθμός συγγένειας στο

γάμο μεταξύ συγγενών στην Αθήνα και στη Σπάρτη [σελ

292-293]

51) Οι διαδικασίες για τη σύναψη και ολοκλήρωση γάμου

στην Αθήνα Η εγγύη και η επιδικασία η αρχαιότερη

μαρτυρία Η έκδοση οι διαδικασίες τελετουργίες και τα

έθιμα που τη συνοδεύουν ο μήνας γάμου η αποδοχή της

νύφης από τη φρατρία (=η ευρύτερη ανδρική συγγενική

ομάδα στην οποία ανήκε η οικογένεια του γαμπρού ) η

σημασία της Η θυσία με την οποία άρχιζε ο γάμος ως

ιεροτελεστία το προγαμιαίο λουτρό της νύφης και του

γαμπρού η μεταφορά του νερού η Εννεάκρουνος οι δύο

σημασίες της λέξης λουτροφόρος (το αγγείο η κοπέλα που το

μετέφερε) η φιάλη το γαμήλιο γεύμα Η μεταφορά της νύφης

ο παράνυμφος ή πάροχος οι πυξίδες Τι είναι και πώς

πραγματοποιείται το συνοικείν τα καταχύσματα ο παις

αμφιθαλής η αποκάλυψη του προσώπου της νύφης στον

γαμπρό το επιθαλάμιο οι δύο σημασίες της λέξης επαύλια

[σελ 295-301] Δραστηριότητα 7 [σελ 301]

52) Ο σπαρτιατικός γάμος (302-303 και σελ 319)

Περιγραφή του σπαρτιατικού γάμου με (συμβολική) αρπαγή

της νύφης το βασικό γνώρισμα που τον διακρίνει από τον

αντίστοιχο μυθικό γάμο [είναι κρυφός] η τελετουργία

τραβεστισμού της νύφης και οι ερμηνείες της ένα ιστορικό

παράδειγμα γάμου με πραγματική αρπαγή της νύφης τι

17

γνωρίζετε για το έθιμο της πολυανδρίας στη Σπάρτη και στο

ινδικό έπος Μαχαμπαράτα

Δραστηριότητα 8 [σελ 303] Κείμενα 6 και 7 [σελ 324]

Δραστηριότητα 9 [σελ 304] Κείμενα 7 και 8 [σελ 324- 325]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 2 [σελ 304]

53) Πού διεξαγόταν ο τοκετός και ποιες ήταν οι

εθιμοτυπικές και τελετουργικές διαδικασίες που τον

συνόδευαν Η ανακοίνωση του φύλλου του νεογέννητου η

παρουσίαση του βρέφους σε ναό προστάτιδας θεότητας Το

έθιμο της έκθεσης (απόθεσης) των νεογέννητων ένα μυθικό

παράδειγμα Σε τι διέφερε η έκθεση από την βρεφοκτονία Για

ποιους άλλους ινδοευρωπαϊκούς λαούς μαρτυρείται το ίδιο

έθιμο δύο μυθικά παραδείγματα [σελ 305-309 και 319]

Δραστηριότητα 10 [σελ 309] Κείμενα 9 και 10 [σελ 325]

54) Ο καθαρμός του νεογέννητου τα αμφιδρόμια και η

δεκάτη τι δηλώνουν οι λέξεις σε τι αποσκοπούν [σελ 309-

310]

Δρασστηριότητα 11 (σελ 313)

55) Να περιγράψετε την εξωτερική και εσωτερική

διαρρύθμιση της κατοικίας των Αθηναίων τι είναι και πού

βρισκόταν η εστία σχετικές τελετουργίες παραδείγματα

[σελ 311-312]

56) Οι τελετουργίες που συνόδευαν την αναγνώριση από τη

φρατρία των αγοριών και των κοριτσιών στην Αθήνα [σελ

313-315] μείον κούρειον γαμηλία

57) Σπαρτιατικές πρακτικές ευγονισμού που σχετίζονται με

τη γέννηση και την αναγνώριση των βρεφών η Λέσχη οι

Αποθέτες (σελ 314-315 και 319)

58) Η ανατροφή και διαπαιδαγώγιση του παιδιού στην

Αθήνα και στη Σπάρτη η τροφόςτιθήνη ο παιδαγωγός η

προς πάτωρ τροφός η Αρτεμις Κορυθαλία και τα Τιθηνίδια

[316-318]

18

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΜΟΣ Β Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος

στον Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Κόσμο

Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν

δηλώνεται διαφορετικά)

1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που

απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι

μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η

σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-

21]

2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η

αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον

αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]

Δραστηριότητα 1β [σελ 23]

3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο

ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι

χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η

μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των

επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]

Δραστηριότητα 1γ Δραστηριότητα 2 [σελ 23]

4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία

θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους

και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

(αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του

Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη

Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324

μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το

διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου

για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]

Δραστηριότητα 3β [26-27] πρβ Δραστηριότητα 1 [σελ 209-210]

19

5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το

αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η

επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής

εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό

(φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο

(διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως)

[σελ 25-26 πρβ σελ 210]

Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]

6) Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης πλεονεκτήματα (τοποθεσίας)

σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

συνέπειες (σε σχέση με το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας) [σελ

27-29]

Δραστηριότητα 4α [σελ 29]

7) Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της Τα

μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού (συγκεντρωτική

άσκηση της κρατικής διοίκησης) και του Κωνσταντίνου

(μονοκρατορία) Οι παράγοντες που αναδείχθηκαν ενοποιητικοί για

τη βυζαντινή αυτοκρατορία (αρχικά η χριστιανική θρησκεία

αργότερα και η ελληνική γλώσσα) [σελ 28-29]

Δραστηριότητα 4β [σελ 29]

8) Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος (απόλυτη

μοναρχία) ο ρόλος του αυτοκράτορα οι περιορισμοί στην άσκηση

της αυτοκρατορικής εξουσίας (κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί-δεν

υπήρχαν συνταγματικοί περιορισμοί ή κοινοβουλευτικός έλεγχος-

ωστόσο πολιτικοί παράγοντες και η Εκκλησία επέβαλαν κατά

καιρούς περιορισμούς ή επηρέασαν τις εξελίξεις) [σελ 29-30]

Δραστηριότητα 5 [σελ 32]

20

9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-

αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή

δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η

εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό

της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και

αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το

πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα

του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν

του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του

αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των

βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών

η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή

και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]

10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με

επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με

σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής

νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο

του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]

11) Ονομασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών

συγκροτημάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή

Ιερόν Παλάτιον Παλάτι του Βουκολέοντος Παλάτι των Μαγγάνων

Παλάτι των Βλαχερνών) χρονική περίοδος κατά την οποία

χρησιμοποιήθηκαν Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην οικοδόμηση

ή ανοικοδόμησή τους και περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσμησής

τους που παραπέμπει σε ιστορικάθρησκευτικά γεγονότα και

ιδεολογικά πρότυπα Λειτουργία περιγραφή διακόσμηση και

ερμηνεία της ονομασίας (όπου αυτή είναι γνωστή) των εξής

οικοδομημάτων ή οικοδομικών συγκροτημάτων του Μεγάλου

21

Παλατίου της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των

δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία) της Δάφνης (συγκρότημα

κατοικιών) της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών) του Καινούργιου (πτέρυγα

κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και

υποδοχής πρεβευτών [σελ 33-38 πρβ για καθημερινές ακροάσεις

σελ 42]

Δραστηριότητα 6 [σελ 39]

12) Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής

πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την

αρμονία του σύμπαντος η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων

και των αιρετικών) Το Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως του

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την

παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των Μακεδόνων [σελ 39-40

πρβ σελ 32 για την ευταξία δηλ την αρχή της θεϊκά

καθορισμένης τάξης χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να

υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες

σελ 98 για την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των

ποινών σελ 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων σελ 116 για την έννοια της τάξης

στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ 46]

13) α Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα η σταδιακή

απώλεια του στρατιωτικού χαρακτήραεπίδραση του χριστιανισμού

κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε

αυθύπαρκτη τελετή Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία

πριν από τη θεία λειτουργία στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί

Μακεδόνων) Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των

αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ ) Η στέψη και το

χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια

των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω

22

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 4: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

ομιλούν την ίδια γλώσσα υπηρετούν στο στρατό ως

βοηθητικοίσυνοδοί των οπλιτών και κωπηλάτες από το

τελευταίο τέταρτο του 5 αι πΧ ως κανονικοί μάχιμοι η

σχέση τους με τους Σπαρτιάτες είναι εχθρική (ιδιαίτερα των

Μεσσηνίων) Ο συνολικός αριθμός των ειλώτων

υπολογισμένος κατά προσέγγιση [σελ 38 πρβ σελ 187-188]

Δραστηριότητα 5 [σελ 39]

7) Ποιους εννοεί ο Θουκυδίδης με τη φράση του laquoάνδρες γαρ

πόλιςraquo [σελ 40] και τι συνεπάγεται η φράση αυτή για τη

σχέση πόλης και πολιτών Πόσα και ποια είναι τα πολιτειακά

όργανα της αρχαίας πόλης πώς νοείται ο θεσμός της

αντιπροσώπευσης [σελ 39-41]

8) Οι δύο τρόποι με τους οποίους προσδιορίζεται ο πολίτης στα

Πολιτικά του Αριστοτέλη [σελ 43] σε τι διέφεραν οι αστοί

από τους πολίτες ποιες κατηγορίες πολιτών θεωρούνταν

αστοί [σελ 58-59]

9) Ποια ήταν η σχέση καταγωγής και πολιτικής ιδιότητας α

στις ελληνικές πόλεις γενικότερα β στην Αθήνα από το 451

πΧ και μετά [σελ 43-44] Γιατί περιφρουρήθηκε η ιδιότητα

του πολίτη σε όλες τις μορφές πολιτευμάτων των ελληνικών

πόλεων [σελ 44] Ποια προνόμια παρείχε σε αυτόν που την

κατείχε [σελ 44-46] Τι γνωρίζετε για την ταύτιση πολίτη και

οπλίτη (=στρατιώτη) στη Σπάρτη και στην Αθήνα [σελ 47]

Περιγραφή και ονομασίες τελετουργιών και διαδικασιών για

την είσοδο και σταδιακή ένταξη στην πολιτική κοινότητα των

παιδιών (αγοριών) των Αθηναίων α τελετουργική θυσία-

μείον + εγγραφή του νεογέννητου ή πολύ μικρού αγοριού

στους καταλόγους της φρατρίας-αναγνώριση ως μέλους της

φρατρίας β κουρά των μαλλιών του νεαρού αγοριού και

αιματηρή θυσία-κούρειον- επίσημη είσοδος και αναγνώρισή

του ως μέλους της φρατρίας (α και β την τρίτη ημέρα της

φθινοπωρινής εορτής των Απατουρίων) γ εγγραφή των

αγοριών που είχαν συμπληρώσει το 18 έτος της ηλικίας

4

στους καταλόγους των δημοτών-ένταξη στο πολιτικό σώμα

[σελ 47-48 πρβ σελ 56 για την τήρηση του καταλόγου των

δημοτών-πολιτών από τους δήμους σελ 297 για εορτή

Απατουρίων και σελ 313-314 για μείον και κούρειον]

10) Σε ποια πολιτεύματα γενικότερα υπήρχαν δύο τάξεις

πολιτών από τις οποίες μόνο μία είχε πλήρη δικαιώματα ποια

ήταν αυτή [σελ 49] Ποιον ιδιαίτερο χαρακτήρα παρουσιάζει

η ιδιότητα του πολίτη στη στρατοκρατικά οργανωμένη

Σπάρτη [μόνον σελ 49]

11) Με ποιούς τρόπους συνέβαλαν οι μεταρρυθμίσεις του

Σόλωνος στην έναρξη της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της

Αθήνας (α κατάργησαν την υποδούλωση που προερχόταν

από δανεισμό β έδωσαν πρόσβαση στα ανώτερα αξιώματα

στις δύο ανώτερες τάξεις που δημιουργήθηκαν από τη

διαίρεση των πολιτών ανάλογα με το ετήσιο αγροτικό

εισοδήμά τους γ εξασφάλισαν στους θήτες συμμετοχή στην

εκκλησία του δήμου) [σελ 50-51 πρβ σελ 134]

12) Σε τι αποσκοπούσαν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

(να περιορίσουν την εξουσία των αριστοκρατικών

οικογενειών να δώσουν περισσότερα δικαιώματα στις δύο

κατώτερες τάξεις των πολιτών) με ποιο τρόπο πέτυχε ο

Κλεισθένης τη διεύρυνση του σώματος των πολιτών στην

Αθήνα (με την αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος-

ενσωμάτωση στην πόλη νέων πολιτών δηλ μετοίκων ή

δούλων των νεοπολιτών και με τη νέα οργάνωση των

εξουσιών οι δήμοι στους οποίους υποδιαιρέθηκε εδαφικά η

Αθήνα και όχι οι παλαιές φυλές στις οποίες ανήκαν οι

Αθηναίοι με βάση τη συγγένεια αίματος πιστοποιούσαν τώρα

την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και όριζαν τους

αντιπροσώπους στη Βουλή των Πεντακοσίων και στην Ηλιαία

[σελ 51 πρβ σελ 64 Παράδειγμα 2 για απονομή της

ιδιότητας του πολίτη επί Κλεισθένη επίσης πρβ σελ 140-

142]

5

13) Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού

στην Αθήνα με τα μέτρα α του Εφιάλτη (αφαιρέθηκαν οι

περισσότερες εξουσίες του Αρείου Πάγου=αριστοκρατικού

συμβουλίου με ισόβια μέλη-εκτός από όσες αφορούσαν

θρησκευτικά ζητήματα και μεταφέρθηκαν στην Εκκλησία του

Δήμου στην Ηλιαία και στη Βουλή των 500 στα οποία

αντίθετα είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες) και β του

Περικλή (από το 457 πΧ εκλόγιμοι για το αξίωμα των

αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες ενώ η επιλογή των

αρχόντων στους οποίους από το 487 εκλόγιμοι ήταν και οι

ιππείς γίνεται τώρα για κάθε αξίωμα με κλήρωση μεταξύ (10)

κληρωτών ανά φυλή (και όχι μεταξύ προκρίτων όπως

παλαιότερα) δηλ πρώτα κληρώνονταν δέκα πολίτες για κάθε

θέση (οι 10 θέσεις κατανανέμονταν μεταξύ των δήμων της

οικείας φυλής ανάλογα με τον πληθυσμό τους) και έπειτα

κληρωνόταν ένας από τους δέκα για κάθε φυλή καθιέρωση

της μισθοφοράς [σελ 52 πρβ σελ 91 για εκλογή στα

κυριότερα δημόσια αξιώματα με κλήρωση ή χειροτονία και

πλαίσιο Διευκρινίσεων στα Παροράματα] Δραστηριότητα 14

[σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

14) Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη

λειτουργία τους στην πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53] Τι

ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η

βασική λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην

Αθήνα (εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές-που

είχαν ορισθεί από τους δήμους-στη Βουλή των 500

συμμετείχε αναλογικά στη σύνθεση της Ηλιαίας) ποιος ο

ρόλος της στον στρατιωτικόοικονομικό τομέα (εξέλεγε έναν

στρατηγόυποδείκνυε χορηγούς στους διαγωνισμούς

τραγωδίας και των Διονυσίων [σελ 54-55]

15) Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις)

και ποιος ήταν ο ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες

6

κοινότητες-πυρήνες κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της

πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη Περιγράψτε

συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των δήμων

[σελ 55-57]

16) Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση

στην απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και

μετά το ψήφισμα του 451 πΧ ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα

και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα προέκυπταν από

νόμιμη γέννηση ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι

αναφέρετε τρία παραδείγματα τι προϋποθέσεις ίσχυαν

αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη σε

κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον

Αριστοτέλη [σελ 58-61]

17) Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του

πολίτη ποιοι αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια

κατηγορία ανήκαν οι πόλεις που προστάτευσαν το δικαίωμα

της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και για ποιους λόγους

ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] πότε παύει η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα

κοινά να είναι συνάρτηση της κατοχής έγγειας περιουσίας

και περιουσίας [σελ 62] Τι προτεινόταν στο διάταγμα του

Φορμίσιου (403 πΧ) και τι συμπεραίνει κανείς από την

καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403 πΧ στην Αθήνα

σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ

61-63]

18) Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της

ιδιότητας του πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία

συνδέονται με γνωστά σε σας ιστορικά γεγονότα Η επιγαμία

[σελ 63-65]

7

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

19) Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67] Αναφέρετε τις δύο

βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική) τι συνεπάγονταν

για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική) Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη

μορφή ατιμίας

20) Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική

κοινότητα η υποβαθμισμένη νομική της θέση οι απόψεις του

Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο και τη

φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

21) Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Δραστηριότητα 20α και β (σελ 70)

22) Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις

αλλαγές επήλθαν με την καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η

σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με την ιδιότητα του

οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες

εμπλέκονται στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη

διαχείριση της εξουσίας περιορίζεται η εξουσία ευγενών και

αριστοκρατών συμβάλλει στην ανάπτυξη της ιδέας της

ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη στις

ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Δραστηριότητα 21 [σελ 73]

23) Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων

συντελείται η αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την

ιδιότητα του πολίτη στην Αθήνα (με τα μέτρα του Κλεισθένη

όχι μόνο τα κατώτερα και ανώτερα στρώματα υπηρετούν ως

οπλίτες αλλά και οι θήτες που ανήκουν στη φτωχότερη τάξη

υπηρετούν ως ναύτες-κωπηλάτες στο στόλο) [σελ 74-75] Για

ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του

οπλίτη ήταν απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις

τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π Χ [σελ 76-77]

8

Δραστηριότητα 22 α και β [σελ 77]

24) Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας

από αυτές των άλλων πόλεων Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος

φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό ποσό των

εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600

τάλαντα Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες

δραχμές)-συντριηραρχία η αντίδοσις Η εισφορά τι ήταν

ποιούς επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

25) Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και

πολίτη στην Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η

συμμετοχή των πολιτών ποιος ανοίγει το δρόμο για την

άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα και πότε η

συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του

άρχοντα-457 πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και

ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83] Ποιες είναι οι θέσεις του

Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια είναι τα

σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85] Πίνακα 1 και

Δραστηριότητα 24 [σελ 84]

26) Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας

(σύσταση λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος) η εκκλησία του

δήμου η Βουλή των 500 ο Άρειος Πάγος η Ηλιαία οι εννέα

άρχοντες (επώνυμος άρχων βασιλέας πολέμαρχος έξι

θεσμοθέτες+γραμματέας των θεσμοθετών) και άλλα αξιώματα

πολιτικά ή στρατιωτικά όπου εκλέγονταν δέκα για κάθε αξίωμα

πχ δέκα επόπτες εμπορίου δέκα αστυνόμοι δέκα στρατηγοί

δέκα ταξίαρχοι δέκα ίππαρχοι κλπ ( Πνύκα=λόφος στα

νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων εκκλησίας

του Δήμου εκκλησιαστικός μισθός ψηφίσματα χειροτονία

προβουλεύματα γραφή παρανόμων Βουλευτήριο-κτήριο

συνεδριάσεων της Βουλής στη δυτική πλευρά της Αγοράς

βουλευτικός μισθός πρυτανεία πρυτάνεις επιστάτης των

9

πρυτάνεων Θόλος=κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου

διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις και ο επιστάτης ηλιαστές

ηλιαστικός μισθός δοκιμασία) [σελ 86-92 πρβ σελ 151-159

για Άρειο Πάγο βλ σελ 131 133 κείμενο+δραστηριότητα 9 για

άρχοντες 135 145-6 και για αρχές 156-8 και για στρατηγούς

162 (προσοχή εδώ να προστεθεί ότι παρά τις μεταρρυθμίσεις

του Εφιάλτη ο Άρειος Πάγος διατήρησε τις αρμοδιότητές του

για φόνο και εμπρησμό)middot συγκεκριμένα για πολέμαρχο σε

δικαστήριο του Παλλάδιου βλ σελ 145 για τον γραμματέα των

θεσμοθετών βλ σελ 156 για ψηφοφορία αποφάσεων με

χειροτονία=ανάταση του χεριού βλ σελ 87 και 152 αντίθετα

για μυστική ψηφοφορία βλ σελ 152 για εκλογή αξιωμάτων με

χειροτονία βλ σελ 91 92 και 157 (στρατιωτικές αρχές και

αυτοί που διαχειρίζονταν δημόσια χρήματα) για προβουλεύματα

βλ σελ 87 και 152 για αξιώματα που εκλέγονται δέκα βλ σελ

92 και 157 και για δημοψήφισμα για τη διεξαγωγή

οστρακοφορίας βλ σελ 144]

Δραστηριότητες 25 [σελ 87] Δραστηριότητα 26 [σελ90] και

Δραστηριότητα 27 [σελ 92]

27) Πολιτειακά όργανα και αρχές της Σπάρτης (προέλευση

σύσταση λειτουργία και αρμοδιότητες)οι δύο βασιλείς η

Γερουσία οι πέντε έφοροι η Απέλλα η λεγόμενη Μικρή

Εκκλησία (=οι δύο βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι) η

Μεγάλη Ρήτρα οι γέροντες Έγκρισηαποδοκιμασία

αποφάσεων ή εκλογή δια βοής (στην Απέλλα) προβουλεύματα

(Γερουσία) [σελ 93-100 πρβ σελ 175-177

Πίνακας 2 [σελ 95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Κεφά λαιο 2

28) Πολιτειακά όργανα πολιτική διαίρεση της κοινωνίας

(ιππείς ζευγίτες θήτες) και κοινωνικές τάξεις (ευπατρίδες

δημιουργοί γεώμοροι) στην Αθήνα του 7 αι πΧ ποιοι

10

κατέφευγαν στο δανείζειν επί σώμασι και ποιοι ήταν οι

εκτήμοροι (σελ 131-132 πρβ σελ 122-123 για τις

επιπτώσεις στους αγρότες από τη χρήση του νομίσματος και

για τη γενικότερη αγροτική κρίση στα τέλη του 7 αι πΧ η

οποία συνδέεται με την ιδιοκτησία της γης και την

κατάργηση των χρεών που οδηγούσαν στην υποδούλωση των

αγροτών)

Κείμενο 7 γ και δ [σελ 216-217]

29) Σε ποια σημεία τροποποιείται το πολίτευμα των Αθηνών

(πολιτικό δικαίωμα τοις όπλα παρεχομένοις διαχωρισμός

φόνου εκ προμελέτης από ακούσιο απαγόρευση

αυτοδικίαςανθρωποκτονίας για εκδίκηση) από τη νομοθεσία

του Δράκοντος (τέλος 7 αι πΧ) ποια είναι η σημασία της

(σελ 132-133)

Κείμενο 7 δ [σελ 217]

30) Τα αιτήματα που επικρατούν στην Αθήνα στα τέλη του

7 αι πΧ Οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνοςndashάρχων

το 594 πΧ (η κατάργηση του δανείζειν επί σώμασι και των

χρεών προς το δημόσιο και τους ιδιώτες-σεισάχθεια και η

απαγόρευση της εξαγωγής σιτηρών) οι ρυθμίσεις με

επιπτώσεις στην κοινωνική και πολιτική κατάσταση των

πολιτών που αποδίδονται στον Σόλωνα (διαίρεση των πολιτών

ανάλογα με το ετήσιο αγροτικόφορολογητέο εισόδημα

εκλογή των αρχόντων από την εκκλησία του Δήμου στην

οποία συμμετείχαν οι Αθηναίοι άνω είκοσι ετών παραχώρηση

δικών για φόνο εμπρησμό και απόπειρα κατάλυσης του

πολιτεύματος στον Άρειο Πάγο η Βουλή των 400

(προβούλευση) το δικαστήριο της Ηλιαίας (ταυτίζεται με

εκκλησία του Δήμου) που συνερχόταν σε σώμα με δικαστική

εξουσία [σελ 133-136 για το τι είναι ο μέδιμνος και ο

μετρητής ή αμφορέας βλ σελ 74 υποσημείωση] Κείμενο 8

[σελ 217] Δραστηριότητα 24 [σελ 212] Αποτελέσματα α

των σημαντικών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων του Σόλωνος

11

και β των ρυθμίσεων που του αποδίδονται [σελ136-138) Η

επίλυση της αγροτικής κρίσης με οικονομικά μέτρα

προστατευτισμού του Πεισιστράτου (546-527 πΧ) [σελ 139

τέταρτη παράγραφος πρβ σελ 140 τέταρτη παράγραφος]

Κείμενο 9 γ [σελ 218]

31) Ο στόχος των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη σύμφωνα

με τον Αριστοτέλη η προέλευση των νεοπολιτών η σημασία

των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη (αναδιοργανώνει τον

laquoπολιτικό χώροraquo σύμφωνα με τον laquoγεωγραφικό χώροraquo) σε τι

συγκεκριμένα αποσκοπούσε ο Κλεισθένης με την ενσωμάτωση

των δήμων στις φυλές και με τη δημιουργία των νέων φυλών

[σελ 140-143] Μέτρα για την προστασία της αθηναϊκής

δημοκρατίας [σελ 143-146] οστρακισμός (παλαιότερη

εφαρμογή το 487) όρκος βουλευτών εκλογή των αρχόντων

(από το 487 πΧ) με κλήρωση μεταξύ 10 κληρωτών ανά φυλή

και όχι προκρίτων στους οποίους συμπεριλαμβάνονται τώρα

και οι ιππείς παρακμή του θεσμού των αρχόντων (ο

πολέμαρχος διατηρεί θρησκευτικές+δικαστικές

αρμοδιότητες προεδρεύει στο δικαστήριο του Παλλάδιου για

τους ξένους) αύξηση της δικαιοδοσίας των 10 στρατηγών

Πώς κατανοείται η πληροφορία του Αριστοτέλη ότι κάθε φυλή

έδινε έναν από τους 9 άρχοντες αφού οι φυλές ήταν 10

(πιθανόν η τελευταία φυλή έδινε τον Γραμματέα των

Θεσμοθετών) Η γραφή παρανόμων

Δραστηριότητα 12 [σελ 143] Κείμενο 10 [σελ 219]

Δραστηριότητα 13 [σελ 143] Κείμενο 11 [σελ 219] Κείμενο 14

[σελ 220-221]

32) Θεσμικά μέτρα του Περικλή με πολιτικές και κοινωνικές

επιπτώσεις (σελ 147) η μισθοφορά ποια ήταν η σημασία του

θεσμού οι κληρουχίες

Δραστηριότητα 15 (σελ 148) Κείμενο 13 (σελ 220) Κείμενο 15

[σελ 221-222]

12

33) Οι απόπειρες για κατάργηση της μισθοφοράς και

μείωση του σώματος των πολιτών από τα ολιγαρχικά

καθεστώτα των 400 (411 πΧ) και των Τριάκοντα Τυράννων

(405-404 πΧ) ο θεωρικός μισθός (από το τέλος 5ου αι πΧ

και ο εκκλησιαστικός μισθός (4ος αι π Χ) οι δίκες

συκοφαντών εναντίον πλουσίων και η παραπομπή τους για

συκοφαντία [σελ 149-150]

34) Οι αρχές της ισονομίας ισοτιμίας και ισηγορίας στις

οποίες στηριζόταν η πολιτική ισότητα των Αθηναίων [σελ

151] Οι εξουσίες και ο ρόλος της Εκκλησίας του δήμου

(εκλέγει τους άρχοντες δικάζει θέματα που αφορούν την

ασφάλεια του κράτους- κατηγορία και διαδικασία της

εισαγγελίας διαμορφώνει την εξωτερική πολιτική δημοσιεύει

ψηφίσματα που έχουν ισχύ νόμου) [153-154] Η Βουλή των 500

κατά τον 5 αι πΧ (κλήρωση βουλευτών δημόσιες

συνεδριάσεις προεδρίες πρυτάνεων καθημερινή κλήρωση

του επιστάτη) οι αρμοδιότητες της Βουλής (βουλευτικό

σώμα και εκτελεστικό όργανο των αποφάσεων της Εκκλησίας

δικαστικό σώμα-αρμοδιότητες που είχε κληρονομήσει από

Άρειο Πάγο) [154-155] Άρχοντες που κληρώνονταν και

άρχοντες που ψηφίζονταν με χειροτονία [156-157]

Δικαστήρια δίκες και γραφές (διαδικασία σύνθεση

δικαστηρίου δικαστικός μισθός) Ηλιαία (σύνθεση όρκος

ηλιαστών) [σελ 158-159]

Δραστηριότητα 21 (σελ 159) Κείμενο 20 (σελ224)

Δραστηριότητα 25 (σελ 168)

35) Οι λατρείες τα ιερά και οι εορτές της πολιούχου

Αθηνάς του Διονύσου και της Δήμητρας στην Αθήνα οι

φιλόσοφοι που έπεσαν θύματα της γραφής ασεβείας η ανοχή

προς τις θεότητες των ξένων κατοίκων της Αθήνας (η

θρακική Βενδίδα η κύπρια Αφροδίτη και η αιγυπτία Ίσιδα)

[σελ 166-168 πρβ σελ 139 για τον Πεισίστρατο και την

13

εορτή των Παναθηναίωντην αγροτική λατρεία του Διονύσου

Ελευθερέως ]

36) Η δημιουργία της πόλης της Σπάρτης [σελ 172-173]

Δραστηριότητα 27 (σελ 173) Κείμενο 25 [σελ 227]

37) Η μεταβολή της Σπάρτης από κοινωνία των αρίστων σε

κοινωνία οπλιτών και ο χωρισμός του πληθυσμού σε ομοίους

περιοίκους και είλωτες μετά τον 2ο Μεσσηνιακό πόλεμο (640-

620 πΧ) [σελ 173-175]

38) Ποια είναι η έννοια της ρήτρας τι είναι η Μεγάλη

Ρήτρα (το περιεχόμενό της γνωστό από τον βίο του

Λυκούργου του Πλουτάρχου) ποια είναι τα κύρια όργανα του

σπαρτιατικού πολιτεύματος και σε ποιες από τις

αρμοδιότητές τους αναφέρεται Ποιο αντιλαϊκό μέτρο

περιορίζεται με την εμφάνιση των εφόρων [σελ 175-177

Δραστηριότητα 29 [σελ 177]

39) Η θεωρητική ισότητα των ομοίων (=πολιτών με πλήρη

πολιτικά δικαιώματα) και οι αντιφάσεις των πηγών (Πλάτων

Πλούταρχος Πολύβιος) σχετικά με την ισότητα των κλήρων

Κατά πόσον ενδιέφερε τους ομοίους η απόκτηση πλούτου ή η

ενασχόληση με βαναυσικές δραστηριότητες τι ενδείξεις

έχουμε από πότε χρονολογούνται Πότε οι Σπαρτιάτες έκοψαν

νόμισμα που αντικατέστησε τους οβελούς [σελ 177-179 πρβ

σελ 247-248 για οβελούς]

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 27 [σελ 227]

40) Οι προϋποθέσεις που έπρεπε κανείς να πληροί για να

είναι όμοιος πότε θεσπίζονται τα κριτήρια που σχετίζονται

με την αγωγή (και τα συσσίτια) και γιατί η σπαρτιατική

αγωγή πώς υλοποιείται σε τι αποσκοπεί πόσο διαρκεί ως

θεσμός τα συσσίτια και η μεταβολή τους από θεσμό που

σφυρηλατούσε πνεύμα ισότητας και αλληλεγγύης σε κριτήριο

διάκρισης [σελ 179-183)

Κείμενο 28α-γ [σελ 227-228] Κείμενο 30 α-β στ [σελ 229-230]

14

41) Οι αντιφατικές παραδόσεις του 4ου αι πΧ (Ισοκράτης

Έφορος) για την καταγωγή και τη θέση των περιοίκων Η

δημιουργία και το καθεστώς των περιοικίδων πόλεων

(αυτόνομες κοινότητες γύρω από την πόλη της Σπάρτης με

τοπική οικονομία και τοπικό δίκαιο) η σχέση των περιοίκων

με τους Σπαρτιάτες τι υποδηλώνει ο όρος Λακεδαιμόνιοι

(ισότιμα μέλη στις πολεμικές επιχειρήσεις) οι

δραστηριότητές τους [σελ 185-186]

Κείμενο 30β [σελ 229]

42) Προέλευση του ονόματος είλωτας(=υποδουλωμένος)

και του θεσμού της ειλωτείας καταγωγή των ειλώτων

(είλωτες Λακωνίας laquoαρχαίοιraquo και είλωτες Μεσσηνίας

laquoΜεσσηνιακοίraquo) Αντιστοιχία του κοινωνικού καθεστώτος των

ειλώτων και των εκτημόρων Πώς έκριναν οι αρχαίοι

Έλληνες τη σχέση ειλώτων και ομοίων η μαρτυρία του

Αριστοτέλη ότι κάθε χρόνο οι έφοροι κήρυσσαν πόλεμο στους

είλωτες [σελ 186-188] Δραστηριότητα 33 [σελ 189] Κείμενο

29 [σελ 228-229]

43) Ποιά είναι τα αίτια και οι συνέπειες της ολιγανθρωπίας

αισθητής από το 464 πΧ (σεισμός στη Λακωνική) Οι νέες

κοινωνικές τάξεις και ο τρόπος που δημιουργήθηκαν Τι

δηλώνει ο όρος νεοδαμώδεις τι πληροφορίες έχουμε γιrsquo

αυτούς Ο νόμος του Επιταδέα και οι συνέπειές του Πώς

διακαιολογείται από τις πληροφορίες των πηγών ο

πλουτοκρατικόςαριστοκρατικός χαρακτήρας της

σπαρτιατικής κοινωνίας του 4ου αι (σελ 191-193 195-197)

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 30γ δ στ [σελ 229]

44) Η Απέλλα η βασιλεία οι έφοροι σύσταση λειτουργία

αρμοδιότητες σύγχρονα ερωτήματα Τα προνόμια και οι

εξουσίες των βασιλέων σε καιρό ειρήνης και σε καιρό

πολέμου εκλογή γερόντων και εξουσίες γερουσίας εξουσίες

εφόρων ο διαφορετικός χαρακτήρας του θεσμού της

15

βασιλείας και του θεσμού των εφόρων [σελ 197-204] Οι 4

πύθιοι οι αρμοστές και η αρχή του ναυάρχου [σελ 205]

45) Η απουσία της λατρείας του Διονύσου και η έμφαση

της λατρείας του Απόλλωνος και της Άρτεμης στη Σπάρτη

[σελ 208]

Κεφάλαιο 4

46) Τι είναι ο οίκος (α η πατριαρχική οικογένεια β ο

χώρος όπου συγκεντρώνεται καθημερινά η οικογένεια μέσα

στο σπίτι ένα δωμάτιο που βλέπει στην αυλή γ η κατοικία

γενικότερα δ το νοικοκυριό) τα παλαιότερα γνωστά

γαμήλια έθιμα (ομηρικά) νομοθέτες που έπαιξαν καθοριστικό

ρόλο σε θέματα γάμου στην Αθήνα και στη Σπάρτη ο Κώδικας

της Γόρτυνας [σελ 280-281 πρβ σελ 285 για τον Κώδικα

της Γόρτυνας και σελ 286 311 την έννοια του οίκου]

47) Ποια ήταν η κοινωνικά αποδεκτή ηλικία γάμου στην

Αθήνα και στη Σπάρτη Πώς ορίζεται στις αρχαίες πηγές η

ιδεώδης ηλικία γάμου της γυναίκας και του άνδρα Σε τι

οφείλονται οι διαφορετικές απόψεις των αρχαίων φιλοσόφων

[σελ 282-284]

Δραστηριότητα 1 (σελ 283)

48) Ποιες ήταν οι επίκληροι οι πατρωιώκοι και οι

πατρούχοι η ηλικία γάμου των ορφανών κοριτσιών

κληρονόμων του πατέρα και ο τρόπος με τον οποίο

κληρονομούσαν (έμμεσα) τον κλήρο του πατέρα στην Αθήνα

στη Σπάρτη στην Κρήτη Αιτιολογείστε τη θεσμικά

κατοχυρωμένη ηλικία γάμου στις περιπτώσεις αυτές [σελ

285]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 287]

49) (σελ 288-290) Ο τρόπος και ο στόχος του αρχαϊκού

γάμου στον οποίο η νύφη δίδεται ως έπαθλο στον γαμπρό η

ονομασία του αντίστοιχου ινδικού έθιμου (τρία παραδείγματα

16

δύο ελληνικά και ένα ινδικό) πότε γίνεται επιλογή γαμπρού

από την ίδια τη νύφη χωρίς τη μεσολάβηση αγώνα

Δραστηριότητα 4 [σελ 290]

50) Τι ήταν η προίκα ποιος τη διαχειριζόταν και την

καρπωνόταν σε ποιον κατέληγε όταν χώριζε το ανδρόγυνο ή

πέθαινε η σύζυγος η προικοδότηση των χηρών και των

φτωχών επικλήρων Η εκ των προτέρων κληρονομιά ως

προίκα η αρχή της ενδογαμίας και ο βαθμός συγγένειας στο

γάμο μεταξύ συγγενών στην Αθήνα και στη Σπάρτη [σελ

292-293]

51) Οι διαδικασίες για τη σύναψη και ολοκλήρωση γάμου

στην Αθήνα Η εγγύη και η επιδικασία η αρχαιότερη

μαρτυρία Η έκδοση οι διαδικασίες τελετουργίες και τα

έθιμα που τη συνοδεύουν ο μήνας γάμου η αποδοχή της

νύφης από τη φρατρία (=η ευρύτερη ανδρική συγγενική

ομάδα στην οποία ανήκε η οικογένεια του γαμπρού ) η

σημασία της Η θυσία με την οποία άρχιζε ο γάμος ως

ιεροτελεστία το προγαμιαίο λουτρό της νύφης και του

γαμπρού η μεταφορά του νερού η Εννεάκρουνος οι δύο

σημασίες της λέξης λουτροφόρος (το αγγείο η κοπέλα που το

μετέφερε) η φιάλη το γαμήλιο γεύμα Η μεταφορά της νύφης

ο παράνυμφος ή πάροχος οι πυξίδες Τι είναι και πώς

πραγματοποιείται το συνοικείν τα καταχύσματα ο παις

αμφιθαλής η αποκάλυψη του προσώπου της νύφης στον

γαμπρό το επιθαλάμιο οι δύο σημασίες της λέξης επαύλια

[σελ 295-301] Δραστηριότητα 7 [σελ 301]

52) Ο σπαρτιατικός γάμος (302-303 και σελ 319)

Περιγραφή του σπαρτιατικού γάμου με (συμβολική) αρπαγή

της νύφης το βασικό γνώρισμα που τον διακρίνει από τον

αντίστοιχο μυθικό γάμο [είναι κρυφός] η τελετουργία

τραβεστισμού της νύφης και οι ερμηνείες της ένα ιστορικό

παράδειγμα γάμου με πραγματική αρπαγή της νύφης τι

17

γνωρίζετε για το έθιμο της πολυανδρίας στη Σπάρτη και στο

ινδικό έπος Μαχαμπαράτα

Δραστηριότητα 8 [σελ 303] Κείμενα 6 και 7 [σελ 324]

Δραστηριότητα 9 [σελ 304] Κείμενα 7 και 8 [σελ 324- 325]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 2 [σελ 304]

53) Πού διεξαγόταν ο τοκετός και ποιες ήταν οι

εθιμοτυπικές και τελετουργικές διαδικασίες που τον

συνόδευαν Η ανακοίνωση του φύλλου του νεογέννητου η

παρουσίαση του βρέφους σε ναό προστάτιδας θεότητας Το

έθιμο της έκθεσης (απόθεσης) των νεογέννητων ένα μυθικό

παράδειγμα Σε τι διέφερε η έκθεση από την βρεφοκτονία Για

ποιους άλλους ινδοευρωπαϊκούς λαούς μαρτυρείται το ίδιο

έθιμο δύο μυθικά παραδείγματα [σελ 305-309 και 319]

Δραστηριότητα 10 [σελ 309] Κείμενα 9 και 10 [σελ 325]

54) Ο καθαρμός του νεογέννητου τα αμφιδρόμια και η

δεκάτη τι δηλώνουν οι λέξεις σε τι αποσκοπούν [σελ 309-

310]

Δρασστηριότητα 11 (σελ 313)

55) Να περιγράψετε την εξωτερική και εσωτερική

διαρρύθμιση της κατοικίας των Αθηναίων τι είναι και πού

βρισκόταν η εστία σχετικές τελετουργίες παραδείγματα

[σελ 311-312]

56) Οι τελετουργίες που συνόδευαν την αναγνώριση από τη

φρατρία των αγοριών και των κοριτσιών στην Αθήνα [σελ

313-315] μείον κούρειον γαμηλία

57) Σπαρτιατικές πρακτικές ευγονισμού που σχετίζονται με

τη γέννηση και την αναγνώριση των βρεφών η Λέσχη οι

Αποθέτες (σελ 314-315 και 319)

58) Η ανατροφή και διαπαιδαγώγιση του παιδιού στην

Αθήνα και στη Σπάρτη η τροφόςτιθήνη ο παιδαγωγός η

προς πάτωρ τροφός η Αρτεμις Κορυθαλία και τα Τιθηνίδια

[316-318]

18

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΜΟΣ Β Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος

στον Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Κόσμο

Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν

δηλώνεται διαφορετικά)

1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που

απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι

μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η

σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-

21]

2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η

αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον

αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]

Δραστηριότητα 1β [σελ 23]

3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο

ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι

χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η

μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των

επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]

Δραστηριότητα 1γ Δραστηριότητα 2 [σελ 23]

4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία

θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους

και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

(αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του

Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη

Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324

μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το

διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου

για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]

Δραστηριότητα 3β [26-27] πρβ Δραστηριότητα 1 [σελ 209-210]

19

5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το

αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η

επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής

εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό

(φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο

(διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως)

[σελ 25-26 πρβ σελ 210]

Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]

6) Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης πλεονεκτήματα (τοποθεσίας)

σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

συνέπειες (σε σχέση με το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας) [σελ

27-29]

Δραστηριότητα 4α [σελ 29]

7) Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της Τα

μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού (συγκεντρωτική

άσκηση της κρατικής διοίκησης) και του Κωνσταντίνου

(μονοκρατορία) Οι παράγοντες που αναδείχθηκαν ενοποιητικοί για

τη βυζαντινή αυτοκρατορία (αρχικά η χριστιανική θρησκεία

αργότερα και η ελληνική γλώσσα) [σελ 28-29]

Δραστηριότητα 4β [σελ 29]

8) Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος (απόλυτη

μοναρχία) ο ρόλος του αυτοκράτορα οι περιορισμοί στην άσκηση

της αυτοκρατορικής εξουσίας (κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί-δεν

υπήρχαν συνταγματικοί περιορισμοί ή κοινοβουλευτικός έλεγχος-

ωστόσο πολιτικοί παράγοντες και η Εκκλησία επέβαλαν κατά

καιρούς περιορισμούς ή επηρέασαν τις εξελίξεις) [σελ 29-30]

Δραστηριότητα 5 [σελ 32]

20

9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-

αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή

δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η

εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό

της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και

αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το

πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα

του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν

του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του

αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των

βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών

η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή

και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]

10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με

επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με

σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής

νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο

του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]

11) Ονομασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών

συγκροτημάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή

Ιερόν Παλάτιον Παλάτι του Βουκολέοντος Παλάτι των Μαγγάνων

Παλάτι των Βλαχερνών) χρονική περίοδος κατά την οποία

χρησιμοποιήθηκαν Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην οικοδόμηση

ή ανοικοδόμησή τους και περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσμησής

τους που παραπέμπει σε ιστορικάθρησκευτικά γεγονότα και

ιδεολογικά πρότυπα Λειτουργία περιγραφή διακόσμηση και

ερμηνεία της ονομασίας (όπου αυτή είναι γνωστή) των εξής

οικοδομημάτων ή οικοδομικών συγκροτημάτων του Μεγάλου

21

Παλατίου της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των

δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία) της Δάφνης (συγκρότημα

κατοικιών) της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών) του Καινούργιου (πτέρυγα

κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και

υποδοχής πρεβευτών [σελ 33-38 πρβ για καθημερινές ακροάσεις

σελ 42]

Δραστηριότητα 6 [σελ 39]

12) Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής

πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την

αρμονία του σύμπαντος η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων

και των αιρετικών) Το Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως του

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την

παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των Μακεδόνων [σελ 39-40

πρβ σελ 32 για την ευταξία δηλ την αρχή της θεϊκά

καθορισμένης τάξης χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να

υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες

σελ 98 για την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των

ποινών σελ 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων σελ 116 για την έννοια της τάξης

στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ 46]

13) α Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα η σταδιακή

απώλεια του στρατιωτικού χαρακτήραεπίδραση του χριστιανισμού

κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε

αυθύπαρκτη τελετή Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία

πριν από τη θεία λειτουργία στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί

Μακεδόνων) Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των

αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ ) Η στέψη και το

χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια

των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω

22

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 5: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

στους καταλόγους των δημοτών-ένταξη στο πολιτικό σώμα

[σελ 47-48 πρβ σελ 56 για την τήρηση του καταλόγου των

δημοτών-πολιτών από τους δήμους σελ 297 για εορτή

Απατουρίων και σελ 313-314 για μείον και κούρειον]

10) Σε ποια πολιτεύματα γενικότερα υπήρχαν δύο τάξεις

πολιτών από τις οποίες μόνο μία είχε πλήρη δικαιώματα ποια

ήταν αυτή [σελ 49] Ποιον ιδιαίτερο χαρακτήρα παρουσιάζει

η ιδιότητα του πολίτη στη στρατοκρατικά οργανωμένη

Σπάρτη [μόνον σελ 49]

11) Με ποιούς τρόπους συνέβαλαν οι μεταρρυθμίσεις του

Σόλωνος στην έναρξη της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της

Αθήνας (α κατάργησαν την υποδούλωση που προερχόταν

από δανεισμό β έδωσαν πρόσβαση στα ανώτερα αξιώματα

στις δύο ανώτερες τάξεις που δημιουργήθηκαν από τη

διαίρεση των πολιτών ανάλογα με το ετήσιο αγροτικό

εισοδήμά τους γ εξασφάλισαν στους θήτες συμμετοχή στην

εκκλησία του δήμου) [σελ 50-51 πρβ σελ 134]

12) Σε τι αποσκοπούσαν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

(να περιορίσουν την εξουσία των αριστοκρατικών

οικογενειών να δώσουν περισσότερα δικαιώματα στις δύο

κατώτερες τάξεις των πολιτών) με ποιο τρόπο πέτυχε ο

Κλεισθένης τη διεύρυνση του σώματος των πολιτών στην

Αθήνα (με την αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος-

ενσωμάτωση στην πόλη νέων πολιτών δηλ μετοίκων ή

δούλων των νεοπολιτών και με τη νέα οργάνωση των

εξουσιών οι δήμοι στους οποίους υποδιαιρέθηκε εδαφικά η

Αθήνα και όχι οι παλαιές φυλές στις οποίες ανήκαν οι

Αθηναίοι με βάση τη συγγένεια αίματος πιστοποιούσαν τώρα

την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και όριζαν τους

αντιπροσώπους στη Βουλή των Πεντακοσίων και στην Ηλιαία

[σελ 51 πρβ σελ 64 Παράδειγμα 2 για απονομή της

ιδιότητας του πολίτη επί Κλεισθένη επίσης πρβ σελ 140-

142]

5

13) Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού

στην Αθήνα με τα μέτρα α του Εφιάλτη (αφαιρέθηκαν οι

περισσότερες εξουσίες του Αρείου Πάγου=αριστοκρατικού

συμβουλίου με ισόβια μέλη-εκτός από όσες αφορούσαν

θρησκευτικά ζητήματα και μεταφέρθηκαν στην Εκκλησία του

Δήμου στην Ηλιαία και στη Βουλή των 500 στα οποία

αντίθετα είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες) και β του

Περικλή (από το 457 πΧ εκλόγιμοι για το αξίωμα των

αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες ενώ η επιλογή των

αρχόντων στους οποίους από το 487 εκλόγιμοι ήταν και οι

ιππείς γίνεται τώρα για κάθε αξίωμα με κλήρωση μεταξύ (10)

κληρωτών ανά φυλή (και όχι μεταξύ προκρίτων όπως

παλαιότερα) δηλ πρώτα κληρώνονταν δέκα πολίτες για κάθε

θέση (οι 10 θέσεις κατανανέμονταν μεταξύ των δήμων της

οικείας φυλής ανάλογα με τον πληθυσμό τους) και έπειτα

κληρωνόταν ένας από τους δέκα για κάθε φυλή καθιέρωση

της μισθοφοράς [σελ 52 πρβ σελ 91 για εκλογή στα

κυριότερα δημόσια αξιώματα με κλήρωση ή χειροτονία και

πλαίσιο Διευκρινίσεων στα Παροράματα] Δραστηριότητα 14

[σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

14) Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη

λειτουργία τους στην πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53] Τι

ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η

βασική λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην

Αθήνα (εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές-που

είχαν ορισθεί από τους δήμους-στη Βουλή των 500

συμμετείχε αναλογικά στη σύνθεση της Ηλιαίας) ποιος ο

ρόλος της στον στρατιωτικόοικονομικό τομέα (εξέλεγε έναν

στρατηγόυποδείκνυε χορηγούς στους διαγωνισμούς

τραγωδίας και των Διονυσίων [σελ 54-55]

15) Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις)

και ποιος ήταν ο ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες

6

κοινότητες-πυρήνες κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της

πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη Περιγράψτε

συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των δήμων

[σελ 55-57]

16) Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση

στην απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και

μετά το ψήφισμα του 451 πΧ ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα

και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα προέκυπταν από

νόμιμη γέννηση ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι

αναφέρετε τρία παραδείγματα τι προϋποθέσεις ίσχυαν

αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη σε

κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον

Αριστοτέλη [σελ 58-61]

17) Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του

πολίτη ποιοι αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια

κατηγορία ανήκαν οι πόλεις που προστάτευσαν το δικαίωμα

της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και για ποιους λόγους

ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] πότε παύει η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα

κοινά να είναι συνάρτηση της κατοχής έγγειας περιουσίας

και περιουσίας [σελ 62] Τι προτεινόταν στο διάταγμα του

Φορμίσιου (403 πΧ) και τι συμπεραίνει κανείς από την

καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403 πΧ στην Αθήνα

σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ

61-63]

18) Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της

ιδιότητας του πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία

συνδέονται με γνωστά σε σας ιστορικά γεγονότα Η επιγαμία

[σελ 63-65]

7

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

19) Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67] Αναφέρετε τις δύο

βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική) τι συνεπάγονταν

για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική) Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη

μορφή ατιμίας

20) Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική

κοινότητα η υποβαθμισμένη νομική της θέση οι απόψεις του

Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο και τη

φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

21) Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Δραστηριότητα 20α και β (σελ 70)

22) Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις

αλλαγές επήλθαν με την καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η

σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με την ιδιότητα του

οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες

εμπλέκονται στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη

διαχείριση της εξουσίας περιορίζεται η εξουσία ευγενών και

αριστοκρατών συμβάλλει στην ανάπτυξη της ιδέας της

ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη στις

ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Δραστηριότητα 21 [σελ 73]

23) Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων

συντελείται η αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την

ιδιότητα του πολίτη στην Αθήνα (με τα μέτρα του Κλεισθένη

όχι μόνο τα κατώτερα και ανώτερα στρώματα υπηρετούν ως

οπλίτες αλλά και οι θήτες που ανήκουν στη φτωχότερη τάξη

υπηρετούν ως ναύτες-κωπηλάτες στο στόλο) [σελ 74-75] Για

ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του

οπλίτη ήταν απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις

τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π Χ [σελ 76-77]

8

Δραστηριότητα 22 α και β [σελ 77]

24) Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας

από αυτές των άλλων πόλεων Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος

φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό ποσό των

εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600

τάλαντα Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες

δραχμές)-συντριηραρχία η αντίδοσις Η εισφορά τι ήταν

ποιούς επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

25) Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και

πολίτη στην Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η

συμμετοχή των πολιτών ποιος ανοίγει το δρόμο για την

άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα και πότε η

συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του

άρχοντα-457 πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και

ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83] Ποιες είναι οι θέσεις του

Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια είναι τα

σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85] Πίνακα 1 και

Δραστηριότητα 24 [σελ 84]

26) Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας

(σύσταση λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος) η εκκλησία του

δήμου η Βουλή των 500 ο Άρειος Πάγος η Ηλιαία οι εννέα

άρχοντες (επώνυμος άρχων βασιλέας πολέμαρχος έξι

θεσμοθέτες+γραμματέας των θεσμοθετών) και άλλα αξιώματα

πολιτικά ή στρατιωτικά όπου εκλέγονταν δέκα για κάθε αξίωμα

πχ δέκα επόπτες εμπορίου δέκα αστυνόμοι δέκα στρατηγοί

δέκα ταξίαρχοι δέκα ίππαρχοι κλπ ( Πνύκα=λόφος στα

νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων εκκλησίας

του Δήμου εκκλησιαστικός μισθός ψηφίσματα χειροτονία

προβουλεύματα γραφή παρανόμων Βουλευτήριο-κτήριο

συνεδριάσεων της Βουλής στη δυτική πλευρά της Αγοράς

βουλευτικός μισθός πρυτανεία πρυτάνεις επιστάτης των

9

πρυτάνεων Θόλος=κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου

διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις και ο επιστάτης ηλιαστές

ηλιαστικός μισθός δοκιμασία) [σελ 86-92 πρβ σελ 151-159

για Άρειο Πάγο βλ σελ 131 133 κείμενο+δραστηριότητα 9 για

άρχοντες 135 145-6 και για αρχές 156-8 και για στρατηγούς

162 (προσοχή εδώ να προστεθεί ότι παρά τις μεταρρυθμίσεις

του Εφιάλτη ο Άρειος Πάγος διατήρησε τις αρμοδιότητές του

για φόνο και εμπρησμό)middot συγκεκριμένα για πολέμαρχο σε

δικαστήριο του Παλλάδιου βλ σελ 145 για τον γραμματέα των

θεσμοθετών βλ σελ 156 για ψηφοφορία αποφάσεων με

χειροτονία=ανάταση του χεριού βλ σελ 87 και 152 αντίθετα

για μυστική ψηφοφορία βλ σελ 152 για εκλογή αξιωμάτων με

χειροτονία βλ σελ 91 92 και 157 (στρατιωτικές αρχές και

αυτοί που διαχειρίζονταν δημόσια χρήματα) για προβουλεύματα

βλ σελ 87 και 152 για αξιώματα που εκλέγονται δέκα βλ σελ

92 και 157 και για δημοψήφισμα για τη διεξαγωγή

οστρακοφορίας βλ σελ 144]

Δραστηριότητες 25 [σελ 87] Δραστηριότητα 26 [σελ90] και

Δραστηριότητα 27 [σελ 92]

27) Πολιτειακά όργανα και αρχές της Σπάρτης (προέλευση

σύσταση λειτουργία και αρμοδιότητες)οι δύο βασιλείς η

Γερουσία οι πέντε έφοροι η Απέλλα η λεγόμενη Μικρή

Εκκλησία (=οι δύο βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι) η

Μεγάλη Ρήτρα οι γέροντες Έγκρισηαποδοκιμασία

αποφάσεων ή εκλογή δια βοής (στην Απέλλα) προβουλεύματα

(Γερουσία) [σελ 93-100 πρβ σελ 175-177

Πίνακας 2 [σελ 95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Κεφά λαιο 2

28) Πολιτειακά όργανα πολιτική διαίρεση της κοινωνίας

(ιππείς ζευγίτες θήτες) και κοινωνικές τάξεις (ευπατρίδες

δημιουργοί γεώμοροι) στην Αθήνα του 7 αι πΧ ποιοι

10

κατέφευγαν στο δανείζειν επί σώμασι και ποιοι ήταν οι

εκτήμοροι (σελ 131-132 πρβ σελ 122-123 για τις

επιπτώσεις στους αγρότες από τη χρήση του νομίσματος και

για τη γενικότερη αγροτική κρίση στα τέλη του 7 αι πΧ η

οποία συνδέεται με την ιδιοκτησία της γης και την

κατάργηση των χρεών που οδηγούσαν στην υποδούλωση των

αγροτών)

Κείμενο 7 γ και δ [σελ 216-217]

29) Σε ποια σημεία τροποποιείται το πολίτευμα των Αθηνών

(πολιτικό δικαίωμα τοις όπλα παρεχομένοις διαχωρισμός

φόνου εκ προμελέτης από ακούσιο απαγόρευση

αυτοδικίαςανθρωποκτονίας για εκδίκηση) από τη νομοθεσία

του Δράκοντος (τέλος 7 αι πΧ) ποια είναι η σημασία της

(σελ 132-133)

Κείμενο 7 δ [σελ 217]

30) Τα αιτήματα που επικρατούν στην Αθήνα στα τέλη του

7 αι πΧ Οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνοςndashάρχων

το 594 πΧ (η κατάργηση του δανείζειν επί σώμασι και των

χρεών προς το δημόσιο και τους ιδιώτες-σεισάχθεια και η

απαγόρευση της εξαγωγής σιτηρών) οι ρυθμίσεις με

επιπτώσεις στην κοινωνική και πολιτική κατάσταση των

πολιτών που αποδίδονται στον Σόλωνα (διαίρεση των πολιτών

ανάλογα με το ετήσιο αγροτικόφορολογητέο εισόδημα

εκλογή των αρχόντων από την εκκλησία του Δήμου στην

οποία συμμετείχαν οι Αθηναίοι άνω είκοσι ετών παραχώρηση

δικών για φόνο εμπρησμό και απόπειρα κατάλυσης του

πολιτεύματος στον Άρειο Πάγο η Βουλή των 400

(προβούλευση) το δικαστήριο της Ηλιαίας (ταυτίζεται με

εκκλησία του Δήμου) που συνερχόταν σε σώμα με δικαστική

εξουσία [σελ 133-136 για το τι είναι ο μέδιμνος και ο

μετρητής ή αμφορέας βλ σελ 74 υποσημείωση] Κείμενο 8

[σελ 217] Δραστηριότητα 24 [σελ 212] Αποτελέσματα α

των σημαντικών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων του Σόλωνος

11

και β των ρυθμίσεων που του αποδίδονται [σελ136-138) Η

επίλυση της αγροτικής κρίσης με οικονομικά μέτρα

προστατευτισμού του Πεισιστράτου (546-527 πΧ) [σελ 139

τέταρτη παράγραφος πρβ σελ 140 τέταρτη παράγραφος]

Κείμενο 9 γ [σελ 218]

31) Ο στόχος των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη σύμφωνα

με τον Αριστοτέλη η προέλευση των νεοπολιτών η σημασία

των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη (αναδιοργανώνει τον

laquoπολιτικό χώροraquo σύμφωνα με τον laquoγεωγραφικό χώροraquo) σε τι

συγκεκριμένα αποσκοπούσε ο Κλεισθένης με την ενσωμάτωση

των δήμων στις φυλές και με τη δημιουργία των νέων φυλών

[σελ 140-143] Μέτρα για την προστασία της αθηναϊκής

δημοκρατίας [σελ 143-146] οστρακισμός (παλαιότερη

εφαρμογή το 487) όρκος βουλευτών εκλογή των αρχόντων

(από το 487 πΧ) με κλήρωση μεταξύ 10 κληρωτών ανά φυλή

και όχι προκρίτων στους οποίους συμπεριλαμβάνονται τώρα

και οι ιππείς παρακμή του θεσμού των αρχόντων (ο

πολέμαρχος διατηρεί θρησκευτικές+δικαστικές

αρμοδιότητες προεδρεύει στο δικαστήριο του Παλλάδιου για

τους ξένους) αύξηση της δικαιοδοσίας των 10 στρατηγών

Πώς κατανοείται η πληροφορία του Αριστοτέλη ότι κάθε φυλή

έδινε έναν από τους 9 άρχοντες αφού οι φυλές ήταν 10

(πιθανόν η τελευταία φυλή έδινε τον Γραμματέα των

Θεσμοθετών) Η γραφή παρανόμων

Δραστηριότητα 12 [σελ 143] Κείμενο 10 [σελ 219]

Δραστηριότητα 13 [σελ 143] Κείμενο 11 [σελ 219] Κείμενο 14

[σελ 220-221]

32) Θεσμικά μέτρα του Περικλή με πολιτικές και κοινωνικές

επιπτώσεις (σελ 147) η μισθοφορά ποια ήταν η σημασία του

θεσμού οι κληρουχίες

Δραστηριότητα 15 (σελ 148) Κείμενο 13 (σελ 220) Κείμενο 15

[σελ 221-222]

12

33) Οι απόπειρες για κατάργηση της μισθοφοράς και

μείωση του σώματος των πολιτών από τα ολιγαρχικά

καθεστώτα των 400 (411 πΧ) και των Τριάκοντα Τυράννων

(405-404 πΧ) ο θεωρικός μισθός (από το τέλος 5ου αι πΧ

και ο εκκλησιαστικός μισθός (4ος αι π Χ) οι δίκες

συκοφαντών εναντίον πλουσίων και η παραπομπή τους για

συκοφαντία [σελ 149-150]

34) Οι αρχές της ισονομίας ισοτιμίας και ισηγορίας στις

οποίες στηριζόταν η πολιτική ισότητα των Αθηναίων [σελ

151] Οι εξουσίες και ο ρόλος της Εκκλησίας του δήμου

(εκλέγει τους άρχοντες δικάζει θέματα που αφορούν την

ασφάλεια του κράτους- κατηγορία και διαδικασία της

εισαγγελίας διαμορφώνει την εξωτερική πολιτική δημοσιεύει

ψηφίσματα που έχουν ισχύ νόμου) [153-154] Η Βουλή των 500

κατά τον 5 αι πΧ (κλήρωση βουλευτών δημόσιες

συνεδριάσεις προεδρίες πρυτάνεων καθημερινή κλήρωση

του επιστάτη) οι αρμοδιότητες της Βουλής (βουλευτικό

σώμα και εκτελεστικό όργανο των αποφάσεων της Εκκλησίας

δικαστικό σώμα-αρμοδιότητες που είχε κληρονομήσει από

Άρειο Πάγο) [154-155] Άρχοντες που κληρώνονταν και

άρχοντες που ψηφίζονταν με χειροτονία [156-157]

Δικαστήρια δίκες και γραφές (διαδικασία σύνθεση

δικαστηρίου δικαστικός μισθός) Ηλιαία (σύνθεση όρκος

ηλιαστών) [σελ 158-159]

Δραστηριότητα 21 (σελ 159) Κείμενο 20 (σελ224)

Δραστηριότητα 25 (σελ 168)

35) Οι λατρείες τα ιερά και οι εορτές της πολιούχου

Αθηνάς του Διονύσου και της Δήμητρας στην Αθήνα οι

φιλόσοφοι που έπεσαν θύματα της γραφής ασεβείας η ανοχή

προς τις θεότητες των ξένων κατοίκων της Αθήνας (η

θρακική Βενδίδα η κύπρια Αφροδίτη και η αιγυπτία Ίσιδα)

[σελ 166-168 πρβ σελ 139 για τον Πεισίστρατο και την

13

εορτή των Παναθηναίωντην αγροτική λατρεία του Διονύσου

Ελευθερέως ]

36) Η δημιουργία της πόλης της Σπάρτης [σελ 172-173]

Δραστηριότητα 27 (σελ 173) Κείμενο 25 [σελ 227]

37) Η μεταβολή της Σπάρτης από κοινωνία των αρίστων σε

κοινωνία οπλιτών και ο χωρισμός του πληθυσμού σε ομοίους

περιοίκους και είλωτες μετά τον 2ο Μεσσηνιακό πόλεμο (640-

620 πΧ) [σελ 173-175]

38) Ποια είναι η έννοια της ρήτρας τι είναι η Μεγάλη

Ρήτρα (το περιεχόμενό της γνωστό από τον βίο του

Λυκούργου του Πλουτάρχου) ποια είναι τα κύρια όργανα του

σπαρτιατικού πολιτεύματος και σε ποιες από τις

αρμοδιότητές τους αναφέρεται Ποιο αντιλαϊκό μέτρο

περιορίζεται με την εμφάνιση των εφόρων [σελ 175-177

Δραστηριότητα 29 [σελ 177]

39) Η θεωρητική ισότητα των ομοίων (=πολιτών με πλήρη

πολιτικά δικαιώματα) και οι αντιφάσεις των πηγών (Πλάτων

Πλούταρχος Πολύβιος) σχετικά με την ισότητα των κλήρων

Κατά πόσον ενδιέφερε τους ομοίους η απόκτηση πλούτου ή η

ενασχόληση με βαναυσικές δραστηριότητες τι ενδείξεις

έχουμε από πότε χρονολογούνται Πότε οι Σπαρτιάτες έκοψαν

νόμισμα που αντικατέστησε τους οβελούς [σελ 177-179 πρβ

σελ 247-248 για οβελούς]

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 27 [σελ 227]

40) Οι προϋποθέσεις που έπρεπε κανείς να πληροί για να

είναι όμοιος πότε θεσπίζονται τα κριτήρια που σχετίζονται

με την αγωγή (και τα συσσίτια) και γιατί η σπαρτιατική

αγωγή πώς υλοποιείται σε τι αποσκοπεί πόσο διαρκεί ως

θεσμός τα συσσίτια και η μεταβολή τους από θεσμό που

σφυρηλατούσε πνεύμα ισότητας και αλληλεγγύης σε κριτήριο

διάκρισης [σελ 179-183)

Κείμενο 28α-γ [σελ 227-228] Κείμενο 30 α-β στ [σελ 229-230]

14

41) Οι αντιφατικές παραδόσεις του 4ου αι πΧ (Ισοκράτης

Έφορος) για την καταγωγή και τη θέση των περιοίκων Η

δημιουργία και το καθεστώς των περιοικίδων πόλεων

(αυτόνομες κοινότητες γύρω από την πόλη της Σπάρτης με

τοπική οικονομία και τοπικό δίκαιο) η σχέση των περιοίκων

με τους Σπαρτιάτες τι υποδηλώνει ο όρος Λακεδαιμόνιοι

(ισότιμα μέλη στις πολεμικές επιχειρήσεις) οι

δραστηριότητές τους [σελ 185-186]

Κείμενο 30β [σελ 229]

42) Προέλευση του ονόματος είλωτας(=υποδουλωμένος)

και του θεσμού της ειλωτείας καταγωγή των ειλώτων

(είλωτες Λακωνίας laquoαρχαίοιraquo και είλωτες Μεσσηνίας

laquoΜεσσηνιακοίraquo) Αντιστοιχία του κοινωνικού καθεστώτος των

ειλώτων και των εκτημόρων Πώς έκριναν οι αρχαίοι

Έλληνες τη σχέση ειλώτων και ομοίων η μαρτυρία του

Αριστοτέλη ότι κάθε χρόνο οι έφοροι κήρυσσαν πόλεμο στους

είλωτες [σελ 186-188] Δραστηριότητα 33 [σελ 189] Κείμενο

29 [σελ 228-229]

43) Ποιά είναι τα αίτια και οι συνέπειες της ολιγανθρωπίας

αισθητής από το 464 πΧ (σεισμός στη Λακωνική) Οι νέες

κοινωνικές τάξεις και ο τρόπος που δημιουργήθηκαν Τι

δηλώνει ο όρος νεοδαμώδεις τι πληροφορίες έχουμε γιrsquo

αυτούς Ο νόμος του Επιταδέα και οι συνέπειές του Πώς

διακαιολογείται από τις πληροφορίες των πηγών ο

πλουτοκρατικόςαριστοκρατικός χαρακτήρας της

σπαρτιατικής κοινωνίας του 4ου αι (σελ 191-193 195-197)

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 30γ δ στ [σελ 229]

44) Η Απέλλα η βασιλεία οι έφοροι σύσταση λειτουργία

αρμοδιότητες σύγχρονα ερωτήματα Τα προνόμια και οι

εξουσίες των βασιλέων σε καιρό ειρήνης και σε καιρό

πολέμου εκλογή γερόντων και εξουσίες γερουσίας εξουσίες

εφόρων ο διαφορετικός χαρακτήρας του θεσμού της

15

βασιλείας και του θεσμού των εφόρων [σελ 197-204] Οι 4

πύθιοι οι αρμοστές και η αρχή του ναυάρχου [σελ 205]

45) Η απουσία της λατρείας του Διονύσου και η έμφαση

της λατρείας του Απόλλωνος και της Άρτεμης στη Σπάρτη

[σελ 208]

Κεφάλαιο 4

46) Τι είναι ο οίκος (α η πατριαρχική οικογένεια β ο

χώρος όπου συγκεντρώνεται καθημερινά η οικογένεια μέσα

στο σπίτι ένα δωμάτιο που βλέπει στην αυλή γ η κατοικία

γενικότερα δ το νοικοκυριό) τα παλαιότερα γνωστά

γαμήλια έθιμα (ομηρικά) νομοθέτες που έπαιξαν καθοριστικό

ρόλο σε θέματα γάμου στην Αθήνα και στη Σπάρτη ο Κώδικας

της Γόρτυνας [σελ 280-281 πρβ σελ 285 για τον Κώδικα

της Γόρτυνας και σελ 286 311 την έννοια του οίκου]

47) Ποια ήταν η κοινωνικά αποδεκτή ηλικία γάμου στην

Αθήνα και στη Σπάρτη Πώς ορίζεται στις αρχαίες πηγές η

ιδεώδης ηλικία γάμου της γυναίκας και του άνδρα Σε τι

οφείλονται οι διαφορετικές απόψεις των αρχαίων φιλοσόφων

[σελ 282-284]

Δραστηριότητα 1 (σελ 283)

48) Ποιες ήταν οι επίκληροι οι πατρωιώκοι και οι

πατρούχοι η ηλικία γάμου των ορφανών κοριτσιών

κληρονόμων του πατέρα και ο τρόπος με τον οποίο

κληρονομούσαν (έμμεσα) τον κλήρο του πατέρα στην Αθήνα

στη Σπάρτη στην Κρήτη Αιτιολογείστε τη θεσμικά

κατοχυρωμένη ηλικία γάμου στις περιπτώσεις αυτές [σελ

285]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 287]

49) (σελ 288-290) Ο τρόπος και ο στόχος του αρχαϊκού

γάμου στον οποίο η νύφη δίδεται ως έπαθλο στον γαμπρό η

ονομασία του αντίστοιχου ινδικού έθιμου (τρία παραδείγματα

16

δύο ελληνικά και ένα ινδικό) πότε γίνεται επιλογή γαμπρού

από την ίδια τη νύφη χωρίς τη μεσολάβηση αγώνα

Δραστηριότητα 4 [σελ 290]

50) Τι ήταν η προίκα ποιος τη διαχειριζόταν και την

καρπωνόταν σε ποιον κατέληγε όταν χώριζε το ανδρόγυνο ή

πέθαινε η σύζυγος η προικοδότηση των χηρών και των

φτωχών επικλήρων Η εκ των προτέρων κληρονομιά ως

προίκα η αρχή της ενδογαμίας και ο βαθμός συγγένειας στο

γάμο μεταξύ συγγενών στην Αθήνα και στη Σπάρτη [σελ

292-293]

51) Οι διαδικασίες για τη σύναψη και ολοκλήρωση γάμου

στην Αθήνα Η εγγύη και η επιδικασία η αρχαιότερη

μαρτυρία Η έκδοση οι διαδικασίες τελετουργίες και τα

έθιμα που τη συνοδεύουν ο μήνας γάμου η αποδοχή της

νύφης από τη φρατρία (=η ευρύτερη ανδρική συγγενική

ομάδα στην οποία ανήκε η οικογένεια του γαμπρού ) η

σημασία της Η θυσία με την οποία άρχιζε ο γάμος ως

ιεροτελεστία το προγαμιαίο λουτρό της νύφης και του

γαμπρού η μεταφορά του νερού η Εννεάκρουνος οι δύο

σημασίες της λέξης λουτροφόρος (το αγγείο η κοπέλα που το

μετέφερε) η φιάλη το γαμήλιο γεύμα Η μεταφορά της νύφης

ο παράνυμφος ή πάροχος οι πυξίδες Τι είναι και πώς

πραγματοποιείται το συνοικείν τα καταχύσματα ο παις

αμφιθαλής η αποκάλυψη του προσώπου της νύφης στον

γαμπρό το επιθαλάμιο οι δύο σημασίες της λέξης επαύλια

[σελ 295-301] Δραστηριότητα 7 [σελ 301]

52) Ο σπαρτιατικός γάμος (302-303 και σελ 319)

Περιγραφή του σπαρτιατικού γάμου με (συμβολική) αρπαγή

της νύφης το βασικό γνώρισμα που τον διακρίνει από τον

αντίστοιχο μυθικό γάμο [είναι κρυφός] η τελετουργία

τραβεστισμού της νύφης και οι ερμηνείες της ένα ιστορικό

παράδειγμα γάμου με πραγματική αρπαγή της νύφης τι

17

γνωρίζετε για το έθιμο της πολυανδρίας στη Σπάρτη και στο

ινδικό έπος Μαχαμπαράτα

Δραστηριότητα 8 [σελ 303] Κείμενα 6 και 7 [σελ 324]

Δραστηριότητα 9 [σελ 304] Κείμενα 7 και 8 [σελ 324- 325]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 2 [σελ 304]

53) Πού διεξαγόταν ο τοκετός και ποιες ήταν οι

εθιμοτυπικές και τελετουργικές διαδικασίες που τον

συνόδευαν Η ανακοίνωση του φύλλου του νεογέννητου η

παρουσίαση του βρέφους σε ναό προστάτιδας θεότητας Το

έθιμο της έκθεσης (απόθεσης) των νεογέννητων ένα μυθικό

παράδειγμα Σε τι διέφερε η έκθεση από την βρεφοκτονία Για

ποιους άλλους ινδοευρωπαϊκούς λαούς μαρτυρείται το ίδιο

έθιμο δύο μυθικά παραδείγματα [σελ 305-309 και 319]

Δραστηριότητα 10 [σελ 309] Κείμενα 9 και 10 [σελ 325]

54) Ο καθαρμός του νεογέννητου τα αμφιδρόμια και η

δεκάτη τι δηλώνουν οι λέξεις σε τι αποσκοπούν [σελ 309-

310]

Δρασστηριότητα 11 (σελ 313)

55) Να περιγράψετε την εξωτερική και εσωτερική

διαρρύθμιση της κατοικίας των Αθηναίων τι είναι και πού

βρισκόταν η εστία σχετικές τελετουργίες παραδείγματα

[σελ 311-312]

56) Οι τελετουργίες που συνόδευαν την αναγνώριση από τη

φρατρία των αγοριών και των κοριτσιών στην Αθήνα [σελ

313-315] μείον κούρειον γαμηλία

57) Σπαρτιατικές πρακτικές ευγονισμού που σχετίζονται με

τη γέννηση και την αναγνώριση των βρεφών η Λέσχη οι

Αποθέτες (σελ 314-315 και 319)

58) Η ανατροφή και διαπαιδαγώγιση του παιδιού στην

Αθήνα και στη Σπάρτη η τροφόςτιθήνη ο παιδαγωγός η

προς πάτωρ τροφός η Αρτεμις Κορυθαλία και τα Τιθηνίδια

[316-318]

18

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΜΟΣ Β Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος

στον Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Κόσμο

Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν

δηλώνεται διαφορετικά)

1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που

απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι

μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η

σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-

21]

2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η

αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον

αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]

Δραστηριότητα 1β [σελ 23]

3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο

ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι

χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η

μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των

επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]

Δραστηριότητα 1γ Δραστηριότητα 2 [σελ 23]

4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία

θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους

και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

(αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του

Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη

Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324

μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το

διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου

για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]

Δραστηριότητα 3β [26-27] πρβ Δραστηριότητα 1 [σελ 209-210]

19

5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το

αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η

επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής

εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό

(φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο

(διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως)

[σελ 25-26 πρβ σελ 210]

Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]

6) Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης πλεονεκτήματα (τοποθεσίας)

σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

συνέπειες (σε σχέση με το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας) [σελ

27-29]

Δραστηριότητα 4α [σελ 29]

7) Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της Τα

μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού (συγκεντρωτική

άσκηση της κρατικής διοίκησης) και του Κωνσταντίνου

(μονοκρατορία) Οι παράγοντες που αναδείχθηκαν ενοποιητικοί για

τη βυζαντινή αυτοκρατορία (αρχικά η χριστιανική θρησκεία

αργότερα και η ελληνική γλώσσα) [σελ 28-29]

Δραστηριότητα 4β [σελ 29]

8) Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος (απόλυτη

μοναρχία) ο ρόλος του αυτοκράτορα οι περιορισμοί στην άσκηση

της αυτοκρατορικής εξουσίας (κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί-δεν

υπήρχαν συνταγματικοί περιορισμοί ή κοινοβουλευτικός έλεγχος-

ωστόσο πολιτικοί παράγοντες και η Εκκλησία επέβαλαν κατά

καιρούς περιορισμούς ή επηρέασαν τις εξελίξεις) [σελ 29-30]

Δραστηριότητα 5 [σελ 32]

20

9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-

αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή

δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η

εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό

της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και

αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το

πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα

του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν

του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του

αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των

βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών

η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή

και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]

10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με

επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με

σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής

νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο

του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]

11) Ονομασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών

συγκροτημάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή

Ιερόν Παλάτιον Παλάτι του Βουκολέοντος Παλάτι των Μαγγάνων

Παλάτι των Βλαχερνών) χρονική περίοδος κατά την οποία

χρησιμοποιήθηκαν Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην οικοδόμηση

ή ανοικοδόμησή τους και περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσμησής

τους που παραπέμπει σε ιστορικάθρησκευτικά γεγονότα και

ιδεολογικά πρότυπα Λειτουργία περιγραφή διακόσμηση και

ερμηνεία της ονομασίας (όπου αυτή είναι γνωστή) των εξής

οικοδομημάτων ή οικοδομικών συγκροτημάτων του Μεγάλου

21

Παλατίου της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των

δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία) της Δάφνης (συγκρότημα

κατοικιών) της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών) του Καινούργιου (πτέρυγα

κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και

υποδοχής πρεβευτών [σελ 33-38 πρβ για καθημερινές ακροάσεις

σελ 42]

Δραστηριότητα 6 [σελ 39]

12) Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής

πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την

αρμονία του σύμπαντος η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων

και των αιρετικών) Το Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως του

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την

παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των Μακεδόνων [σελ 39-40

πρβ σελ 32 για την ευταξία δηλ την αρχή της θεϊκά

καθορισμένης τάξης χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να

υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες

σελ 98 για την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των

ποινών σελ 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων σελ 116 για την έννοια της τάξης

στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ 46]

13) α Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα η σταδιακή

απώλεια του στρατιωτικού χαρακτήραεπίδραση του χριστιανισμού

κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε

αυθύπαρκτη τελετή Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία

πριν από τη θεία λειτουργία στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί

Μακεδόνων) Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των

αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ ) Η στέψη και το

χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια

των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω

22

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 6: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

13) Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού

στην Αθήνα με τα μέτρα α του Εφιάλτη (αφαιρέθηκαν οι

περισσότερες εξουσίες του Αρείου Πάγου=αριστοκρατικού

συμβουλίου με ισόβια μέλη-εκτός από όσες αφορούσαν

θρησκευτικά ζητήματα και μεταφέρθηκαν στην Εκκλησία του

Δήμου στην Ηλιαία και στη Βουλή των 500 στα οποία

αντίθετα είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες) και β του

Περικλή (από το 457 πΧ εκλόγιμοι για το αξίωμα των

αρχόντων γίνονται και οι ζευγίτες ενώ η επιλογή των

αρχόντων στους οποίους από το 487 εκλόγιμοι ήταν και οι

ιππείς γίνεται τώρα για κάθε αξίωμα με κλήρωση μεταξύ (10)

κληρωτών ανά φυλή (και όχι μεταξύ προκρίτων όπως

παλαιότερα) δηλ πρώτα κληρώνονταν δέκα πολίτες για κάθε

θέση (οι 10 θέσεις κατανανέμονταν μεταξύ των δήμων της

οικείας φυλής ανάλογα με τον πληθυσμό τους) και έπειτα

κληρωνόταν ένας από τους δέκα για κάθε φυλή καθιέρωση

της μισθοφοράς [σελ 52 πρβ σελ 91 για εκλογή στα

κυριότερα δημόσια αξιώματα με κλήρωση ή χειροτονία και

πλαίσιο Διευκρινίσεων στα Παροράματα] Δραστηριότητα 14

[σελ 146] Κείμενο 12 [σελ 219-220]

14) Τι είναι οι φρατρίες Ποια ήταν η σημαντικότερη

λειτουργία τους στην πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ 53] Τι

ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή

μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα ποια ήταν η

βασική λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην

Αθήνα (εξέλεγε έναν άρχοντα απέστελλε 50 βουλευτές-που

είχαν ορισθεί από τους δήμους-στη Βουλή των 500

συμμετείχε αναλογικά στη σύνθεση της Ηλιαίας) ποιος ο

ρόλος της στον στρατιωτικόοικονομικό τομέα (εξέλεγε έναν

στρατηγόυποδείκνυε χορηγούς στους διαγωνισμούς

τραγωδίας και των Διονυσίων [σελ 54-55]

15) Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις)

και ποιος ήταν ο ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες

6

κοινότητες-πυρήνες κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της

πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη Περιγράψτε

συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των δήμων

[σελ 55-57]

16) Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση

στην απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και

μετά το ψήφισμα του 451 πΧ ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα

και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα προέκυπταν από

νόμιμη γέννηση ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι

αναφέρετε τρία παραδείγματα τι προϋποθέσεις ίσχυαν

αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη σε

κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον

Αριστοτέλη [σελ 58-61]

17) Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του

πολίτη ποιοι αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια

κατηγορία ανήκαν οι πόλεις που προστάτευσαν το δικαίωμα

της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και για ποιους λόγους

ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] πότε παύει η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα

κοινά να είναι συνάρτηση της κατοχής έγγειας περιουσίας

και περιουσίας [σελ 62] Τι προτεινόταν στο διάταγμα του

Φορμίσιου (403 πΧ) και τι συμπεραίνει κανείς από την

καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403 πΧ στην Αθήνα

σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ

61-63]

18) Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της

ιδιότητας του πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία

συνδέονται με γνωστά σε σας ιστορικά γεγονότα Η επιγαμία

[σελ 63-65]

7

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

19) Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67] Αναφέρετε τις δύο

βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική) τι συνεπάγονταν

για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική) Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη

μορφή ατιμίας

20) Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική

κοινότητα η υποβαθμισμένη νομική της θέση οι απόψεις του

Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο και τη

φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

21) Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Δραστηριότητα 20α και β (σελ 70)

22) Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις

αλλαγές επήλθαν με την καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η

σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με την ιδιότητα του

οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες

εμπλέκονται στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη

διαχείριση της εξουσίας περιορίζεται η εξουσία ευγενών και

αριστοκρατών συμβάλλει στην ανάπτυξη της ιδέας της

ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη στις

ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Δραστηριότητα 21 [σελ 73]

23) Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων

συντελείται η αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την

ιδιότητα του πολίτη στην Αθήνα (με τα μέτρα του Κλεισθένη

όχι μόνο τα κατώτερα και ανώτερα στρώματα υπηρετούν ως

οπλίτες αλλά και οι θήτες που ανήκουν στη φτωχότερη τάξη

υπηρετούν ως ναύτες-κωπηλάτες στο στόλο) [σελ 74-75] Για

ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του

οπλίτη ήταν απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις

τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π Χ [σελ 76-77]

8

Δραστηριότητα 22 α και β [σελ 77]

24) Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας

από αυτές των άλλων πόλεων Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος

φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό ποσό των

εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600

τάλαντα Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες

δραχμές)-συντριηραρχία η αντίδοσις Η εισφορά τι ήταν

ποιούς επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

25) Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και

πολίτη στην Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η

συμμετοχή των πολιτών ποιος ανοίγει το δρόμο για την

άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα και πότε η

συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του

άρχοντα-457 πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και

ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83] Ποιες είναι οι θέσεις του

Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια είναι τα

σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85] Πίνακα 1 και

Δραστηριότητα 24 [σελ 84]

26) Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας

(σύσταση λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος) η εκκλησία του

δήμου η Βουλή των 500 ο Άρειος Πάγος η Ηλιαία οι εννέα

άρχοντες (επώνυμος άρχων βασιλέας πολέμαρχος έξι

θεσμοθέτες+γραμματέας των θεσμοθετών) και άλλα αξιώματα

πολιτικά ή στρατιωτικά όπου εκλέγονταν δέκα για κάθε αξίωμα

πχ δέκα επόπτες εμπορίου δέκα αστυνόμοι δέκα στρατηγοί

δέκα ταξίαρχοι δέκα ίππαρχοι κλπ ( Πνύκα=λόφος στα

νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων εκκλησίας

του Δήμου εκκλησιαστικός μισθός ψηφίσματα χειροτονία

προβουλεύματα γραφή παρανόμων Βουλευτήριο-κτήριο

συνεδριάσεων της Βουλής στη δυτική πλευρά της Αγοράς

βουλευτικός μισθός πρυτανεία πρυτάνεις επιστάτης των

9

πρυτάνεων Θόλος=κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου

διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις και ο επιστάτης ηλιαστές

ηλιαστικός μισθός δοκιμασία) [σελ 86-92 πρβ σελ 151-159

για Άρειο Πάγο βλ σελ 131 133 κείμενο+δραστηριότητα 9 για

άρχοντες 135 145-6 και για αρχές 156-8 και για στρατηγούς

162 (προσοχή εδώ να προστεθεί ότι παρά τις μεταρρυθμίσεις

του Εφιάλτη ο Άρειος Πάγος διατήρησε τις αρμοδιότητές του

για φόνο και εμπρησμό)middot συγκεκριμένα για πολέμαρχο σε

δικαστήριο του Παλλάδιου βλ σελ 145 για τον γραμματέα των

θεσμοθετών βλ σελ 156 για ψηφοφορία αποφάσεων με

χειροτονία=ανάταση του χεριού βλ σελ 87 και 152 αντίθετα

για μυστική ψηφοφορία βλ σελ 152 για εκλογή αξιωμάτων με

χειροτονία βλ σελ 91 92 και 157 (στρατιωτικές αρχές και

αυτοί που διαχειρίζονταν δημόσια χρήματα) για προβουλεύματα

βλ σελ 87 και 152 για αξιώματα που εκλέγονται δέκα βλ σελ

92 και 157 και για δημοψήφισμα για τη διεξαγωγή

οστρακοφορίας βλ σελ 144]

Δραστηριότητες 25 [σελ 87] Δραστηριότητα 26 [σελ90] και

Δραστηριότητα 27 [σελ 92]

27) Πολιτειακά όργανα και αρχές της Σπάρτης (προέλευση

σύσταση λειτουργία και αρμοδιότητες)οι δύο βασιλείς η

Γερουσία οι πέντε έφοροι η Απέλλα η λεγόμενη Μικρή

Εκκλησία (=οι δύο βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι) η

Μεγάλη Ρήτρα οι γέροντες Έγκρισηαποδοκιμασία

αποφάσεων ή εκλογή δια βοής (στην Απέλλα) προβουλεύματα

(Γερουσία) [σελ 93-100 πρβ σελ 175-177

Πίνακας 2 [σελ 95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Κεφά λαιο 2

28) Πολιτειακά όργανα πολιτική διαίρεση της κοινωνίας

(ιππείς ζευγίτες θήτες) και κοινωνικές τάξεις (ευπατρίδες

δημιουργοί γεώμοροι) στην Αθήνα του 7 αι πΧ ποιοι

10

κατέφευγαν στο δανείζειν επί σώμασι και ποιοι ήταν οι

εκτήμοροι (σελ 131-132 πρβ σελ 122-123 για τις

επιπτώσεις στους αγρότες από τη χρήση του νομίσματος και

για τη γενικότερη αγροτική κρίση στα τέλη του 7 αι πΧ η

οποία συνδέεται με την ιδιοκτησία της γης και την

κατάργηση των χρεών που οδηγούσαν στην υποδούλωση των

αγροτών)

Κείμενο 7 γ και δ [σελ 216-217]

29) Σε ποια σημεία τροποποιείται το πολίτευμα των Αθηνών

(πολιτικό δικαίωμα τοις όπλα παρεχομένοις διαχωρισμός

φόνου εκ προμελέτης από ακούσιο απαγόρευση

αυτοδικίαςανθρωποκτονίας για εκδίκηση) από τη νομοθεσία

του Δράκοντος (τέλος 7 αι πΧ) ποια είναι η σημασία της

(σελ 132-133)

Κείμενο 7 δ [σελ 217]

30) Τα αιτήματα που επικρατούν στην Αθήνα στα τέλη του

7 αι πΧ Οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνοςndashάρχων

το 594 πΧ (η κατάργηση του δανείζειν επί σώμασι και των

χρεών προς το δημόσιο και τους ιδιώτες-σεισάχθεια και η

απαγόρευση της εξαγωγής σιτηρών) οι ρυθμίσεις με

επιπτώσεις στην κοινωνική και πολιτική κατάσταση των

πολιτών που αποδίδονται στον Σόλωνα (διαίρεση των πολιτών

ανάλογα με το ετήσιο αγροτικόφορολογητέο εισόδημα

εκλογή των αρχόντων από την εκκλησία του Δήμου στην

οποία συμμετείχαν οι Αθηναίοι άνω είκοσι ετών παραχώρηση

δικών για φόνο εμπρησμό και απόπειρα κατάλυσης του

πολιτεύματος στον Άρειο Πάγο η Βουλή των 400

(προβούλευση) το δικαστήριο της Ηλιαίας (ταυτίζεται με

εκκλησία του Δήμου) που συνερχόταν σε σώμα με δικαστική

εξουσία [σελ 133-136 για το τι είναι ο μέδιμνος και ο

μετρητής ή αμφορέας βλ σελ 74 υποσημείωση] Κείμενο 8

[σελ 217] Δραστηριότητα 24 [σελ 212] Αποτελέσματα α

των σημαντικών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων του Σόλωνος

11

και β των ρυθμίσεων που του αποδίδονται [σελ136-138) Η

επίλυση της αγροτικής κρίσης με οικονομικά μέτρα

προστατευτισμού του Πεισιστράτου (546-527 πΧ) [σελ 139

τέταρτη παράγραφος πρβ σελ 140 τέταρτη παράγραφος]

Κείμενο 9 γ [σελ 218]

31) Ο στόχος των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη σύμφωνα

με τον Αριστοτέλη η προέλευση των νεοπολιτών η σημασία

των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη (αναδιοργανώνει τον

laquoπολιτικό χώροraquo σύμφωνα με τον laquoγεωγραφικό χώροraquo) σε τι

συγκεκριμένα αποσκοπούσε ο Κλεισθένης με την ενσωμάτωση

των δήμων στις φυλές και με τη δημιουργία των νέων φυλών

[σελ 140-143] Μέτρα για την προστασία της αθηναϊκής

δημοκρατίας [σελ 143-146] οστρακισμός (παλαιότερη

εφαρμογή το 487) όρκος βουλευτών εκλογή των αρχόντων

(από το 487 πΧ) με κλήρωση μεταξύ 10 κληρωτών ανά φυλή

και όχι προκρίτων στους οποίους συμπεριλαμβάνονται τώρα

και οι ιππείς παρακμή του θεσμού των αρχόντων (ο

πολέμαρχος διατηρεί θρησκευτικές+δικαστικές

αρμοδιότητες προεδρεύει στο δικαστήριο του Παλλάδιου για

τους ξένους) αύξηση της δικαιοδοσίας των 10 στρατηγών

Πώς κατανοείται η πληροφορία του Αριστοτέλη ότι κάθε φυλή

έδινε έναν από τους 9 άρχοντες αφού οι φυλές ήταν 10

(πιθανόν η τελευταία φυλή έδινε τον Γραμματέα των

Θεσμοθετών) Η γραφή παρανόμων

Δραστηριότητα 12 [σελ 143] Κείμενο 10 [σελ 219]

Δραστηριότητα 13 [σελ 143] Κείμενο 11 [σελ 219] Κείμενο 14

[σελ 220-221]

32) Θεσμικά μέτρα του Περικλή με πολιτικές και κοινωνικές

επιπτώσεις (σελ 147) η μισθοφορά ποια ήταν η σημασία του

θεσμού οι κληρουχίες

Δραστηριότητα 15 (σελ 148) Κείμενο 13 (σελ 220) Κείμενο 15

[σελ 221-222]

12

33) Οι απόπειρες για κατάργηση της μισθοφοράς και

μείωση του σώματος των πολιτών από τα ολιγαρχικά

καθεστώτα των 400 (411 πΧ) και των Τριάκοντα Τυράννων

(405-404 πΧ) ο θεωρικός μισθός (από το τέλος 5ου αι πΧ

και ο εκκλησιαστικός μισθός (4ος αι π Χ) οι δίκες

συκοφαντών εναντίον πλουσίων και η παραπομπή τους για

συκοφαντία [σελ 149-150]

34) Οι αρχές της ισονομίας ισοτιμίας και ισηγορίας στις

οποίες στηριζόταν η πολιτική ισότητα των Αθηναίων [σελ

151] Οι εξουσίες και ο ρόλος της Εκκλησίας του δήμου

(εκλέγει τους άρχοντες δικάζει θέματα που αφορούν την

ασφάλεια του κράτους- κατηγορία και διαδικασία της

εισαγγελίας διαμορφώνει την εξωτερική πολιτική δημοσιεύει

ψηφίσματα που έχουν ισχύ νόμου) [153-154] Η Βουλή των 500

κατά τον 5 αι πΧ (κλήρωση βουλευτών δημόσιες

συνεδριάσεις προεδρίες πρυτάνεων καθημερινή κλήρωση

του επιστάτη) οι αρμοδιότητες της Βουλής (βουλευτικό

σώμα και εκτελεστικό όργανο των αποφάσεων της Εκκλησίας

δικαστικό σώμα-αρμοδιότητες που είχε κληρονομήσει από

Άρειο Πάγο) [154-155] Άρχοντες που κληρώνονταν και

άρχοντες που ψηφίζονταν με χειροτονία [156-157]

Δικαστήρια δίκες και γραφές (διαδικασία σύνθεση

δικαστηρίου δικαστικός μισθός) Ηλιαία (σύνθεση όρκος

ηλιαστών) [σελ 158-159]

Δραστηριότητα 21 (σελ 159) Κείμενο 20 (σελ224)

Δραστηριότητα 25 (σελ 168)

35) Οι λατρείες τα ιερά και οι εορτές της πολιούχου

Αθηνάς του Διονύσου και της Δήμητρας στην Αθήνα οι

φιλόσοφοι που έπεσαν θύματα της γραφής ασεβείας η ανοχή

προς τις θεότητες των ξένων κατοίκων της Αθήνας (η

θρακική Βενδίδα η κύπρια Αφροδίτη και η αιγυπτία Ίσιδα)

[σελ 166-168 πρβ σελ 139 για τον Πεισίστρατο και την

13

εορτή των Παναθηναίωντην αγροτική λατρεία του Διονύσου

Ελευθερέως ]

36) Η δημιουργία της πόλης της Σπάρτης [σελ 172-173]

Δραστηριότητα 27 (σελ 173) Κείμενο 25 [σελ 227]

37) Η μεταβολή της Σπάρτης από κοινωνία των αρίστων σε

κοινωνία οπλιτών και ο χωρισμός του πληθυσμού σε ομοίους

περιοίκους και είλωτες μετά τον 2ο Μεσσηνιακό πόλεμο (640-

620 πΧ) [σελ 173-175]

38) Ποια είναι η έννοια της ρήτρας τι είναι η Μεγάλη

Ρήτρα (το περιεχόμενό της γνωστό από τον βίο του

Λυκούργου του Πλουτάρχου) ποια είναι τα κύρια όργανα του

σπαρτιατικού πολιτεύματος και σε ποιες από τις

αρμοδιότητές τους αναφέρεται Ποιο αντιλαϊκό μέτρο

περιορίζεται με την εμφάνιση των εφόρων [σελ 175-177

Δραστηριότητα 29 [σελ 177]

39) Η θεωρητική ισότητα των ομοίων (=πολιτών με πλήρη

πολιτικά δικαιώματα) και οι αντιφάσεις των πηγών (Πλάτων

Πλούταρχος Πολύβιος) σχετικά με την ισότητα των κλήρων

Κατά πόσον ενδιέφερε τους ομοίους η απόκτηση πλούτου ή η

ενασχόληση με βαναυσικές δραστηριότητες τι ενδείξεις

έχουμε από πότε χρονολογούνται Πότε οι Σπαρτιάτες έκοψαν

νόμισμα που αντικατέστησε τους οβελούς [σελ 177-179 πρβ

σελ 247-248 για οβελούς]

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 27 [σελ 227]

40) Οι προϋποθέσεις που έπρεπε κανείς να πληροί για να

είναι όμοιος πότε θεσπίζονται τα κριτήρια που σχετίζονται

με την αγωγή (και τα συσσίτια) και γιατί η σπαρτιατική

αγωγή πώς υλοποιείται σε τι αποσκοπεί πόσο διαρκεί ως

θεσμός τα συσσίτια και η μεταβολή τους από θεσμό που

σφυρηλατούσε πνεύμα ισότητας και αλληλεγγύης σε κριτήριο

διάκρισης [σελ 179-183)

Κείμενο 28α-γ [σελ 227-228] Κείμενο 30 α-β στ [σελ 229-230]

14

41) Οι αντιφατικές παραδόσεις του 4ου αι πΧ (Ισοκράτης

Έφορος) για την καταγωγή και τη θέση των περιοίκων Η

δημιουργία και το καθεστώς των περιοικίδων πόλεων

(αυτόνομες κοινότητες γύρω από την πόλη της Σπάρτης με

τοπική οικονομία και τοπικό δίκαιο) η σχέση των περιοίκων

με τους Σπαρτιάτες τι υποδηλώνει ο όρος Λακεδαιμόνιοι

(ισότιμα μέλη στις πολεμικές επιχειρήσεις) οι

δραστηριότητές τους [σελ 185-186]

Κείμενο 30β [σελ 229]

42) Προέλευση του ονόματος είλωτας(=υποδουλωμένος)

και του θεσμού της ειλωτείας καταγωγή των ειλώτων

(είλωτες Λακωνίας laquoαρχαίοιraquo και είλωτες Μεσσηνίας

laquoΜεσσηνιακοίraquo) Αντιστοιχία του κοινωνικού καθεστώτος των

ειλώτων και των εκτημόρων Πώς έκριναν οι αρχαίοι

Έλληνες τη σχέση ειλώτων και ομοίων η μαρτυρία του

Αριστοτέλη ότι κάθε χρόνο οι έφοροι κήρυσσαν πόλεμο στους

είλωτες [σελ 186-188] Δραστηριότητα 33 [σελ 189] Κείμενο

29 [σελ 228-229]

43) Ποιά είναι τα αίτια και οι συνέπειες της ολιγανθρωπίας

αισθητής από το 464 πΧ (σεισμός στη Λακωνική) Οι νέες

κοινωνικές τάξεις και ο τρόπος που δημιουργήθηκαν Τι

δηλώνει ο όρος νεοδαμώδεις τι πληροφορίες έχουμε γιrsquo

αυτούς Ο νόμος του Επιταδέα και οι συνέπειές του Πώς

διακαιολογείται από τις πληροφορίες των πηγών ο

πλουτοκρατικόςαριστοκρατικός χαρακτήρας της

σπαρτιατικής κοινωνίας του 4ου αι (σελ 191-193 195-197)

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 30γ δ στ [σελ 229]

44) Η Απέλλα η βασιλεία οι έφοροι σύσταση λειτουργία

αρμοδιότητες σύγχρονα ερωτήματα Τα προνόμια και οι

εξουσίες των βασιλέων σε καιρό ειρήνης και σε καιρό

πολέμου εκλογή γερόντων και εξουσίες γερουσίας εξουσίες

εφόρων ο διαφορετικός χαρακτήρας του θεσμού της

15

βασιλείας και του θεσμού των εφόρων [σελ 197-204] Οι 4

πύθιοι οι αρμοστές και η αρχή του ναυάρχου [σελ 205]

45) Η απουσία της λατρείας του Διονύσου και η έμφαση

της λατρείας του Απόλλωνος και της Άρτεμης στη Σπάρτη

[σελ 208]

Κεφάλαιο 4

46) Τι είναι ο οίκος (α η πατριαρχική οικογένεια β ο

χώρος όπου συγκεντρώνεται καθημερινά η οικογένεια μέσα

στο σπίτι ένα δωμάτιο που βλέπει στην αυλή γ η κατοικία

γενικότερα δ το νοικοκυριό) τα παλαιότερα γνωστά

γαμήλια έθιμα (ομηρικά) νομοθέτες που έπαιξαν καθοριστικό

ρόλο σε θέματα γάμου στην Αθήνα και στη Σπάρτη ο Κώδικας

της Γόρτυνας [σελ 280-281 πρβ σελ 285 για τον Κώδικα

της Γόρτυνας και σελ 286 311 την έννοια του οίκου]

47) Ποια ήταν η κοινωνικά αποδεκτή ηλικία γάμου στην

Αθήνα και στη Σπάρτη Πώς ορίζεται στις αρχαίες πηγές η

ιδεώδης ηλικία γάμου της γυναίκας και του άνδρα Σε τι

οφείλονται οι διαφορετικές απόψεις των αρχαίων φιλοσόφων

[σελ 282-284]

Δραστηριότητα 1 (σελ 283)

48) Ποιες ήταν οι επίκληροι οι πατρωιώκοι και οι

πατρούχοι η ηλικία γάμου των ορφανών κοριτσιών

κληρονόμων του πατέρα και ο τρόπος με τον οποίο

κληρονομούσαν (έμμεσα) τον κλήρο του πατέρα στην Αθήνα

στη Σπάρτη στην Κρήτη Αιτιολογείστε τη θεσμικά

κατοχυρωμένη ηλικία γάμου στις περιπτώσεις αυτές [σελ

285]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 287]

49) (σελ 288-290) Ο τρόπος και ο στόχος του αρχαϊκού

γάμου στον οποίο η νύφη δίδεται ως έπαθλο στον γαμπρό η

ονομασία του αντίστοιχου ινδικού έθιμου (τρία παραδείγματα

16

δύο ελληνικά και ένα ινδικό) πότε γίνεται επιλογή γαμπρού

από την ίδια τη νύφη χωρίς τη μεσολάβηση αγώνα

Δραστηριότητα 4 [σελ 290]

50) Τι ήταν η προίκα ποιος τη διαχειριζόταν και την

καρπωνόταν σε ποιον κατέληγε όταν χώριζε το ανδρόγυνο ή

πέθαινε η σύζυγος η προικοδότηση των χηρών και των

φτωχών επικλήρων Η εκ των προτέρων κληρονομιά ως

προίκα η αρχή της ενδογαμίας και ο βαθμός συγγένειας στο

γάμο μεταξύ συγγενών στην Αθήνα και στη Σπάρτη [σελ

292-293]

51) Οι διαδικασίες για τη σύναψη και ολοκλήρωση γάμου

στην Αθήνα Η εγγύη και η επιδικασία η αρχαιότερη

μαρτυρία Η έκδοση οι διαδικασίες τελετουργίες και τα

έθιμα που τη συνοδεύουν ο μήνας γάμου η αποδοχή της

νύφης από τη φρατρία (=η ευρύτερη ανδρική συγγενική

ομάδα στην οποία ανήκε η οικογένεια του γαμπρού ) η

σημασία της Η θυσία με την οποία άρχιζε ο γάμος ως

ιεροτελεστία το προγαμιαίο λουτρό της νύφης και του

γαμπρού η μεταφορά του νερού η Εννεάκρουνος οι δύο

σημασίες της λέξης λουτροφόρος (το αγγείο η κοπέλα που το

μετέφερε) η φιάλη το γαμήλιο γεύμα Η μεταφορά της νύφης

ο παράνυμφος ή πάροχος οι πυξίδες Τι είναι και πώς

πραγματοποιείται το συνοικείν τα καταχύσματα ο παις

αμφιθαλής η αποκάλυψη του προσώπου της νύφης στον

γαμπρό το επιθαλάμιο οι δύο σημασίες της λέξης επαύλια

[σελ 295-301] Δραστηριότητα 7 [σελ 301]

52) Ο σπαρτιατικός γάμος (302-303 και σελ 319)

Περιγραφή του σπαρτιατικού γάμου με (συμβολική) αρπαγή

της νύφης το βασικό γνώρισμα που τον διακρίνει από τον

αντίστοιχο μυθικό γάμο [είναι κρυφός] η τελετουργία

τραβεστισμού της νύφης και οι ερμηνείες της ένα ιστορικό

παράδειγμα γάμου με πραγματική αρπαγή της νύφης τι

17

γνωρίζετε για το έθιμο της πολυανδρίας στη Σπάρτη και στο

ινδικό έπος Μαχαμπαράτα

Δραστηριότητα 8 [σελ 303] Κείμενα 6 και 7 [σελ 324]

Δραστηριότητα 9 [σελ 304] Κείμενα 7 και 8 [σελ 324- 325]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 2 [σελ 304]

53) Πού διεξαγόταν ο τοκετός και ποιες ήταν οι

εθιμοτυπικές και τελετουργικές διαδικασίες που τον

συνόδευαν Η ανακοίνωση του φύλλου του νεογέννητου η

παρουσίαση του βρέφους σε ναό προστάτιδας θεότητας Το

έθιμο της έκθεσης (απόθεσης) των νεογέννητων ένα μυθικό

παράδειγμα Σε τι διέφερε η έκθεση από την βρεφοκτονία Για

ποιους άλλους ινδοευρωπαϊκούς λαούς μαρτυρείται το ίδιο

έθιμο δύο μυθικά παραδείγματα [σελ 305-309 και 319]

Δραστηριότητα 10 [σελ 309] Κείμενα 9 και 10 [σελ 325]

54) Ο καθαρμός του νεογέννητου τα αμφιδρόμια και η

δεκάτη τι δηλώνουν οι λέξεις σε τι αποσκοπούν [σελ 309-

310]

Δρασστηριότητα 11 (σελ 313)

55) Να περιγράψετε την εξωτερική και εσωτερική

διαρρύθμιση της κατοικίας των Αθηναίων τι είναι και πού

βρισκόταν η εστία σχετικές τελετουργίες παραδείγματα

[σελ 311-312]

56) Οι τελετουργίες που συνόδευαν την αναγνώριση από τη

φρατρία των αγοριών και των κοριτσιών στην Αθήνα [σελ

313-315] μείον κούρειον γαμηλία

57) Σπαρτιατικές πρακτικές ευγονισμού που σχετίζονται με

τη γέννηση και την αναγνώριση των βρεφών η Λέσχη οι

Αποθέτες (σελ 314-315 και 319)

58) Η ανατροφή και διαπαιδαγώγιση του παιδιού στην

Αθήνα και στη Σπάρτη η τροφόςτιθήνη ο παιδαγωγός η

προς πάτωρ τροφός η Αρτεμις Κορυθαλία και τα Τιθηνίδια

[316-318]

18

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΜΟΣ Β Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος

στον Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Κόσμο

Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν

δηλώνεται διαφορετικά)

1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που

απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι

μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η

σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-

21]

2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η

αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον

αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]

Δραστηριότητα 1β [σελ 23]

3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο

ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι

χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η

μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των

επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]

Δραστηριότητα 1γ Δραστηριότητα 2 [σελ 23]

4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία

θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους

και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

(αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του

Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη

Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324

μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το

διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου

για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]

Δραστηριότητα 3β [26-27] πρβ Δραστηριότητα 1 [σελ 209-210]

19

5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το

αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η

επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής

εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό

(φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο

(διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως)

[σελ 25-26 πρβ σελ 210]

Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]

6) Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης πλεονεκτήματα (τοποθεσίας)

σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

συνέπειες (σε σχέση με το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας) [σελ

27-29]

Δραστηριότητα 4α [σελ 29]

7) Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της Τα

μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού (συγκεντρωτική

άσκηση της κρατικής διοίκησης) και του Κωνσταντίνου

(μονοκρατορία) Οι παράγοντες που αναδείχθηκαν ενοποιητικοί για

τη βυζαντινή αυτοκρατορία (αρχικά η χριστιανική θρησκεία

αργότερα και η ελληνική γλώσσα) [σελ 28-29]

Δραστηριότητα 4β [σελ 29]

8) Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος (απόλυτη

μοναρχία) ο ρόλος του αυτοκράτορα οι περιορισμοί στην άσκηση

της αυτοκρατορικής εξουσίας (κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί-δεν

υπήρχαν συνταγματικοί περιορισμοί ή κοινοβουλευτικός έλεγχος-

ωστόσο πολιτικοί παράγοντες και η Εκκλησία επέβαλαν κατά

καιρούς περιορισμούς ή επηρέασαν τις εξελίξεις) [σελ 29-30]

Δραστηριότητα 5 [σελ 32]

20

9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-

αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή

δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η

εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό

της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και

αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το

πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα

του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν

του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του

αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των

βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών

η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή

και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]

10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με

επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με

σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής

νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο

του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]

11) Ονομασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών

συγκροτημάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή

Ιερόν Παλάτιον Παλάτι του Βουκολέοντος Παλάτι των Μαγγάνων

Παλάτι των Βλαχερνών) χρονική περίοδος κατά την οποία

χρησιμοποιήθηκαν Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην οικοδόμηση

ή ανοικοδόμησή τους και περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσμησής

τους που παραπέμπει σε ιστορικάθρησκευτικά γεγονότα και

ιδεολογικά πρότυπα Λειτουργία περιγραφή διακόσμηση και

ερμηνεία της ονομασίας (όπου αυτή είναι γνωστή) των εξής

οικοδομημάτων ή οικοδομικών συγκροτημάτων του Μεγάλου

21

Παλατίου της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των

δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία) της Δάφνης (συγκρότημα

κατοικιών) της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών) του Καινούργιου (πτέρυγα

κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και

υποδοχής πρεβευτών [σελ 33-38 πρβ για καθημερινές ακροάσεις

σελ 42]

Δραστηριότητα 6 [σελ 39]

12) Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής

πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την

αρμονία του σύμπαντος η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων

και των αιρετικών) Το Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως του

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την

παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των Μακεδόνων [σελ 39-40

πρβ σελ 32 για την ευταξία δηλ την αρχή της θεϊκά

καθορισμένης τάξης χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να

υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες

σελ 98 για την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των

ποινών σελ 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων σελ 116 για την έννοια της τάξης

στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ 46]

13) α Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα η σταδιακή

απώλεια του στρατιωτικού χαρακτήραεπίδραση του χριστιανισμού

κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε

αυθύπαρκτη τελετή Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία

πριν από τη θεία λειτουργία στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί

Μακεδόνων) Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των

αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ ) Η στέψη και το

χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια

των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω

22

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 7: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

κοινότητες-πυρήνες κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της

πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη Περιγράψτε

συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των δήμων

[σελ 55-57]

16) Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση

στην απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και

μετά το ψήφισμα του 451 πΧ ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα

και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα προέκυπταν από

νόμιμη γέννηση ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι

αναφέρετε τρία παραδείγματα τι προϋποθέσεις ίσχυαν

αντίθετα για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη σε

κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις σύμφωνα με τον

Αριστοτέλη [σελ 58-61]

17) Τι ήταν η έγκτησις πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του

πολίτη ποιοι αποκλείονταν από αυτήν [σελ 61] Σε ποια

κατηγορία ανήκαν οι πόλεις που προστάτευσαν το δικαίωμα

της έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και για ποιους λόγους

ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος

πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την

πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη [σελ 62] πότε παύει η

απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα

κοινά να είναι συνάρτηση της κατοχής έγγειας περιουσίας

και περιουσίας [σελ 62] Τι προτεινόταν στο διάταγμα του

Φορμίσιου (403 πΧ) και τι συμπεραίνει κανείς από την

καταγραφή 5000 ακτημόνων πολιτών το 403 πΧ στην Αθήνα

σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4 αι πΧ ο

αριθμός των Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30000 [σελ

61-63]

18) Ποιοι ήταν οι κατrsquo απονομήν ή ποιητοί πολίται

Αναφέρετε δύο παραδείγματα ομαδικής απονομής της

ιδιότητας του πολίτη και ένα παράδειγμα ατομικής τα οποία

συνδέονται με γνωστά σε σας ιστορικά γεγονότα Η επιγαμία

[σελ 63-65]

7

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

19) Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67] Αναφέρετε τις δύο

βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική) τι συνεπάγονταν

για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική) Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη

μορφή ατιμίας

20) Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική

κοινότητα η υποβαθμισμένη νομική της θέση οι απόψεις του

Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο και τη

φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

21) Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Δραστηριότητα 20α και β (σελ 70)

22) Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις

αλλαγές επήλθαν με την καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η

σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με την ιδιότητα του

οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες

εμπλέκονται στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη

διαχείριση της εξουσίας περιορίζεται η εξουσία ευγενών και

αριστοκρατών συμβάλλει στην ανάπτυξη της ιδέας της

ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη στις

ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Δραστηριότητα 21 [σελ 73]

23) Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων

συντελείται η αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την

ιδιότητα του πολίτη στην Αθήνα (με τα μέτρα του Κλεισθένη

όχι μόνο τα κατώτερα και ανώτερα στρώματα υπηρετούν ως

οπλίτες αλλά και οι θήτες που ανήκουν στη φτωχότερη τάξη

υπηρετούν ως ναύτες-κωπηλάτες στο στόλο) [σελ 74-75] Για

ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του

οπλίτη ήταν απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις

τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π Χ [σελ 76-77]

8

Δραστηριότητα 22 α και β [σελ 77]

24) Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας

από αυτές των άλλων πόλεων Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος

φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό ποσό των

εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600

τάλαντα Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες

δραχμές)-συντριηραρχία η αντίδοσις Η εισφορά τι ήταν

ποιούς επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

25) Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και

πολίτη στην Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η

συμμετοχή των πολιτών ποιος ανοίγει το δρόμο για την

άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα και πότε η

συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του

άρχοντα-457 πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και

ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83] Ποιες είναι οι θέσεις του

Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια είναι τα

σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85] Πίνακα 1 και

Δραστηριότητα 24 [σελ 84]

26) Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας

(σύσταση λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος) η εκκλησία του

δήμου η Βουλή των 500 ο Άρειος Πάγος η Ηλιαία οι εννέα

άρχοντες (επώνυμος άρχων βασιλέας πολέμαρχος έξι

θεσμοθέτες+γραμματέας των θεσμοθετών) και άλλα αξιώματα

πολιτικά ή στρατιωτικά όπου εκλέγονταν δέκα για κάθε αξίωμα

πχ δέκα επόπτες εμπορίου δέκα αστυνόμοι δέκα στρατηγοί

δέκα ταξίαρχοι δέκα ίππαρχοι κλπ ( Πνύκα=λόφος στα

νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων εκκλησίας

του Δήμου εκκλησιαστικός μισθός ψηφίσματα χειροτονία

προβουλεύματα γραφή παρανόμων Βουλευτήριο-κτήριο

συνεδριάσεων της Βουλής στη δυτική πλευρά της Αγοράς

βουλευτικός μισθός πρυτανεία πρυτάνεις επιστάτης των

9

πρυτάνεων Θόλος=κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου

διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις και ο επιστάτης ηλιαστές

ηλιαστικός μισθός δοκιμασία) [σελ 86-92 πρβ σελ 151-159

για Άρειο Πάγο βλ σελ 131 133 κείμενο+δραστηριότητα 9 για

άρχοντες 135 145-6 και για αρχές 156-8 και για στρατηγούς

162 (προσοχή εδώ να προστεθεί ότι παρά τις μεταρρυθμίσεις

του Εφιάλτη ο Άρειος Πάγος διατήρησε τις αρμοδιότητές του

για φόνο και εμπρησμό)middot συγκεκριμένα για πολέμαρχο σε

δικαστήριο του Παλλάδιου βλ σελ 145 για τον γραμματέα των

θεσμοθετών βλ σελ 156 για ψηφοφορία αποφάσεων με

χειροτονία=ανάταση του χεριού βλ σελ 87 και 152 αντίθετα

για μυστική ψηφοφορία βλ σελ 152 για εκλογή αξιωμάτων με

χειροτονία βλ σελ 91 92 και 157 (στρατιωτικές αρχές και

αυτοί που διαχειρίζονταν δημόσια χρήματα) για προβουλεύματα

βλ σελ 87 και 152 για αξιώματα που εκλέγονται δέκα βλ σελ

92 και 157 και για δημοψήφισμα για τη διεξαγωγή

οστρακοφορίας βλ σελ 144]

Δραστηριότητες 25 [σελ 87] Δραστηριότητα 26 [σελ90] και

Δραστηριότητα 27 [σελ 92]

27) Πολιτειακά όργανα και αρχές της Σπάρτης (προέλευση

σύσταση λειτουργία και αρμοδιότητες)οι δύο βασιλείς η

Γερουσία οι πέντε έφοροι η Απέλλα η λεγόμενη Μικρή

Εκκλησία (=οι δύο βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι) η

Μεγάλη Ρήτρα οι γέροντες Έγκρισηαποδοκιμασία

αποφάσεων ή εκλογή δια βοής (στην Απέλλα) προβουλεύματα

(Γερουσία) [σελ 93-100 πρβ σελ 175-177

Πίνακας 2 [σελ 95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Κεφά λαιο 2

28) Πολιτειακά όργανα πολιτική διαίρεση της κοινωνίας

(ιππείς ζευγίτες θήτες) και κοινωνικές τάξεις (ευπατρίδες

δημιουργοί γεώμοροι) στην Αθήνα του 7 αι πΧ ποιοι

10

κατέφευγαν στο δανείζειν επί σώμασι και ποιοι ήταν οι

εκτήμοροι (σελ 131-132 πρβ σελ 122-123 για τις

επιπτώσεις στους αγρότες από τη χρήση του νομίσματος και

για τη γενικότερη αγροτική κρίση στα τέλη του 7 αι πΧ η

οποία συνδέεται με την ιδιοκτησία της γης και την

κατάργηση των χρεών που οδηγούσαν στην υποδούλωση των

αγροτών)

Κείμενο 7 γ και δ [σελ 216-217]

29) Σε ποια σημεία τροποποιείται το πολίτευμα των Αθηνών

(πολιτικό δικαίωμα τοις όπλα παρεχομένοις διαχωρισμός

φόνου εκ προμελέτης από ακούσιο απαγόρευση

αυτοδικίαςανθρωποκτονίας για εκδίκηση) από τη νομοθεσία

του Δράκοντος (τέλος 7 αι πΧ) ποια είναι η σημασία της

(σελ 132-133)

Κείμενο 7 δ [σελ 217]

30) Τα αιτήματα που επικρατούν στην Αθήνα στα τέλη του

7 αι πΧ Οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνοςndashάρχων

το 594 πΧ (η κατάργηση του δανείζειν επί σώμασι και των

χρεών προς το δημόσιο και τους ιδιώτες-σεισάχθεια και η

απαγόρευση της εξαγωγής σιτηρών) οι ρυθμίσεις με

επιπτώσεις στην κοινωνική και πολιτική κατάσταση των

πολιτών που αποδίδονται στον Σόλωνα (διαίρεση των πολιτών

ανάλογα με το ετήσιο αγροτικόφορολογητέο εισόδημα

εκλογή των αρχόντων από την εκκλησία του Δήμου στην

οποία συμμετείχαν οι Αθηναίοι άνω είκοσι ετών παραχώρηση

δικών για φόνο εμπρησμό και απόπειρα κατάλυσης του

πολιτεύματος στον Άρειο Πάγο η Βουλή των 400

(προβούλευση) το δικαστήριο της Ηλιαίας (ταυτίζεται με

εκκλησία του Δήμου) που συνερχόταν σε σώμα με δικαστική

εξουσία [σελ 133-136 για το τι είναι ο μέδιμνος και ο

μετρητής ή αμφορέας βλ σελ 74 υποσημείωση] Κείμενο 8

[σελ 217] Δραστηριότητα 24 [σελ 212] Αποτελέσματα α

των σημαντικών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων του Σόλωνος

11

και β των ρυθμίσεων που του αποδίδονται [σελ136-138) Η

επίλυση της αγροτικής κρίσης με οικονομικά μέτρα

προστατευτισμού του Πεισιστράτου (546-527 πΧ) [σελ 139

τέταρτη παράγραφος πρβ σελ 140 τέταρτη παράγραφος]

Κείμενο 9 γ [σελ 218]

31) Ο στόχος των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη σύμφωνα

με τον Αριστοτέλη η προέλευση των νεοπολιτών η σημασία

των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη (αναδιοργανώνει τον

laquoπολιτικό χώροraquo σύμφωνα με τον laquoγεωγραφικό χώροraquo) σε τι

συγκεκριμένα αποσκοπούσε ο Κλεισθένης με την ενσωμάτωση

των δήμων στις φυλές και με τη δημιουργία των νέων φυλών

[σελ 140-143] Μέτρα για την προστασία της αθηναϊκής

δημοκρατίας [σελ 143-146] οστρακισμός (παλαιότερη

εφαρμογή το 487) όρκος βουλευτών εκλογή των αρχόντων

(από το 487 πΧ) με κλήρωση μεταξύ 10 κληρωτών ανά φυλή

και όχι προκρίτων στους οποίους συμπεριλαμβάνονται τώρα

και οι ιππείς παρακμή του θεσμού των αρχόντων (ο

πολέμαρχος διατηρεί θρησκευτικές+δικαστικές

αρμοδιότητες προεδρεύει στο δικαστήριο του Παλλάδιου για

τους ξένους) αύξηση της δικαιοδοσίας των 10 στρατηγών

Πώς κατανοείται η πληροφορία του Αριστοτέλη ότι κάθε φυλή

έδινε έναν από τους 9 άρχοντες αφού οι φυλές ήταν 10

(πιθανόν η τελευταία φυλή έδινε τον Γραμματέα των

Θεσμοθετών) Η γραφή παρανόμων

Δραστηριότητα 12 [σελ 143] Κείμενο 10 [σελ 219]

Δραστηριότητα 13 [σελ 143] Κείμενο 11 [σελ 219] Κείμενο 14

[σελ 220-221]

32) Θεσμικά μέτρα του Περικλή με πολιτικές και κοινωνικές

επιπτώσεις (σελ 147) η μισθοφορά ποια ήταν η σημασία του

θεσμού οι κληρουχίες

Δραστηριότητα 15 (σελ 148) Κείμενο 13 (σελ 220) Κείμενο 15

[σελ 221-222]

12

33) Οι απόπειρες για κατάργηση της μισθοφοράς και

μείωση του σώματος των πολιτών από τα ολιγαρχικά

καθεστώτα των 400 (411 πΧ) και των Τριάκοντα Τυράννων

(405-404 πΧ) ο θεωρικός μισθός (από το τέλος 5ου αι πΧ

και ο εκκλησιαστικός μισθός (4ος αι π Χ) οι δίκες

συκοφαντών εναντίον πλουσίων και η παραπομπή τους για

συκοφαντία [σελ 149-150]

34) Οι αρχές της ισονομίας ισοτιμίας και ισηγορίας στις

οποίες στηριζόταν η πολιτική ισότητα των Αθηναίων [σελ

151] Οι εξουσίες και ο ρόλος της Εκκλησίας του δήμου

(εκλέγει τους άρχοντες δικάζει θέματα που αφορούν την

ασφάλεια του κράτους- κατηγορία και διαδικασία της

εισαγγελίας διαμορφώνει την εξωτερική πολιτική δημοσιεύει

ψηφίσματα που έχουν ισχύ νόμου) [153-154] Η Βουλή των 500

κατά τον 5 αι πΧ (κλήρωση βουλευτών δημόσιες

συνεδριάσεις προεδρίες πρυτάνεων καθημερινή κλήρωση

του επιστάτη) οι αρμοδιότητες της Βουλής (βουλευτικό

σώμα και εκτελεστικό όργανο των αποφάσεων της Εκκλησίας

δικαστικό σώμα-αρμοδιότητες που είχε κληρονομήσει από

Άρειο Πάγο) [154-155] Άρχοντες που κληρώνονταν και

άρχοντες που ψηφίζονταν με χειροτονία [156-157]

Δικαστήρια δίκες και γραφές (διαδικασία σύνθεση

δικαστηρίου δικαστικός μισθός) Ηλιαία (σύνθεση όρκος

ηλιαστών) [σελ 158-159]

Δραστηριότητα 21 (σελ 159) Κείμενο 20 (σελ224)

Δραστηριότητα 25 (σελ 168)

35) Οι λατρείες τα ιερά και οι εορτές της πολιούχου

Αθηνάς του Διονύσου και της Δήμητρας στην Αθήνα οι

φιλόσοφοι που έπεσαν θύματα της γραφής ασεβείας η ανοχή

προς τις θεότητες των ξένων κατοίκων της Αθήνας (η

θρακική Βενδίδα η κύπρια Αφροδίτη και η αιγυπτία Ίσιδα)

[σελ 166-168 πρβ σελ 139 για τον Πεισίστρατο και την

13

εορτή των Παναθηναίωντην αγροτική λατρεία του Διονύσου

Ελευθερέως ]

36) Η δημιουργία της πόλης της Σπάρτης [σελ 172-173]

Δραστηριότητα 27 (σελ 173) Κείμενο 25 [σελ 227]

37) Η μεταβολή της Σπάρτης από κοινωνία των αρίστων σε

κοινωνία οπλιτών και ο χωρισμός του πληθυσμού σε ομοίους

περιοίκους και είλωτες μετά τον 2ο Μεσσηνιακό πόλεμο (640-

620 πΧ) [σελ 173-175]

38) Ποια είναι η έννοια της ρήτρας τι είναι η Μεγάλη

Ρήτρα (το περιεχόμενό της γνωστό από τον βίο του

Λυκούργου του Πλουτάρχου) ποια είναι τα κύρια όργανα του

σπαρτιατικού πολιτεύματος και σε ποιες από τις

αρμοδιότητές τους αναφέρεται Ποιο αντιλαϊκό μέτρο

περιορίζεται με την εμφάνιση των εφόρων [σελ 175-177

Δραστηριότητα 29 [σελ 177]

39) Η θεωρητική ισότητα των ομοίων (=πολιτών με πλήρη

πολιτικά δικαιώματα) και οι αντιφάσεις των πηγών (Πλάτων

Πλούταρχος Πολύβιος) σχετικά με την ισότητα των κλήρων

Κατά πόσον ενδιέφερε τους ομοίους η απόκτηση πλούτου ή η

ενασχόληση με βαναυσικές δραστηριότητες τι ενδείξεις

έχουμε από πότε χρονολογούνται Πότε οι Σπαρτιάτες έκοψαν

νόμισμα που αντικατέστησε τους οβελούς [σελ 177-179 πρβ

σελ 247-248 για οβελούς]

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 27 [σελ 227]

40) Οι προϋποθέσεις που έπρεπε κανείς να πληροί για να

είναι όμοιος πότε θεσπίζονται τα κριτήρια που σχετίζονται

με την αγωγή (και τα συσσίτια) και γιατί η σπαρτιατική

αγωγή πώς υλοποιείται σε τι αποσκοπεί πόσο διαρκεί ως

θεσμός τα συσσίτια και η μεταβολή τους από θεσμό που

σφυρηλατούσε πνεύμα ισότητας και αλληλεγγύης σε κριτήριο

διάκρισης [σελ 179-183)

Κείμενο 28α-γ [σελ 227-228] Κείμενο 30 α-β στ [σελ 229-230]

14

41) Οι αντιφατικές παραδόσεις του 4ου αι πΧ (Ισοκράτης

Έφορος) για την καταγωγή και τη θέση των περιοίκων Η

δημιουργία και το καθεστώς των περιοικίδων πόλεων

(αυτόνομες κοινότητες γύρω από την πόλη της Σπάρτης με

τοπική οικονομία και τοπικό δίκαιο) η σχέση των περιοίκων

με τους Σπαρτιάτες τι υποδηλώνει ο όρος Λακεδαιμόνιοι

(ισότιμα μέλη στις πολεμικές επιχειρήσεις) οι

δραστηριότητές τους [σελ 185-186]

Κείμενο 30β [σελ 229]

42) Προέλευση του ονόματος είλωτας(=υποδουλωμένος)

και του θεσμού της ειλωτείας καταγωγή των ειλώτων

(είλωτες Λακωνίας laquoαρχαίοιraquo και είλωτες Μεσσηνίας

laquoΜεσσηνιακοίraquo) Αντιστοιχία του κοινωνικού καθεστώτος των

ειλώτων και των εκτημόρων Πώς έκριναν οι αρχαίοι

Έλληνες τη σχέση ειλώτων και ομοίων η μαρτυρία του

Αριστοτέλη ότι κάθε χρόνο οι έφοροι κήρυσσαν πόλεμο στους

είλωτες [σελ 186-188] Δραστηριότητα 33 [σελ 189] Κείμενο

29 [σελ 228-229]

43) Ποιά είναι τα αίτια και οι συνέπειες της ολιγανθρωπίας

αισθητής από το 464 πΧ (σεισμός στη Λακωνική) Οι νέες

κοινωνικές τάξεις και ο τρόπος που δημιουργήθηκαν Τι

δηλώνει ο όρος νεοδαμώδεις τι πληροφορίες έχουμε γιrsquo

αυτούς Ο νόμος του Επιταδέα και οι συνέπειές του Πώς

διακαιολογείται από τις πληροφορίες των πηγών ο

πλουτοκρατικόςαριστοκρατικός χαρακτήρας της

σπαρτιατικής κοινωνίας του 4ου αι (σελ 191-193 195-197)

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 30γ δ στ [σελ 229]

44) Η Απέλλα η βασιλεία οι έφοροι σύσταση λειτουργία

αρμοδιότητες σύγχρονα ερωτήματα Τα προνόμια και οι

εξουσίες των βασιλέων σε καιρό ειρήνης και σε καιρό

πολέμου εκλογή γερόντων και εξουσίες γερουσίας εξουσίες

εφόρων ο διαφορετικός χαρακτήρας του θεσμού της

15

βασιλείας και του θεσμού των εφόρων [σελ 197-204] Οι 4

πύθιοι οι αρμοστές και η αρχή του ναυάρχου [σελ 205]

45) Η απουσία της λατρείας του Διονύσου και η έμφαση

της λατρείας του Απόλλωνος και της Άρτεμης στη Σπάρτη

[σελ 208]

Κεφάλαιο 4

46) Τι είναι ο οίκος (α η πατριαρχική οικογένεια β ο

χώρος όπου συγκεντρώνεται καθημερινά η οικογένεια μέσα

στο σπίτι ένα δωμάτιο που βλέπει στην αυλή γ η κατοικία

γενικότερα δ το νοικοκυριό) τα παλαιότερα γνωστά

γαμήλια έθιμα (ομηρικά) νομοθέτες που έπαιξαν καθοριστικό

ρόλο σε θέματα γάμου στην Αθήνα και στη Σπάρτη ο Κώδικας

της Γόρτυνας [σελ 280-281 πρβ σελ 285 για τον Κώδικα

της Γόρτυνας και σελ 286 311 την έννοια του οίκου]

47) Ποια ήταν η κοινωνικά αποδεκτή ηλικία γάμου στην

Αθήνα και στη Σπάρτη Πώς ορίζεται στις αρχαίες πηγές η

ιδεώδης ηλικία γάμου της γυναίκας και του άνδρα Σε τι

οφείλονται οι διαφορετικές απόψεις των αρχαίων φιλοσόφων

[σελ 282-284]

Δραστηριότητα 1 (σελ 283)

48) Ποιες ήταν οι επίκληροι οι πατρωιώκοι και οι

πατρούχοι η ηλικία γάμου των ορφανών κοριτσιών

κληρονόμων του πατέρα και ο τρόπος με τον οποίο

κληρονομούσαν (έμμεσα) τον κλήρο του πατέρα στην Αθήνα

στη Σπάρτη στην Κρήτη Αιτιολογείστε τη θεσμικά

κατοχυρωμένη ηλικία γάμου στις περιπτώσεις αυτές [σελ

285]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 287]

49) (σελ 288-290) Ο τρόπος και ο στόχος του αρχαϊκού

γάμου στον οποίο η νύφη δίδεται ως έπαθλο στον γαμπρό η

ονομασία του αντίστοιχου ινδικού έθιμου (τρία παραδείγματα

16

δύο ελληνικά και ένα ινδικό) πότε γίνεται επιλογή γαμπρού

από την ίδια τη νύφη χωρίς τη μεσολάβηση αγώνα

Δραστηριότητα 4 [σελ 290]

50) Τι ήταν η προίκα ποιος τη διαχειριζόταν και την

καρπωνόταν σε ποιον κατέληγε όταν χώριζε το ανδρόγυνο ή

πέθαινε η σύζυγος η προικοδότηση των χηρών και των

φτωχών επικλήρων Η εκ των προτέρων κληρονομιά ως

προίκα η αρχή της ενδογαμίας και ο βαθμός συγγένειας στο

γάμο μεταξύ συγγενών στην Αθήνα και στη Σπάρτη [σελ

292-293]

51) Οι διαδικασίες για τη σύναψη και ολοκλήρωση γάμου

στην Αθήνα Η εγγύη και η επιδικασία η αρχαιότερη

μαρτυρία Η έκδοση οι διαδικασίες τελετουργίες και τα

έθιμα που τη συνοδεύουν ο μήνας γάμου η αποδοχή της

νύφης από τη φρατρία (=η ευρύτερη ανδρική συγγενική

ομάδα στην οποία ανήκε η οικογένεια του γαμπρού ) η

σημασία της Η θυσία με την οποία άρχιζε ο γάμος ως

ιεροτελεστία το προγαμιαίο λουτρό της νύφης και του

γαμπρού η μεταφορά του νερού η Εννεάκρουνος οι δύο

σημασίες της λέξης λουτροφόρος (το αγγείο η κοπέλα που το

μετέφερε) η φιάλη το γαμήλιο γεύμα Η μεταφορά της νύφης

ο παράνυμφος ή πάροχος οι πυξίδες Τι είναι και πώς

πραγματοποιείται το συνοικείν τα καταχύσματα ο παις

αμφιθαλής η αποκάλυψη του προσώπου της νύφης στον

γαμπρό το επιθαλάμιο οι δύο σημασίες της λέξης επαύλια

[σελ 295-301] Δραστηριότητα 7 [σελ 301]

52) Ο σπαρτιατικός γάμος (302-303 και σελ 319)

Περιγραφή του σπαρτιατικού γάμου με (συμβολική) αρπαγή

της νύφης το βασικό γνώρισμα που τον διακρίνει από τον

αντίστοιχο μυθικό γάμο [είναι κρυφός] η τελετουργία

τραβεστισμού της νύφης και οι ερμηνείες της ένα ιστορικό

παράδειγμα γάμου με πραγματική αρπαγή της νύφης τι

17

γνωρίζετε για το έθιμο της πολυανδρίας στη Σπάρτη και στο

ινδικό έπος Μαχαμπαράτα

Δραστηριότητα 8 [σελ 303] Κείμενα 6 και 7 [σελ 324]

Δραστηριότητα 9 [σελ 304] Κείμενα 7 και 8 [σελ 324- 325]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 2 [σελ 304]

53) Πού διεξαγόταν ο τοκετός και ποιες ήταν οι

εθιμοτυπικές και τελετουργικές διαδικασίες που τον

συνόδευαν Η ανακοίνωση του φύλλου του νεογέννητου η

παρουσίαση του βρέφους σε ναό προστάτιδας θεότητας Το

έθιμο της έκθεσης (απόθεσης) των νεογέννητων ένα μυθικό

παράδειγμα Σε τι διέφερε η έκθεση από την βρεφοκτονία Για

ποιους άλλους ινδοευρωπαϊκούς λαούς μαρτυρείται το ίδιο

έθιμο δύο μυθικά παραδείγματα [σελ 305-309 και 319]

Δραστηριότητα 10 [σελ 309] Κείμενα 9 και 10 [σελ 325]

54) Ο καθαρμός του νεογέννητου τα αμφιδρόμια και η

δεκάτη τι δηλώνουν οι λέξεις σε τι αποσκοπούν [σελ 309-

310]

Δρασστηριότητα 11 (σελ 313)

55) Να περιγράψετε την εξωτερική και εσωτερική

διαρρύθμιση της κατοικίας των Αθηναίων τι είναι και πού

βρισκόταν η εστία σχετικές τελετουργίες παραδείγματα

[σελ 311-312]

56) Οι τελετουργίες που συνόδευαν την αναγνώριση από τη

φρατρία των αγοριών και των κοριτσιών στην Αθήνα [σελ

313-315] μείον κούρειον γαμηλία

57) Σπαρτιατικές πρακτικές ευγονισμού που σχετίζονται με

τη γέννηση και την αναγνώριση των βρεφών η Λέσχη οι

Αποθέτες (σελ 314-315 και 319)

58) Η ανατροφή και διαπαιδαγώγιση του παιδιού στην

Αθήνα και στη Σπάρτη η τροφόςτιθήνη ο παιδαγωγός η

προς πάτωρ τροφός η Αρτεμις Κορυθαλία και τα Τιθηνίδια

[316-318]

18

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΜΟΣ Β Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος

στον Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Κόσμο

Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν

δηλώνεται διαφορετικά)

1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που

απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι

μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η

σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-

21]

2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η

αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον

αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]

Δραστηριότητα 1β [σελ 23]

3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο

ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι

χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η

μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των

επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]

Δραστηριότητα 1γ Δραστηριότητα 2 [σελ 23]

4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία

θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους

και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

(αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του

Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη

Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324

μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το

διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου

για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]

Δραστηριότητα 3β [26-27] πρβ Δραστηριότητα 1 [σελ 209-210]

19

5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το

αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η

επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής

εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό

(φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο

(διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως)

[σελ 25-26 πρβ σελ 210]

Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]

6) Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης πλεονεκτήματα (τοποθεσίας)

σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

συνέπειες (σε σχέση με το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας) [σελ

27-29]

Δραστηριότητα 4α [σελ 29]

7) Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της Τα

μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού (συγκεντρωτική

άσκηση της κρατικής διοίκησης) και του Κωνσταντίνου

(μονοκρατορία) Οι παράγοντες που αναδείχθηκαν ενοποιητικοί για

τη βυζαντινή αυτοκρατορία (αρχικά η χριστιανική θρησκεία

αργότερα και η ελληνική γλώσσα) [σελ 28-29]

Δραστηριότητα 4β [σελ 29]

8) Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος (απόλυτη

μοναρχία) ο ρόλος του αυτοκράτορα οι περιορισμοί στην άσκηση

της αυτοκρατορικής εξουσίας (κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί-δεν

υπήρχαν συνταγματικοί περιορισμοί ή κοινοβουλευτικός έλεγχος-

ωστόσο πολιτικοί παράγοντες και η Εκκλησία επέβαλαν κατά

καιρούς περιορισμούς ή επηρέασαν τις εξελίξεις) [σελ 29-30]

Δραστηριότητα 5 [σελ 32]

20

9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-

αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή

δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η

εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό

της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και

αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το

πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα

του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν

του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του

αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των

βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών

η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή

και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]

10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με

επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με

σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής

νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο

του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]

11) Ονομασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών

συγκροτημάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή

Ιερόν Παλάτιον Παλάτι του Βουκολέοντος Παλάτι των Μαγγάνων

Παλάτι των Βλαχερνών) χρονική περίοδος κατά την οποία

χρησιμοποιήθηκαν Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην οικοδόμηση

ή ανοικοδόμησή τους και περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσμησής

τους που παραπέμπει σε ιστορικάθρησκευτικά γεγονότα και

ιδεολογικά πρότυπα Λειτουργία περιγραφή διακόσμηση και

ερμηνεία της ονομασίας (όπου αυτή είναι γνωστή) των εξής

οικοδομημάτων ή οικοδομικών συγκροτημάτων του Μεγάλου

21

Παλατίου της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των

δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία) της Δάφνης (συγκρότημα

κατοικιών) της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών) του Καινούργιου (πτέρυγα

κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και

υποδοχής πρεβευτών [σελ 33-38 πρβ για καθημερινές ακροάσεις

σελ 42]

Δραστηριότητα 6 [σελ 39]

12) Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής

πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την

αρμονία του σύμπαντος η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων

και των αιρετικών) Το Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως του

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την

παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των Μακεδόνων [σελ 39-40

πρβ σελ 32 για την ευταξία δηλ την αρχή της θεϊκά

καθορισμένης τάξης χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να

υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες

σελ 98 για την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των

ποινών σελ 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων σελ 116 για την έννοια της τάξης

στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ 46]

13) α Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα η σταδιακή

απώλεια του στρατιωτικού χαρακτήραεπίδραση του χριστιανισμού

κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε

αυθύπαρκτη τελετή Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία

πριν από τη θεία λειτουργία στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί

Μακεδόνων) Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των

αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ ) Η στέψη και το

χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια

των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω

22

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 8: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

Δραστηριότητα 18 [σελ 66]

19) Τι ήταν η ατιμία [σελ 66-67] Αναφέρετε τις δύο

βασικές κατηγορίες ατιμίας (ολική μερική) τι συνεπάγονταν

για τον καταδικασμένο οι δύο βαρύτερες μορφές της

(απόλυτη σχετική) Τι αδικήματα επέσυραν την ελαφρότερη

μορφή ατιμίας

20) Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική

κοινότητα η υποβαθμισμένη νομική της θέση οι απόψεις του

Περικλή του Ξενοφώντα και του Σωκράτη για το ρόλο και τη

φύση της γυναίκας η συμμετοχή των γυναικών στη ζωή της

κοινότητας [σελ 68-67]

21) Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

Δραστηριότητα 20α και β (σελ 70)

22) Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα ποιες θεμελιώδεις

αλλαγές επήλθαν με την καθιέρωσή της πότε καθιερώθηκε Η

σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με την ιδιότητα του

οπλίτη ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική

πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες

εμπλέκονται στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη

διαχείριση της εξουσίας περιορίζεται η εξουσία ευγενών και

αριστοκρατών συμβάλλει στην ανάπτυξη της ιδέας της

ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη στις

ελληνικές πόλεις γενικότερα [σελ 71-74]

Δραστηριότητα 21 [σελ 73]

23) Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων

συντελείται η αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την

ιδιότητα του πολίτη στην Αθήνα (με τα μέτρα του Κλεισθένη

όχι μόνο τα κατώτερα και ανώτερα στρώματα υπηρετούν ως

οπλίτες αλλά και οι θήτες που ανήκουν στη φτωχότερη τάξη

υπηρετούν ως ναύτες-κωπηλάτες στο στόλο) [σελ 74-75] Για

ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του

οπλίτη ήταν απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις

τελευταίες δεκαετίες του 5 αι π Χ [σελ 76-77]

8

Δραστηριότητα 22 α και β [σελ 77]

24) Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας

από αυτές των άλλων πόλεων Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος

φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό ποσό των

εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600

τάλαντα Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες

δραχμές)-συντριηραρχία η αντίδοσις Η εισφορά τι ήταν

ποιούς επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

25) Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και

πολίτη στην Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η

συμμετοχή των πολιτών ποιος ανοίγει το δρόμο για την

άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα και πότε η

συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του

άρχοντα-457 πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και

ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83] Ποιες είναι οι θέσεις του

Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια είναι τα

σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85] Πίνακα 1 και

Δραστηριότητα 24 [σελ 84]

26) Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας

(σύσταση λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος) η εκκλησία του

δήμου η Βουλή των 500 ο Άρειος Πάγος η Ηλιαία οι εννέα

άρχοντες (επώνυμος άρχων βασιλέας πολέμαρχος έξι

θεσμοθέτες+γραμματέας των θεσμοθετών) και άλλα αξιώματα

πολιτικά ή στρατιωτικά όπου εκλέγονταν δέκα για κάθε αξίωμα

πχ δέκα επόπτες εμπορίου δέκα αστυνόμοι δέκα στρατηγοί

δέκα ταξίαρχοι δέκα ίππαρχοι κλπ ( Πνύκα=λόφος στα

νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων εκκλησίας

του Δήμου εκκλησιαστικός μισθός ψηφίσματα χειροτονία

προβουλεύματα γραφή παρανόμων Βουλευτήριο-κτήριο

συνεδριάσεων της Βουλής στη δυτική πλευρά της Αγοράς

βουλευτικός μισθός πρυτανεία πρυτάνεις επιστάτης των

9

πρυτάνεων Θόλος=κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου

διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις και ο επιστάτης ηλιαστές

ηλιαστικός μισθός δοκιμασία) [σελ 86-92 πρβ σελ 151-159

για Άρειο Πάγο βλ σελ 131 133 κείμενο+δραστηριότητα 9 για

άρχοντες 135 145-6 και για αρχές 156-8 και για στρατηγούς

162 (προσοχή εδώ να προστεθεί ότι παρά τις μεταρρυθμίσεις

του Εφιάλτη ο Άρειος Πάγος διατήρησε τις αρμοδιότητές του

για φόνο και εμπρησμό)middot συγκεκριμένα για πολέμαρχο σε

δικαστήριο του Παλλάδιου βλ σελ 145 για τον γραμματέα των

θεσμοθετών βλ σελ 156 για ψηφοφορία αποφάσεων με

χειροτονία=ανάταση του χεριού βλ σελ 87 και 152 αντίθετα

για μυστική ψηφοφορία βλ σελ 152 για εκλογή αξιωμάτων με

χειροτονία βλ σελ 91 92 και 157 (στρατιωτικές αρχές και

αυτοί που διαχειρίζονταν δημόσια χρήματα) για προβουλεύματα

βλ σελ 87 και 152 για αξιώματα που εκλέγονται δέκα βλ σελ

92 και 157 και για δημοψήφισμα για τη διεξαγωγή

οστρακοφορίας βλ σελ 144]

Δραστηριότητες 25 [σελ 87] Δραστηριότητα 26 [σελ90] και

Δραστηριότητα 27 [σελ 92]

27) Πολιτειακά όργανα και αρχές της Σπάρτης (προέλευση

σύσταση λειτουργία και αρμοδιότητες)οι δύο βασιλείς η

Γερουσία οι πέντε έφοροι η Απέλλα η λεγόμενη Μικρή

Εκκλησία (=οι δύο βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι) η

Μεγάλη Ρήτρα οι γέροντες Έγκρισηαποδοκιμασία

αποφάσεων ή εκλογή δια βοής (στην Απέλλα) προβουλεύματα

(Γερουσία) [σελ 93-100 πρβ σελ 175-177

Πίνακας 2 [σελ 95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Κεφά λαιο 2

28) Πολιτειακά όργανα πολιτική διαίρεση της κοινωνίας

(ιππείς ζευγίτες θήτες) και κοινωνικές τάξεις (ευπατρίδες

δημιουργοί γεώμοροι) στην Αθήνα του 7 αι πΧ ποιοι

10

κατέφευγαν στο δανείζειν επί σώμασι και ποιοι ήταν οι

εκτήμοροι (σελ 131-132 πρβ σελ 122-123 για τις

επιπτώσεις στους αγρότες από τη χρήση του νομίσματος και

για τη γενικότερη αγροτική κρίση στα τέλη του 7 αι πΧ η

οποία συνδέεται με την ιδιοκτησία της γης και την

κατάργηση των χρεών που οδηγούσαν στην υποδούλωση των

αγροτών)

Κείμενο 7 γ και δ [σελ 216-217]

29) Σε ποια σημεία τροποποιείται το πολίτευμα των Αθηνών

(πολιτικό δικαίωμα τοις όπλα παρεχομένοις διαχωρισμός

φόνου εκ προμελέτης από ακούσιο απαγόρευση

αυτοδικίαςανθρωποκτονίας για εκδίκηση) από τη νομοθεσία

του Δράκοντος (τέλος 7 αι πΧ) ποια είναι η σημασία της

(σελ 132-133)

Κείμενο 7 δ [σελ 217]

30) Τα αιτήματα που επικρατούν στην Αθήνα στα τέλη του

7 αι πΧ Οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνοςndashάρχων

το 594 πΧ (η κατάργηση του δανείζειν επί σώμασι και των

χρεών προς το δημόσιο και τους ιδιώτες-σεισάχθεια και η

απαγόρευση της εξαγωγής σιτηρών) οι ρυθμίσεις με

επιπτώσεις στην κοινωνική και πολιτική κατάσταση των

πολιτών που αποδίδονται στον Σόλωνα (διαίρεση των πολιτών

ανάλογα με το ετήσιο αγροτικόφορολογητέο εισόδημα

εκλογή των αρχόντων από την εκκλησία του Δήμου στην

οποία συμμετείχαν οι Αθηναίοι άνω είκοσι ετών παραχώρηση

δικών για φόνο εμπρησμό και απόπειρα κατάλυσης του

πολιτεύματος στον Άρειο Πάγο η Βουλή των 400

(προβούλευση) το δικαστήριο της Ηλιαίας (ταυτίζεται με

εκκλησία του Δήμου) που συνερχόταν σε σώμα με δικαστική

εξουσία [σελ 133-136 για το τι είναι ο μέδιμνος και ο

μετρητής ή αμφορέας βλ σελ 74 υποσημείωση] Κείμενο 8

[σελ 217] Δραστηριότητα 24 [σελ 212] Αποτελέσματα α

των σημαντικών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων του Σόλωνος

11

και β των ρυθμίσεων που του αποδίδονται [σελ136-138) Η

επίλυση της αγροτικής κρίσης με οικονομικά μέτρα

προστατευτισμού του Πεισιστράτου (546-527 πΧ) [σελ 139

τέταρτη παράγραφος πρβ σελ 140 τέταρτη παράγραφος]

Κείμενο 9 γ [σελ 218]

31) Ο στόχος των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη σύμφωνα

με τον Αριστοτέλη η προέλευση των νεοπολιτών η σημασία

των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη (αναδιοργανώνει τον

laquoπολιτικό χώροraquo σύμφωνα με τον laquoγεωγραφικό χώροraquo) σε τι

συγκεκριμένα αποσκοπούσε ο Κλεισθένης με την ενσωμάτωση

των δήμων στις φυλές και με τη δημιουργία των νέων φυλών

[σελ 140-143] Μέτρα για την προστασία της αθηναϊκής

δημοκρατίας [σελ 143-146] οστρακισμός (παλαιότερη

εφαρμογή το 487) όρκος βουλευτών εκλογή των αρχόντων

(από το 487 πΧ) με κλήρωση μεταξύ 10 κληρωτών ανά φυλή

και όχι προκρίτων στους οποίους συμπεριλαμβάνονται τώρα

και οι ιππείς παρακμή του θεσμού των αρχόντων (ο

πολέμαρχος διατηρεί θρησκευτικές+δικαστικές

αρμοδιότητες προεδρεύει στο δικαστήριο του Παλλάδιου για

τους ξένους) αύξηση της δικαιοδοσίας των 10 στρατηγών

Πώς κατανοείται η πληροφορία του Αριστοτέλη ότι κάθε φυλή

έδινε έναν από τους 9 άρχοντες αφού οι φυλές ήταν 10

(πιθανόν η τελευταία φυλή έδινε τον Γραμματέα των

Θεσμοθετών) Η γραφή παρανόμων

Δραστηριότητα 12 [σελ 143] Κείμενο 10 [σελ 219]

Δραστηριότητα 13 [σελ 143] Κείμενο 11 [σελ 219] Κείμενο 14

[σελ 220-221]

32) Θεσμικά μέτρα του Περικλή με πολιτικές και κοινωνικές

επιπτώσεις (σελ 147) η μισθοφορά ποια ήταν η σημασία του

θεσμού οι κληρουχίες

Δραστηριότητα 15 (σελ 148) Κείμενο 13 (σελ 220) Κείμενο 15

[σελ 221-222]

12

33) Οι απόπειρες για κατάργηση της μισθοφοράς και

μείωση του σώματος των πολιτών από τα ολιγαρχικά

καθεστώτα των 400 (411 πΧ) και των Τριάκοντα Τυράννων

(405-404 πΧ) ο θεωρικός μισθός (από το τέλος 5ου αι πΧ

και ο εκκλησιαστικός μισθός (4ος αι π Χ) οι δίκες

συκοφαντών εναντίον πλουσίων και η παραπομπή τους για

συκοφαντία [σελ 149-150]

34) Οι αρχές της ισονομίας ισοτιμίας και ισηγορίας στις

οποίες στηριζόταν η πολιτική ισότητα των Αθηναίων [σελ

151] Οι εξουσίες και ο ρόλος της Εκκλησίας του δήμου

(εκλέγει τους άρχοντες δικάζει θέματα που αφορούν την

ασφάλεια του κράτους- κατηγορία και διαδικασία της

εισαγγελίας διαμορφώνει την εξωτερική πολιτική δημοσιεύει

ψηφίσματα που έχουν ισχύ νόμου) [153-154] Η Βουλή των 500

κατά τον 5 αι πΧ (κλήρωση βουλευτών δημόσιες

συνεδριάσεις προεδρίες πρυτάνεων καθημερινή κλήρωση

του επιστάτη) οι αρμοδιότητες της Βουλής (βουλευτικό

σώμα και εκτελεστικό όργανο των αποφάσεων της Εκκλησίας

δικαστικό σώμα-αρμοδιότητες που είχε κληρονομήσει από

Άρειο Πάγο) [154-155] Άρχοντες που κληρώνονταν και

άρχοντες που ψηφίζονταν με χειροτονία [156-157]

Δικαστήρια δίκες και γραφές (διαδικασία σύνθεση

δικαστηρίου δικαστικός μισθός) Ηλιαία (σύνθεση όρκος

ηλιαστών) [σελ 158-159]

Δραστηριότητα 21 (σελ 159) Κείμενο 20 (σελ224)

Δραστηριότητα 25 (σελ 168)

35) Οι λατρείες τα ιερά και οι εορτές της πολιούχου

Αθηνάς του Διονύσου και της Δήμητρας στην Αθήνα οι

φιλόσοφοι που έπεσαν θύματα της γραφής ασεβείας η ανοχή

προς τις θεότητες των ξένων κατοίκων της Αθήνας (η

θρακική Βενδίδα η κύπρια Αφροδίτη και η αιγυπτία Ίσιδα)

[σελ 166-168 πρβ σελ 139 για τον Πεισίστρατο και την

13

εορτή των Παναθηναίωντην αγροτική λατρεία του Διονύσου

Ελευθερέως ]

36) Η δημιουργία της πόλης της Σπάρτης [σελ 172-173]

Δραστηριότητα 27 (σελ 173) Κείμενο 25 [σελ 227]

37) Η μεταβολή της Σπάρτης από κοινωνία των αρίστων σε

κοινωνία οπλιτών και ο χωρισμός του πληθυσμού σε ομοίους

περιοίκους και είλωτες μετά τον 2ο Μεσσηνιακό πόλεμο (640-

620 πΧ) [σελ 173-175]

38) Ποια είναι η έννοια της ρήτρας τι είναι η Μεγάλη

Ρήτρα (το περιεχόμενό της γνωστό από τον βίο του

Λυκούργου του Πλουτάρχου) ποια είναι τα κύρια όργανα του

σπαρτιατικού πολιτεύματος και σε ποιες από τις

αρμοδιότητές τους αναφέρεται Ποιο αντιλαϊκό μέτρο

περιορίζεται με την εμφάνιση των εφόρων [σελ 175-177

Δραστηριότητα 29 [σελ 177]

39) Η θεωρητική ισότητα των ομοίων (=πολιτών με πλήρη

πολιτικά δικαιώματα) και οι αντιφάσεις των πηγών (Πλάτων

Πλούταρχος Πολύβιος) σχετικά με την ισότητα των κλήρων

Κατά πόσον ενδιέφερε τους ομοίους η απόκτηση πλούτου ή η

ενασχόληση με βαναυσικές δραστηριότητες τι ενδείξεις

έχουμε από πότε χρονολογούνται Πότε οι Σπαρτιάτες έκοψαν

νόμισμα που αντικατέστησε τους οβελούς [σελ 177-179 πρβ

σελ 247-248 για οβελούς]

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 27 [σελ 227]

40) Οι προϋποθέσεις που έπρεπε κανείς να πληροί για να

είναι όμοιος πότε θεσπίζονται τα κριτήρια που σχετίζονται

με την αγωγή (και τα συσσίτια) και γιατί η σπαρτιατική

αγωγή πώς υλοποιείται σε τι αποσκοπεί πόσο διαρκεί ως

θεσμός τα συσσίτια και η μεταβολή τους από θεσμό που

σφυρηλατούσε πνεύμα ισότητας και αλληλεγγύης σε κριτήριο

διάκρισης [σελ 179-183)

Κείμενο 28α-γ [σελ 227-228] Κείμενο 30 α-β στ [σελ 229-230]

14

41) Οι αντιφατικές παραδόσεις του 4ου αι πΧ (Ισοκράτης

Έφορος) για την καταγωγή και τη θέση των περιοίκων Η

δημιουργία και το καθεστώς των περιοικίδων πόλεων

(αυτόνομες κοινότητες γύρω από την πόλη της Σπάρτης με

τοπική οικονομία και τοπικό δίκαιο) η σχέση των περιοίκων

με τους Σπαρτιάτες τι υποδηλώνει ο όρος Λακεδαιμόνιοι

(ισότιμα μέλη στις πολεμικές επιχειρήσεις) οι

δραστηριότητές τους [σελ 185-186]

Κείμενο 30β [σελ 229]

42) Προέλευση του ονόματος είλωτας(=υποδουλωμένος)

και του θεσμού της ειλωτείας καταγωγή των ειλώτων

(είλωτες Λακωνίας laquoαρχαίοιraquo και είλωτες Μεσσηνίας

laquoΜεσσηνιακοίraquo) Αντιστοιχία του κοινωνικού καθεστώτος των

ειλώτων και των εκτημόρων Πώς έκριναν οι αρχαίοι

Έλληνες τη σχέση ειλώτων και ομοίων η μαρτυρία του

Αριστοτέλη ότι κάθε χρόνο οι έφοροι κήρυσσαν πόλεμο στους

είλωτες [σελ 186-188] Δραστηριότητα 33 [σελ 189] Κείμενο

29 [σελ 228-229]

43) Ποιά είναι τα αίτια και οι συνέπειες της ολιγανθρωπίας

αισθητής από το 464 πΧ (σεισμός στη Λακωνική) Οι νέες

κοινωνικές τάξεις και ο τρόπος που δημιουργήθηκαν Τι

δηλώνει ο όρος νεοδαμώδεις τι πληροφορίες έχουμε γιrsquo

αυτούς Ο νόμος του Επιταδέα και οι συνέπειές του Πώς

διακαιολογείται από τις πληροφορίες των πηγών ο

πλουτοκρατικόςαριστοκρατικός χαρακτήρας της

σπαρτιατικής κοινωνίας του 4ου αι (σελ 191-193 195-197)

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 30γ δ στ [σελ 229]

44) Η Απέλλα η βασιλεία οι έφοροι σύσταση λειτουργία

αρμοδιότητες σύγχρονα ερωτήματα Τα προνόμια και οι

εξουσίες των βασιλέων σε καιρό ειρήνης και σε καιρό

πολέμου εκλογή γερόντων και εξουσίες γερουσίας εξουσίες

εφόρων ο διαφορετικός χαρακτήρας του θεσμού της

15

βασιλείας και του θεσμού των εφόρων [σελ 197-204] Οι 4

πύθιοι οι αρμοστές και η αρχή του ναυάρχου [σελ 205]

45) Η απουσία της λατρείας του Διονύσου και η έμφαση

της λατρείας του Απόλλωνος και της Άρτεμης στη Σπάρτη

[σελ 208]

Κεφάλαιο 4

46) Τι είναι ο οίκος (α η πατριαρχική οικογένεια β ο

χώρος όπου συγκεντρώνεται καθημερινά η οικογένεια μέσα

στο σπίτι ένα δωμάτιο που βλέπει στην αυλή γ η κατοικία

γενικότερα δ το νοικοκυριό) τα παλαιότερα γνωστά

γαμήλια έθιμα (ομηρικά) νομοθέτες που έπαιξαν καθοριστικό

ρόλο σε θέματα γάμου στην Αθήνα και στη Σπάρτη ο Κώδικας

της Γόρτυνας [σελ 280-281 πρβ σελ 285 για τον Κώδικα

της Γόρτυνας και σελ 286 311 την έννοια του οίκου]

47) Ποια ήταν η κοινωνικά αποδεκτή ηλικία γάμου στην

Αθήνα και στη Σπάρτη Πώς ορίζεται στις αρχαίες πηγές η

ιδεώδης ηλικία γάμου της γυναίκας και του άνδρα Σε τι

οφείλονται οι διαφορετικές απόψεις των αρχαίων φιλοσόφων

[σελ 282-284]

Δραστηριότητα 1 (σελ 283)

48) Ποιες ήταν οι επίκληροι οι πατρωιώκοι και οι

πατρούχοι η ηλικία γάμου των ορφανών κοριτσιών

κληρονόμων του πατέρα και ο τρόπος με τον οποίο

κληρονομούσαν (έμμεσα) τον κλήρο του πατέρα στην Αθήνα

στη Σπάρτη στην Κρήτη Αιτιολογείστε τη θεσμικά

κατοχυρωμένη ηλικία γάμου στις περιπτώσεις αυτές [σελ

285]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 287]

49) (σελ 288-290) Ο τρόπος και ο στόχος του αρχαϊκού

γάμου στον οποίο η νύφη δίδεται ως έπαθλο στον γαμπρό η

ονομασία του αντίστοιχου ινδικού έθιμου (τρία παραδείγματα

16

δύο ελληνικά και ένα ινδικό) πότε γίνεται επιλογή γαμπρού

από την ίδια τη νύφη χωρίς τη μεσολάβηση αγώνα

Δραστηριότητα 4 [σελ 290]

50) Τι ήταν η προίκα ποιος τη διαχειριζόταν και την

καρπωνόταν σε ποιον κατέληγε όταν χώριζε το ανδρόγυνο ή

πέθαινε η σύζυγος η προικοδότηση των χηρών και των

φτωχών επικλήρων Η εκ των προτέρων κληρονομιά ως

προίκα η αρχή της ενδογαμίας και ο βαθμός συγγένειας στο

γάμο μεταξύ συγγενών στην Αθήνα και στη Σπάρτη [σελ

292-293]

51) Οι διαδικασίες για τη σύναψη και ολοκλήρωση γάμου

στην Αθήνα Η εγγύη και η επιδικασία η αρχαιότερη

μαρτυρία Η έκδοση οι διαδικασίες τελετουργίες και τα

έθιμα που τη συνοδεύουν ο μήνας γάμου η αποδοχή της

νύφης από τη φρατρία (=η ευρύτερη ανδρική συγγενική

ομάδα στην οποία ανήκε η οικογένεια του γαμπρού ) η

σημασία της Η θυσία με την οποία άρχιζε ο γάμος ως

ιεροτελεστία το προγαμιαίο λουτρό της νύφης και του

γαμπρού η μεταφορά του νερού η Εννεάκρουνος οι δύο

σημασίες της λέξης λουτροφόρος (το αγγείο η κοπέλα που το

μετέφερε) η φιάλη το γαμήλιο γεύμα Η μεταφορά της νύφης

ο παράνυμφος ή πάροχος οι πυξίδες Τι είναι και πώς

πραγματοποιείται το συνοικείν τα καταχύσματα ο παις

αμφιθαλής η αποκάλυψη του προσώπου της νύφης στον

γαμπρό το επιθαλάμιο οι δύο σημασίες της λέξης επαύλια

[σελ 295-301] Δραστηριότητα 7 [σελ 301]

52) Ο σπαρτιατικός γάμος (302-303 και σελ 319)

Περιγραφή του σπαρτιατικού γάμου με (συμβολική) αρπαγή

της νύφης το βασικό γνώρισμα που τον διακρίνει από τον

αντίστοιχο μυθικό γάμο [είναι κρυφός] η τελετουργία

τραβεστισμού της νύφης και οι ερμηνείες της ένα ιστορικό

παράδειγμα γάμου με πραγματική αρπαγή της νύφης τι

17

γνωρίζετε για το έθιμο της πολυανδρίας στη Σπάρτη και στο

ινδικό έπος Μαχαμπαράτα

Δραστηριότητα 8 [σελ 303] Κείμενα 6 και 7 [σελ 324]

Δραστηριότητα 9 [σελ 304] Κείμενα 7 και 8 [σελ 324- 325]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 2 [σελ 304]

53) Πού διεξαγόταν ο τοκετός και ποιες ήταν οι

εθιμοτυπικές και τελετουργικές διαδικασίες που τον

συνόδευαν Η ανακοίνωση του φύλλου του νεογέννητου η

παρουσίαση του βρέφους σε ναό προστάτιδας θεότητας Το

έθιμο της έκθεσης (απόθεσης) των νεογέννητων ένα μυθικό

παράδειγμα Σε τι διέφερε η έκθεση από την βρεφοκτονία Για

ποιους άλλους ινδοευρωπαϊκούς λαούς μαρτυρείται το ίδιο

έθιμο δύο μυθικά παραδείγματα [σελ 305-309 και 319]

Δραστηριότητα 10 [σελ 309] Κείμενα 9 και 10 [σελ 325]

54) Ο καθαρμός του νεογέννητου τα αμφιδρόμια και η

δεκάτη τι δηλώνουν οι λέξεις σε τι αποσκοπούν [σελ 309-

310]

Δρασστηριότητα 11 (σελ 313)

55) Να περιγράψετε την εξωτερική και εσωτερική

διαρρύθμιση της κατοικίας των Αθηναίων τι είναι και πού

βρισκόταν η εστία σχετικές τελετουργίες παραδείγματα

[σελ 311-312]

56) Οι τελετουργίες που συνόδευαν την αναγνώριση από τη

φρατρία των αγοριών και των κοριτσιών στην Αθήνα [σελ

313-315] μείον κούρειον γαμηλία

57) Σπαρτιατικές πρακτικές ευγονισμού που σχετίζονται με

τη γέννηση και την αναγνώριση των βρεφών η Λέσχη οι

Αποθέτες (σελ 314-315 και 319)

58) Η ανατροφή και διαπαιδαγώγιση του παιδιού στην

Αθήνα και στη Σπάρτη η τροφόςτιθήνη ο παιδαγωγός η

προς πάτωρ τροφός η Αρτεμις Κορυθαλία και τα Τιθηνίδια

[316-318]

18

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΜΟΣ Β Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος

στον Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Κόσμο

Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν

δηλώνεται διαφορετικά)

1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που

απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι

μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η

σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-

21]

2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η

αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον

αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]

Δραστηριότητα 1β [σελ 23]

3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο

ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι

χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η

μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των

επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]

Δραστηριότητα 1γ Δραστηριότητα 2 [σελ 23]

4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία

θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους

και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

(αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του

Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη

Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324

μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το

διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου

για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]

Δραστηριότητα 3β [26-27] πρβ Δραστηριότητα 1 [σελ 209-210]

19

5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το

αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η

επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής

εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό

(φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο

(διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως)

[σελ 25-26 πρβ σελ 210]

Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]

6) Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης πλεονεκτήματα (τοποθεσίας)

σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

συνέπειες (σε σχέση με το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας) [σελ

27-29]

Δραστηριότητα 4α [σελ 29]

7) Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της Τα

μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού (συγκεντρωτική

άσκηση της κρατικής διοίκησης) και του Κωνσταντίνου

(μονοκρατορία) Οι παράγοντες που αναδείχθηκαν ενοποιητικοί για

τη βυζαντινή αυτοκρατορία (αρχικά η χριστιανική θρησκεία

αργότερα και η ελληνική γλώσσα) [σελ 28-29]

Δραστηριότητα 4β [σελ 29]

8) Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος (απόλυτη

μοναρχία) ο ρόλος του αυτοκράτορα οι περιορισμοί στην άσκηση

της αυτοκρατορικής εξουσίας (κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί-δεν

υπήρχαν συνταγματικοί περιορισμοί ή κοινοβουλευτικός έλεγχος-

ωστόσο πολιτικοί παράγοντες και η Εκκλησία επέβαλαν κατά

καιρούς περιορισμούς ή επηρέασαν τις εξελίξεις) [σελ 29-30]

Δραστηριότητα 5 [σελ 32]

20

9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-

αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή

δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η

εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό

της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και

αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το

πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα

του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν

του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του

αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των

βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών

η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή

και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]

10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με

επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με

σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής

νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο

του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]

11) Ονομασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών

συγκροτημάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή

Ιερόν Παλάτιον Παλάτι του Βουκολέοντος Παλάτι των Μαγγάνων

Παλάτι των Βλαχερνών) χρονική περίοδος κατά την οποία

χρησιμοποιήθηκαν Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην οικοδόμηση

ή ανοικοδόμησή τους και περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσμησής

τους που παραπέμπει σε ιστορικάθρησκευτικά γεγονότα και

ιδεολογικά πρότυπα Λειτουργία περιγραφή διακόσμηση και

ερμηνεία της ονομασίας (όπου αυτή είναι γνωστή) των εξής

οικοδομημάτων ή οικοδομικών συγκροτημάτων του Μεγάλου

21

Παλατίου της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των

δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία) της Δάφνης (συγκρότημα

κατοικιών) της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών) του Καινούργιου (πτέρυγα

κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και

υποδοχής πρεβευτών [σελ 33-38 πρβ για καθημερινές ακροάσεις

σελ 42]

Δραστηριότητα 6 [σελ 39]

12) Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής

πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την

αρμονία του σύμπαντος η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων

και των αιρετικών) Το Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως του

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την

παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των Μακεδόνων [σελ 39-40

πρβ σελ 32 για την ευταξία δηλ την αρχή της θεϊκά

καθορισμένης τάξης χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να

υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες

σελ 98 για την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των

ποινών σελ 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων σελ 116 για την έννοια της τάξης

στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ 46]

13) α Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα η σταδιακή

απώλεια του στρατιωτικού χαρακτήραεπίδραση του χριστιανισμού

κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε

αυθύπαρκτη τελετή Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία

πριν από τη θεία λειτουργία στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί

Μακεδόνων) Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των

αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ ) Η στέψη και το

χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια

των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω

22

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 9: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

Δραστηριότητα 22 α και β [σελ 77]

24) Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας

από αυτές των άλλων πόλεων Τι ήταν οι laquoεισφορέςraquo (ετήσιος

φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι) το συνολικό ποσό των

εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν 600

τάλαντα Οι λειτουργίες Η τριηραχία (κόστος 3 έως 6 χιλιάδες

δραχμές)-συντριηραρχία η αντίδοσις Η εισφορά τι ήταν

ποιούς επιβάρυνε πότε εγκαινιάσθηκε και πότε

αναδιοργανώθηκε ως θεσμός [σελ 78-81]

25) Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και

πολίτη στην Αθήνα και στη Σπάρτη πώς εκφραζόταν η

συμμετοχή των πολιτών ποιος ανοίγει το δρόμο για την

άμεση (συμμετοχική) δημοκρατία με ποια μέτρα και πότε η

συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της (επί

Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του

άρχοντα-457 πΧ καθιερώνεται ο βουλευτικός και

ηλιαστικός μισθός) [σελ 82-83] Ποιες είναι οι θέσεις του

Μαρξ για την αθηναϊκή δημοκρατία και ποια είναι τα

σύγχρονα αντεπιχειρήματα [σελ 85] Πίνακα 1 και

Δραστηριότητα 24 [σελ 84]

26) Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας

(σύσταση λειτουργία αρμοδιότητες ρόλος) η εκκλησία του

δήμου η Βουλή των 500 ο Άρειος Πάγος η Ηλιαία οι εννέα

άρχοντες (επώνυμος άρχων βασιλέας πολέμαρχος έξι

θεσμοθέτες+γραμματέας των θεσμοθετών) και άλλα αξιώματα

πολιτικά ή στρατιωτικά όπου εκλέγονταν δέκα για κάθε αξίωμα

πχ δέκα επόπτες εμπορίου δέκα αστυνόμοι δέκα στρατηγοί

δέκα ταξίαρχοι δέκα ίππαρχοι κλπ ( Πνύκα=λόφος στα

νοτιοδυτικά της Ακρόπολης ο τόπος συνεδριάσεων εκκλησίας

του Δήμου εκκλησιαστικός μισθός ψηφίσματα χειροτονία

προβουλεύματα γραφή παρανόμων Βουλευτήριο-κτήριο

συνεδριάσεων της Βουλής στη δυτική πλευρά της Αγοράς

βουλευτικός μισθός πρυτανεία πρυτάνεις επιστάτης των

9

πρυτάνεων Θόλος=κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου

διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις και ο επιστάτης ηλιαστές

ηλιαστικός μισθός δοκιμασία) [σελ 86-92 πρβ σελ 151-159

για Άρειο Πάγο βλ σελ 131 133 κείμενο+δραστηριότητα 9 για

άρχοντες 135 145-6 και για αρχές 156-8 και για στρατηγούς

162 (προσοχή εδώ να προστεθεί ότι παρά τις μεταρρυθμίσεις

του Εφιάλτη ο Άρειος Πάγος διατήρησε τις αρμοδιότητές του

για φόνο και εμπρησμό)middot συγκεκριμένα για πολέμαρχο σε

δικαστήριο του Παλλάδιου βλ σελ 145 για τον γραμματέα των

θεσμοθετών βλ σελ 156 για ψηφοφορία αποφάσεων με

χειροτονία=ανάταση του χεριού βλ σελ 87 και 152 αντίθετα

για μυστική ψηφοφορία βλ σελ 152 για εκλογή αξιωμάτων με

χειροτονία βλ σελ 91 92 και 157 (στρατιωτικές αρχές και

αυτοί που διαχειρίζονταν δημόσια χρήματα) για προβουλεύματα

βλ σελ 87 και 152 για αξιώματα που εκλέγονται δέκα βλ σελ

92 και 157 και για δημοψήφισμα για τη διεξαγωγή

οστρακοφορίας βλ σελ 144]

Δραστηριότητες 25 [σελ 87] Δραστηριότητα 26 [σελ90] και

Δραστηριότητα 27 [σελ 92]

27) Πολιτειακά όργανα και αρχές της Σπάρτης (προέλευση

σύσταση λειτουργία και αρμοδιότητες)οι δύο βασιλείς η

Γερουσία οι πέντε έφοροι η Απέλλα η λεγόμενη Μικρή

Εκκλησία (=οι δύο βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι) η

Μεγάλη Ρήτρα οι γέροντες Έγκρισηαποδοκιμασία

αποφάσεων ή εκλογή δια βοής (στην Απέλλα) προβουλεύματα

(Γερουσία) [σελ 93-100 πρβ σελ 175-177

Πίνακας 2 [σελ 95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Κεφά λαιο 2

28) Πολιτειακά όργανα πολιτική διαίρεση της κοινωνίας

(ιππείς ζευγίτες θήτες) και κοινωνικές τάξεις (ευπατρίδες

δημιουργοί γεώμοροι) στην Αθήνα του 7 αι πΧ ποιοι

10

κατέφευγαν στο δανείζειν επί σώμασι και ποιοι ήταν οι

εκτήμοροι (σελ 131-132 πρβ σελ 122-123 για τις

επιπτώσεις στους αγρότες από τη χρήση του νομίσματος και

για τη γενικότερη αγροτική κρίση στα τέλη του 7 αι πΧ η

οποία συνδέεται με την ιδιοκτησία της γης και την

κατάργηση των χρεών που οδηγούσαν στην υποδούλωση των

αγροτών)

Κείμενο 7 γ και δ [σελ 216-217]

29) Σε ποια σημεία τροποποιείται το πολίτευμα των Αθηνών

(πολιτικό δικαίωμα τοις όπλα παρεχομένοις διαχωρισμός

φόνου εκ προμελέτης από ακούσιο απαγόρευση

αυτοδικίαςανθρωποκτονίας για εκδίκηση) από τη νομοθεσία

του Δράκοντος (τέλος 7 αι πΧ) ποια είναι η σημασία της

(σελ 132-133)

Κείμενο 7 δ [σελ 217]

30) Τα αιτήματα που επικρατούν στην Αθήνα στα τέλη του

7 αι πΧ Οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνοςndashάρχων

το 594 πΧ (η κατάργηση του δανείζειν επί σώμασι και των

χρεών προς το δημόσιο και τους ιδιώτες-σεισάχθεια και η

απαγόρευση της εξαγωγής σιτηρών) οι ρυθμίσεις με

επιπτώσεις στην κοινωνική και πολιτική κατάσταση των

πολιτών που αποδίδονται στον Σόλωνα (διαίρεση των πολιτών

ανάλογα με το ετήσιο αγροτικόφορολογητέο εισόδημα

εκλογή των αρχόντων από την εκκλησία του Δήμου στην

οποία συμμετείχαν οι Αθηναίοι άνω είκοσι ετών παραχώρηση

δικών για φόνο εμπρησμό και απόπειρα κατάλυσης του

πολιτεύματος στον Άρειο Πάγο η Βουλή των 400

(προβούλευση) το δικαστήριο της Ηλιαίας (ταυτίζεται με

εκκλησία του Δήμου) που συνερχόταν σε σώμα με δικαστική

εξουσία [σελ 133-136 για το τι είναι ο μέδιμνος και ο

μετρητής ή αμφορέας βλ σελ 74 υποσημείωση] Κείμενο 8

[σελ 217] Δραστηριότητα 24 [σελ 212] Αποτελέσματα α

των σημαντικών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων του Σόλωνος

11

και β των ρυθμίσεων που του αποδίδονται [σελ136-138) Η

επίλυση της αγροτικής κρίσης με οικονομικά μέτρα

προστατευτισμού του Πεισιστράτου (546-527 πΧ) [σελ 139

τέταρτη παράγραφος πρβ σελ 140 τέταρτη παράγραφος]

Κείμενο 9 γ [σελ 218]

31) Ο στόχος των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη σύμφωνα

με τον Αριστοτέλη η προέλευση των νεοπολιτών η σημασία

των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη (αναδιοργανώνει τον

laquoπολιτικό χώροraquo σύμφωνα με τον laquoγεωγραφικό χώροraquo) σε τι

συγκεκριμένα αποσκοπούσε ο Κλεισθένης με την ενσωμάτωση

των δήμων στις φυλές και με τη δημιουργία των νέων φυλών

[σελ 140-143] Μέτρα για την προστασία της αθηναϊκής

δημοκρατίας [σελ 143-146] οστρακισμός (παλαιότερη

εφαρμογή το 487) όρκος βουλευτών εκλογή των αρχόντων

(από το 487 πΧ) με κλήρωση μεταξύ 10 κληρωτών ανά φυλή

και όχι προκρίτων στους οποίους συμπεριλαμβάνονται τώρα

και οι ιππείς παρακμή του θεσμού των αρχόντων (ο

πολέμαρχος διατηρεί θρησκευτικές+δικαστικές

αρμοδιότητες προεδρεύει στο δικαστήριο του Παλλάδιου για

τους ξένους) αύξηση της δικαιοδοσίας των 10 στρατηγών

Πώς κατανοείται η πληροφορία του Αριστοτέλη ότι κάθε φυλή

έδινε έναν από τους 9 άρχοντες αφού οι φυλές ήταν 10

(πιθανόν η τελευταία φυλή έδινε τον Γραμματέα των

Θεσμοθετών) Η γραφή παρανόμων

Δραστηριότητα 12 [σελ 143] Κείμενο 10 [σελ 219]

Δραστηριότητα 13 [σελ 143] Κείμενο 11 [σελ 219] Κείμενο 14

[σελ 220-221]

32) Θεσμικά μέτρα του Περικλή με πολιτικές και κοινωνικές

επιπτώσεις (σελ 147) η μισθοφορά ποια ήταν η σημασία του

θεσμού οι κληρουχίες

Δραστηριότητα 15 (σελ 148) Κείμενο 13 (σελ 220) Κείμενο 15

[σελ 221-222]

12

33) Οι απόπειρες για κατάργηση της μισθοφοράς και

μείωση του σώματος των πολιτών από τα ολιγαρχικά

καθεστώτα των 400 (411 πΧ) και των Τριάκοντα Τυράννων

(405-404 πΧ) ο θεωρικός μισθός (από το τέλος 5ου αι πΧ

και ο εκκλησιαστικός μισθός (4ος αι π Χ) οι δίκες

συκοφαντών εναντίον πλουσίων και η παραπομπή τους για

συκοφαντία [σελ 149-150]

34) Οι αρχές της ισονομίας ισοτιμίας και ισηγορίας στις

οποίες στηριζόταν η πολιτική ισότητα των Αθηναίων [σελ

151] Οι εξουσίες και ο ρόλος της Εκκλησίας του δήμου

(εκλέγει τους άρχοντες δικάζει θέματα που αφορούν την

ασφάλεια του κράτους- κατηγορία και διαδικασία της

εισαγγελίας διαμορφώνει την εξωτερική πολιτική δημοσιεύει

ψηφίσματα που έχουν ισχύ νόμου) [153-154] Η Βουλή των 500

κατά τον 5 αι πΧ (κλήρωση βουλευτών δημόσιες

συνεδριάσεις προεδρίες πρυτάνεων καθημερινή κλήρωση

του επιστάτη) οι αρμοδιότητες της Βουλής (βουλευτικό

σώμα και εκτελεστικό όργανο των αποφάσεων της Εκκλησίας

δικαστικό σώμα-αρμοδιότητες που είχε κληρονομήσει από

Άρειο Πάγο) [154-155] Άρχοντες που κληρώνονταν και

άρχοντες που ψηφίζονταν με χειροτονία [156-157]

Δικαστήρια δίκες και γραφές (διαδικασία σύνθεση

δικαστηρίου δικαστικός μισθός) Ηλιαία (σύνθεση όρκος

ηλιαστών) [σελ 158-159]

Δραστηριότητα 21 (σελ 159) Κείμενο 20 (σελ224)

Δραστηριότητα 25 (σελ 168)

35) Οι λατρείες τα ιερά και οι εορτές της πολιούχου

Αθηνάς του Διονύσου και της Δήμητρας στην Αθήνα οι

φιλόσοφοι που έπεσαν θύματα της γραφής ασεβείας η ανοχή

προς τις θεότητες των ξένων κατοίκων της Αθήνας (η

θρακική Βενδίδα η κύπρια Αφροδίτη και η αιγυπτία Ίσιδα)

[σελ 166-168 πρβ σελ 139 για τον Πεισίστρατο και την

13

εορτή των Παναθηναίωντην αγροτική λατρεία του Διονύσου

Ελευθερέως ]

36) Η δημιουργία της πόλης της Σπάρτης [σελ 172-173]

Δραστηριότητα 27 (σελ 173) Κείμενο 25 [σελ 227]

37) Η μεταβολή της Σπάρτης από κοινωνία των αρίστων σε

κοινωνία οπλιτών και ο χωρισμός του πληθυσμού σε ομοίους

περιοίκους και είλωτες μετά τον 2ο Μεσσηνιακό πόλεμο (640-

620 πΧ) [σελ 173-175]

38) Ποια είναι η έννοια της ρήτρας τι είναι η Μεγάλη

Ρήτρα (το περιεχόμενό της γνωστό από τον βίο του

Λυκούργου του Πλουτάρχου) ποια είναι τα κύρια όργανα του

σπαρτιατικού πολιτεύματος και σε ποιες από τις

αρμοδιότητές τους αναφέρεται Ποιο αντιλαϊκό μέτρο

περιορίζεται με την εμφάνιση των εφόρων [σελ 175-177

Δραστηριότητα 29 [σελ 177]

39) Η θεωρητική ισότητα των ομοίων (=πολιτών με πλήρη

πολιτικά δικαιώματα) και οι αντιφάσεις των πηγών (Πλάτων

Πλούταρχος Πολύβιος) σχετικά με την ισότητα των κλήρων

Κατά πόσον ενδιέφερε τους ομοίους η απόκτηση πλούτου ή η

ενασχόληση με βαναυσικές δραστηριότητες τι ενδείξεις

έχουμε από πότε χρονολογούνται Πότε οι Σπαρτιάτες έκοψαν

νόμισμα που αντικατέστησε τους οβελούς [σελ 177-179 πρβ

σελ 247-248 για οβελούς]

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 27 [σελ 227]

40) Οι προϋποθέσεις που έπρεπε κανείς να πληροί για να

είναι όμοιος πότε θεσπίζονται τα κριτήρια που σχετίζονται

με την αγωγή (και τα συσσίτια) και γιατί η σπαρτιατική

αγωγή πώς υλοποιείται σε τι αποσκοπεί πόσο διαρκεί ως

θεσμός τα συσσίτια και η μεταβολή τους από θεσμό που

σφυρηλατούσε πνεύμα ισότητας και αλληλεγγύης σε κριτήριο

διάκρισης [σελ 179-183)

Κείμενο 28α-γ [σελ 227-228] Κείμενο 30 α-β στ [σελ 229-230]

14

41) Οι αντιφατικές παραδόσεις του 4ου αι πΧ (Ισοκράτης

Έφορος) για την καταγωγή και τη θέση των περιοίκων Η

δημιουργία και το καθεστώς των περιοικίδων πόλεων

(αυτόνομες κοινότητες γύρω από την πόλη της Σπάρτης με

τοπική οικονομία και τοπικό δίκαιο) η σχέση των περιοίκων

με τους Σπαρτιάτες τι υποδηλώνει ο όρος Λακεδαιμόνιοι

(ισότιμα μέλη στις πολεμικές επιχειρήσεις) οι

δραστηριότητές τους [σελ 185-186]

Κείμενο 30β [σελ 229]

42) Προέλευση του ονόματος είλωτας(=υποδουλωμένος)

και του θεσμού της ειλωτείας καταγωγή των ειλώτων

(είλωτες Λακωνίας laquoαρχαίοιraquo και είλωτες Μεσσηνίας

laquoΜεσσηνιακοίraquo) Αντιστοιχία του κοινωνικού καθεστώτος των

ειλώτων και των εκτημόρων Πώς έκριναν οι αρχαίοι

Έλληνες τη σχέση ειλώτων και ομοίων η μαρτυρία του

Αριστοτέλη ότι κάθε χρόνο οι έφοροι κήρυσσαν πόλεμο στους

είλωτες [σελ 186-188] Δραστηριότητα 33 [σελ 189] Κείμενο

29 [σελ 228-229]

43) Ποιά είναι τα αίτια και οι συνέπειες της ολιγανθρωπίας

αισθητής από το 464 πΧ (σεισμός στη Λακωνική) Οι νέες

κοινωνικές τάξεις και ο τρόπος που δημιουργήθηκαν Τι

δηλώνει ο όρος νεοδαμώδεις τι πληροφορίες έχουμε γιrsquo

αυτούς Ο νόμος του Επιταδέα και οι συνέπειές του Πώς

διακαιολογείται από τις πληροφορίες των πηγών ο

πλουτοκρατικόςαριστοκρατικός χαρακτήρας της

σπαρτιατικής κοινωνίας του 4ου αι (σελ 191-193 195-197)

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 30γ δ στ [σελ 229]

44) Η Απέλλα η βασιλεία οι έφοροι σύσταση λειτουργία

αρμοδιότητες σύγχρονα ερωτήματα Τα προνόμια και οι

εξουσίες των βασιλέων σε καιρό ειρήνης και σε καιρό

πολέμου εκλογή γερόντων και εξουσίες γερουσίας εξουσίες

εφόρων ο διαφορετικός χαρακτήρας του θεσμού της

15

βασιλείας και του θεσμού των εφόρων [σελ 197-204] Οι 4

πύθιοι οι αρμοστές και η αρχή του ναυάρχου [σελ 205]

45) Η απουσία της λατρείας του Διονύσου και η έμφαση

της λατρείας του Απόλλωνος και της Άρτεμης στη Σπάρτη

[σελ 208]

Κεφάλαιο 4

46) Τι είναι ο οίκος (α η πατριαρχική οικογένεια β ο

χώρος όπου συγκεντρώνεται καθημερινά η οικογένεια μέσα

στο σπίτι ένα δωμάτιο που βλέπει στην αυλή γ η κατοικία

γενικότερα δ το νοικοκυριό) τα παλαιότερα γνωστά

γαμήλια έθιμα (ομηρικά) νομοθέτες που έπαιξαν καθοριστικό

ρόλο σε θέματα γάμου στην Αθήνα και στη Σπάρτη ο Κώδικας

της Γόρτυνας [σελ 280-281 πρβ σελ 285 για τον Κώδικα

της Γόρτυνας και σελ 286 311 την έννοια του οίκου]

47) Ποια ήταν η κοινωνικά αποδεκτή ηλικία γάμου στην

Αθήνα και στη Σπάρτη Πώς ορίζεται στις αρχαίες πηγές η

ιδεώδης ηλικία γάμου της γυναίκας και του άνδρα Σε τι

οφείλονται οι διαφορετικές απόψεις των αρχαίων φιλοσόφων

[σελ 282-284]

Δραστηριότητα 1 (σελ 283)

48) Ποιες ήταν οι επίκληροι οι πατρωιώκοι και οι

πατρούχοι η ηλικία γάμου των ορφανών κοριτσιών

κληρονόμων του πατέρα και ο τρόπος με τον οποίο

κληρονομούσαν (έμμεσα) τον κλήρο του πατέρα στην Αθήνα

στη Σπάρτη στην Κρήτη Αιτιολογείστε τη θεσμικά

κατοχυρωμένη ηλικία γάμου στις περιπτώσεις αυτές [σελ

285]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 287]

49) (σελ 288-290) Ο τρόπος και ο στόχος του αρχαϊκού

γάμου στον οποίο η νύφη δίδεται ως έπαθλο στον γαμπρό η

ονομασία του αντίστοιχου ινδικού έθιμου (τρία παραδείγματα

16

δύο ελληνικά και ένα ινδικό) πότε γίνεται επιλογή γαμπρού

από την ίδια τη νύφη χωρίς τη μεσολάβηση αγώνα

Δραστηριότητα 4 [σελ 290]

50) Τι ήταν η προίκα ποιος τη διαχειριζόταν και την

καρπωνόταν σε ποιον κατέληγε όταν χώριζε το ανδρόγυνο ή

πέθαινε η σύζυγος η προικοδότηση των χηρών και των

φτωχών επικλήρων Η εκ των προτέρων κληρονομιά ως

προίκα η αρχή της ενδογαμίας και ο βαθμός συγγένειας στο

γάμο μεταξύ συγγενών στην Αθήνα και στη Σπάρτη [σελ

292-293]

51) Οι διαδικασίες για τη σύναψη και ολοκλήρωση γάμου

στην Αθήνα Η εγγύη και η επιδικασία η αρχαιότερη

μαρτυρία Η έκδοση οι διαδικασίες τελετουργίες και τα

έθιμα που τη συνοδεύουν ο μήνας γάμου η αποδοχή της

νύφης από τη φρατρία (=η ευρύτερη ανδρική συγγενική

ομάδα στην οποία ανήκε η οικογένεια του γαμπρού ) η

σημασία της Η θυσία με την οποία άρχιζε ο γάμος ως

ιεροτελεστία το προγαμιαίο λουτρό της νύφης και του

γαμπρού η μεταφορά του νερού η Εννεάκρουνος οι δύο

σημασίες της λέξης λουτροφόρος (το αγγείο η κοπέλα που το

μετέφερε) η φιάλη το γαμήλιο γεύμα Η μεταφορά της νύφης

ο παράνυμφος ή πάροχος οι πυξίδες Τι είναι και πώς

πραγματοποιείται το συνοικείν τα καταχύσματα ο παις

αμφιθαλής η αποκάλυψη του προσώπου της νύφης στον

γαμπρό το επιθαλάμιο οι δύο σημασίες της λέξης επαύλια

[σελ 295-301] Δραστηριότητα 7 [σελ 301]

52) Ο σπαρτιατικός γάμος (302-303 και σελ 319)

Περιγραφή του σπαρτιατικού γάμου με (συμβολική) αρπαγή

της νύφης το βασικό γνώρισμα που τον διακρίνει από τον

αντίστοιχο μυθικό γάμο [είναι κρυφός] η τελετουργία

τραβεστισμού της νύφης και οι ερμηνείες της ένα ιστορικό

παράδειγμα γάμου με πραγματική αρπαγή της νύφης τι

17

γνωρίζετε για το έθιμο της πολυανδρίας στη Σπάρτη και στο

ινδικό έπος Μαχαμπαράτα

Δραστηριότητα 8 [σελ 303] Κείμενα 6 και 7 [σελ 324]

Δραστηριότητα 9 [σελ 304] Κείμενα 7 και 8 [σελ 324- 325]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 2 [σελ 304]

53) Πού διεξαγόταν ο τοκετός και ποιες ήταν οι

εθιμοτυπικές και τελετουργικές διαδικασίες που τον

συνόδευαν Η ανακοίνωση του φύλλου του νεογέννητου η

παρουσίαση του βρέφους σε ναό προστάτιδας θεότητας Το

έθιμο της έκθεσης (απόθεσης) των νεογέννητων ένα μυθικό

παράδειγμα Σε τι διέφερε η έκθεση από την βρεφοκτονία Για

ποιους άλλους ινδοευρωπαϊκούς λαούς μαρτυρείται το ίδιο

έθιμο δύο μυθικά παραδείγματα [σελ 305-309 και 319]

Δραστηριότητα 10 [σελ 309] Κείμενα 9 και 10 [σελ 325]

54) Ο καθαρμός του νεογέννητου τα αμφιδρόμια και η

δεκάτη τι δηλώνουν οι λέξεις σε τι αποσκοπούν [σελ 309-

310]

Δρασστηριότητα 11 (σελ 313)

55) Να περιγράψετε την εξωτερική και εσωτερική

διαρρύθμιση της κατοικίας των Αθηναίων τι είναι και πού

βρισκόταν η εστία σχετικές τελετουργίες παραδείγματα

[σελ 311-312]

56) Οι τελετουργίες που συνόδευαν την αναγνώριση από τη

φρατρία των αγοριών και των κοριτσιών στην Αθήνα [σελ

313-315] μείον κούρειον γαμηλία

57) Σπαρτιατικές πρακτικές ευγονισμού που σχετίζονται με

τη γέννηση και την αναγνώριση των βρεφών η Λέσχη οι

Αποθέτες (σελ 314-315 και 319)

58) Η ανατροφή και διαπαιδαγώγιση του παιδιού στην

Αθήνα και στη Σπάρτη η τροφόςτιθήνη ο παιδαγωγός η

προς πάτωρ τροφός η Αρτεμις Κορυθαλία και τα Τιθηνίδια

[316-318]

18

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΜΟΣ Β Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος

στον Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Κόσμο

Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν

δηλώνεται διαφορετικά)

1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που

απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι

μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η

σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-

21]

2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η

αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον

αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]

Δραστηριότητα 1β [σελ 23]

3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο

ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι

χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η

μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των

επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]

Δραστηριότητα 1γ Δραστηριότητα 2 [σελ 23]

4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία

θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους

και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

(αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του

Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη

Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324

μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το

διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου

για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]

Δραστηριότητα 3β [26-27] πρβ Δραστηριότητα 1 [σελ 209-210]

19

5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το

αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η

επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής

εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό

(φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο

(διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως)

[σελ 25-26 πρβ σελ 210]

Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]

6) Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης πλεονεκτήματα (τοποθεσίας)

σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

συνέπειες (σε σχέση με το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας) [σελ

27-29]

Δραστηριότητα 4α [σελ 29]

7) Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της Τα

μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού (συγκεντρωτική

άσκηση της κρατικής διοίκησης) και του Κωνσταντίνου

(μονοκρατορία) Οι παράγοντες που αναδείχθηκαν ενοποιητικοί για

τη βυζαντινή αυτοκρατορία (αρχικά η χριστιανική θρησκεία

αργότερα και η ελληνική γλώσσα) [σελ 28-29]

Δραστηριότητα 4β [σελ 29]

8) Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος (απόλυτη

μοναρχία) ο ρόλος του αυτοκράτορα οι περιορισμοί στην άσκηση

της αυτοκρατορικής εξουσίας (κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί-δεν

υπήρχαν συνταγματικοί περιορισμοί ή κοινοβουλευτικός έλεγχος-

ωστόσο πολιτικοί παράγοντες και η Εκκλησία επέβαλαν κατά

καιρούς περιορισμούς ή επηρέασαν τις εξελίξεις) [σελ 29-30]

Δραστηριότητα 5 [σελ 32]

20

9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-

αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή

δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η

εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό

της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και

αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το

πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα

του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν

του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του

αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των

βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών

η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή

και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]

10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με

επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με

σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής

νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο

του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]

11) Ονομασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών

συγκροτημάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή

Ιερόν Παλάτιον Παλάτι του Βουκολέοντος Παλάτι των Μαγγάνων

Παλάτι των Βλαχερνών) χρονική περίοδος κατά την οποία

χρησιμοποιήθηκαν Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην οικοδόμηση

ή ανοικοδόμησή τους και περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσμησής

τους που παραπέμπει σε ιστορικάθρησκευτικά γεγονότα και

ιδεολογικά πρότυπα Λειτουργία περιγραφή διακόσμηση και

ερμηνεία της ονομασίας (όπου αυτή είναι γνωστή) των εξής

οικοδομημάτων ή οικοδομικών συγκροτημάτων του Μεγάλου

21

Παλατίου της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των

δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία) της Δάφνης (συγκρότημα

κατοικιών) της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών) του Καινούργιου (πτέρυγα

κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και

υποδοχής πρεβευτών [σελ 33-38 πρβ για καθημερινές ακροάσεις

σελ 42]

Δραστηριότητα 6 [σελ 39]

12) Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής

πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την

αρμονία του σύμπαντος η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων

και των αιρετικών) Το Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως του

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την

παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των Μακεδόνων [σελ 39-40

πρβ σελ 32 για την ευταξία δηλ την αρχή της θεϊκά

καθορισμένης τάξης χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να

υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες

σελ 98 για την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των

ποινών σελ 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων σελ 116 για την έννοια της τάξης

στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ 46]

13) α Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα η σταδιακή

απώλεια του στρατιωτικού χαρακτήραεπίδραση του χριστιανισμού

κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε

αυθύπαρκτη τελετή Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία

πριν από τη θεία λειτουργία στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί

Μακεδόνων) Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των

αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ ) Η στέψη και το

χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια

των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω

22

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 10: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

πρυτάνεων Θόλος=κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου

διανυκτέρευαν οι πρυτάνεις και ο επιστάτης ηλιαστές

ηλιαστικός μισθός δοκιμασία) [σελ 86-92 πρβ σελ 151-159

για Άρειο Πάγο βλ σελ 131 133 κείμενο+δραστηριότητα 9 για

άρχοντες 135 145-6 και για αρχές 156-8 και για στρατηγούς

162 (προσοχή εδώ να προστεθεί ότι παρά τις μεταρρυθμίσεις

του Εφιάλτη ο Άρειος Πάγος διατήρησε τις αρμοδιότητές του

για φόνο και εμπρησμό)middot συγκεκριμένα για πολέμαρχο σε

δικαστήριο του Παλλάδιου βλ σελ 145 για τον γραμματέα των

θεσμοθετών βλ σελ 156 για ψηφοφορία αποφάσεων με

χειροτονία=ανάταση του χεριού βλ σελ 87 και 152 αντίθετα

για μυστική ψηφοφορία βλ σελ 152 για εκλογή αξιωμάτων με

χειροτονία βλ σελ 91 92 και 157 (στρατιωτικές αρχές και

αυτοί που διαχειρίζονταν δημόσια χρήματα) για προβουλεύματα

βλ σελ 87 και 152 για αξιώματα που εκλέγονται δέκα βλ σελ

92 και 157 και για δημοψήφισμα για τη διεξαγωγή

οστρακοφορίας βλ σελ 144]

Δραστηριότητες 25 [σελ 87] Δραστηριότητα 26 [σελ90] και

Δραστηριότητα 27 [σελ 92]

27) Πολιτειακά όργανα και αρχές της Σπάρτης (προέλευση

σύσταση λειτουργία και αρμοδιότητες)οι δύο βασιλείς η

Γερουσία οι πέντε έφοροι η Απέλλα η λεγόμενη Μικρή

Εκκλησία (=οι δύο βασιλείς η Γερουσία και οι έφοροι) η

Μεγάλη Ρήτρα οι γέροντες Έγκρισηαποδοκιμασία

αποφάσεων ή εκλογή δια βοής (στην Απέλλα) προβουλεύματα

(Γερουσία) [σελ 93-100 πρβ σελ 175-177

Πίνακας 2 [σελ 95] και Δραστηριότητα 30 [σελ 100]

Κεφά λαιο 2

28) Πολιτειακά όργανα πολιτική διαίρεση της κοινωνίας

(ιππείς ζευγίτες θήτες) και κοινωνικές τάξεις (ευπατρίδες

δημιουργοί γεώμοροι) στην Αθήνα του 7 αι πΧ ποιοι

10

κατέφευγαν στο δανείζειν επί σώμασι και ποιοι ήταν οι

εκτήμοροι (σελ 131-132 πρβ σελ 122-123 για τις

επιπτώσεις στους αγρότες από τη χρήση του νομίσματος και

για τη γενικότερη αγροτική κρίση στα τέλη του 7 αι πΧ η

οποία συνδέεται με την ιδιοκτησία της γης και την

κατάργηση των χρεών που οδηγούσαν στην υποδούλωση των

αγροτών)

Κείμενο 7 γ και δ [σελ 216-217]

29) Σε ποια σημεία τροποποιείται το πολίτευμα των Αθηνών

(πολιτικό δικαίωμα τοις όπλα παρεχομένοις διαχωρισμός

φόνου εκ προμελέτης από ακούσιο απαγόρευση

αυτοδικίαςανθρωποκτονίας για εκδίκηση) από τη νομοθεσία

του Δράκοντος (τέλος 7 αι πΧ) ποια είναι η σημασία της

(σελ 132-133)

Κείμενο 7 δ [σελ 217]

30) Τα αιτήματα που επικρατούν στην Αθήνα στα τέλη του

7 αι πΧ Οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνοςndashάρχων

το 594 πΧ (η κατάργηση του δανείζειν επί σώμασι και των

χρεών προς το δημόσιο και τους ιδιώτες-σεισάχθεια και η

απαγόρευση της εξαγωγής σιτηρών) οι ρυθμίσεις με

επιπτώσεις στην κοινωνική και πολιτική κατάσταση των

πολιτών που αποδίδονται στον Σόλωνα (διαίρεση των πολιτών

ανάλογα με το ετήσιο αγροτικόφορολογητέο εισόδημα

εκλογή των αρχόντων από την εκκλησία του Δήμου στην

οποία συμμετείχαν οι Αθηναίοι άνω είκοσι ετών παραχώρηση

δικών για φόνο εμπρησμό και απόπειρα κατάλυσης του

πολιτεύματος στον Άρειο Πάγο η Βουλή των 400

(προβούλευση) το δικαστήριο της Ηλιαίας (ταυτίζεται με

εκκλησία του Δήμου) που συνερχόταν σε σώμα με δικαστική

εξουσία [σελ 133-136 για το τι είναι ο μέδιμνος και ο

μετρητής ή αμφορέας βλ σελ 74 υποσημείωση] Κείμενο 8

[σελ 217] Δραστηριότητα 24 [σελ 212] Αποτελέσματα α

των σημαντικών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων του Σόλωνος

11

και β των ρυθμίσεων που του αποδίδονται [σελ136-138) Η

επίλυση της αγροτικής κρίσης με οικονομικά μέτρα

προστατευτισμού του Πεισιστράτου (546-527 πΧ) [σελ 139

τέταρτη παράγραφος πρβ σελ 140 τέταρτη παράγραφος]

Κείμενο 9 γ [σελ 218]

31) Ο στόχος των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη σύμφωνα

με τον Αριστοτέλη η προέλευση των νεοπολιτών η σημασία

των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη (αναδιοργανώνει τον

laquoπολιτικό χώροraquo σύμφωνα με τον laquoγεωγραφικό χώροraquo) σε τι

συγκεκριμένα αποσκοπούσε ο Κλεισθένης με την ενσωμάτωση

των δήμων στις φυλές και με τη δημιουργία των νέων φυλών

[σελ 140-143] Μέτρα για την προστασία της αθηναϊκής

δημοκρατίας [σελ 143-146] οστρακισμός (παλαιότερη

εφαρμογή το 487) όρκος βουλευτών εκλογή των αρχόντων

(από το 487 πΧ) με κλήρωση μεταξύ 10 κληρωτών ανά φυλή

και όχι προκρίτων στους οποίους συμπεριλαμβάνονται τώρα

και οι ιππείς παρακμή του θεσμού των αρχόντων (ο

πολέμαρχος διατηρεί θρησκευτικές+δικαστικές

αρμοδιότητες προεδρεύει στο δικαστήριο του Παλλάδιου για

τους ξένους) αύξηση της δικαιοδοσίας των 10 στρατηγών

Πώς κατανοείται η πληροφορία του Αριστοτέλη ότι κάθε φυλή

έδινε έναν από τους 9 άρχοντες αφού οι φυλές ήταν 10

(πιθανόν η τελευταία φυλή έδινε τον Γραμματέα των

Θεσμοθετών) Η γραφή παρανόμων

Δραστηριότητα 12 [σελ 143] Κείμενο 10 [σελ 219]

Δραστηριότητα 13 [σελ 143] Κείμενο 11 [σελ 219] Κείμενο 14

[σελ 220-221]

32) Θεσμικά μέτρα του Περικλή με πολιτικές και κοινωνικές

επιπτώσεις (σελ 147) η μισθοφορά ποια ήταν η σημασία του

θεσμού οι κληρουχίες

Δραστηριότητα 15 (σελ 148) Κείμενο 13 (σελ 220) Κείμενο 15

[σελ 221-222]

12

33) Οι απόπειρες για κατάργηση της μισθοφοράς και

μείωση του σώματος των πολιτών από τα ολιγαρχικά

καθεστώτα των 400 (411 πΧ) και των Τριάκοντα Τυράννων

(405-404 πΧ) ο θεωρικός μισθός (από το τέλος 5ου αι πΧ

και ο εκκλησιαστικός μισθός (4ος αι π Χ) οι δίκες

συκοφαντών εναντίον πλουσίων και η παραπομπή τους για

συκοφαντία [σελ 149-150]

34) Οι αρχές της ισονομίας ισοτιμίας και ισηγορίας στις

οποίες στηριζόταν η πολιτική ισότητα των Αθηναίων [σελ

151] Οι εξουσίες και ο ρόλος της Εκκλησίας του δήμου

(εκλέγει τους άρχοντες δικάζει θέματα που αφορούν την

ασφάλεια του κράτους- κατηγορία και διαδικασία της

εισαγγελίας διαμορφώνει την εξωτερική πολιτική δημοσιεύει

ψηφίσματα που έχουν ισχύ νόμου) [153-154] Η Βουλή των 500

κατά τον 5 αι πΧ (κλήρωση βουλευτών δημόσιες

συνεδριάσεις προεδρίες πρυτάνεων καθημερινή κλήρωση

του επιστάτη) οι αρμοδιότητες της Βουλής (βουλευτικό

σώμα και εκτελεστικό όργανο των αποφάσεων της Εκκλησίας

δικαστικό σώμα-αρμοδιότητες που είχε κληρονομήσει από

Άρειο Πάγο) [154-155] Άρχοντες που κληρώνονταν και

άρχοντες που ψηφίζονταν με χειροτονία [156-157]

Δικαστήρια δίκες και γραφές (διαδικασία σύνθεση

δικαστηρίου δικαστικός μισθός) Ηλιαία (σύνθεση όρκος

ηλιαστών) [σελ 158-159]

Δραστηριότητα 21 (σελ 159) Κείμενο 20 (σελ224)

Δραστηριότητα 25 (σελ 168)

35) Οι λατρείες τα ιερά και οι εορτές της πολιούχου

Αθηνάς του Διονύσου και της Δήμητρας στην Αθήνα οι

φιλόσοφοι που έπεσαν θύματα της γραφής ασεβείας η ανοχή

προς τις θεότητες των ξένων κατοίκων της Αθήνας (η

θρακική Βενδίδα η κύπρια Αφροδίτη και η αιγυπτία Ίσιδα)

[σελ 166-168 πρβ σελ 139 για τον Πεισίστρατο και την

13

εορτή των Παναθηναίωντην αγροτική λατρεία του Διονύσου

Ελευθερέως ]

36) Η δημιουργία της πόλης της Σπάρτης [σελ 172-173]

Δραστηριότητα 27 (σελ 173) Κείμενο 25 [σελ 227]

37) Η μεταβολή της Σπάρτης από κοινωνία των αρίστων σε

κοινωνία οπλιτών και ο χωρισμός του πληθυσμού σε ομοίους

περιοίκους και είλωτες μετά τον 2ο Μεσσηνιακό πόλεμο (640-

620 πΧ) [σελ 173-175]

38) Ποια είναι η έννοια της ρήτρας τι είναι η Μεγάλη

Ρήτρα (το περιεχόμενό της γνωστό από τον βίο του

Λυκούργου του Πλουτάρχου) ποια είναι τα κύρια όργανα του

σπαρτιατικού πολιτεύματος και σε ποιες από τις

αρμοδιότητές τους αναφέρεται Ποιο αντιλαϊκό μέτρο

περιορίζεται με την εμφάνιση των εφόρων [σελ 175-177

Δραστηριότητα 29 [σελ 177]

39) Η θεωρητική ισότητα των ομοίων (=πολιτών με πλήρη

πολιτικά δικαιώματα) και οι αντιφάσεις των πηγών (Πλάτων

Πλούταρχος Πολύβιος) σχετικά με την ισότητα των κλήρων

Κατά πόσον ενδιέφερε τους ομοίους η απόκτηση πλούτου ή η

ενασχόληση με βαναυσικές δραστηριότητες τι ενδείξεις

έχουμε από πότε χρονολογούνται Πότε οι Σπαρτιάτες έκοψαν

νόμισμα που αντικατέστησε τους οβελούς [σελ 177-179 πρβ

σελ 247-248 για οβελούς]

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 27 [σελ 227]

40) Οι προϋποθέσεις που έπρεπε κανείς να πληροί για να

είναι όμοιος πότε θεσπίζονται τα κριτήρια που σχετίζονται

με την αγωγή (και τα συσσίτια) και γιατί η σπαρτιατική

αγωγή πώς υλοποιείται σε τι αποσκοπεί πόσο διαρκεί ως

θεσμός τα συσσίτια και η μεταβολή τους από θεσμό που

σφυρηλατούσε πνεύμα ισότητας και αλληλεγγύης σε κριτήριο

διάκρισης [σελ 179-183)

Κείμενο 28α-γ [σελ 227-228] Κείμενο 30 α-β στ [σελ 229-230]

14

41) Οι αντιφατικές παραδόσεις του 4ου αι πΧ (Ισοκράτης

Έφορος) για την καταγωγή και τη θέση των περιοίκων Η

δημιουργία και το καθεστώς των περιοικίδων πόλεων

(αυτόνομες κοινότητες γύρω από την πόλη της Σπάρτης με

τοπική οικονομία και τοπικό δίκαιο) η σχέση των περιοίκων

με τους Σπαρτιάτες τι υποδηλώνει ο όρος Λακεδαιμόνιοι

(ισότιμα μέλη στις πολεμικές επιχειρήσεις) οι

δραστηριότητές τους [σελ 185-186]

Κείμενο 30β [σελ 229]

42) Προέλευση του ονόματος είλωτας(=υποδουλωμένος)

και του θεσμού της ειλωτείας καταγωγή των ειλώτων

(είλωτες Λακωνίας laquoαρχαίοιraquo και είλωτες Μεσσηνίας

laquoΜεσσηνιακοίraquo) Αντιστοιχία του κοινωνικού καθεστώτος των

ειλώτων και των εκτημόρων Πώς έκριναν οι αρχαίοι

Έλληνες τη σχέση ειλώτων και ομοίων η μαρτυρία του

Αριστοτέλη ότι κάθε χρόνο οι έφοροι κήρυσσαν πόλεμο στους

είλωτες [σελ 186-188] Δραστηριότητα 33 [σελ 189] Κείμενο

29 [σελ 228-229]

43) Ποιά είναι τα αίτια και οι συνέπειες της ολιγανθρωπίας

αισθητής από το 464 πΧ (σεισμός στη Λακωνική) Οι νέες

κοινωνικές τάξεις και ο τρόπος που δημιουργήθηκαν Τι

δηλώνει ο όρος νεοδαμώδεις τι πληροφορίες έχουμε γιrsquo

αυτούς Ο νόμος του Επιταδέα και οι συνέπειές του Πώς

διακαιολογείται από τις πληροφορίες των πηγών ο

πλουτοκρατικόςαριστοκρατικός χαρακτήρας της

σπαρτιατικής κοινωνίας του 4ου αι (σελ 191-193 195-197)

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 30γ δ στ [σελ 229]

44) Η Απέλλα η βασιλεία οι έφοροι σύσταση λειτουργία

αρμοδιότητες σύγχρονα ερωτήματα Τα προνόμια και οι

εξουσίες των βασιλέων σε καιρό ειρήνης και σε καιρό

πολέμου εκλογή γερόντων και εξουσίες γερουσίας εξουσίες

εφόρων ο διαφορετικός χαρακτήρας του θεσμού της

15

βασιλείας και του θεσμού των εφόρων [σελ 197-204] Οι 4

πύθιοι οι αρμοστές και η αρχή του ναυάρχου [σελ 205]

45) Η απουσία της λατρείας του Διονύσου και η έμφαση

της λατρείας του Απόλλωνος και της Άρτεμης στη Σπάρτη

[σελ 208]

Κεφάλαιο 4

46) Τι είναι ο οίκος (α η πατριαρχική οικογένεια β ο

χώρος όπου συγκεντρώνεται καθημερινά η οικογένεια μέσα

στο σπίτι ένα δωμάτιο που βλέπει στην αυλή γ η κατοικία

γενικότερα δ το νοικοκυριό) τα παλαιότερα γνωστά

γαμήλια έθιμα (ομηρικά) νομοθέτες που έπαιξαν καθοριστικό

ρόλο σε θέματα γάμου στην Αθήνα και στη Σπάρτη ο Κώδικας

της Γόρτυνας [σελ 280-281 πρβ σελ 285 για τον Κώδικα

της Γόρτυνας και σελ 286 311 την έννοια του οίκου]

47) Ποια ήταν η κοινωνικά αποδεκτή ηλικία γάμου στην

Αθήνα και στη Σπάρτη Πώς ορίζεται στις αρχαίες πηγές η

ιδεώδης ηλικία γάμου της γυναίκας και του άνδρα Σε τι

οφείλονται οι διαφορετικές απόψεις των αρχαίων φιλοσόφων

[σελ 282-284]

Δραστηριότητα 1 (σελ 283)

48) Ποιες ήταν οι επίκληροι οι πατρωιώκοι και οι

πατρούχοι η ηλικία γάμου των ορφανών κοριτσιών

κληρονόμων του πατέρα και ο τρόπος με τον οποίο

κληρονομούσαν (έμμεσα) τον κλήρο του πατέρα στην Αθήνα

στη Σπάρτη στην Κρήτη Αιτιολογείστε τη θεσμικά

κατοχυρωμένη ηλικία γάμου στις περιπτώσεις αυτές [σελ

285]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 287]

49) (σελ 288-290) Ο τρόπος και ο στόχος του αρχαϊκού

γάμου στον οποίο η νύφη δίδεται ως έπαθλο στον γαμπρό η

ονομασία του αντίστοιχου ινδικού έθιμου (τρία παραδείγματα

16

δύο ελληνικά και ένα ινδικό) πότε γίνεται επιλογή γαμπρού

από την ίδια τη νύφη χωρίς τη μεσολάβηση αγώνα

Δραστηριότητα 4 [σελ 290]

50) Τι ήταν η προίκα ποιος τη διαχειριζόταν και την

καρπωνόταν σε ποιον κατέληγε όταν χώριζε το ανδρόγυνο ή

πέθαινε η σύζυγος η προικοδότηση των χηρών και των

φτωχών επικλήρων Η εκ των προτέρων κληρονομιά ως

προίκα η αρχή της ενδογαμίας και ο βαθμός συγγένειας στο

γάμο μεταξύ συγγενών στην Αθήνα και στη Σπάρτη [σελ

292-293]

51) Οι διαδικασίες για τη σύναψη και ολοκλήρωση γάμου

στην Αθήνα Η εγγύη και η επιδικασία η αρχαιότερη

μαρτυρία Η έκδοση οι διαδικασίες τελετουργίες και τα

έθιμα που τη συνοδεύουν ο μήνας γάμου η αποδοχή της

νύφης από τη φρατρία (=η ευρύτερη ανδρική συγγενική

ομάδα στην οποία ανήκε η οικογένεια του γαμπρού ) η

σημασία της Η θυσία με την οποία άρχιζε ο γάμος ως

ιεροτελεστία το προγαμιαίο λουτρό της νύφης και του

γαμπρού η μεταφορά του νερού η Εννεάκρουνος οι δύο

σημασίες της λέξης λουτροφόρος (το αγγείο η κοπέλα που το

μετέφερε) η φιάλη το γαμήλιο γεύμα Η μεταφορά της νύφης

ο παράνυμφος ή πάροχος οι πυξίδες Τι είναι και πώς

πραγματοποιείται το συνοικείν τα καταχύσματα ο παις

αμφιθαλής η αποκάλυψη του προσώπου της νύφης στον

γαμπρό το επιθαλάμιο οι δύο σημασίες της λέξης επαύλια

[σελ 295-301] Δραστηριότητα 7 [σελ 301]

52) Ο σπαρτιατικός γάμος (302-303 και σελ 319)

Περιγραφή του σπαρτιατικού γάμου με (συμβολική) αρπαγή

της νύφης το βασικό γνώρισμα που τον διακρίνει από τον

αντίστοιχο μυθικό γάμο [είναι κρυφός] η τελετουργία

τραβεστισμού της νύφης και οι ερμηνείες της ένα ιστορικό

παράδειγμα γάμου με πραγματική αρπαγή της νύφης τι

17

γνωρίζετε για το έθιμο της πολυανδρίας στη Σπάρτη και στο

ινδικό έπος Μαχαμπαράτα

Δραστηριότητα 8 [σελ 303] Κείμενα 6 και 7 [σελ 324]

Δραστηριότητα 9 [σελ 304] Κείμενα 7 και 8 [σελ 324- 325]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 2 [σελ 304]

53) Πού διεξαγόταν ο τοκετός και ποιες ήταν οι

εθιμοτυπικές και τελετουργικές διαδικασίες που τον

συνόδευαν Η ανακοίνωση του φύλλου του νεογέννητου η

παρουσίαση του βρέφους σε ναό προστάτιδας θεότητας Το

έθιμο της έκθεσης (απόθεσης) των νεογέννητων ένα μυθικό

παράδειγμα Σε τι διέφερε η έκθεση από την βρεφοκτονία Για

ποιους άλλους ινδοευρωπαϊκούς λαούς μαρτυρείται το ίδιο

έθιμο δύο μυθικά παραδείγματα [σελ 305-309 και 319]

Δραστηριότητα 10 [σελ 309] Κείμενα 9 και 10 [σελ 325]

54) Ο καθαρμός του νεογέννητου τα αμφιδρόμια και η

δεκάτη τι δηλώνουν οι λέξεις σε τι αποσκοπούν [σελ 309-

310]

Δρασστηριότητα 11 (σελ 313)

55) Να περιγράψετε την εξωτερική και εσωτερική

διαρρύθμιση της κατοικίας των Αθηναίων τι είναι και πού

βρισκόταν η εστία σχετικές τελετουργίες παραδείγματα

[σελ 311-312]

56) Οι τελετουργίες που συνόδευαν την αναγνώριση από τη

φρατρία των αγοριών και των κοριτσιών στην Αθήνα [σελ

313-315] μείον κούρειον γαμηλία

57) Σπαρτιατικές πρακτικές ευγονισμού που σχετίζονται με

τη γέννηση και την αναγνώριση των βρεφών η Λέσχη οι

Αποθέτες (σελ 314-315 και 319)

58) Η ανατροφή και διαπαιδαγώγιση του παιδιού στην

Αθήνα και στη Σπάρτη η τροφόςτιθήνη ο παιδαγωγός η

προς πάτωρ τροφός η Αρτεμις Κορυθαλία και τα Τιθηνίδια

[316-318]

18

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΜΟΣ Β Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος

στον Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Κόσμο

Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν

δηλώνεται διαφορετικά)

1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που

απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι

μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η

σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-

21]

2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η

αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον

αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]

Δραστηριότητα 1β [σελ 23]

3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο

ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι

χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η

μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των

επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]

Δραστηριότητα 1γ Δραστηριότητα 2 [σελ 23]

4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία

θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους

και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

(αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του

Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη

Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324

μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το

διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου

για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]

Δραστηριότητα 3β [26-27] πρβ Δραστηριότητα 1 [σελ 209-210]

19

5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το

αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η

επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής

εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό

(φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο

(διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως)

[σελ 25-26 πρβ σελ 210]

Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]

6) Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης πλεονεκτήματα (τοποθεσίας)

σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

συνέπειες (σε σχέση με το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας) [σελ

27-29]

Δραστηριότητα 4α [σελ 29]

7) Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της Τα

μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού (συγκεντρωτική

άσκηση της κρατικής διοίκησης) και του Κωνσταντίνου

(μονοκρατορία) Οι παράγοντες που αναδείχθηκαν ενοποιητικοί για

τη βυζαντινή αυτοκρατορία (αρχικά η χριστιανική θρησκεία

αργότερα και η ελληνική γλώσσα) [σελ 28-29]

Δραστηριότητα 4β [σελ 29]

8) Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος (απόλυτη

μοναρχία) ο ρόλος του αυτοκράτορα οι περιορισμοί στην άσκηση

της αυτοκρατορικής εξουσίας (κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί-δεν

υπήρχαν συνταγματικοί περιορισμοί ή κοινοβουλευτικός έλεγχος-

ωστόσο πολιτικοί παράγοντες και η Εκκλησία επέβαλαν κατά

καιρούς περιορισμούς ή επηρέασαν τις εξελίξεις) [σελ 29-30]

Δραστηριότητα 5 [σελ 32]

20

9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-

αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή

δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η

εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό

της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και

αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το

πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα

του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν

του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του

αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των

βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών

η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή

και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]

10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με

επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με

σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής

νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο

του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]

11) Ονομασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών

συγκροτημάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή

Ιερόν Παλάτιον Παλάτι του Βουκολέοντος Παλάτι των Μαγγάνων

Παλάτι των Βλαχερνών) χρονική περίοδος κατά την οποία

χρησιμοποιήθηκαν Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην οικοδόμηση

ή ανοικοδόμησή τους και περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσμησής

τους που παραπέμπει σε ιστορικάθρησκευτικά γεγονότα και

ιδεολογικά πρότυπα Λειτουργία περιγραφή διακόσμηση και

ερμηνεία της ονομασίας (όπου αυτή είναι γνωστή) των εξής

οικοδομημάτων ή οικοδομικών συγκροτημάτων του Μεγάλου

21

Παλατίου της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των

δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία) της Δάφνης (συγκρότημα

κατοικιών) της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών) του Καινούργιου (πτέρυγα

κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και

υποδοχής πρεβευτών [σελ 33-38 πρβ για καθημερινές ακροάσεις

σελ 42]

Δραστηριότητα 6 [σελ 39]

12) Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής

πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την

αρμονία του σύμπαντος η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων

και των αιρετικών) Το Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως του

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την

παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των Μακεδόνων [σελ 39-40

πρβ σελ 32 για την ευταξία δηλ την αρχή της θεϊκά

καθορισμένης τάξης χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να

υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες

σελ 98 για την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των

ποινών σελ 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων σελ 116 για την έννοια της τάξης

στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ 46]

13) α Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα η σταδιακή

απώλεια του στρατιωτικού χαρακτήραεπίδραση του χριστιανισμού

κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε

αυθύπαρκτη τελετή Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία

πριν από τη θεία λειτουργία στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί

Μακεδόνων) Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των

αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ ) Η στέψη και το

χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια

των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω

22

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 11: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

κατέφευγαν στο δανείζειν επί σώμασι και ποιοι ήταν οι

εκτήμοροι (σελ 131-132 πρβ σελ 122-123 για τις

επιπτώσεις στους αγρότες από τη χρήση του νομίσματος και

για τη γενικότερη αγροτική κρίση στα τέλη του 7 αι πΧ η

οποία συνδέεται με την ιδιοκτησία της γης και την

κατάργηση των χρεών που οδηγούσαν στην υποδούλωση των

αγροτών)

Κείμενο 7 γ και δ [σελ 216-217]

29) Σε ποια σημεία τροποποιείται το πολίτευμα των Αθηνών

(πολιτικό δικαίωμα τοις όπλα παρεχομένοις διαχωρισμός

φόνου εκ προμελέτης από ακούσιο απαγόρευση

αυτοδικίαςανθρωποκτονίας για εκδίκηση) από τη νομοθεσία

του Δράκοντος (τέλος 7 αι πΧ) ποια είναι η σημασία της

(σελ 132-133)

Κείμενο 7 δ [σελ 217]

30) Τα αιτήματα που επικρατούν στην Αθήνα στα τέλη του

7 αι πΧ Οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνοςndashάρχων

το 594 πΧ (η κατάργηση του δανείζειν επί σώμασι και των

χρεών προς το δημόσιο και τους ιδιώτες-σεισάχθεια και η

απαγόρευση της εξαγωγής σιτηρών) οι ρυθμίσεις με

επιπτώσεις στην κοινωνική και πολιτική κατάσταση των

πολιτών που αποδίδονται στον Σόλωνα (διαίρεση των πολιτών

ανάλογα με το ετήσιο αγροτικόφορολογητέο εισόδημα

εκλογή των αρχόντων από την εκκλησία του Δήμου στην

οποία συμμετείχαν οι Αθηναίοι άνω είκοσι ετών παραχώρηση

δικών για φόνο εμπρησμό και απόπειρα κατάλυσης του

πολιτεύματος στον Άρειο Πάγο η Βουλή των 400

(προβούλευση) το δικαστήριο της Ηλιαίας (ταυτίζεται με

εκκλησία του Δήμου) που συνερχόταν σε σώμα με δικαστική

εξουσία [σελ 133-136 για το τι είναι ο μέδιμνος και ο

μετρητής ή αμφορέας βλ σελ 74 υποσημείωση] Κείμενο 8

[σελ 217] Δραστηριότητα 24 [σελ 212] Αποτελέσματα α

των σημαντικών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων του Σόλωνος

11

και β των ρυθμίσεων που του αποδίδονται [σελ136-138) Η

επίλυση της αγροτικής κρίσης με οικονομικά μέτρα

προστατευτισμού του Πεισιστράτου (546-527 πΧ) [σελ 139

τέταρτη παράγραφος πρβ σελ 140 τέταρτη παράγραφος]

Κείμενο 9 γ [σελ 218]

31) Ο στόχος των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη σύμφωνα

με τον Αριστοτέλη η προέλευση των νεοπολιτών η σημασία

των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη (αναδιοργανώνει τον

laquoπολιτικό χώροraquo σύμφωνα με τον laquoγεωγραφικό χώροraquo) σε τι

συγκεκριμένα αποσκοπούσε ο Κλεισθένης με την ενσωμάτωση

των δήμων στις φυλές και με τη δημιουργία των νέων φυλών

[σελ 140-143] Μέτρα για την προστασία της αθηναϊκής

δημοκρατίας [σελ 143-146] οστρακισμός (παλαιότερη

εφαρμογή το 487) όρκος βουλευτών εκλογή των αρχόντων

(από το 487 πΧ) με κλήρωση μεταξύ 10 κληρωτών ανά φυλή

και όχι προκρίτων στους οποίους συμπεριλαμβάνονται τώρα

και οι ιππείς παρακμή του θεσμού των αρχόντων (ο

πολέμαρχος διατηρεί θρησκευτικές+δικαστικές

αρμοδιότητες προεδρεύει στο δικαστήριο του Παλλάδιου για

τους ξένους) αύξηση της δικαιοδοσίας των 10 στρατηγών

Πώς κατανοείται η πληροφορία του Αριστοτέλη ότι κάθε φυλή

έδινε έναν από τους 9 άρχοντες αφού οι φυλές ήταν 10

(πιθανόν η τελευταία φυλή έδινε τον Γραμματέα των

Θεσμοθετών) Η γραφή παρανόμων

Δραστηριότητα 12 [σελ 143] Κείμενο 10 [σελ 219]

Δραστηριότητα 13 [σελ 143] Κείμενο 11 [σελ 219] Κείμενο 14

[σελ 220-221]

32) Θεσμικά μέτρα του Περικλή με πολιτικές και κοινωνικές

επιπτώσεις (σελ 147) η μισθοφορά ποια ήταν η σημασία του

θεσμού οι κληρουχίες

Δραστηριότητα 15 (σελ 148) Κείμενο 13 (σελ 220) Κείμενο 15

[σελ 221-222]

12

33) Οι απόπειρες για κατάργηση της μισθοφοράς και

μείωση του σώματος των πολιτών από τα ολιγαρχικά

καθεστώτα των 400 (411 πΧ) και των Τριάκοντα Τυράννων

(405-404 πΧ) ο θεωρικός μισθός (από το τέλος 5ου αι πΧ

και ο εκκλησιαστικός μισθός (4ος αι π Χ) οι δίκες

συκοφαντών εναντίον πλουσίων και η παραπομπή τους για

συκοφαντία [σελ 149-150]

34) Οι αρχές της ισονομίας ισοτιμίας και ισηγορίας στις

οποίες στηριζόταν η πολιτική ισότητα των Αθηναίων [σελ

151] Οι εξουσίες και ο ρόλος της Εκκλησίας του δήμου

(εκλέγει τους άρχοντες δικάζει θέματα που αφορούν την

ασφάλεια του κράτους- κατηγορία και διαδικασία της

εισαγγελίας διαμορφώνει την εξωτερική πολιτική δημοσιεύει

ψηφίσματα που έχουν ισχύ νόμου) [153-154] Η Βουλή των 500

κατά τον 5 αι πΧ (κλήρωση βουλευτών δημόσιες

συνεδριάσεις προεδρίες πρυτάνεων καθημερινή κλήρωση

του επιστάτη) οι αρμοδιότητες της Βουλής (βουλευτικό

σώμα και εκτελεστικό όργανο των αποφάσεων της Εκκλησίας

δικαστικό σώμα-αρμοδιότητες που είχε κληρονομήσει από

Άρειο Πάγο) [154-155] Άρχοντες που κληρώνονταν και

άρχοντες που ψηφίζονταν με χειροτονία [156-157]

Δικαστήρια δίκες και γραφές (διαδικασία σύνθεση

δικαστηρίου δικαστικός μισθός) Ηλιαία (σύνθεση όρκος

ηλιαστών) [σελ 158-159]

Δραστηριότητα 21 (σελ 159) Κείμενο 20 (σελ224)

Δραστηριότητα 25 (σελ 168)

35) Οι λατρείες τα ιερά και οι εορτές της πολιούχου

Αθηνάς του Διονύσου και της Δήμητρας στην Αθήνα οι

φιλόσοφοι που έπεσαν θύματα της γραφής ασεβείας η ανοχή

προς τις θεότητες των ξένων κατοίκων της Αθήνας (η

θρακική Βενδίδα η κύπρια Αφροδίτη και η αιγυπτία Ίσιδα)

[σελ 166-168 πρβ σελ 139 για τον Πεισίστρατο και την

13

εορτή των Παναθηναίωντην αγροτική λατρεία του Διονύσου

Ελευθερέως ]

36) Η δημιουργία της πόλης της Σπάρτης [σελ 172-173]

Δραστηριότητα 27 (σελ 173) Κείμενο 25 [σελ 227]

37) Η μεταβολή της Σπάρτης από κοινωνία των αρίστων σε

κοινωνία οπλιτών και ο χωρισμός του πληθυσμού σε ομοίους

περιοίκους και είλωτες μετά τον 2ο Μεσσηνιακό πόλεμο (640-

620 πΧ) [σελ 173-175]

38) Ποια είναι η έννοια της ρήτρας τι είναι η Μεγάλη

Ρήτρα (το περιεχόμενό της γνωστό από τον βίο του

Λυκούργου του Πλουτάρχου) ποια είναι τα κύρια όργανα του

σπαρτιατικού πολιτεύματος και σε ποιες από τις

αρμοδιότητές τους αναφέρεται Ποιο αντιλαϊκό μέτρο

περιορίζεται με την εμφάνιση των εφόρων [σελ 175-177

Δραστηριότητα 29 [σελ 177]

39) Η θεωρητική ισότητα των ομοίων (=πολιτών με πλήρη

πολιτικά δικαιώματα) και οι αντιφάσεις των πηγών (Πλάτων

Πλούταρχος Πολύβιος) σχετικά με την ισότητα των κλήρων

Κατά πόσον ενδιέφερε τους ομοίους η απόκτηση πλούτου ή η

ενασχόληση με βαναυσικές δραστηριότητες τι ενδείξεις

έχουμε από πότε χρονολογούνται Πότε οι Σπαρτιάτες έκοψαν

νόμισμα που αντικατέστησε τους οβελούς [σελ 177-179 πρβ

σελ 247-248 για οβελούς]

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 27 [σελ 227]

40) Οι προϋποθέσεις που έπρεπε κανείς να πληροί για να

είναι όμοιος πότε θεσπίζονται τα κριτήρια που σχετίζονται

με την αγωγή (και τα συσσίτια) και γιατί η σπαρτιατική

αγωγή πώς υλοποιείται σε τι αποσκοπεί πόσο διαρκεί ως

θεσμός τα συσσίτια και η μεταβολή τους από θεσμό που

σφυρηλατούσε πνεύμα ισότητας και αλληλεγγύης σε κριτήριο

διάκρισης [σελ 179-183)

Κείμενο 28α-γ [σελ 227-228] Κείμενο 30 α-β στ [σελ 229-230]

14

41) Οι αντιφατικές παραδόσεις του 4ου αι πΧ (Ισοκράτης

Έφορος) για την καταγωγή και τη θέση των περιοίκων Η

δημιουργία και το καθεστώς των περιοικίδων πόλεων

(αυτόνομες κοινότητες γύρω από την πόλη της Σπάρτης με

τοπική οικονομία και τοπικό δίκαιο) η σχέση των περιοίκων

με τους Σπαρτιάτες τι υποδηλώνει ο όρος Λακεδαιμόνιοι

(ισότιμα μέλη στις πολεμικές επιχειρήσεις) οι

δραστηριότητές τους [σελ 185-186]

Κείμενο 30β [σελ 229]

42) Προέλευση του ονόματος είλωτας(=υποδουλωμένος)

και του θεσμού της ειλωτείας καταγωγή των ειλώτων

(είλωτες Λακωνίας laquoαρχαίοιraquo και είλωτες Μεσσηνίας

laquoΜεσσηνιακοίraquo) Αντιστοιχία του κοινωνικού καθεστώτος των

ειλώτων και των εκτημόρων Πώς έκριναν οι αρχαίοι

Έλληνες τη σχέση ειλώτων και ομοίων η μαρτυρία του

Αριστοτέλη ότι κάθε χρόνο οι έφοροι κήρυσσαν πόλεμο στους

είλωτες [σελ 186-188] Δραστηριότητα 33 [σελ 189] Κείμενο

29 [σελ 228-229]

43) Ποιά είναι τα αίτια και οι συνέπειες της ολιγανθρωπίας

αισθητής από το 464 πΧ (σεισμός στη Λακωνική) Οι νέες

κοινωνικές τάξεις και ο τρόπος που δημιουργήθηκαν Τι

δηλώνει ο όρος νεοδαμώδεις τι πληροφορίες έχουμε γιrsquo

αυτούς Ο νόμος του Επιταδέα και οι συνέπειές του Πώς

διακαιολογείται από τις πληροφορίες των πηγών ο

πλουτοκρατικόςαριστοκρατικός χαρακτήρας της

σπαρτιατικής κοινωνίας του 4ου αι (σελ 191-193 195-197)

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 30γ δ στ [σελ 229]

44) Η Απέλλα η βασιλεία οι έφοροι σύσταση λειτουργία

αρμοδιότητες σύγχρονα ερωτήματα Τα προνόμια και οι

εξουσίες των βασιλέων σε καιρό ειρήνης και σε καιρό

πολέμου εκλογή γερόντων και εξουσίες γερουσίας εξουσίες

εφόρων ο διαφορετικός χαρακτήρας του θεσμού της

15

βασιλείας και του θεσμού των εφόρων [σελ 197-204] Οι 4

πύθιοι οι αρμοστές και η αρχή του ναυάρχου [σελ 205]

45) Η απουσία της λατρείας του Διονύσου και η έμφαση

της λατρείας του Απόλλωνος και της Άρτεμης στη Σπάρτη

[σελ 208]

Κεφάλαιο 4

46) Τι είναι ο οίκος (α η πατριαρχική οικογένεια β ο

χώρος όπου συγκεντρώνεται καθημερινά η οικογένεια μέσα

στο σπίτι ένα δωμάτιο που βλέπει στην αυλή γ η κατοικία

γενικότερα δ το νοικοκυριό) τα παλαιότερα γνωστά

γαμήλια έθιμα (ομηρικά) νομοθέτες που έπαιξαν καθοριστικό

ρόλο σε θέματα γάμου στην Αθήνα και στη Σπάρτη ο Κώδικας

της Γόρτυνας [σελ 280-281 πρβ σελ 285 για τον Κώδικα

της Γόρτυνας και σελ 286 311 την έννοια του οίκου]

47) Ποια ήταν η κοινωνικά αποδεκτή ηλικία γάμου στην

Αθήνα και στη Σπάρτη Πώς ορίζεται στις αρχαίες πηγές η

ιδεώδης ηλικία γάμου της γυναίκας και του άνδρα Σε τι

οφείλονται οι διαφορετικές απόψεις των αρχαίων φιλοσόφων

[σελ 282-284]

Δραστηριότητα 1 (σελ 283)

48) Ποιες ήταν οι επίκληροι οι πατρωιώκοι και οι

πατρούχοι η ηλικία γάμου των ορφανών κοριτσιών

κληρονόμων του πατέρα και ο τρόπος με τον οποίο

κληρονομούσαν (έμμεσα) τον κλήρο του πατέρα στην Αθήνα

στη Σπάρτη στην Κρήτη Αιτιολογείστε τη θεσμικά

κατοχυρωμένη ηλικία γάμου στις περιπτώσεις αυτές [σελ

285]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 287]

49) (σελ 288-290) Ο τρόπος και ο στόχος του αρχαϊκού

γάμου στον οποίο η νύφη δίδεται ως έπαθλο στον γαμπρό η

ονομασία του αντίστοιχου ινδικού έθιμου (τρία παραδείγματα

16

δύο ελληνικά και ένα ινδικό) πότε γίνεται επιλογή γαμπρού

από την ίδια τη νύφη χωρίς τη μεσολάβηση αγώνα

Δραστηριότητα 4 [σελ 290]

50) Τι ήταν η προίκα ποιος τη διαχειριζόταν και την

καρπωνόταν σε ποιον κατέληγε όταν χώριζε το ανδρόγυνο ή

πέθαινε η σύζυγος η προικοδότηση των χηρών και των

φτωχών επικλήρων Η εκ των προτέρων κληρονομιά ως

προίκα η αρχή της ενδογαμίας και ο βαθμός συγγένειας στο

γάμο μεταξύ συγγενών στην Αθήνα και στη Σπάρτη [σελ

292-293]

51) Οι διαδικασίες για τη σύναψη και ολοκλήρωση γάμου

στην Αθήνα Η εγγύη και η επιδικασία η αρχαιότερη

μαρτυρία Η έκδοση οι διαδικασίες τελετουργίες και τα

έθιμα που τη συνοδεύουν ο μήνας γάμου η αποδοχή της

νύφης από τη φρατρία (=η ευρύτερη ανδρική συγγενική

ομάδα στην οποία ανήκε η οικογένεια του γαμπρού ) η

σημασία της Η θυσία με την οποία άρχιζε ο γάμος ως

ιεροτελεστία το προγαμιαίο λουτρό της νύφης και του

γαμπρού η μεταφορά του νερού η Εννεάκρουνος οι δύο

σημασίες της λέξης λουτροφόρος (το αγγείο η κοπέλα που το

μετέφερε) η φιάλη το γαμήλιο γεύμα Η μεταφορά της νύφης

ο παράνυμφος ή πάροχος οι πυξίδες Τι είναι και πώς

πραγματοποιείται το συνοικείν τα καταχύσματα ο παις

αμφιθαλής η αποκάλυψη του προσώπου της νύφης στον

γαμπρό το επιθαλάμιο οι δύο σημασίες της λέξης επαύλια

[σελ 295-301] Δραστηριότητα 7 [σελ 301]

52) Ο σπαρτιατικός γάμος (302-303 και σελ 319)

Περιγραφή του σπαρτιατικού γάμου με (συμβολική) αρπαγή

της νύφης το βασικό γνώρισμα που τον διακρίνει από τον

αντίστοιχο μυθικό γάμο [είναι κρυφός] η τελετουργία

τραβεστισμού της νύφης και οι ερμηνείες της ένα ιστορικό

παράδειγμα γάμου με πραγματική αρπαγή της νύφης τι

17

γνωρίζετε για το έθιμο της πολυανδρίας στη Σπάρτη και στο

ινδικό έπος Μαχαμπαράτα

Δραστηριότητα 8 [σελ 303] Κείμενα 6 και 7 [σελ 324]

Δραστηριότητα 9 [σελ 304] Κείμενα 7 και 8 [σελ 324- 325]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 2 [σελ 304]

53) Πού διεξαγόταν ο τοκετός και ποιες ήταν οι

εθιμοτυπικές και τελετουργικές διαδικασίες που τον

συνόδευαν Η ανακοίνωση του φύλλου του νεογέννητου η

παρουσίαση του βρέφους σε ναό προστάτιδας θεότητας Το

έθιμο της έκθεσης (απόθεσης) των νεογέννητων ένα μυθικό

παράδειγμα Σε τι διέφερε η έκθεση από την βρεφοκτονία Για

ποιους άλλους ινδοευρωπαϊκούς λαούς μαρτυρείται το ίδιο

έθιμο δύο μυθικά παραδείγματα [σελ 305-309 και 319]

Δραστηριότητα 10 [σελ 309] Κείμενα 9 και 10 [σελ 325]

54) Ο καθαρμός του νεογέννητου τα αμφιδρόμια και η

δεκάτη τι δηλώνουν οι λέξεις σε τι αποσκοπούν [σελ 309-

310]

Δρασστηριότητα 11 (σελ 313)

55) Να περιγράψετε την εξωτερική και εσωτερική

διαρρύθμιση της κατοικίας των Αθηναίων τι είναι και πού

βρισκόταν η εστία σχετικές τελετουργίες παραδείγματα

[σελ 311-312]

56) Οι τελετουργίες που συνόδευαν την αναγνώριση από τη

φρατρία των αγοριών και των κοριτσιών στην Αθήνα [σελ

313-315] μείον κούρειον γαμηλία

57) Σπαρτιατικές πρακτικές ευγονισμού που σχετίζονται με

τη γέννηση και την αναγνώριση των βρεφών η Λέσχη οι

Αποθέτες (σελ 314-315 και 319)

58) Η ανατροφή και διαπαιδαγώγιση του παιδιού στην

Αθήνα και στη Σπάρτη η τροφόςτιθήνη ο παιδαγωγός η

προς πάτωρ τροφός η Αρτεμις Κορυθαλία και τα Τιθηνίδια

[316-318]

18

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΜΟΣ Β Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος

στον Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Κόσμο

Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν

δηλώνεται διαφορετικά)

1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που

απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι

μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η

σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-

21]

2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η

αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον

αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]

Δραστηριότητα 1β [σελ 23]

3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο

ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι

χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η

μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των

επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]

Δραστηριότητα 1γ Δραστηριότητα 2 [σελ 23]

4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία

θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους

και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

(αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του

Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη

Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324

μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το

διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου

για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]

Δραστηριότητα 3β [26-27] πρβ Δραστηριότητα 1 [σελ 209-210]

19

5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το

αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η

επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής

εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό

(φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο

(διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως)

[σελ 25-26 πρβ σελ 210]

Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]

6) Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης πλεονεκτήματα (τοποθεσίας)

σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

συνέπειες (σε σχέση με το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας) [σελ

27-29]

Δραστηριότητα 4α [σελ 29]

7) Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της Τα

μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού (συγκεντρωτική

άσκηση της κρατικής διοίκησης) και του Κωνσταντίνου

(μονοκρατορία) Οι παράγοντες που αναδείχθηκαν ενοποιητικοί για

τη βυζαντινή αυτοκρατορία (αρχικά η χριστιανική θρησκεία

αργότερα και η ελληνική γλώσσα) [σελ 28-29]

Δραστηριότητα 4β [σελ 29]

8) Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος (απόλυτη

μοναρχία) ο ρόλος του αυτοκράτορα οι περιορισμοί στην άσκηση

της αυτοκρατορικής εξουσίας (κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί-δεν

υπήρχαν συνταγματικοί περιορισμοί ή κοινοβουλευτικός έλεγχος-

ωστόσο πολιτικοί παράγοντες και η Εκκλησία επέβαλαν κατά

καιρούς περιορισμούς ή επηρέασαν τις εξελίξεις) [σελ 29-30]

Δραστηριότητα 5 [σελ 32]

20

9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-

αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή

δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η

εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό

της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και

αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το

πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα

του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν

του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του

αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των

βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών

η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή

και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]

10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με

επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με

σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής

νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο

του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]

11) Ονομασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών

συγκροτημάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή

Ιερόν Παλάτιον Παλάτι του Βουκολέοντος Παλάτι των Μαγγάνων

Παλάτι των Βλαχερνών) χρονική περίοδος κατά την οποία

χρησιμοποιήθηκαν Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην οικοδόμηση

ή ανοικοδόμησή τους και περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσμησής

τους που παραπέμπει σε ιστορικάθρησκευτικά γεγονότα και

ιδεολογικά πρότυπα Λειτουργία περιγραφή διακόσμηση και

ερμηνεία της ονομασίας (όπου αυτή είναι γνωστή) των εξής

οικοδομημάτων ή οικοδομικών συγκροτημάτων του Μεγάλου

21

Παλατίου της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των

δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία) της Δάφνης (συγκρότημα

κατοικιών) της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών) του Καινούργιου (πτέρυγα

κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και

υποδοχής πρεβευτών [σελ 33-38 πρβ για καθημερινές ακροάσεις

σελ 42]

Δραστηριότητα 6 [σελ 39]

12) Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής

πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την

αρμονία του σύμπαντος η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων

και των αιρετικών) Το Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως του

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την

παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των Μακεδόνων [σελ 39-40

πρβ σελ 32 για την ευταξία δηλ την αρχή της θεϊκά

καθορισμένης τάξης χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να

υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες

σελ 98 για την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των

ποινών σελ 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων σελ 116 για την έννοια της τάξης

στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ 46]

13) α Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα η σταδιακή

απώλεια του στρατιωτικού χαρακτήραεπίδραση του χριστιανισμού

κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε

αυθύπαρκτη τελετή Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία

πριν από τη θεία λειτουργία στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί

Μακεδόνων) Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των

αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ ) Η στέψη και το

χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια

των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω

22

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 12: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

και β των ρυθμίσεων που του αποδίδονται [σελ136-138) Η

επίλυση της αγροτικής κρίσης με οικονομικά μέτρα

προστατευτισμού του Πεισιστράτου (546-527 πΧ) [σελ 139

τέταρτη παράγραφος πρβ σελ 140 τέταρτη παράγραφος]

Κείμενο 9 γ [σελ 218]

31) Ο στόχος των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη σύμφωνα

με τον Αριστοτέλη η προέλευση των νεοπολιτών η σημασία

των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη (αναδιοργανώνει τον

laquoπολιτικό χώροraquo σύμφωνα με τον laquoγεωγραφικό χώροraquo) σε τι

συγκεκριμένα αποσκοπούσε ο Κλεισθένης με την ενσωμάτωση

των δήμων στις φυλές και με τη δημιουργία των νέων φυλών

[σελ 140-143] Μέτρα για την προστασία της αθηναϊκής

δημοκρατίας [σελ 143-146] οστρακισμός (παλαιότερη

εφαρμογή το 487) όρκος βουλευτών εκλογή των αρχόντων

(από το 487 πΧ) με κλήρωση μεταξύ 10 κληρωτών ανά φυλή

και όχι προκρίτων στους οποίους συμπεριλαμβάνονται τώρα

και οι ιππείς παρακμή του θεσμού των αρχόντων (ο

πολέμαρχος διατηρεί θρησκευτικές+δικαστικές

αρμοδιότητες προεδρεύει στο δικαστήριο του Παλλάδιου για

τους ξένους) αύξηση της δικαιοδοσίας των 10 στρατηγών

Πώς κατανοείται η πληροφορία του Αριστοτέλη ότι κάθε φυλή

έδινε έναν από τους 9 άρχοντες αφού οι φυλές ήταν 10

(πιθανόν η τελευταία φυλή έδινε τον Γραμματέα των

Θεσμοθετών) Η γραφή παρανόμων

Δραστηριότητα 12 [σελ 143] Κείμενο 10 [σελ 219]

Δραστηριότητα 13 [σελ 143] Κείμενο 11 [σελ 219] Κείμενο 14

[σελ 220-221]

32) Θεσμικά μέτρα του Περικλή με πολιτικές και κοινωνικές

επιπτώσεις (σελ 147) η μισθοφορά ποια ήταν η σημασία του

θεσμού οι κληρουχίες

Δραστηριότητα 15 (σελ 148) Κείμενο 13 (σελ 220) Κείμενο 15

[σελ 221-222]

12

33) Οι απόπειρες για κατάργηση της μισθοφοράς και

μείωση του σώματος των πολιτών από τα ολιγαρχικά

καθεστώτα των 400 (411 πΧ) και των Τριάκοντα Τυράννων

(405-404 πΧ) ο θεωρικός μισθός (από το τέλος 5ου αι πΧ

και ο εκκλησιαστικός μισθός (4ος αι π Χ) οι δίκες

συκοφαντών εναντίον πλουσίων και η παραπομπή τους για

συκοφαντία [σελ 149-150]

34) Οι αρχές της ισονομίας ισοτιμίας και ισηγορίας στις

οποίες στηριζόταν η πολιτική ισότητα των Αθηναίων [σελ

151] Οι εξουσίες και ο ρόλος της Εκκλησίας του δήμου

(εκλέγει τους άρχοντες δικάζει θέματα που αφορούν την

ασφάλεια του κράτους- κατηγορία και διαδικασία της

εισαγγελίας διαμορφώνει την εξωτερική πολιτική δημοσιεύει

ψηφίσματα που έχουν ισχύ νόμου) [153-154] Η Βουλή των 500

κατά τον 5 αι πΧ (κλήρωση βουλευτών δημόσιες

συνεδριάσεις προεδρίες πρυτάνεων καθημερινή κλήρωση

του επιστάτη) οι αρμοδιότητες της Βουλής (βουλευτικό

σώμα και εκτελεστικό όργανο των αποφάσεων της Εκκλησίας

δικαστικό σώμα-αρμοδιότητες που είχε κληρονομήσει από

Άρειο Πάγο) [154-155] Άρχοντες που κληρώνονταν και

άρχοντες που ψηφίζονταν με χειροτονία [156-157]

Δικαστήρια δίκες και γραφές (διαδικασία σύνθεση

δικαστηρίου δικαστικός μισθός) Ηλιαία (σύνθεση όρκος

ηλιαστών) [σελ 158-159]

Δραστηριότητα 21 (σελ 159) Κείμενο 20 (σελ224)

Δραστηριότητα 25 (σελ 168)

35) Οι λατρείες τα ιερά και οι εορτές της πολιούχου

Αθηνάς του Διονύσου και της Δήμητρας στην Αθήνα οι

φιλόσοφοι που έπεσαν θύματα της γραφής ασεβείας η ανοχή

προς τις θεότητες των ξένων κατοίκων της Αθήνας (η

θρακική Βενδίδα η κύπρια Αφροδίτη και η αιγυπτία Ίσιδα)

[σελ 166-168 πρβ σελ 139 για τον Πεισίστρατο και την

13

εορτή των Παναθηναίωντην αγροτική λατρεία του Διονύσου

Ελευθερέως ]

36) Η δημιουργία της πόλης της Σπάρτης [σελ 172-173]

Δραστηριότητα 27 (σελ 173) Κείμενο 25 [σελ 227]

37) Η μεταβολή της Σπάρτης από κοινωνία των αρίστων σε

κοινωνία οπλιτών και ο χωρισμός του πληθυσμού σε ομοίους

περιοίκους και είλωτες μετά τον 2ο Μεσσηνιακό πόλεμο (640-

620 πΧ) [σελ 173-175]

38) Ποια είναι η έννοια της ρήτρας τι είναι η Μεγάλη

Ρήτρα (το περιεχόμενό της γνωστό από τον βίο του

Λυκούργου του Πλουτάρχου) ποια είναι τα κύρια όργανα του

σπαρτιατικού πολιτεύματος και σε ποιες από τις

αρμοδιότητές τους αναφέρεται Ποιο αντιλαϊκό μέτρο

περιορίζεται με την εμφάνιση των εφόρων [σελ 175-177

Δραστηριότητα 29 [σελ 177]

39) Η θεωρητική ισότητα των ομοίων (=πολιτών με πλήρη

πολιτικά δικαιώματα) και οι αντιφάσεις των πηγών (Πλάτων

Πλούταρχος Πολύβιος) σχετικά με την ισότητα των κλήρων

Κατά πόσον ενδιέφερε τους ομοίους η απόκτηση πλούτου ή η

ενασχόληση με βαναυσικές δραστηριότητες τι ενδείξεις

έχουμε από πότε χρονολογούνται Πότε οι Σπαρτιάτες έκοψαν

νόμισμα που αντικατέστησε τους οβελούς [σελ 177-179 πρβ

σελ 247-248 για οβελούς]

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 27 [σελ 227]

40) Οι προϋποθέσεις που έπρεπε κανείς να πληροί για να

είναι όμοιος πότε θεσπίζονται τα κριτήρια που σχετίζονται

με την αγωγή (και τα συσσίτια) και γιατί η σπαρτιατική

αγωγή πώς υλοποιείται σε τι αποσκοπεί πόσο διαρκεί ως

θεσμός τα συσσίτια και η μεταβολή τους από θεσμό που

σφυρηλατούσε πνεύμα ισότητας και αλληλεγγύης σε κριτήριο

διάκρισης [σελ 179-183)

Κείμενο 28α-γ [σελ 227-228] Κείμενο 30 α-β στ [σελ 229-230]

14

41) Οι αντιφατικές παραδόσεις του 4ου αι πΧ (Ισοκράτης

Έφορος) για την καταγωγή και τη θέση των περιοίκων Η

δημιουργία και το καθεστώς των περιοικίδων πόλεων

(αυτόνομες κοινότητες γύρω από την πόλη της Σπάρτης με

τοπική οικονομία και τοπικό δίκαιο) η σχέση των περιοίκων

με τους Σπαρτιάτες τι υποδηλώνει ο όρος Λακεδαιμόνιοι

(ισότιμα μέλη στις πολεμικές επιχειρήσεις) οι

δραστηριότητές τους [σελ 185-186]

Κείμενο 30β [σελ 229]

42) Προέλευση του ονόματος είλωτας(=υποδουλωμένος)

και του θεσμού της ειλωτείας καταγωγή των ειλώτων

(είλωτες Λακωνίας laquoαρχαίοιraquo και είλωτες Μεσσηνίας

laquoΜεσσηνιακοίraquo) Αντιστοιχία του κοινωνικού καθεστώτος των

ειλώτων και των εκτημόρων Πώς έκριναν οι αρχαίοι

Έλληνες τη σχέση ειλώτων και ομοίων η μαρτυρία του

Αριστοτέλη ότι κάθε χρόνο οι έφοροι κήρυσσαν πόλεμο στους

είλωτες [σελ 186-188] Δραστηριότητα 33 [σελ 189] Κείμενο

29 [σελ 228-229]

43) Ποιά είναι τα αίτια και οι συνέπειες της ολιγανθρωπίας

αισθητής από το 464 πΧ (σεισμός στη Λακωνική) Οι νέες

κοινωνικές τάξεις και ο τρόπος που δημιουργήθηκαν Τι

δηλώνει ο όρος νεοδαμώδεις τι πληροφορίες έχουμε γιrsquo

αυτούς Ο νόμος του Επιταδέα και οι συνέπειές του Πώς

διακαιολογείται από τις πληροφορίες των πηγών ο

πλουτοκρατικόςαριστοκρατικός χαρακτήρας της

σπαρτιατικής κοινωνίας του 4ου αι (σελ 191-193 195-197)

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 30γ δ στ [σελ 229]

44) Η Απέλλα η βασιλεία οι έφοροι σύσταση λειτουργία

αρμοδιότητες σύγχρονα ερωτήματα Τα προνόμια και οι

εξουσίες των βασιλέων σε καιρό ειρήνης και σε καιρό

πολέμου εκλογή γερόντων και εξουσίες γερουσίας εξουσίες

εφόρων ο διαφορετικός χαρακτήρας του θεσμού της

15

βασιλείας και του θεσμού των εφόρων [σελ 197-204] Οι 4

πύθιοι οι αρμοστές και η αρχή του ναυάρχου [σελ 205]

45) Η απουσία της λατρείας του Διονύσου και η έμφαση

της λατρείας του Απόλλωνος και της Άρτεμης στη Σπάρτη

[σελ 208]

Κεφάλαιο 4

46) Τι είναι ο οίκος (α η πατριαρχική οικογένεια β ο

χώρος όπου συγκεντρώνεται καθημερινά η οικογένεια μέσα

στο σπίτι ένα δωμάτιο που βλέπει στην αυλή γ η κατοικία

γενικότερα δ το νοικοκυριό) τα παλαιότερα γνωστά

γαμήλια έθιμα (ομηρικά) νομοθέτες που έπαιξαν καθοριστικό

ρόλο σε θέματα γάμου στην Αθήνα και στη Σπάρτη ο Κώδικας

της Γόρτυνας [σελ 280-281 πρβ σελ 285 για τον Κώδικα

της Γόρτυνας και σελ 286 311 την έννοια του οίκου]

47) Ποια ήταν η κοινωνικά αποδεκτή ηλικία γάμου στην

Αθήνα και στη Σπάρτη Πώς ορίζεται στις αρχαίες πηγές η

ιδεώδης ηλικία γάμου της γυναίκας και του άνδρα Σε τι

οφείλονται οι διαφορετικές απόψεις των αρχαίων φιλοσόφων

[σελ 282-284]

Δραστηριότητα 1 (σελ 283)

48) Ποιες ήταν οι επίκληροι οι πατρωιώκοι και οι

πατρούχοι η ηλικία γάμου των ορφανών κοριτσιών

κληρονόμων του πατέρα και ο τρόπος με τον οποίο

κληρονομούσαν (έμμεσα) τον κλήρο του πατέρα στην Αθήνα

στη Σπάρτη στην Κρήτη Αιτιολογείστε τη θεσμικά

κατοχυρωμένη ηλικία γάμου στις περιπτώσεις αυτές [σελ

285]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 287]

49) (σελ 288-290) Ο τρόπος και ο στόχος του αρχαϊκού

γάμου στον οποίο η νύφη δίδεται ως έπαθλο στον γαμπρό η

ονομασία του αντίστοιχου ινδικού έθιμου (τρία παραδείγματα

16

δύο ελληνικά και ένα ινδικό) πότε γίνεται επιλογή γαμπρού

από την ίδια τη νύφη χωρίς τη μεσολάβηση αγώνα

Δραστηριότητα 4 [σελ 290]

50) Τι ήταν η προίκα ποιος τη διαχειριζόταν και την

καρπωνόταν σε ποιον κατέληγε όταν χώριζε το ανδρόγυνο ή

πέθαινε η σύζυγος η προικοδότηση των χηρών και των

φτωχών επικλήρων Η εκ των προτέρων κληρονομιά ως

προίκα η αρχή της ενδογαμίας και ο βαθμός συγγένειας στο

γάμο μεταξύ συγγενών στην Αθήνα και στη Σπάρτη [σελ

292-293]

51) Οι διαδικασίες για τη σύναψη και ολοκλήρωση γάμου

στην Αθήνα Η εγγύη και η επιδικασία η αρχαιότερη

μαρτυρία Η έκδοση οι διαδικασίες τελετουργίες και τα

έθιμα που τη συνοδεύουν ο μήνας γάμου η αποδοχή της

νύφης από τη φρατρία (=η ευρύτερη ανδρική συγγενική

ομάδα στην οποία ανήκε η οικογένεια του γαμπρού ) η

σημασία της Η θυσία με την οποία άρχιζε ο γάμος ως

ιεροτελεστία το προγαμιαίο λουτρό της νύφης και του

γαμπρού η μεταφορά του νερού η Εννεάκρουνος οι δύο

σημασίες της λέξης λουτροφόρος (το αγγείο η κοπέλα που το

μετέφερε) η φιάλη το γαμήλιο γεύμα Η μεταφορά της νύφης

ο παράνυμφος ή πάροχος οι πυξίδες Τι είναι και πώς

πραγματοποιείται το συνοικείν τα καταχύσματα ο παις

αμφιθαλής η αποκάλυψη του προσώπου της νύφης στον

γαμπρό το επιθαλάμιο οι δύο σημασίες της λέξης επαύλια

[σελ 295-301] Δραστηριότητα 7 [σελ 301]

52) Ο σπαρτιατικός γάμος (302-303 και σελ 319)

Περιγραφή του σπαρτιατικού γάμου με (συμβολική) αρπαγή

της νύφης το βασικό γνώρισμα που τον διακρίνει από τον

αντίστοιχο μυθικό γάμο [είναι κρυφός] η τελετουργία

τραβεστισμού της νύφης και οι ερμηνείες της ένα ιστορικό

παράδειγμα γάμου με πραγματική αρπαγή της νύφης τι

17

γνωρίζετε για το έθιμο της πολυανδρίας στη Σπάρτη και στο

ινδικό έπος Μαχαμπαράτα

Δραστηριότητα 8 [σελ 303] Κείμενα 6 και 7 [σελ 324]

Δραστηριότητα 9 [σελ 304] Κείμενα 7 και 8 [σελ 324- 325]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 2 [σελ 304]

53) Πού διεξαγόταν ο τοκετός και ποιες ήταν οι

εθιμοτυπικές και τελετουργικές διαδικασίες που τον

συνόδευαν Η ανακοίνωση του φύλλου του νεογέννητου η

παρουσίαση του βρέφους σε ναό προστάτιδας θεότητας Το

έθιμο της έκθεσης (απόθεσης) των νεογέννητων ένα μυθικό

παράδειγμα Σε τι διέφερε η έκθεση από την βρεφοκτονία Για

ποιους άλλους ινδοευρωπαϊκούς λαούς μαρτυρείται το ίδιο

έθιμο δύο μυθικά παραδείγματα [σελ 305-309 και 319]

Δραστηριότητα 10 [σελ 309] Κείμενα 9 και 10 [σελ 325]

54) Ο καθαρμός του νεογέννητου τα αμφιδρόμια και η

δεκάτη τι δηλώνουν οι λέξεις σε τι αποσκοπούν [σελ 309-

310]

Δρασστηριότητα 11 (σελ 313)

55) Να περιγράψετε την εξωτερική και εσωτερική

διαρρύθμιση της κατοικίας των Αθηναίων τι είναι και πού

βρισκόταν η εστία σχετικές τελετουργίες παραδείγματα

[σελ 311-312]

56) Οι τελετουργίες που συνόδευαν την αναγνώριση από τη

φρατρία των αγοριών και των κοριτσιών στην Αθήνα [σελ

313-315] μείον κούρειον γαμηλία

57) Σπαρτιατικές πρακτικές ευγονισμού που σχετίζονται με

τη γέννηση και την αναγνώριση των βρεφών η Λέσχη οι

Αποθέτες (σελ 314-315 και 319)

58) Η ανατροφή και διαπαιδαγώγιση του παιδιού στην

Αθήνα και στη Σπάρτη η τροφόςτιθήνη ο παιδαγωγός η

προς πάτωρ τροφός η Αρτεμις Κορυθαλία και τα Τιθηνίδια

[316-318]

18

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΜΟΣ Β Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος

στον Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Κόσμο

Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν

δηλώνεται διαφορετικά)

1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που

απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι

μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η

σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-

21]

2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η

αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον

αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]

Δραστηριότητα 1β [σελ 23]

3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο

ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι

χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η

μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των

επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]

Δραστηριότητα 1γ Δραστηριότητα 2 [σελ 23]

4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία

θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους

και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

(αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του

Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη

Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324

μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το

διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου

για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]

Δραστηριότητα 3β [26-27] πρβ Δραστηριότητα 1 [σελ 209-210]

19

5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το

αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η

επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής

εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό

(φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο

(διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως)

[σελ 25-26 πρβ σελ 210]

Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]

6) Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης πλεονεκτήματα (τοποθεσίας)

σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

συνέπειες (σε σχέση με το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας) [σελ

27-29]

Δραστηριότητα 4α [σελ 29]

7) Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της Τα

μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού (συγκεντρωτική

άσκηση της κρατικής διοίκησης) και του Κωνσταντίνου

(μονοκρατορία) Οι παράγοντες που αναδείχθηκαν ενοποιητικοί για

τη βυζαντινή αυτοκρατορία (αρχικά η χριστιανική θρησκεία

αργότερα και η ελληνική γλώσσα) [σελ 28-29]

Δραστηριότητα 4β [σελ 29]

8) Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος (απόλυτη

μοναρχία) ο ρόλος του αυτοκράτορα οι περιορισμοί στην άσκηση

της αυτοκρατορικής εξουσίας (κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί-δεν

υπήρχαν συνταγματικοί περιορισμοί ή κοινοβουλευτικός έλεγχος-

ωστόσο πολιτικοί παράγοντες και η Εκκλησία επέβαλαν κατά

καιρούς περιορισμούς ή επηρέασαν τις εξελίξεις) [σελ 29-30]

Δραστηριότητα 5 [σελ 32]

20

9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-

αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή

δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η

εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό

της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και

αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το

πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα

του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν

του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του

αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των

βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών

η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή

και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]

10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με

επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με

σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής

νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο

του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]

11) Ονομασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών

συγκροτημάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή

Ιερόν Παλάτιον Παλάτι του Βουκολέοντος Παλάτι των Μαγγάνων

Παλάτι των Βλαχερνών) χρονική περίοδος κατά την οποία

χρησιμοποιήθηκαν Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην οικοδόμηση

ή ανοικοδόμησή τους και περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσμησής

τους που παραπέμπει σε ιστορικάθρησκευτικά γεγονότα και

ιδεολογικά πρότυπα Λειτουργία περιγραφή διακόσμηση και

ερμηνεία της ονομασίας (όπου αυτή είναι γνωστή) των εξής

οικοδομημάτων ή οικοδομικών συγκροτημάτων του Μεγάλου

21

Παλατίου της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των

δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία) της Δάφνης (συγκρότημα

κατοικιών) της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών) του Καινούργιου (πτέρυγα

κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και

υποδοχής πρεβευτών [σελ 33-38 πρβ για καθημερινές ακροάσεις

σελ 42]

Δραστηριότητα 6 [σελ 39]

12) Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής

πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την

αρμονία του σύμπαντος η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων

και των αιρετικών) Το Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως του

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την

παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των Μακεδόνων [σελ 39-40

πρβ σελ 32 για την ευταξία δηλ την αρχή της θεϊκά

καθορισμένης τάξης χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να

υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες

σελ 98 για την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των

ποινών σελ 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων σελ 116 για την έννοια της τάξης

στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ 46]

13) α Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα η σταδιακή

απώλεια του στρατιωτικού χαρακτήραεπίδραση του χριστιανισμού

κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε

αυθύπαρκτη τελετή Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία

πριν από τη θεία λειτουργία στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί

Μακεδόνων) Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των

αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ ) Η στέψη και το

χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια

των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω

22

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 13: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

33) Οι απόπειρες για κατάργηση της μισθοφοράς και

μείωση του σώματος των πολιτών από τα ολιγαρχικά

καθεστώτα των 400 (411 πΧ) και των Τριάκοντα Τυράννων

(405-404 πΧ) ο θεωρικός μισθός (από το τέλος 5ου αι πΧ

και ο εκκλησιαστικός μισθός (4ος αι π Χ) οι δίκες

συκοφαντών εναντίον πλουσίων και η παραπομπή τους για

συκοφαντία [σελ 149-150]

34) Οι αρχές της ισονομίας ισοτιμίας και ισηγορίας στις

οποίες στηριζόταν η πολιτική ισότητα των Αθηναίων [σελ

151] Οι εξουσίες και ο ρόλος της Εκκλησίας του δήμου

(εκλέγει τους άρχοντες δικάζει θέματα που αφορούν την

ασφάλεια του κράτους- κατηγορία και διαδικασία της

εισαγγελίας διαμορφώνει την εξωτερική πολιτική δημοσιεύει

ψηφίσματα που έχουν ισχύ νόμου) [153-154] Η Βουλή των 500

κατά τον 5 αι πΧ (κλήρωση βουλευτών δημόσιες

συνεδριάσεις προεδρίες πρυτάνεων καθημερινή κλήρωση

του επιστάτη) οι αρμοδιότητες της Βουλής (βουλευτικό

σώμα και εκτελεστικό όργανο των αποφάσεων της Εκκλησίας

δικαστικό σώμα-αρμοδιότητες που είχε κληρονομήσει από

Άρειο Πάγο) [154-155] Άρχοντες που κληρώνονταν και

άρχοντες που ψηφίζονταν με χειροτονία [156-157]

Δικαστήρια δίκες και γραφές (διαδικασία σύνθεση

δικαστηρίου δικαστικός μισθός) Ηλιαία (σύνθεση όρκος

ηλιαστών) [σελ 158-159]

Δραστηριότητα 21 (σελ 159) Κείμενο 20 (σελ224)

Δραστηριότητα 25 (σελ 168)

35) Οι λατρείες τα ιερά και οι εορτές της πολιούχου

Αθηνάς του Διονύσου και της Δήμητρας στην Αθήνα οι

φιλόσοφοι που έπεσαν θύματα της γραφής ασεβείας η ανοχή

προς τις θεότητες των ξένων κατοίκων της Αθήνας (η

θρακική Βενδίδα η κύπρια Αφροδίτη και η αιγυπτία Ίσιδα)

[σελ 166-168 πρβ σελ 139 για τον Πεισίστρατο και την

13

εορτή των Παναθηναίωντην αγροτική λατρεία του Διονύσου

Ελευθερέως ]

36) Η δημιουργία της πόλης της Σπάρτης [σελ 172-173]

Δραστηριότητα 27 (σελ 173) Κείμενο 25 [σελ 227]

37) Η μεταβολή της Σπάρτης από κοινωνία των αρίστων σε

κοινωνία οπλιτών και ο χωρισμός του πληθυσμού σε ομοίους

περιοίκους και είλωτες μετά τον 2ο Μεσσηνιακό πόλεμο (640-

620 πΧ) [σελ 173-175]

38) Ποια είναι η έννοια της ρήτρας τι είναι η Μεγάλη

Ρήτρα (το περιεχόμενό της γνωστό από τον βίο του

Λυκούργου του Πλουτάρχου) ποια είναι τα κύρια όργανα του

σπαρτιατικού πολιτεύματος και σε ποιες από τις

αρμοδιότητές τους αναφέρεται Ποιο αντιλαϊκό μέτρο

περιορίζεται με την εμφάνιση των εφόρων [σελ 175-177

Δραστηριότητα 29 [σελ 177]

39) Η θεωρητική ισότητα των ομοίων (=πολιτών με πλήρη

πολιτικά δικαιώματα) και οι αντιφάσεις των πηγών (Πλάτων

Πλούταρχος Πολύβιος) σχετικά με την ισότητα των κλήρων

Κατά πόσον ενδιέφερε τους ομοίους η απόκτηση πλούτου ή η

ενασχόληση με βαναυσικές δραστηριότητες τι ενδείξεις

έχουμε από πότε χρονολογούνται Πότε οι Σπαρτιάτες έκοψαν

νόμισμα που αντικατέστησε τους οβελούς [σελ 177-179 πρβ

σελ 247-248 για οβελούς]

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 27 [σελ 227]

40) Οι προϋποθέσεις που έπρεπε κανείς να πληροί για να

είναι όμοιος πότε θεσπίζονται τα κριτήρια που σχετίζονται

με την αγωγή (και τα συσσίτια) και γιατί η σπαρτιατική

αγωγή πώς υλοποιείται σε τι αποσκοπεί πόσο διαρκεί ως

θεσμός τα συσσίτια και η μεταβολή τους από θεσμό που

σφυρηλατούσε πνεύμα ισότητας και αλληλεγγύης σε κριτήριο

διάκρισης [σελ 179-183)

Κείμενο 28α-γ [σελ 227-228] Κείμενο 30 α-β στ [σελ 229-230]

14

41) Οι αντιφατικές παραδόσεις του 4ου αι πΧ (Ισοκράτης

Έφορος) για την καταγωγή και τη θέση των περιοίκων Η

δημιουργία και το καθεστώς των περιοικίδων πόλεων

(αυτόνομες κοινότητες γύρω από την πόλη της Σπάρτης με

τοπική οικονομία και τοπικό δίκαιο) η σχέση των περιοίκων

με τους Σπαρτιάτες τι υποδηλώνει ο όρος Λακεδαιμόνιοι

(ισότιμα μέλη στις πολεμικές επιχειρήσεις) οι

δραστηριότητές τους [σελ 185-186]

Κείμενο 30β [σελ 229]

42) Προέλευση του ονόματος είλωτας(=υποδουλωμένος)

και του θεσμού της ειλωτείας καταγωγή των ειλώτων

(είλωτες Λακωνίας laquoαρχαίοιraquo και είλωτες Μεσσηνίας

laquoΜεσσηνιακοίraquo) Αντιστοιχία του κοινωνικού καθεστώτος των

ειλώτων και των εκτημόρων Πώς έκριναν οι αρχαίοι

Έλληνες τη σχέση ειλώτων και ομοίων η μαρτυρία του

Αριστοτέλη ότι κάθε χρόνο οι έφοροι κήρυσσαν πόλεμο στους

είλωτες [σελ 186-188] Δραστηριότητα 33 [σελ 189] Κείμενο

29 [σελ 228-229]

43) Ποιά είναι τα αίτια και οι συνέπειες της ολιγανθρωπίας

αισθητής από το 464 πΧ (σεισμός στη Λακωνική) Οι νέες

κοινωνικές τάξεις και ο τρόπος που δημιουργήθηκαν Τι

δηλώνει ο όρος νεοδαμώδεις τι πληροφορίες έχουμε γιrsquo

αυτούς Ο νόμος του Επιταδέα και οι συνέπειές του Πώς

διακαιολογείται από τις πληροφορίες των πηγών ο

πλουτοκρατικόςαριστοκρατικός χαρακτήρας της

σπαρτιατικής κοινωνίας του 4ου αι (σελ 191-193 195-197)

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 30γ δ στ [σελ 229]

44) Η Απέλλα η βασιλεία οι έφοροι σύσταση λειτουργία

αρμοδιότητες σύγχρονα ερωτήματα Τα προνόμια και οι

εξουσίες των βασιλέων σε καιρό ειρήνης και σε καιρό

πολέμου εκλογή γερόντων και εξουσίες γερουσίας εξουσίες

εφόρων ο διαφορετικός χαρακτήρας του θεσμού της

15

βασιλείας και του θεσμού των εφόρων [σελ 197-204] Οι 4

πύθιοι οι αρμοστές και η αρχή του ναυάρχου [σελ 205]

45) Η απουσία της λατρείας του Διονύσου και η έμφαση

της λατρείας του Απόλλωνος και της Άρτεμης στη Σπάρτη

[σελ 208]

Κεφάλαιο 4

46) Τι είναι ο οίκος (α η πατριαρχική οικογένεια β ο

χώρος όπου συγκεντρώνεται καθημερινά η οικογένεια μέσα

στο σπίτι ένα δωμάτιο που βλέπει στην αυλή γ η κατοικία

γενικότερα δ το νοικοκυριό) τα παλαιότερα γνωστά

γαμήλια έθιμα (ομηρικά) νομοθέτες που έπαιξαν καθοριστικό

ρόλο σε θέματα γάμου στην Αθήνα και στη Σπάρτη ο Κώδικας

της Γόρτυνας [σελ 280-281 πρβ σελ 285 για τον Κώδικα

της Γόρτυνας και σελ 286 311 την έννοια του οίκου]

47) Ποια ήταν η κοινωνικά αποδεκτή ηλικία γάμου στην

Αθήνα και στη Σπάρτη Πώς ορίζεται στις αρχαίες πηγές η

ιδεώδης ηλικία γάμου της γυναίκας και του άνδρα Σε τι

οφείλονται οι διαφορετικές απόψεις των αρχαίων φιλοσόφων

[σελ 282-284]

Δραστηριότητα 1 (σελ 283)

48) Ποιες ήταν οι επίκληροι οι πατρωιώκοι και οι

πατρούχοι η ηλικία γάμου των ορφανών κοριτσιών

κληρονόμων του πατέρα και ο τρόπος με τον οποίο

κληρονομούσαν (έμμεσα) τον κλήρο του πατέρα στην Αθήνα

στη Σπάρτη στην Κρήτη Αιτιολογείστε τη θεσμικά

κατοχυρωμένη ηλικία γάμου στις περιπτώσεις αυτές [σελ

285]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 287]

49) (σελ 288-290) Ο τρόπος και ο στόχος του αρχαϊκού

γάμου στον οποίο η νύφη δίδεται ως έπαθλο στον γαμπρό η

ονομασία του αντίστοιχου ινδικού έθιμου (τρία παραδείγματα

16

δύο ελληνικά και ένα ινδικό) πότε γίνεται επιλογή γαμπρού

από την ίδια τη νύφη χωρίς τη μεσολάβηση αγώνα

Δραστηριότητα 4 [σελ 290]

50) Τι ήταν η προίκα ποιος τη διαχειριζόταν και την

καρπωνόταν σε ποιον κατέληγε όταν χώριζε το ανδρόγυνο ή

πέθαινε η σύζυγος η προικοδότηση των χηρών και των

φτωχών επικλήρων Η εκ των προτέρων κληρονομιά ως

προίκα η αρχή της ενδογαμίας και ο βαθμός συγγένειας στο

γάμο μεταξύ συγγενών στην Αθήνα και στη Σπάρτη [σελ

292-293]

51) Οι διαδικασίες για τη σύναψη και ολοκλήρωση γάμου

στην Αθήνα Η εγγύη και η επιδικασία η αρχαιότερη

μαρτυρία Η έκδοση οι διαδικασίες τελετουργίες και τα

έθιμα που τη συνοδεύουν ο μήνας γάμου η αποδοχή της

νύφης από τη φρατρία (=η ευρύτερη ανδρική συγγενική

ομάδα στην οποία ανήκε η οικογένεια του γαμπρού ) η

σημασία της Η θυσία με την οποία άρχιζε ο γάμος ως

ιεροτελεστία το προγαμιαίο λουτρό της νύφης και του

γαμπρού η μεταφορά του νερού η Εννεάκρουνος οι δύο

σημασίες της λέξης λουτροφόρος (το αγγείο η κοπέλα που το

μετέφερε) η φιάλη το γαμήλιο γεύμα Η μεταφορά της νύφης

ο παράνυμφος ή πάροχος οι πυξίδες Τι είναι και πώς

πραγματοποιείται το συνοικείν τα καταχύσματα ο παις

αμφιθαλής η αποκάλυψη του προσώπου της νύφης στον

γαμπρό το επιθαλάμιο οι δύο σημασίες της λέξης επαύλια

[σελ 295-301] Δραστηριότητα 7 [σελ 301]

52) Ο σπαρτιατικός γάμος (302-303 και σελ 319)

Περιγραφή του σπαρτιατικού γάμου με (συμβολική) αρπαγή

της νύφης το βασικό γνώρισμα που τον διακρίνει από τον

αντίστοιχο μυθικό γάμο [είναι κρυφός] η τελετουργία

τραβεστισμού της νύφης και οι ερμηνείες της ένα ιστορικό

παράδειγμα γάμου με πραγματική αρπαγή της νύφης τι

17

γνωρίζετε για το έθιμο της πολυανδρίας στη Σπάρτη και στο

ινδικό έπος Μαχαμπαράτα

Δραστηριότητα 8 [σελ 303] Κείμενα 6 και 7 [σελ 324]

Δραστηριότητα 9 [σελ 304] Κείμενα 7 και 8 [σελ 324- 325]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 2 [σελ 304]

53) Πού διεξαγόταν ο τοκετός και ποιες ήταν οι

εθιμοτυπικές και τελετουργικές διαδικασίες που τον

συνόδευαν Η ανακοίνωση του φύλλου του νεογέννητου η

παρουσίαση του βρέφους σε ναό προστάτιδας θεότητας Το

έθιμο της έκθεσης (απόθεσης) των νεογέννητων ένα μυθικό

παράδειγμα Σε τι διέφερε η έκθεση από την βρεφοκτονία Για

ποιους άλλους ινδοευρωπαϊκούς λαούς μαρτυρείται το ίδιο

έθιμο δύο μυθικά παραδείγματα [σελ 305-309 και 319]

Δραστηριότητα 10 [σελ 309] Κείμενα 9 και 10 [σελ 325]

54) Ο καθαρμός του νεογέννητου τα αμφιδρόμια και η

δεκάτη τι δηλώνουν οι λέξεις σε τι αποσκοπούν [σελ 309-

310]

Δρασστηριότητα 11 (σελ 313)

55) Να περιγράψετε την εξωτερική και εσωτερική

διαρρύθμιση της κατοικίας των Αθηναίων τι είναι και πού

βρισκόταν η εστία σχετικές τελετουργίες παραδείγματα

[σελ 311-312]

56) Οι τελετουργίες που συνόδευαν την αναγνώριση από τη

φρατρία των αγοριών και των κοριτσιών στην Αθήνα [σελ

313-315] μείον κούρειον γαμηλία

57) Σπαρτιατικές πρακτικές ευγονισμού που σχετίζονται με

τη γέννηση και την αναγνώριση των βρεφών η Λέσχη οι

Αποθέτες (σελ 314-315 και 319)

58) Η ανατροφή και διαπαιδαγώγιση του παιδιού στην

Αθήνα και στη Σπάρτη η τροφόςτιθήνη ο παιδαγωγός η

προς πάτωρ τροφός η Αρτεμις Κορυθαλία και τα Τιθηνίδια

[316-318]

18

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΜΟΣ Β Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος

στον Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Κόσμο

Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν

δηλώνεται διαφορετικά)

1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που

απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι

μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η

σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-

21]

2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η

αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον

αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]

Δραστηριότητα 1β [σελ 23]

3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο

ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι

χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η

μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των

επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]

Δραστηριότητα 1γ Δραστηριότητα 2 [σελ 23]

4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία

θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους

και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

(αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του

Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη

Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324

μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το

διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου

για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]

Δραστηριότητα 3β [26-27] πρβ Δραστηριότητα 1 [σελ 209-210]

19

5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το

αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η

επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής

εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό

(φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο

(διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως)

[σελ 25-26 πρβ σελ 210]

Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]

6) Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης πλεονεκτήματα (τοποθεσίας)

σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

συνέπειες (σε σχέση με το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας) [σελ

27-29]

Δραστηριότητα 4α [σελ 29]

7) Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της Τα

μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού (συγκεντρωτική

άσκηση της κρατικής διοίκησης) και του Κωνσταντίνου

(μονοκρατορία) Οι παράγοντες που αναδείχθηκαν ενοποιητικοί για

τη βυζαντινή αυτοκρατορία (αρχικά η χριστιανική θρησκεία

αργότερα και η ελληνική γλώσσα) [σελ 28-29]

Δραστηριότητα 4β [σελ 29]

8) Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος (απόλυτη

μοναρχία) ο ρόλος του αυτοκράτορα οι περιορισμοί στην άσκηση

της αυτοκρατορικής εξουσίας (κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί-δεν

υπήρχαν συνταγματικοί περιορισμοί ή κοινοβουλευτικός έλεγχος-

ωστόσο πολιτικοί παράγοντες και η Εκκλησία επέβαλαν κατά

καιρούς περιορισμούς ή επηρέασαν τις εξελίξεις) [σελ 29-30]

Δραστηριότητα 5 [σελ 32]

20

9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-

αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή

δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η

εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό

της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και

αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το

πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα

του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν

του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του

αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των

βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών

η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή

και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]

10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με

επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με

σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής

νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο

του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]

11) Ονομασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών

συγκροτημάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή

Ιερόν Παλάτιον Παλάτι του Βουκολέοντος Παλάτι των Μαγγάνων

Παλάτι των Βλαχερνών) χρονική περίοδος κατά την οποία

χρησιμοποιήθηκαν Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην οικοδόμηση

ή ανοικοδόμησή τους και περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσμησής

τους που παραπέμπει σε ιστορικάθρησκευτικά γεγονότα και

ιδεολογικά πρότυπα Λειτουργία περιγραφή διακόσμηση και

ερμηνεία της ονομασίας (όπου αυτή είναι γνωστή) των εξής

οικοδομημάτων ή οικοδομικών συγκροτημάτων του Μεγάλου

21

Παλατίου της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των

δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία) της Δάφνης (συγκρότημα

κατοικιών) της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών) του Καινούργιου (πτέρυγα

κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και

υποδοχής πρεβευτών [σελ 33-38 πρβ για καθημερινές ακροάσεις

σελ 42]

Δραστηριότητα 6 [σελ 39]

12) Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής

πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την

αρμονία του σύμπαντος η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων

και των αιρετικών) Το Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως του

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την

παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των Μακεδόνων [σελ 39-40

πρβ σελ 32 για την ευταξία δηλ την αρχή της θεϊκά

καθορισμένης τάξης χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να

υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες

σελ 98 για την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των

ποινών σελ 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων σελ 116 για την έννοια της τάξης

στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ 46]

13) α Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα η σταδιακή

απώλεια του στρατιωτικού χαρακτήραεπίδραση του χριστιανισμού

κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε

αυθύπαρκτη τελετή Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία

πριν από τη θεία λειτουργία στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί

Μακεδόνων) Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των

αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ ) Η στέψη και το

χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια

των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω

22

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 14: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

εορτή των Παναθηναίωντην αγροτική λατρεία του Διονύσου

Ελευθερέως ]

36) Η δημιουργία της πόλης της Σπάρτης [σελ 172-173]

Δραστηριότητα 27 (σελ 173) Κείμενο 25 [σελ 227]

37) Η μεταβολή της Σπάρτης από κοινωνία των αρίστων σε

κοινωνία οπλιτών και ο χωρισμός του πληθυσμού σε ομοίους

περιοίκους και είλωτες μετά τον 2ο Μεσσηνιακό πόλεμο (640-

620 πΧ) [σελ 173-175]

38) Ποια είναι η έννοια της ρήτρας τι είναι η Μεγάλη

Ρήτρα (το περιεχόμενό της γνωστό από τον βίο του

Λυκούργου του Πλουτάρχου) ποια είναι τα κύρια όργανα του

σπαρτιατικού πολιτεύματος και σε ποιες από τις

αρμοδιότητές τους αναφέρεται Ποιο αντιλαϊκό μέτρο

περιορίζεται με την εμφάνιση των εφόρων [σελ 175-177

Δραστηριότητα 29 [σελ 177]

39) Η θεωρητική ισότητα των ομοίων (=πολιτών με πλήρη

πολιτικά δικαιώματα) και οι αντιφάσεις των πηγών (Πλάτων

Πλούταρχος Πολύβιος) σχετικά με την ισότητα των κλήρων

Κατά πόσον ενδιέφερε τους ομοίους η απόκτηση πλούτου ή η

ενασχόληση με βαναυσικές δραστηριότητες τι ενδείξεις

έχουμε από πότε χρονολογούνται Πότε οι Σπαρτιάτες έκοψαν

νόμισμα που αντικατέστησε τους οβελούς [σελ 177-179 πρβ

σελ 247-248 για οβελούς]

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 27 [σελ 227]

40) Οι προϋποθέσεις που έπρεπε κανείς να πληροί για να

είναι όμοιος πότε θεσπίζονται τα κριτήρια που σχετίζονται

με την αγωγή (και τα συσσίτια) και γιατί η σπαρτιατική

αγωγή πώς υλοποιείται σε τι αποσκοπεί πόσο διαρκεί ως

θεσμός τα συσσίτια και η μεταβολή τους από θεσμό που

σφυρηλατούσε πνεύμα ισότητας και αλληλεγγύης σε κριτήριο

διάκρισης [σελ 179-183)

Κείμενο 28α-γ [σελ 227-228] Κείμενο 30 α-β στ [σελ 229-230]

14

41) Οι αντιφατικές παραδόσεις του 4ου αι πΧ (Ισοκράτης

Έφορος) για την καταγωγή και τη θέση των περιοίκων Η

δημιουργία και το καθεστώς των περιοικίδων πόλεων

(αυτόνομες κοινότητες γύρω από την πόλη της Σπάρτης με

τοπική οικονομία και τοπικό δίκαιο) η σχέση των περιοίκων

με τους Σπαρτιάτες τι υποδηλώνει ο όρος Λακεδαιμόνιοι

(ισότιμα μέλη στις πολεμικές επιχειρήσεις) οι

δραστηριότητές τους [σελ 185-186]

Κείμενο 30β [σελ 229]

42) Προέλευση του ονόματος είλωτας(=υποδουλωμένος)

και του θεσμού της ειλωτείας καταγωγή των ειλώτων

(είλωτες Λακωνίας laquoαρχαίοιraquo και είλωτες Μεσσηνίας

laquoΜεσσηνιακοίraquo) Αντιστοιχία του κοινωνικού καθεστώτος των

ειλώτων και των εκτημόρων Πώς έκριναν οι αρχαίοι

Έλληνες τη σχέση ειλώτων και ομοίων η μαρτυρία του

Αριστοτέλη ότι κάθε χρόνο οι έφοροι κήρυσσαν πόλεμο στους

είλωτες [σελ 186-188] Δραστηριότητα 33 [σελ 189] Κείμενο

29 [σελ 228-229]

43) Ποιά είναι τα αίτια και οι συνέπειες της ολιγανθρωπίας

αισθητής από το 464 πΧ (σεισμός στη Λακωνική) Οι νέες

κοινωνικές τάξεις και ο τρόπος που δημιουργήθηκαν Τι

δηλώνει ο όρος νεοδαμώδεις τι πληροφορίες έχουμε γιrsquo

αυτούς Ο νόμος του Επιταδέα και οι συνέπειές του Πώς

διακαιολογείται από τις πληροφορίες των πηγών ο

πλουτοκρατικόςαριστοκρατικός χαρακτήρας της

σπαρτιατικής κοινωνίας του 4ου αι (σελ 191-193 195-197)

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 30γ δ στ [σελ 229]

44) Η Απέλλα η βασιλεία οι έφοροι σύσταση λειτουργία

αρμοδιότητες σύγχρονα ερωτήματα Τα προνόμια και οι

εξουσίες των βασιλέων σε καιρό ειρήνης και σε καιρό

πολέμου εκλογή γερόντων και εξουσίες γερουσίας εξουσίες

εφόρων ο διαφορετικός χαρακτήρας του θεσμού της

15

βασιλείας και του θεσμού των εφόρων [σελ 197-204] Οι 4

πύθιοι οι αρμοστές και η αρχή του ναυάρχου [σελ 205]

45) Η απουσία της λατρείας του Διονύσου και η έμφαση

της λατρείας του Απόλλωνος και της Άρτεμης στη Σπάρτη

[σελ 208]

Κεφάλαιο 4

46) Τι είναι ο οίκος (α η πατριαρχική οικογένεια β ο

χώρος όπου συγκεντρώνεται καθημερινά η οικογένεια μέσα

στο σπίτι ένα δωμάτιο που βλέπει στην αυλή γ η κατοικία

γενικότερα δ το νοικοκυριό) τα παλαιότερα γνωστά

γαμήλια έθιμα (ομηρικά) νομοθέτες που έπαιξαν καθοριστικό

ρόλο σε θέματα γάμου στην Αθήνα και στη Σπάρτη ο Κώδικας

της Γόρτυνας [σελ 280-281 πρβ σελ 285 για τον Κώδικα

της Γόρτυνας και σελ 286 311 την έννοια του οίκου]

47) Ποια ήταν η κοινωνικά αποδεκτή ηλικία γάμου στην

Αθήνα και στη Σπάρτη Πώς ορίζεται στις αρχαίες πηγές η

ιδεώδης ηλικία γάμου της γυναίκας και του άνδρα Σε τι

οφείλονται οι διαφορετικές απόψεις των αρχαίων φιλοσόφων

[σελ 282-284]

Δραστηριότητα 1 (σελ 283)

48) Ποιες ήταν οι επίκληροι οι πατρωιώκοι και οι

πατρούχοι η ηλικία γάμου των ορφανών κοριτσιών

κληρονόμων του πατέρα και ο τρόπος με τον οποίο

κληρονομούσαν (έμμεσα) τον κλήρο του πατέρα στην Αθήνα

στη Σπάρτη στην Κρήτη Αιτιολογείστε τη θεσμικά

κατοχυρωμένη ηλικία γάμου στις περιπτώσεις αυτές [σελ

285]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 287]

49) (σελ 288-290) Ο τρόπος και ο στόχος του αρχαϊκού

γάμου στον οποίο η νύφη δίδεται ως έπαθλο στον γαμπρό η

ονομασία του αντίστοιχου ινδικού έθιμου (τρία παραδείγματα

16

δύο ελληνικά και ένα ινδικό) πότε γίνεται επιλογή γαμπρού

από την ίδια τη νύφη χωρίς τη μεσολάβηση αγώνα

Δραστηριότητα 4 [σελ 290]

50) Τι ήταν η προίκα ποιος τη διαχειριζόταν και την

καρπωνόταν σε ποιον κατέληγε όταν χώριζε το ανδρόγυνο ή

πέθαινε η σύζυγος η προικοδότηση των χηρών και των

φτωχών επικλήρων Η εκ των προτέρων κληρονομιά ως

προίκα η αρχή της ενδογαμίας και ο βαθμός συγγένειας στο

γάμο μεταξύ συγγενών στην Αθήνα και στη Σπάρτη [σελ

292-293]

51) Οι διαδικασίες για τη σύναψη και ολοκλήρωση γάμου

στην Αθήνα Η εγγύη και η επιδικασία η αρχαιότερη

μαρτυρία Η έκδοση οι διαδικασίες τελετουργίες και τα

έθιμα που τη συνοδεύουν ο μήνας γάμου η αποδοχή της

νύφης από τη φρατρία (=η ευρύτερη ανδρική συγγενική

ομάδα στην οποία ανήκε η οικογένεια του γαμπρού ) η

σημασία της Η θυσία με την οποία άρχιζε ο γάμος ως

ιεροτελεστία το προγαμιαίο λουτρό της νύφης και του

γαμπρού η μεταφορά του νερού η Εννεάκρουνος οι δύο

σημασίες της λέξης λουτροφόρος (το αγγείο η κοπέλα που το

μετέφερε) η φιάλη το γαμήλιο γεύμα Η μεταφορά της νύφης

ο παράνυμφος ή πάροχος οι πυξίδες Τι είναι και πώς

πραγματοποιείται το συνοικείν τα καταχύσματα ο παις

αμφιθαλής η αποκάλυψη του προσώπου της νύφης στον

γαμπρό το επιθαλάμιο οι δύο σημασίες της λέξης επαύλια

[σελ 295-301] Δραστηριότητα 7 [σελ 301]

52) Ο σπαρτιατικός γάμος (302-303 και σελ 319)

Περιγραφή του σπαρτιατικού γάμου με (συμβολική) αρπαγή

της νύφης το βασικό γνώρισμα που τον διακρίνει από τον

αντίστοιχο μυθικό γάμο [είναι κρυφός] η τελετουργία

τραβεστισμού της νύφης και οι ερμηνείες της ένα ιστορικό

παράδειγμα γάμου με πραγματική αρπαγή της νύφης τι

17

γνωρίζετε για το έθιμο της πολυανδρίας στη Σπάρτη και στο

ινδικό έπος Μαχαμπαράτα

Δραστηριότητα 8 [σελ 303] Κείμενα 6 και 7 [σελ 324]

Δραστηριότητα 9 [σελ 304] Κείμενα 7 και 8 [σελ 324- 325]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 2 [σελ 304]

53) Πού διεξαγόταν ο τοκετός και ποιες ήταν οι

εθιμοτυπικές και τελετουργικές διαδικασίες που τον

συνόδευαν Η ανακοίνωση του φύλλου του νεογέννητου η

παρουσίαση του βρέφους σε ναό προστάτιδας θεότητας Το

έθιμο της έκθεσης (απόθεσης) των νεογέννητων ένα μυθικό

παράδειγμα Σε τι διέφερε η έκθεση από την βρεφοκτονία Για

ποιους άλλους ινδοευρωπαϊκούς λαούς μαρτυρείται το ίδιο

έθιμο δύο μυθικά παραδείγματα [σελ 305-309 και 319]

Δραστηριότητα 10 [σελ 309] Κείμενα 9 και 10 [σελ 325]

54) Ο καθαρμός του νεογέννητου τα αμφιδρόμια και η

δεκάτη τι δηλώνουν οι λέξεις σε τι αποσκοπούν [σελ 309-

310]

Δρασστηριότητα 11 (σελ 313)

55) Να περιγράψετε την εξωτερική και εσωτερική

διαρρύθμιση της κατοικίας των Αθηναίων τι είναι και πού

βρισκόταν η εστία σχετικές τελετουργίες παραδείγματα

[σελ 311-312]

56) Οι τελετουργίες που συνόδευαν την αναγνώριση από τη

φρατρία των αγοριών και των κοριτσιών στην Αθήνα [σελ

313-315] μείον κούρειον γαμηλία

57) Σπαρτιατικές πρακτικές ευγονισμού που σχετίζονται με

τη γέννηση και την αναγνώριση των βρεφών η Λέσχη οι

Αποθέτες (σελ 314-315 και 319)

58) Η ανατροφή και διαπαιδαγώγιση του παιδιού στην

Αθήνα και στη Σπάρτη η τροφόςτιθήνη ο παιδαγωγός η

προς πάτωρ τροφός η Αρτεμις Κορυθαλία και τα Τιθηνίδια

[316-318]

18

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΜΟΣ Β Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος

στον Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Κόσμο

Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν

δηλώνεται διαφορετικά)

1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που

απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι

μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η

σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-

21]

2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η

αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον

αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]

Δραστηριότητα 1β [σελ 23]

3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο

ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι

χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η

μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των

επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]

Δραστηριότητα 1γ Δραστηριότητα 2 [σελ 23]

4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία

θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους

και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

(αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του

Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη

Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324

μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το

διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου

για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]

Δραστηριότητα 3β [26-27] πρβ Δραστηριότητα 1 [σελ 209-210]

19

5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το

αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η

επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής

εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό

(φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο

(διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως)

[σελ 25-26 πρβ σελ 210]

Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]

6) Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης πλεονεκτήματα (τοποθεσίας)

σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

συνέπειες (σε σχέση με το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας) [σελ

27-29]

Δραστηριότητα 4α [σελ 29]

7) Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της Τα

μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού (συγκεντρωτική

άσκηση της κρατικής διοίκησης) και του Κωνσταντίνου

(μονοκρατορία) Οι παράγοντες που αναδείχθηκαν ενοποιητικοί για

τη βυζαντινή αυτοκρατορία (αρχικά η χριστιανική θρησκεία

αργότερα και η ελληνική γλώσσα) [σελ 28-29]

Δραστηριότητα 4β [σελ 29]

8) Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος (απόλυτη

μοναρχία) ο ρόλος του αυτοκράτορα οι περιορισμοί στην άσκηση

της αυτοκρατορικής εξουσίας (κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί-δεν

υπήρχαν συνταγματικοί περιορισμοί ή κοινοβουλευτικός έλεγχος-

ωστόσο πολιτικοί παράγοντες και η Εκκλησία επέβαλαν κατά

καιρούς περιορισμούς ή επηρέασαν τις εξελίξεις) [σελ 29-30]

Δραστηριότητα 5 [σελ 32]

20

9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-

αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή

δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η

εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό

της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και

αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το

πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα

του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν

του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του

αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των

βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών

η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή

και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]

10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με

επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με

σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής

νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο

του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]

11) Ονομασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών

συγκροτημάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή

Ιερόν Παλάτιον Παλάτι του Βουκολέοντος Παλάτι των Μαγγάνων

Παλάτι των Βλαχερνών) χρονική περίοδος κατά την οποία

χρησιμοποιήθηκαν Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην οικοδόμηση

ή ανοικοδόμησή τους και περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσμησής

τους που παραπέμπει σε ιστορικάθρησκευτικά γεγονότα και

ιδεολογικά πρότυπα Λειτουργία περιγραφή διακόσμηση και

ερμηνεία της ονομασίας (όπου αυτή είναι γνωστή) των εξής

οικοδομημάτων ή οικοδομικών συγκροτημάτων του Μεγάλου

21

Παλατίου της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των

δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία) της Δάφνης (συγκρότημα

κατοικιών) της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών) του Καινούργιου (πτέρυγα

κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και

υποδοχής πρεβευτών [σελ 33-38 πρβ για καθημερινές ακροάσεις

σελ 42]

Δραστηριότητα 6 [σελ 39]

12) Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής

πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την

αρμονία του σύμπαντος η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων

και των αιρετικών) Το Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως του

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την

παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των Μακεδόνων [σελ 39-40

πρβ σελ 32 για την ευταξία δηλ την αρχή της θεϊκά

καθορισμένης τάξης χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να

υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες

σελ 98 για την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των

ποινών σελ 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων σελ 116 για την έννοια της τάξης

στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ 46]

13) α Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα η σταδιακή

απώλεια του στρατιωτικού χαρακτήραεπίδραση του χριστιανισμού

κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε

αυθύπαρκτη τελετή Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία

πριν από τη θεία λειτουργία στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί

Μακεδόνων) Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των

αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ ) Η στέψη και το

χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια

των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω

22

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 15: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

41) Οι αντιφατικές παραδόσεις του 4ου αι πΧ (Ισοκράτης

Έφορος) για την καταγωγή και τη θέση των περιοίκων Η

δημιουργία και το καθεστώς των περιοικίδων πόλεων

(αυτόνομες κοινότητες γύρω από την πόλη της Σπάρτης με

τοπική οικονομία και τοπικό δίκαιο) η σχέση των περιοίκων

με τους Σπαρτιάτες τι υποδηλώνει ο όρος Λακεδαιμόνιοι

(ισότιμα μέλη στις πολεμικές επιχειρήσεις) οι

δραστηριότητές τους [σελ 185-186]

Κείμενο 30β [σελ 229]

42) Προέλευση του ονόματος είλωτας(=υποδουλωμένος)

και του θεσμού της ειλωτείας καταγωγή των ειλώτων

(είλωτες Λακωνίας laquoαρχαίοιraquo και είλωτες Μεσσηνίας

laquoΜεσσηνιακοίraquo) Αντιστοιχία του κοινωνικού καθεστώτος των

ειλώτων και των εκτημόρων Πώς έκριναν οι αρχαίοι

Έλληνες τη σχέση ειλώτων και ομοίων η μαρτυρία του

Αριστοτέλη ότι κάθε χρόνο οι έφοροι κήρυσσαν πόλεμο στους

είλωτες [σελ 186-188] Δραστηριότητα 33 [σελ 189] Κείμενο

29 [σελ 228-229]

43) Ποιά είναι τα αίτια και οι συνέπειες της ολιγανθρωπίας

αισθητής από το 464 πΧ (σεισμός στη Λακωνική) Οι νέες

κοινωνικές τάξεις και ο τρόπος που δημιουργήθηκαν Τι

δηλώνει ο όρος νεοδαμώδεις τι πληροφορίες έχουμε γιrsquo

αυτούς Ο νόμος του Επιταδέα και οι συνέπειές του Πώς

διακαιολογείται από τις πληροφορίες των πηγών ο

πλουτοκρατικόςαριστοκρατικός χαρακτήρας της

σπαρτιατικής κοινωνίας του 4ου αι (σελ 191-193 195-197)

Δραστηριότητα 30 [σελ 179] Κείμενο 30γ δ στ [σελ 229]

44) Η Απέλλα η βασιλεία οι έφοροι σύσταση λειτουργία

αρμοδιότητες σύγχρονα ερωτήματα Τα προνόμια και οι

εξουσίες των βασιλέων σε καιρό ειρήνης και σε καιρό

πολέμου εκλογή γερόντων και εξουσίες γερουσίας εξουσίες

εφόρων ο διαφορετικός χαρακτήρας του θεσμού της

15

βασιλείας και του θεσμού των εφόρων [σελ 197-204] Οι 4

πύθιοι οι αρμοστές και η αρχή του ναυάρχου [σελ 205]

45) Η απουσία της λατρείας του Διονύσου και η έμφαση

της λατρείας του Απόλλωνος και της Άρτεμης στη Σπάρτη

[σελ 208]

Κεφάλαιο 4

46) Τι είναι ο οίκος (α η πατριαρχική οικογένεια β ο

χώρος όπου συγκεντρώνεται καθημερινά η οικογένεια μέσα

στο σπίτι ένα δωμάτιο που βλέπει στην αυλή γ η κατοικία

γενικότερα δ το νοικοκυριό) τα παλαιότερα γνωστά

γαμήλια έθιμα (ομηρικά) νομοθέτες που έπαιξαν καθοριστικό

ρόλο σε θέματα γάμου στην Αθήνα και στη Σπάρτη ο Κώδικας

της Γόρτυνας [σελ 280-281 πρβ σελ 285 για τον Κώδικα

της Γόρτυνας και σελ 286 311 την έννοια του οίκου]

47) Ποια ήταν η κοινωνικά αποδεκτή ηλικία γάμου στην

Αθήνα και στη Σπάρτη Πώς ορίζεται στις αρχαίες πηγές η

ιδεώδης ηλικία γάμου της γυναίκας και του άνδρα Σε τι

οφείλονται οι διαφορετικές απόψεις των αρχαίων φιλοσόφων

[σελ 282-284]

Δραστηριότητα 1 (σελ 283)

48) Ποιες ήταν οι επίκληροι οι πατρωιώκοι και οι

πατρούχοι η ηλικία γάμου των ορφανών κοριτσιών

κληρονόμων του πατέρα και ο τρόπος με τον οποίο

κληρονομούσαν (έμμεσα) τον κλήρο του πατέρα στην Αθήνα

στη Σπάρτη στην Κρήτη Αιτιολογείστε τη θεσμικά

κατοχυρωμένη ηλικία γάμου στις περιπτώσεις αυτές [σελ

285]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 287]

49) (σελ 288-290) Ο τρόπος και ο στόχος του αρχαϊκού

γάμου στον οποίο η νύφη δίδεται ως έπαθλο στον γαμπρό η

ονομασία του αντίστοιχου ινδικού έθιμου (τρία παραδείγματα

16

δύο ελληνικά και ένα ινδικό) πότε γίνεται επιλογή γαμπρού

από την ίδια τη νύφη χωρίς τη μεσολάβηση αγώνα

Δραστηριότητα 4 [σελ 290]

50) Τι ήταν η προίκα ποιος τη διαχειριζόταν και την

καρπωνόταν σε ποιον κατέληγε όταν χώριζε το ανδρόγυνο ή

πέθαινε η σύζυγος η προικοδότηση των χηρών και των

φτωχών επικλήρων Η εκ των προτέρων κληρονομιά ως

προίκα η αρχή της ενδογαμίας και ο βαθμός συγγένειας στο

γάμο μεταξύ συγγενών στην Αθήνα και στη Σπάρτη [σελ

292-293]

51) Οι διαδικασίες για τη σύναψη και ολοκλήρωση γάμου

στην Αθήνα Η εγγύη και η επιδικασία η αρχαιότερη

μαρτυρία Η έκδοση οι διαδικασίες τελετουργίες και τα

έθιμα που τη συνοδεύουν ο μήνας γάμου η αποδοχή της

νύφης από τη φρατρία (=η ευρύτερη ανδρική συγγενική

ομάδα στην οποία ανήκε η οικογένεια του γαμπρού ) η

σημασία της Η θυσία με την οποία άρχιζε ο γάμος ως

ιεροτελεστία το προγαμιαίο λουτρό της νύφης και του

γαμπρού η μεταφορά του νερού η Εννεάκρουνος οι δύο

σημασίες της λέξης λουτροφόρος (το αγγείο η κοπέλα που το

μετέφερε) η φιάλη το γαμήλιο γεύμα Η μεταφορά της νύφης

ο παράνυμφος ή πάροχος οι πυξίδες Τι είναι και πώς

πραγματοποιείται το συνοικείν τα καταχύσματα ο παις

αμφιθαλής η αποκάλυψη του προσώπου της νύφης στον

γαμπρό το επιθαλάμιο οι δύο σημασίες της λέξης επαύλια

[σελ 295-301] Δραστηριότητα 7 [σελ 301]

52) Ο σπαρτιατικός γάμος (302-303 και σελ 319)

Περιγραφή του σπαρτιατικού γάμου με (συμβολική) αρπαγή

της νύφης το βασικό γνώρισμα που τον διακρίνει από τον

αντίστοιχο μυθικό γάμο [είναι κρυφός] η τελετουργία

τραβεστισμού της νύφης και οι ερμηνείες της ένα ιστορικό

παράδειγμα γάμου με πραγματική αρπαγή της νύφης τι

17

γνωρίζετε για το έθιμο της πολυανδρίας στη Σπάρτη και στο

ινδικό έπος Μαχαμπαράτα

Δραστηριότητα 8 [σελ 303] Κείμενα 6 και 7 [σελ 324]

Δραστηριότητα 9 [σελ 304] Κείμενα 7 και 8 [σελ 324- 325]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 2 [σελ 304]

53) Πού διεξαγόταν ο τοκετός και ποιες ήταν οι

εθιμοτυπικές και τελετουργικές διαδικασίες που τον

συνόδευαν Η ανακοίνωση του φύλλου του νεογέννητου η

παρουσίαση του βρέφους σε ναό προστάτιδας θεότητας Το

έθιμο της έκθεσης (απόθεσης) των νεογέννητων ένα μυθικό

παράδειγμα Σε τι διέφερε η έκθεση από την βρεφοκτονία Για

ποιους άλλους ινδοευρωπαϊκούς λαούς μαρτυρείται το ίδιο

έθιμο δύο μυθικά παραδείγματα [σελ 305-309 και 319]

Δραστηριότητα 10 [σελ 309] Κείμενα 9 και 10 [σελ 325]

54) Ο καθαρμός του νεογέννητου τα αμφιδρόμια και η

δεκάτη τι δηλώνουν οι λέξεις σε τι αποσκοπούν [σελ 309-

310]

Δρασστηριότητα 11 (σελ 313)

55) Να περιγράψετε την εξωτερική και εσωτερική

διαρρύθμιση της κατοικίας των Αθηναίων τι είναι και πού

βρισκόταν η εστία σχετικές τελετουργίες παραδείγματα

[σελ 311-312]

56) Οι τελετουργίες που συνόδευαν την αναγνώριση από τη

φρατρία των αγοριών και των κοριτσιών στην Αθήνα [σελ

313-315] μείον κούρειον γαμηλία

57) Σπαρτιατικές πρακτικές ευγονισμού που σχετίζονται με

τη γέννηση και την αναγνώριση των βρεφών η Λέσχη οι

Αποθέτες (σελ 314-315 και 319)

58) Η ανατροφή και διαπαιδαγώγιση του παιδιού στην

Αθήνα και στη Σπάρτη η τροφόςτιθήνη ο παιδαγωγός η

προς πάτωρ τροφός η Αρτεμις Κορυθαλία και τα Τιθηνίδια

[316-318]

18

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΜΟΣ Β Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος

στον Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Κόσμο

Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν

δηλώνεται διαφορετικά)

1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που

απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι

μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η

σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-

21]

2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η

αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον

αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]

Δραστηριότητα 1β [σελ 23]

3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο

ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι

χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η

μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των

επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]

Δραστηριότητα 1γ Δραστηριότητα 2 [σελ 23]

4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία

θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους

και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

(αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του

Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη

Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324

μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το

διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου

για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]

Δραστηριότητα 3β [26-27] πρβ Δραστηριότητα 1 [σελ 209-210]

19

5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το

αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η

επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής

εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό

(φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο

(διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως)

[σελ 25-26 πρβ σελ 210]

Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]

6) Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης πλεονεκτήματα (τοποθεσίας)

σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

συνέπειες (σε σχέση με το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας) [σελ

27-29]

Δραστηριότητα 4α [σελ 29]

7) Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της Τα

μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού (συγκεντρωτική

άσκηση της κρατικής διοίκησης) και του Κωνσταντίνου

(μονοκρατορία) Οι παράγοντες που αναδείχθηκαν ενοποιητικοί για

τη βυζαντινή αυτοκρατορία (αρχικά η χριστιανική θρησκεία

αργότερα και η ελληνική γλώσσα) [σελ 28-29]

Δραστηριότητα 4β [σελ 29]

8) Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος (απόλυτη

μοναρχία) ο ρόλος του αυτοκράτορα οι περιορισμοί στην άσκηση

της αυτοκρατορικής εξουσίας (κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί-δεν

υπήρχαν συνταγματικοί περιορισμοί ή κοινοβουλευτικός έλεγχος-

ωστόσο πολιτικοί παράγοντες και η Εκκλησία επέβαλαν κατά

καιρούς περιορισμούς ή επηρέασαν τις εξελίξεις) [σελ 29-30]

Δραστηριότητα 5 [σελ 32]

20

9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-

αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή

δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η

εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό

της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και

αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το

πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα

του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν

του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του

αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των

βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών

η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή

και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]

10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με

επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με

σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής

νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο

του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]

11) Ονομασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών

συγκροτημάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή

Ιερόν Παλάτιον Παλάτι του Βουκολέοντος Παλάτι των Μαγγάνων

Παλάτι των Βλαχερνών) χρονική περίοδος κατά την οποία

χρησιμοποιήθηκαν Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην οικοδόμηση

ή ανοικοδόμησή τους και περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσμησής

τους που παραπέμπει σε ιστορικάθρησκευτικά γεγονότα και

ιδεολογικά πρότυπα Λειτουργία περιγραφή διακόσμηση και

ερμηνεία της ονομασίας (όπου αυτή είναι γνωστή) των εξής

οικοδομημάτων ή οικοδομικών συγκροτημάτων του Μεγάλου

21

Παλατίου της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των

δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία) της Δάφνης (συγκρότημα

κατοικιών) της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών) του Καινούργιου (πτέρυγα

κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και

υποδοχής πρεβευτών [σελ 33-38 πρβ για καθημερινές ακροάσεις

σελ 42]

Δραστηριότητα 6 [σελ 39]

12) Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής

πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την

αρμονία του σύμπαντος η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων

και των αιρετικών) Το Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως του

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την

παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των Μακεδόνων [σελ 39-40

πρβ σελ 32 για την ευταξία δηλ την αρχή της θεϊκά

καθορισμένης τάξης χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να

υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες

σελ 98 για την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των

ποινών σελ 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων σελ 116 για την έννοια της τάξης

στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ 46]

13) α Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα η σταδιακή

απώλεια του στρατιωτικού χαρακτήραεπίδραση του χριστιανισμού

κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε

αυθύπαρκτη τελετή Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία

πριν από τη θεία λειτουργία στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί

Μακεδόνων) Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των

αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ ) Η στέψη και το

χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια

των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω

22

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 16: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

βασιλείας και του θεσμού των εφόρων [σελ 197-204] Οι 4

πύθιοι οι αρμοστές και η αρχή του ναυάρχου [σελ 205]

45) Η απουσία της λατρείας του Διονύσου και η έμφαση

της λατρείας του Απόλλωνος και της Άρτεμης στη Σπάρτη

[σελ 208]

Κεφάλαιο 4

46) Τι είναι ο οίκος (α η πατριαρχική οικογένεια β ο

χώρος όπου συγκεντρώνεται καθημερινά η οικογένεια μέσα

στο σπίτι ένα δωμάτιο που βλέπει στην αυλή γ η κατοικία

γενικότερα δ το νοικοκυριό) τα παλαιότερα γνωστά

γαμήλια έθιμα (ομηρικά) νομοθέτες που έπαιξαν καθοριστικό

ρόλο σε θέματα γάμου στην Αθήνα και στη Σπάρτη ο Κώδικας

της Γόρτυνας [σελ 280-281 πρβ σελ 285 για τον Κώδικα

της Γόρτυνας και σελ 286 311 την έννοια του οίκου]

47) Ποια ήταν η κοινωνικά αποδεκτή ηλικία γάμου στην

Αθήνα και στη Σπάρτη Πώς ορίζεται στις αρχαίες πηγές η

ιδεώδης ηλικία γάμου της γυναίκας και του άνδρα Σε τι

οφείλονται οι διαφορετικές απόψεις των αρχαίων φιλοσόφων

[σελ 282-284]

Δραστηριότητα 1 (σελ 283)

48) Ποιες ήταν οι επίκληροι οι πατρωιώκοι και οι

πατρούχοι η ηλικία γάμου των ορφανών κοριτσιών

κληρονόμων του πατέρα και ο τρόπος με τον οποίο

κληρονομούσαν (έμμεσα) τον κλήρο του πατέρα στην Αθήνα

στη Σπάρτη στην Κρήτη Αιτιολογείστε τη θεσμικά

κατοχυρωμένη ηλικία γάμου στις περιπτώσεις αυτές [σελ

285]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 287]

49) (σελ 288-290) Ο τρόπος και ο στόχος του αρχαϊκού

γάμου στον οποίο η νύφη δίδεται ως έπαθλο στον γαμπρό η

ονομασία του αντίστοιχου ινδικού έθιμου (τρία παραδείγματα

16

δύο ελληνικά και ένα ινδικό) πότε γίνεται επιλογή γαμπρού

από την ίδια τη νύφη χωρίς τη μεσολάβηση αγώνα

Δραστηριότητα 4 [σελ 290]

50) Τι ήταν η προίκα ποιος τη διαχειριζόταν και την

καρπωνόταν σε ποιον κατέληγε όταν χώριζε το ανδρόγυνο ή

πέθαινε η σύζυγος η προικοδότηση των χηρών και των

φτωχών επικλήρων Η εκ των προτέρων κληρονομιά ως

προίκα η αρχή της ενδογαμίας και ο βαθμός συγγένειας στο

γάμο μεταξύ συγγενών στην Αθήνα και στη Σπάρτη [σελ

292-293]

51) Οι διαδικασίες για τη σύναψη και ολοκλήρωση γάμου

στην Αθήνα Η εγγύη και η επιδικασία η αρχαιότερη

μαρτυρία Η έκδοση οι διαδικασίες τελετουργίες και τα

έθιμα που τη συνοδεύουν ο μήνας γάμου η αποδοχή της

νύφης από τη φρατρία (=η ευρύτερη ανδρική συγγενική

ομάδα στην οποία ανήκε η οικογένεια του γαμπρού ) η

σημασία της Η θυσία με την οποία άρχιζε ο γάμος ως

ιεροτελεστία το προγαμιαίο λουτρό της νύφης και του

γαμπρού η μεταφορά του νερού η Εννεάκρουνος οι δύο

σημασίες της λέξης λουτροφόρος (το αγγείο η κοπέλα που το

μετέφερε) η φιάλη το γαμήλιο γεύμα Η μεταφορά της νύφης

ο παράνυμφος ή πάροχος οι πυξίδες Τι είναι και πώς

πραγματοποιείται το συνοικείν τα καταχύσματα ο παις

αμφιθαλής η αποκάλυψη του προσώπου της νύφης στον

γαμπρό το επιθαλάμιο οι δύο σημασίες της λέξης επαύλια

[σελ 295-301] Δραστηριότητα 7 [σελ 301]

52) Ο σπαρτιατικός γάμος (302-303 και σελ 319)

Περιγραφή του σπαρτιατικού γάμου με (συμβολική) αρπαγή

της νύφης το βασικό γνώρισμα που τον διακρίνει από τον

αντίστοιχο μυθικό γάμο [είναι κρυφός] η τελετουργία

τραβεστισμού της νύφης και οι ερμηνείες της ένα ιστορικό

παράδειγμα γάμου με πραγματική αρπαγή της νύφης τι

17

γνωρίζετε για το έθιμο της πολυανδρίας στη Σπάρτη και στο

ινδικό έπος Μαχαμπαράτα

Δραστηριότητα 8 [σελ 303] Κείμενα 6 και 7 [σελ 324]

Δραστηριότητα 9 [σελ 304] Κείμενα 7 και 8 [σελ 324- 325]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 2 [σελ 304]

53) Πού διεξαγόταν ο τοκετός και ποιες ήταν οι

εθιμοτυπικές και τελετουργικές διαδικασίες που τον

συνόδευαν Η ανακοίνωση του φύλλου του νεογέννητου η

παρουσίαση του βρέφους σε ναό προστάτιδας θεότητας Το

έθιμο της έκθεσης (απόθεσης) των νεογέννητων ένα μυθικό

παράδειγμα Σε τι διέφερε η έκθεση από την βρεφοκτονία Για

ποιους άλλους ινδοευρωπαϊκούς λαούς μαρτυρείται το ίδιο

έθιμο δύο μυθικά παραδείγματα [σελ 305-309 και 319]

Δραστηριότητα 10 [σελ 309] Κείμενα 9 και 10 [σελ 325]

54) Ο καθαρμός του νεογέννητου τα αμφιδρόμια και η

δεκάτη τι δηλώνουν οι λέξεις σε τι αποσκοπούν [σελ 309-

310]

Δρασστηριότητα 11 (σελ 313)

55) Να περιγράψετε την εξωτερική και εσωτερική

διαρρύθμιση της κατοικίας των Αθηναίων τι είναι και πού

βρισκόταν η εστία σχετικές τελετουργίες παραδείγματα

[σελ 311-312]

56) Οι τελετουργίες που συνόδευαν την αναγνώριση από τη

φρατρία των αγοριών και των κοριτσιών στην Αθήνα [σελ

313-315] μείον κούρειον γαμηλία

57) Σπαρτιατικές πρακτικές ευγονισμού που σχετίζονται με

τη γέννηση και την αναγνώριση των βρεφών η Λέσχη οι

Αποθέτες (σελ 314-315 και 319)

58) Η ανατροφή και διαπαιδαγώγιση του παιδιού στην

Αθήνα και στη Σπάρτη η τροφόςτιθήνη ο παιδαγωγός η

προς πάτωρ τροφός η Αρτεμις Κορυθαλία και τα Τιθηνίδια

[316-318]

18

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΜΟΣ Β Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος

στον Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Κόσμο

Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν

δηλώνεται διαφορετικά)

1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που

απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι

μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η

σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-

21]

2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η

αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον

αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]

Δραστηριότητα 1β [σελ 23]

3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο

ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι

χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η

μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των

επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]

Δραστηριότητα 1γ Δραστηριότητα 2 [σελ 23]

4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία

θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους

και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

(αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του

Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη

Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324

μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το

διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου

για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]

Δραστηριότητα 3β [26-27] πρβ Δραστηριότητα 1 [σελ 209-210]

19

5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το

αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η

επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής

εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό

(φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο

(διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως)

[σελ 25-26 πρβ σελ 210]

Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]

6) Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης πλεονεκτήματα (τοποθεσίας)

σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

συνέπειες (σε σχέση με το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας) [σελ

27-29]

Δραστηριότητα 4α [σελ 29]

7) Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της Τα

μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού (συγκεντρωτική

άσκηση της κρατικής διοίκησης) και του Κωνσταντίνου

(μονοκρατορία) Οι παράγοντες που αναδείχθηκαν ενοποιητικοί για

τη βυζαντινή αυτοκρατορία (αρχικά η χριστιανική θρησκεία

αργότερα και η ελληνική γλώσσα) [σελ 28-29]

Δραστηριότητα 4β [σελ 29]

8) Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος (απόλυτη

μοναρχία) ο ρόλος του αυτοκράτορα οι περιορισμοί στην άσκηση

της αυτοκρατορικής εξουσίας (κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί-δεν

υπήρχαν συνταγματικοί περιορισμοί ή κοινοβουλευτικός έλεγχος-

ωστόσο πολιτικοί παράγοντες και η Εκκλησία επέβαλαν κατά

καιρούς περιορισμούς ή επηρέασαν τις εξελίξεις) [σελ 29-30]

Δραστηριότητα 5 [σελ 32]

20

9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-

αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή

δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η

εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό

της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και

αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το

πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα

του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν

του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του

αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των

βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών

η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή

και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]

10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με

επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με

σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής

νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο

του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]

11) Ονομασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών

συγκροτημάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή

Ιερόν Παλάτιον Παλάτι του Βουκολέοντος Παλάτι των Μαγγάνων

Παλάτι των Βλαχερνών) χρονική περίοδος κατά την οποία

χρησιμοποιήθηκαν Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην οικοδόμηση

ή ανοικοδόμησή τους και περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσμησής

τους που παραπέμπει σε ιστορικάθρησκευτικά γεγονότα και

ιδεολογικά πρότυπα Λειτουργία περιγραφή διακόσμηση και

ερμηνεία της ονομασίας (όπου αυτή είναι γνωστή) των εξής

οικοδομημάτων ή οικοδομικών συγκροτημάτων του Μεγάλου

21

Παλατίου της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των

δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία) της Δάφνης (συγκρότημα

κατοικιών) της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών) του Καινούργιου (πτέρυγα

κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και

υποδοχής πρεβευτών [σελ 33-38 πρβ για καθημερινές ακροάσεις

σελ 42]

Δραστηριότητα 6 [σελ 39]

12) Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής

πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την

αρμονία του σύμπαντος η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων

και των αιρετικών) Το Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως του

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την

παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των Μακεδόνων [σελ 39-40

πρβ σελ 32 για την ευταξία δηλ την αρχή της θεϊκά

καθορισμένης τάξης χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να

υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες

σελ 98 για την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των

ποινών σελ 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων σελ 116 για την έννοια της τάξης

στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ 46]

13) α Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα η σταδιακή

απώλεια του στρατιωτικού χαρακτήραεπίδραση του χριστιανισμού

κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε

αυθύπαρκτη τελετή Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία

πριν από τη θεία λειτουργία στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί

Μακεδόνων) Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των

αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ ) Η στέψη και το

χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια

των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω

22

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 17: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

δύο ελληνικά και ένα ινδικό) πότε γίνεται επιλογή γαμπρού

από την ίδια τη νύφη χωρίς τη μεσολάβηση αγώνα

Δραστηριότητα 4 [σελ 290]

50) Τι ήταν η προίκα ποιος τη διαχειριζόταν και την

καρπωνόταν σε ποιον κατέληγε όταν χώριζε το ανδρόγυνο ή

πέθαινε η σύζυγος η προικοδότηση των χηρών και των

φτωχών επικλήρων Η εκ των προτέρων κληρονομιά ως

προίκα η αρχή της ενδογαμίας και ο βαθμός συγγένειας στο

γάμο μεταξύ συγγενών στην Αθήνα και στη Σπάρτη [σελ

292-293]

51) Οι διαδικασίες για τη σύναψη και ολοκλήρωση γάμου

στην Αθήνα Η εγγύη και η επιδικασία η αρχαιότερη

μαρτυρία Η έκδοση οι διαδικασίες τελετουργίες και τα

έθιμα που τη συνοδεύουν ο μήνας γάμου η αποδοχή της

νύφης από τη φρατρία (=η ευρύτερη ανδρική συγγενική

ομάδα στην οποία ανήκε η οικογένεια του γαμπρού ) η

σημασία της Η θυσία με την οποία άρχιζε ο γάμος ως

ιεροτελεστία το προγαμιαίο λουτρό της νύφης και του

γαμπρού η μεταφορά του νερού η Εννεάκρουνος οι δύο

σημασίες της λέξης λουτροφόρος (το αγγείο η κοπέλα που το

μετέφερε) η φιάλη το γαμήλιο γεύμα Η μεταφορά της νύφης

ο παράνυμφος ή πάροχος οι πυξίδες Τι είναι και πώς

πραγματοποιείται το συνοικείν τα καταχύσματα ο παις

αμφιθαλής η αποκάλυψη του προσώπου της νύφης στον

γαμπρό το επιθαλάμιο οι δύο σημασίες της λέξης επαύλια

[σελ 295-301] Δραστηριότητα 7 [σελ 301]

52) Ο σπαρτιατικός γάμος (302-303 και σελ 319)

Περιγραφή του σπαρτιατικού γάμου με (συμβολική) αρπαγή

της νύφης το βασικό γνώρισμα που τον διακρίνει από τον

αντίστοιχο μυθικό γάμο [είναι κρυφός] η τελετουργία

τραβεστισμού της νύφης και οι ερμηνείες της ένα ιστορικό

παράδειγμα γάμου με πραγματική αρπαγή της νύφης τι

17

γνωρίζετε για το έθιμο της πολυανδρίας στη Σπάρτη και στο

ινδικό έπος Μαχαμπαράτα

Δραστηριότητα 8 [σελ 303] Κείμενα 6 και 7 [σελ 324]

Δραστηριότητα 9 [σελ 304] Κείμενα 7 και 8 [σελ 324- 325]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 2 [σελ 304]

53) Πού διεξαγόταν ο τοκετός και ποιες ήταν οι

εθιμοτυπικές και τελετουργικές διαδικασίες που τον

συνόδευαν Η ανακοίνωση του φύλλου του νεογέννητου η

παρουσίαση του βρέφους σε ναό προστάτιδας θεότητας Το

έθιμο της έκθεσης (απόθεσης) των νεογέννητων ένα μυθικό

παράδειγμα Σε τι διέφερε η έκθεση από την βρεφοκτονία Για

ποιους άλλους ινδοευρωπαϊκούς λαούς μαρτυρείται το ίδιο

έθιμο δύο μυθικά παραδείγματα [σελ 305-309 και 319]

Δραστηριότητα 10 [σελ 309] Κείμενα 9 και 10 [σελ 325]

54) Ο καθαρμός του νεογέννητου τα αμφιδρόμια και η

δεκάτη τι δηλώνουν οι λέξεις σε τι αποσκοπούν [σελ 309-

310]

Δρασστηριότητα 11 (σελ 313)

55) Να περιγράψετε την εξωτερική και εσωτερική

διαρρύθμιση της κατοικίας των Αθηναίων τι είναι και πού

βρισκόταν η εστία σχετικές τελετουργίες παραδείγματα

[σελ 311-312]

56) Οι τελετουργίες που συνόδευαν την αναγνώριση από τη

φρατρία των αγοριών και των κοριτσιών στην Αθήνα [σελ

313-315] μείον κούρειον γαμηλία

57) Σπαρτιατικές πρακτικές ευγονισμού που σχετίζονται με

τη γέννηση και την αναγνώριση των βρεφών η Λέσχη οι

Αποθέτες (σελ 314-315 και 319)

58) Η ανατροφή και διαπαιδαγώγιση του παιδιού στην

Αθήνα και στη Σπάρτη η τροφόςτιθήνη ο παιδαγωγός η

προς πάτωρ τροφός η Αρτεμις Κορυθαλία και τα Τιθηνίδια

[316-318]

18

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΜΟΣ Β Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος

στον Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Κόσμο

Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν

δηλώνεται διαφορετικά)

1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που

απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι

μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η

σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-

21]

2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η

αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον

αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]

Δραστηριότητα 1β [σελ 23]

3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο

ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι

χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η

μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των

επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]

Δραστηριότητα 1γ Δραστηριότητα 2 [σελ 23]

4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία

θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους

και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

(αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του

Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη

Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324

μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το

διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου

για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]

Δραστηριότητα 3β [26-27] πρβ Δραστηριότητα 1 [σελ 209-210]

19

5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το

αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η

επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής

εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό

(φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο

(διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως)

[σελ 25-26 πρβ σελ 210]

Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]

6) Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης πλεονεκτήματα (τοποθεσίας)

σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

συνέπειες (σε σχέση με το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας) [σελ

27-29]

Δραστηριότητα 4α [σελ 29]

7) Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της Τα

μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού (συγκεντρωτική

άσκηση της κρατικής διοίκησης) και του Κωνσταντίνου

(μονοκρατορία) Οι παράγοντες που αναδείχθηκαν ενοποιητικοί για

τη βυζαντινή αυτοκρατορία (αρχικά η χριστιανική θρησκεία

αργότερα και η ελληνική γλώσσα) [σελ 28-29]

Δραστηριότητα 4β [σελ 29]

8) Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος (απόλυτη

μοναρχία) ο ρόλος του αυτοκράτορα οι περιορισμοί στην άσκηση

της αυτοκρατορικής εξουσίας (κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί-δεν

υπήρχαν συνταγματικοί περιορισμοί ή κοινοβουλευτικός έλεγχος-

ωστόσο πολιτικοί παράγοντες και η Εκκλησία επέβαλαν κατά

καιρούς περιορισμούς ή επηρέασαν τις εξελίξεις) [σελ 29-30]

Δραστηριότητα 5 [σελ 32]

20

9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-

αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή

δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η

εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό

της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και

αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το

πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα

του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν

του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του

αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των

βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών

η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή

και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]

10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με

επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με

σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής

νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο

του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]

11) Ονομασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών

συγκροτημάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή

Ιερόν Παλάτιον Παλάτι του Βουκολέοντος Παλάτι των Μαγγάνων

Παλάτι των Βλαχερνών) χρονική περίοδος κατά την οποία

χρησιμοποιήθηκαν Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην οικοδόμηση

ή ανοικοδόμησή τους και περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσμησής

τους που παραπέμπει σε ιστορικάθρησκευτικά γεγονότα και

ιδεολογικά πρότυπα Λειτουργία περιγραφή διακόσμηση και

ερμηνεία της ονομασίας (όπου αυτή είναι γνωστή) των εξής

οικοδομημάτων ή οικοδομικών συγκροτημάτων του Μεγάλου

21

Παλατίου της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των

δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία) της Δάφνης (συγκρότημα

κατοικιών) της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών) του Καινούργιου (πτέρυγα

κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και

υποδοχής πρεβευτών [σελ 33-38 πρβ για καθημερινές ακροάσεις

σελ 42]

Δραστηριότητα 6 [σελ 39]

12) Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής

πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την

αρμονία του σύμπαντος η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων

και των αιρετικών) Το Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως του

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την

παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των Μακεδόνων [σελ 39-40

πρβ σελ 32 για την ευταξία δηλ την αρχή της θεϊκά

καθορισμένης τάξης χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να

υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες

σελ 98 για την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των

ποινών σελ 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων σελ 116 για την έννοια της τάξης

στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ 46]

13) α Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα η σταδιακή

απώλεια του στρατιωτικού χαρακτήραεπίδραση του χριστιανισμού

κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε

αυθύπαρκτη τελετή Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία

πριν από τη θεία λειτουργία στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί

Μακεδόνων) Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των

αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ ) Η στέψη και το

χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια

των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω

22

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 18: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

γνωρίζετε για το έθιμο της πολυανδρίας στη Σπάρτη και στο

ινδικό έπος Μαχαμπαράτα

Δραστηριότητα 8 [σελ 303] Κείμενα 6 και 7 [σελ 324]

Δραστηριότητα 9 [σελ 304] Κείμενα 7 και 8 [σελ 324- 325]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 2 [σελ 304]

53) Πού διεξαγόταν ο τοκετός και ποιες ήταν οι

εθιμοτυπικές και τελετουργικές διαδικασίες που τον

συνόδευαν Η ανακοίνωση του φύλλου του νεογέννητου η

παρουσίαση του βρέφους σε ναό προστάτιδας θεότητας Το

έθιμο της έκθεσης (απόθεσης) των νεογέννητων ένα μυθικό

παράδειγμα Σε τι διέφερε η έκθεση από την βρεφοκτονία Για

ποιους άλλους ινδοευρωπαϊκούς λαούς μαρτυρείται το ίδιο

έθιμο δύο μυθικά παραδείγματα [σελ 305-309 και 319]

Δραστηριότητα 10 [σελ 309] Κείμενα 9 και 10 [σελ 325]

54) Ο καθαρμός του νεογέννητου τα αμφιδρόμια και η

δεκάτη τι δηλώνουν οι λέξεις σε τι αποσκοπούν [σελ 309-

310]

Δρασστηριότητα 11 (σελ 313)

55) Να περιγράψετε την εξωτερική και εσωτερική

διαρρύθμιση της κατοικίας των Αθηναίων τι είναι και πού

βρισκόταν η εστία σχετικές τελετουργίες παραδείγματα

[σελ 311-312]

56) Οι τελετουργίες που συνόδευαν την αναγνώριση από τη

φρατρία των αγοριών και των κοριτσιών στην Αθήνα [σελ

313-315] μείον κούρειον γαμηλία

57) Σπαρτιατικές πρακτικές ευγονισμού που σχετίζονται με

τη γέννηση και την αναγνώριση των βρεφών η Λέσχη οι

Αποθέτες (σελ 314-315 και 319)

58) Η ανατροφή και διαπαιδαγώγιση του παιδιού στην

Αθήνα και στη Σπάρτη η τροφόςτιθήνη ο παιδαγωγός η

προς πάτωρ τροφός η Αρτεμις Κορυθαλία και τα Τιθηνίδια

[316-318]

18

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΜΟΣ Β Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος

στον Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Κόσμο

Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν

δηλώνεται διαφορετικά)

1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που

απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι

μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η

σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-

21]

2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η

αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον

αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]

Δραστηριότητα 1β [σελ 23]

3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο

ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι

χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η

μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των

επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]

Δραστηριότητα 1γ Δραστηριότητα 2 [σελ 23]

4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία

θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους

και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

(αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του

Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη

Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324

μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το

διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου

για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]

Δραστηριότητα 3β [26-27] πρβ Δραστηριότητα 1 [σελ 209-210]

19

5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το

αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η

επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής

εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό

(φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο

(διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως)

[σελ 25-26 πρβ σελ 210]

Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]

6) Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης πλεονεκτήματα (τοποθεσίας)

σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

συνέπειες (σε σχέση με το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας) [σελ

27-29]

Δραστηριότητα 4α [σελ 29]

7) Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της Τα

μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού (συγκεντρωτική

άσκηση της κρατικής διοίκησης) και του Κωνσταντίνου

(μονοκρατορία) Οι παράγοντες που αναδείχθηκαν ενοποιητικοί για

τη βυζαντινή αυτοκρατορία (αρχικά η χριστιανική θρησκεία

αργότερα και η ελληνική γλώσσα) [σελ 28-29]

Δραστηριότητα 4β [σελ 29]

8) Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος (απόλυτη

μοναρχία) ο ρόλος του αυτοκράτορα οι περιορισμοί στην άσκηση

της αυτοκρατορικής εξουσίας (κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί-δεν

υπήρχαν συνταγματικοί περιορισμοί ή κοινοβουλευτικός έλεγχος-

ωστόσο πολιτικοί παράγοντες και η Εκκλησία επέβαλαν κατά

καιρούς περιορισμούς ή επηρέασαν τις εξελίξεις) [σελ 29-30]

Δραστηριότητα 5 [σελ 32]

20

9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-

αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή

δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η

εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό

της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και

αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το

πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα

του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν

του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του

αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των

βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών

η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή

και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]

10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με

επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με

σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής

νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο

του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]

11) Ονομασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών

συγκροτημάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή

Ιερόν Παλάτιον Παλάτι του Βουκολέοντος Παλάτι των Μαγγάνων

Παλάτι των Βλαχερνών) χρονική περίοδος κατά την οποία

χρησιμοποιήθηκαν Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην οικοδόμηση

ή ανοικοδόμησή τους και περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσμησής

τους που παραπέμπει σε ιστορικάθρησκευτικά γεγονότα και

ιδεολογικά πρότυπα Λειτουργία περιγραφή διακόσμηση και

ερμηνεία της ονομασίας (όπου αυτή είναι γνωστή) των εξής

οικοδομημάτων ή οικοδομικών συγκροτημάτων του Μεγάλου

21

Παλατίου της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των

δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία) της Δάφνης (συγκρότημα

κατοικιών) της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών) του Καινούργιου (πτέρυγα

κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και

υποδοχής πρεβευτών [σελ 33-38 πρβ για καθημερινές ακροάσεις

σελ 42]

Δραστηριότητα 6 [σελ 39]

12) Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής

πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την

αρμονία του σύμπαντος η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων

και των αιρετικών) Το Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως του

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την

παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των Μακεδόνων [σελ 39-40

πρβ σελ 32 για την ευταξία δηλ την αρχή της θεϊκά

καθορισμένης τάξης χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να

υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες

σελ 98 για την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των

ποινών σελ 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων σελ 116 για την έννοια της τάξης

στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ 46]

13) α Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα η σταδιακή

απώλεια του στρατιωτικού χαρακτήραεπίδραση του χριστιανισμού

κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε

αυθύπαρκτη τελετή Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία

πριν από τη θεία λειτουργία στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί

Μακεδόνων) Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των

αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ ) Η στέψη και το

χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια

των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω

22

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 19: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΜΟΣ Β Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος

στον Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Κόσμο

Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν

δηλώνεται διαφορετικά)

1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που

απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι

μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η

σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-

21]

2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η

αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον

αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]

Δραστηριότητα 1β [σελ 23]

3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο

ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι

χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η

μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των

επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]

Δραστηριότητα 1γ Δραστηριότητα 2 [σελ 23]

4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία

θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους

και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

(αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του

Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη

Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324

μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το

διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου

για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]

Δραστηριότητα 3β [26-27] πρβ Δραστηριότητα 1 [σελ 209-210]

19

5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το

αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η

επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής

εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό

(φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο

(διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως)

[σελ 25-26 πρβ σελ 210]

Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]

6) Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης πλεονεκτήματα (τοποθεσίας)

σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

συνέπειες (σε σχέση με το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας) [σελ

27-29]

Δραστηριότητα 4α [σελ 29]

7) Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της Τα

μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού (συγκεντρωτική

άσκηση της κρατικής διοίκησης) και του Κωνσταντίνου

(μονοκρατορία) Οι παράγοντες που αναδείχθηκαν ενοποιητικοί για

τη βυζαντινή αυτοκρατορία (αρχικά η χριστιανική θρησκεία

αργότερα και η ελληνική γλώσσα) [σελ 28-29]

Δραστηριότητα 4β [σελ 29]

8) Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος (απόλυτη

μοναρχία) ο ρόλος του αυτοκράτορα οι περιορισμοί στην άσκηση

της αυτοκρατορικής εξουσίας (κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί-δεν

υπήρχαν συνταγματικοί περιορισμοί ή κοινοβουλευτικός έλεγχος-

ωστόσο πολιτικοί παράγοντες και η Εκκλησία επέβαλαν κατά

καιρούς περιορισμούς ή επηρέασαν τις εξελίξεις) [σελ 29-30]

Δραστηριότητα 5 [σελ 32]

20

9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-

αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή

δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η

εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό

της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και

αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το

πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα

του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν

του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του

αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των

βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών

η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή

και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]

10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με

επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με

σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής

νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο

του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]

11) Ονομασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών

συγκροτημάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή

Ιερόν Παλάτιον Παλάτι του Βουκολέοντος Παλάτι των Μαγγάνων

Παλάτι των Βλαχερνών) χρονική περίοδος κατά την οποία

χρησιμοποιήθηκαν Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην οικοδόμηση

ή ανοικοδόμησή τους και περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσμησής

τους που παραπέμπει σε ιστορικάθρησκευτικά γεγονότα και

ιδεολογικά πρότυπα Λειτουργία περιγραφή διακόσμηση και

ερμηνεία της ονομασίας (όπου αυτή είναι γνωστή) των εξής

οικοδομημάτων ή οικοδομικών συγκροτημάτων του Μεγάλου

21

Παλατίου της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των

δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία) της Δάφνης (συγκρότημα

κατοικιών) της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών) του Καινούργιου (πτέρυγα

κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και

υποδοχής πρεβευτών [σελ 33-38 πρβ για καθημερινές ακροάσεις

σελ 42]

Δραστηριότητα 6 [σελ 39]

12) Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής

πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την

αρμονία του σύμπαντος η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων

και των αιρετικών) Το Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως του

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την

παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των Μακεδόνων [σελ 39-40

πρβ σελ 32 για την ευταξία δηλ την αρχή της θεϊκά

καθορισμένης τάξης χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να

υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες

σελ 98 για την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των

ποινών σελ 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων σελ 116 για την έννοια της τάξης

στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ 46]

13) α Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα η σταδιακή

απώλεια του στρατιωτικού χαρακτήραεπίδραση του χριστιανισμού

κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε

αυθύπαρκτη τελετή Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία

πριν από τη θεία λειτουργία στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί

Μακεδόνων) Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των

αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ ) Η στέψη και το

χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια

των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω

22

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 20: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το

αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η

επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής

εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό

(φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο

(διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως)

[σελ 25-26 πρβ σελ 210]

Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]

6) Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης πλεονεκτήματα (τοποθεσίας)

σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

συνέπειες (σε σχέση με το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας) [σελ

27-29]

Δραστηριότητα 4α [σελ 29]

7) Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της Τα

μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού (συγκεντρωτική

άσκηση της κρατικής διοίκησης) και του Κωνσταντίνου

(μονοκρατορία) Οι παράγοντες που αναδείχθηκαν ενοποιητικοί για

τη βυζαντινή αυτοκρατορία (αρχικά η χριστιανική θρησκεία

αργότερα και η ελληνική γλώσσα) [σελ 28-29]

Δραστηριότητα 4β [σελ 29]

8) Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος (απόλυτη

μοναρχία) ο ρόλος του αυτοκράτορα οι περιορισμοί στην άσκηση

της αυτοκρατορικής εξουσίας (κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί-δεν

υπήρχαν συνταγματικοί περιορισμοί ή κοινοβουλευτικός έλεγχος-

ωστόσο πολιτικοί παράγοντες και η Εκκλησία επέβαλαν κατά

καιρούς περιορισμούς ή επηρέασαν τις εξελίξεις) [σελ 29-30]

Δραστηριότητα 5 [σελ 32]

20

9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-

αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή

δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η

εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό

της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και

αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το

πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα

του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν

του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του

αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των

βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών

η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή

και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]

10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με

επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με

σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής

νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο

του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]

11) Ονομασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών

συγκροτημάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή

Ιερόν Παλάτιον Παλάτι του Βουκολέοντος Παλάτι των Μαγγάνων

Παλάτι των Βλαχερνών) χρονική περίοδος κατά την οποία

χρησιμοποιήθηκαν Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην οικοδόμηση

ή ανοικοδόμησή τους και περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσμησής

τους που παραπέμπει σε ιστορικάθρησκευτικά γεγονότα και

ιδεολογικά πρότυπα Λειτουργία περιγραφή διακόσμηση και

ερμηνεία της ονομασίας (όπου αυτή είναι γνωστή) των εξής

οικοδομημάτων ή οικοδομικών συγκροτημάτων του Μεγάλου

21

Παλατίου της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των

δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία) της Δάφνης (συγκρότημα

κατοικιών) της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών) του Καινούργιου (πτέρυγα

κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και

υποδοχής πρεβευτών [σελ 33-38 πρβ για καθημερινές ακροάσεις

σελ 42]

Δραστηριότητα 6 [σελ 39]

12) Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής

πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την

αρμονία του σύμπαντος η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων

και των αιρετικών) Το Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως του

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την

παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των Μακεδόνων [σελ 39-40

πρβ σελ 32 για την ευταξία δηλ την αρχή της θεϊκά

καθορισμένης τάξης χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να

υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες

σελ 98 για την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των

ποινών σελ 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων σελ 116 για την έννοια της τάξης

στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ 46]

13) α Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα η σταδιακή

απώλεια του στρατιωτικού χαρακτήραεπίδραση του χριστιανισμού

κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε

αυθύπαρκτη τελετή Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία

πριν από τη θεία λειτουργία στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί

Μακεδόνων) Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των

αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ ) Η στέψη και το

χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια

των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω

22

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 21: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-

αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή

δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η

εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό

της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και

αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το

πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα

του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν

του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του

αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των

βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών

η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή

και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]

10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με

επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με

σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής

νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο

του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]

11) Ονομασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών

συγκροτημάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή

Ιερόν Παλάτιον Παλάτι του Βουκολέοντος Παλάτι των Μαγγάνων

Παλάτι των Βλαχερνών) χρονική περίοδος κατά την οποία

χρησιμοποιήθηκαν Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην οικοδόμηση

ή ανοικοδόμησή τους και περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσμησής

τους που παραπέμπει σε ιστορικάθρησκευτικά γεγονότα και

ιδεολογικά πρότυπα Λειτουργία περιγραφή διακόσμηση και

ερμηνεία της ονομασίας (όπου αυτή είναι γνωστή) των εξής

οικοδομημάτων ή οικοδομικών συγκροτημάτων του Μεγάλου

21

Παλατίου της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των

δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία) της Δάφνης (συγκρότημα

κατοικιών) της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών) του Καινούργιου (πτέρυγα

κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και

υποδοχής πρεβευτών [σελ 33-38 πρβ για καθημερινές ακροάσεις

σελ 42]

Δραστηριότητα 6 [σελ 39]

12) Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής

πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την

αρμονία του σύμπαντος η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων

και των αιρετικών) Το Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως του

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την

παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των Μακεδόνων [σελ 39-40

πρβ σελ 32 για την ευταξία δηλ την αρχή της θεϊκά

καθορισμένης τάξης χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να

υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες

σελ 98 για την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των

ποινών σελ 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων σελ 116 για την έννοια της τάξης

στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ 46]

13) α Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα η σταδιακή

απώλεια του στρατιωτικού χαρακτήραεπίδραση του χριστιανισμού

κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε

αυθύπαρκτη τελετή Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία

πριν από τη θεία λειτουργία στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί

Μακεδόνων) Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των

αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ ) Η στέψη και το

χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια

των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω

22

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 22: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

Παλατίου της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των

δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία) της Δάφνης (συγκρότημα

κατοικιών) της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών) του Καινούργιου (πτέρυγα

κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και

υποδοχής πρεβευτών [σελ 33-38 πρβ για καθημερινές ακροάσεις

σελ 42]

Δραστηριότητα 6 [σελ 39]

12) Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής

πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την

αρμονία του σύμπαντος η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων

και των αιρετικών) Το Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως του

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την

παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των Μακεδόνων [σελ 39-40

πρβ σελ 32 για την ευταξία δηλ την αρχή της θεϊκά

καθορισμένης τάξης χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να

υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες

σελ 98 για την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των

ποινών σελ 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων σελ 116 για την έννοια της τάξης

στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ 46]

13) α Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα η σταδιακή

απώλεια του στρατιωτικού χαρακτήραεπίδραση του χριστιανισμού

κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε

αυθύπαρκτη τελετή Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία

πριν από τη θεία λειτουργία στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί

Μακεδόνων) Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των

αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ ) Η στέψη και το

χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια

των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω

22

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 23: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των

Κομνηνών και των Παλαιολόγων β Η διαδικασία της καθημερινής

ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ 40-42 πρβ σελ

31 και σελ 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον) υποδοχής (απάντησις)

και θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα

τείχη θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το

Μέγα Παλάτιο αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο

[σελ 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του

Νιπτήρος τη Μ Πέμπτη [σελ 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του

αυτοκράτορα το Μ Σάββατο [σελ 44-45]

17) α Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον

ιππόδρομο και την επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του

νεογέννητου 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για

ευχές του ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των

γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων β Η

βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη επιστροφή με πομπή

μοίρασμα υπατείας [σελ 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος α Η ανεύρεση η άφιξη η υποδοχή της

νύφης το νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός

δεσμός βυζαντινού αυτοκράτορα με ξένη νύφη η εκλογή της νύφης

τον 8 και 9 αι μΧ) τα σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης

νύφης) το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη η συνοδεία των

νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν το γαμήλιο συμπόσιο η

συνοδεία του ζεύγους στον παστόν β το λουτρό της νύφης γ οι

φιλοτιμίαι [σελ 48-52]

23

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 24: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και

στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού

ιματιοφυλακίου έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω

σε υψηλό ικρίωμα μεταφορά του νεκρού από τους

πρωτοσπαθάριους (επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-ο τελευταίος ασπασμός έξοδος από το

ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής κλίνης στο ναό για τη

νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις

της κρατικής στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα

(αξίαι δια λόγου οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία

συνήθως χρόνια αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

για βαρβάτους-εξαιρείται το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και

για ευνούχους εξαγοράσιμα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο) Οι

στρατείαι οι άπρατοι και οι λιτοί Τι ήταν και πώς απονεμόταν το

βραβείο τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους κατείχαν

κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ 58-62 πρβ σελ 47 και 51

για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

Βλ επίσης Δραστηριότητα 10 [σελ 62]

21) Η διοίκηση του παλατιού α Κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο οι προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού

υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της

προσωπικής του υπηρεσίας (πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου

πριμικήριος ή παρακοιμώμενος) ο τελετάρχης της αυλής

(μάγιστρος οφφικίων σελ 72) β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα τελετάρχης της

αυλής είναι ο επί της καταστάσεως διαχειριστής της προσωπικής

περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο

πρωτοβεστιάριος οι επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί

24

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 25: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

της τραπέζης του δεσπότουτης αυγούστης και ο πιγκέρνης του

δεσπότουτης αυγούστης) ο επί κεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην υπηρεσία του είναι

οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι λούσται οι κανδηλανάπται οι

καμηνάδαι και οι ωρολόγοι) οι προϊστάμενοι των υπηρεσιών για τη

φρούρηση του παλατιού και την προστασία του αυτοκράτορα

(δομέστικος των σχολών δρουγγάριος της βίγλης) ο επικεφαλής

της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης) ο επικεφαλής των

σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

(πρωτοσπαθάριος) [σελ 63-64 πρβ σελ 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ 70-72 πρβ σελ 94

για τη δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην

πρωτεύουσα και στην περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή α κατά την πρωτοβυζαντινή

περίοδο το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες το σιλέντιον) ο

μάγιστρος των οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο

κόμης των θείων θησαυρών (επί κεφαλής των δημόσιων

οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας (επικεφαλής

υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος) αργότερα είναι ο κόμης

ιδικής κτήσεως β κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των

πιο πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό

χαρακτήρα) τα λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού

στρατιωτικού του δρόμου και των αγελών βλ αρμοδιότητές τους

στον πίν 4 αριστερή στήλη) επί κεφαλής του ταμείου του κράτους

και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο βασιλικός σακελλάριος

(βλ πίν 4 αριστερή στήλη) [σελ 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ 78]

25

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 26: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή

(χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία) υπαρχίες

(έπαρχοι του πραιτωρίου) διοικήσεις (βικάριοικόμης επί κεφαλής

της Ανατολής) επαρχίες (κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες) Επί Ιουστινιανού κατάργηση

βικάριου εγκαινίαση συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής

εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος αναδιοργάνωση (βαθμιαία

στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής

εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης εμφάνιση θεμάτων με

επικεφαλής στρατηγούς Θεματικός και ταγματικός στρατός

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα δρούγγος

βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί) Επί

Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την

άμυνα) Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των

θεμάτων (επί κεφαλής δούκες=διοικητές των στρατιωτικών

δυνάμεων) οι αιτίες του φαινομένου [σελ 78-80 πρβ σελ 83-84

για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ Ασία και σελ 82 για

δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών

και η αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις

τον 7 αιώνα [σελ 86 οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ 91-92]

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο εξαιρείται

των νόμων ότι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της

νομοθεσίας της ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι

έμψυχος νόμος αλλά ο νόμος υπεράνω αυτού Η οργάνωση και

απονομή της δικαιοσύνης α) στην Κωνσταντινούπολη-το

αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την απουσία του

26

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 27: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο

της βίγλης (μέγα δρουγγάριο) το δικαστήριο του επάρχου της

πόλεως το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των

κρίσεων (από τον 11 αι μΧ και μετά) οι εφέσεις (δεήσεις) στον

αυτοκράτορα (μέσω του επί των δεήσεων) ο έλεγχος των

αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των κρίσεων

οι ξενώνες για διαδίκους β) στις επαρχίες-οι διοικητές των

επαρχιών (πρωτοβάθμια) οι βικάριοι οι ύπαρχοι (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί Μέτρα για τη βελτίωση

της απονομής της δικαιοσύνης τον 12 αι μΧ (δίκες τρεις φορές

την εβδομάδα αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια αστικών σε τρία

χρόνια ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων έμπρακτοι

ημέραι (επέτειοι γέννησης και ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα)

[σελ93-96]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας κατηγορίες αξιόποινων πράξεων η

ποινή του θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo

του ρωμαϊκού ποινικού δικαίου) ο σωματικός κολασμός η

φυλάκιση ο εγκλεισμός των υποδίκων σε μοναστήρια το έγκλημα

καθοσιώσεως [σελ 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών α η τάση για

μοναχισμό β η λατρεία των ιερών λειψάνων με πρωτοπόρο την

Αγία Ελένη και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους και στις

θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας

παραδείγματα [σελ 26 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ 110] -Ο

φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον α η

απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων β η

αρνητικήεχθρική στάση της εκκλησίας απέναντι στη

μαντικήμαγεία αλλά και η πρόβλεψη του μέλλοντοςο έλεγχος

27

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 28: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της εκκλησίας (η

ερμηνεία του φαινομένου) η διάκριση όπως ορίσθηκε από την

εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ανάμεσα στη μαγεία και

στη χριστιανική θρησκεία (θαύματα) γιατί ο τρόπος με τον οποίο η

Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται

laquoυπερβολική ευλάβειαraquo πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους

δαίμονες σε σχέση με τον ελληνιστικό περσικό και ιουδαϊκό κόσμο

[σελ 112-113] Δραστηριότητα 20 [σελ 114]

30) α Η laquoάρχουσα τάξηraquo των Βυζαντινών τα κύρια

χαρακτηριστικά της (ευγενική καταγωγή περιουσία άσκηση

ανώτατων αξιωμάτων προσωπική αξία) και οι κατηγορίες της (η

τάξη των συγκλητικών η laquoστρατιωτικήraquo αριστοκρατία η

laquoπολιτικήraquo αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη) Οι κατηγορίες

των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση laquoαστικήraquo τάξη)

και στην κατώτερη τάξη [σελ 116-120]

β Η laquoκοινωνική κινητικότηταraquo (ξαφνική ανάρρηση στην

ανώτερη τάξη) η ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο

αξίωμα) και η απουσία κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης

τάξης εμπόδια στη συγκρότηση laquoκλειστήςraquo αριστοκρατικής

κοινότητας ανδρικά και γυναικεία παραδείγματα της κοινωνικής

κινητικότητας [σελ 117-118 πρβ σελ 48 για άνοδο στο θρόνο

γυναικών κατώτατης τάξηςσελ 57 για τις περιπτώσεις του

Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου Δραστηριότητα 21 α

σελ 120 για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης

Δραστηριότητα 11 σελ 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα

του προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας

(αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων καθορισμένη με

νόμο ωστόσο ανέλιξη οικονομικά ευπόρων) Οι κατηγορίες των

honestiores (συγκλητικοί βουλευτές των πόλεων όλοι οι κρατικοί

αξιωματούχοι που ασκούσαν ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή

τιμητικά αξιώματα ο ανώτερος και ο ανώτατος κλήρος) και των

28

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 29: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης το

πλήθος του αστικού πληθυσμού εργάτες άτομα με ευκαιριακές ή

ακαθόριστες ασχολίες δούλοι) οι σημασίες των λατινικών όρων

[σελ 120-122 πρβ σελ 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική

ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί οι έπαρχοι του

πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 12 σελ 122] Οι κατηγορίες των δυνατών (και

των πενήτων) και οι άρτι προκόπτειν αρξάμενοι (=η μεσαία αστική

τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση της

κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας) της μέσης και ύστερης

βυζαντινής περιόδου (σελ 122-23) Η άρχουσα τάξη στα χρόνια

των Παλαιολόγων (σελ 124)

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία

κατά την πρώιμη περίοδο λατινικά στο δυτικό τμήμα λατινικά κι

ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη ελληνικά στη διεκπεραίωση της

επαρχιακής διοίκησης συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της

Συρίας συριακά αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και

Παλαιστίνη ελληνικά στην Αλεξάνδρεια κοπτικά στην υπόλοιπη

Αίγυπτο Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας

τον 7 αι μΧ οι αιτίες του φαινομένου Η ελληνική της

καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές

αντικατάσταση της προσωδιακής από τονική προφορά συγχώνευση

μέσης και παθητικής φωνής εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και

δοτικής πτώσης) οι κατηγορίες των κειμένων που διασώζουν

δείγματά της Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών

βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της Η χρησιμοποίηση

της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου (μίμηση

της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και

πνευματικής ελίτ η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν

[σελ 127-129]

Δραστηριότητα 24 (σελ 129)

29

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 30: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις

χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας

(μεγάλη έκταση αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης

μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον το κτήριο

της Συγκλήτου χριστανική εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο

παλάτι) Οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων Οι

αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων)

των πόλεων ανάμεσα στον 4 και 6 αι μΧ η αναβάθμιση του

ρόλου των επισκόπων Η διαφορά της αστικής από την αγροτική

ζωή Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις

[σελ 130-135 πρβ σελ 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην

πρώιμη βυζαντινή εποχή Δραστηριότητα 25 σελ 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ 135] Δραστηριότητα 26 [σελ 136]

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6 ως

τα μέσα του 9 αιμΧ (laquoσκοτεινοίraquo χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης

αιτίας (Αθήνα Κύζικος Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα

Κωνσταντινούπολη)Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης

οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων εντός των τειχών

εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή τους για

κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες

μικρότερες εκκλησίες ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή

βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μοναστήρια και νεκροταφεία εντός

των τειχών μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα

παλαιά υδραγωγεία [σελ 137-140]

35) α Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά

την περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9 έως 1204 μΧ) απώλεια

μνημειακού χαρακτήρα ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωής απουσία κοινόχρηστων

χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και κεντρικών πλατειών δεν

αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού γειτονιές με μικρές

30

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 31: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια κοιμητήρια μέσα στην πόλη

στους περιβόλους εκκλησιών β Αλλαγές σε διοίκηση οικονομία

και κοινωνική διαστρωμάτωση αφάνεια βουλευτών έκλειψη

αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου κατάργηση Βουλής των

πόλεων μείωση οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής

συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών στα μοναστήρια ανάληψη

πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του

θέματος (στρατηγό) Τον 11 και 12 αι μΧ μορφές αυτοδιοίκησης

στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες τοπικά συμβούλια)

Εμφάνιση laquoμέσης αστικής τάξηςraquo Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10 11 και 12

αι μΧ) Ρώσων Ιταλών Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες

βυζαντινές πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ 141-144 πρβ σελ

78 για τον έπαρχο του πραιτωρίου σελ 245 για την ένδεια των

επισκόπων σελ 79 για τα πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του

θέματος σελ 123 για την εμφάνιση της laquoμέσης αστικής τάξηςraquo

στην Κωνσταντινούπολη Δραστηριότητα 28 και 29 σελ 144]

36) α Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων και

των πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά

σημεία ενίσχυση με τείχη στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι

χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης άνω

και κάτω πόλη-στην άνω πόλη ακρόπολη και σπίτια πλουσίων το

διοικητικό κέντρο της πόλης οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων

αποθήκες εργαστήρια ενώ στις κατώτερες παρυφές τα σπίτια

μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην κάτω πόλη η αγορά οι

κυριότερες εκκλησίες μοναστήρια λιμάνι οδικοί άξονες που

συνέδεαν με άλλες περιοχές συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού ορισμένες φορές οχυρωμένες)

Περιγραφή των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά [σελ 145-

146] β Περιγραφή των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων

πολιτική και διοικητική αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης laquoδεσποτώνraquo

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών (laquoδυνατώνraquo) που ελέγχουν

31

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 32: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

διακυβέρνηση και οικονομία παραδείγματα [σελ 147-148 πρβ σελ

122-123 για τους laquoδυνατούςraquo ]

Δραστηριότητα 30 [σελ 148]

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών

πόλεων (13 και 15 αι μΧ) κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση

μεταποίηση και εξαγωγή σε άλλες περιοχέςστο εξωτερικό των

προϊόντων ενδοχώρας) Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από

την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών

εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες

έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο

στο εσωτερικό Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις

εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων παραχώρηση

προνομίων σε αριστοκράτεςμεταβολή κατάστασης των

καλλιεργητών της γης (ο θεσμός της πρόνοιας δηλ της

παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών έχει ως αποτέλεσμα

τον θεσμό της παροικίας δηλ των εξαρτημένων καλλιεργητών που

προσέφεραν αγγαρείες) εξαθλίωση δημόσιων οικονομικών και

μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων επαναστάσεις σε

Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές) Αδριανούπολη κα[148-150 πρβ 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών Η κύρια

μορφή κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο οι κωμαρχίες Οι

αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 έως

τον 9 αι μΧ οι αιτίες Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας

ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη ιδιοκτησία η μαρτυρία του

κτηματολογίου Θηβών Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης

ιδιοκτησίας οι πάροικοι η αγγαρεία [σελ 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση

του βυζαντινού εμπορίου οι συντεχνίες τα κωλυόμενα αγαθά το

Επαρχικό Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό είδη

υποχρεώσεις προνόμια και νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της

Κωνσταντινούπολης (10 αι μΧ) Τα βασιλικά εργαστήρια η

32

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 33: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η εισαγωγή

της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας μεταξωτών η

ταπητουργία τα βαφεία υφασμάτων (σελ 158-161 πρβ σελ 163

για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια

περίοδο [σελ 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα Τρόποι παραχάραξης δύο παραδείγματα πονών για την

παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την

πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή Η κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων το δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ

165-168]

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά

ερωτήματα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας

και της μεταξύ των σχέσης) οι εκπρόσωποι οι απόψεις τους ο

τόπος ο χρόνος το όνομα των οικουμενικών

συνόδωναυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισανσυγκάλεσαν και η

διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας

Τριάδος) Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος Η

χρονολογία και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της

βασιλείας του οποίου ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική

θρησκεία του Βυζαντίου [211-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά

ερωτήματα για τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού

η Μαρία ως χριστοτόκος) κοιτίδα εκπρόσωποι απόψεις σύνοδοι

που τις αντιμετώπισαν διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των

δύο τέλειων αδιαίρετωνασύγχυτων φύσεων του Χριστού)

Συνέπειες συνόδων Εφέσου (για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και

33

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 34: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου Συρίας-μονοφυσίτες) Το

Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών) [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία

μόνο θέληση του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την

αντιμετώπισε η διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο

θελήσεων και ενεργειών του Χριστού) η καταδίκη

ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω Σύνοδος

[σελ 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας τα αίτια της επίσημης

υιοθέτησής της τα ονόματα η χρονική περίοδος και οι ενέργειες

των δύο πρώτων εικονομάχων βασιλέων ο σπουδαιότερος

αντίπαλος των εικονομαχικών ιδεών Οι επιπτώσεις της

απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη σύνοδο της

Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο

της Νίκαιας (787 μΧ) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη

Αθηναίαπρόεδρος Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της Ο

χαρακτηρισμός μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της

εικονομαχίας Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 μΧ

αυτοκράτειρα ΘεοδώραΠατριάρχης Μεθόδιος) και η σημασία της

[σελ 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ 219] πρβ Δραστηριότητα 7 [222] Άσκηση

Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ 221]

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του

Οι πολιτικοί δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που

οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα [σελ 219-220 πρβ Κείμενο 1 σελ

269 για την προσθήκη του filioque να διορθωθεί η χρονολογία

επιστολής σε 1054]

34

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 35: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής

αντιπαράθεσης ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην

υστεροβυζαντινή εποχή ησυχαστική θεωρία πολέμιοι ο

κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη

βυζαντινή εποχή και η σκοπιμότητά τους Οι κατηγορίες των

αγιολογικών κειμένων οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές

και την οργάνωση του αναχωρητικού και του κοινοβιακού

μοναχισμού Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ 227] Δραστηριότητα 10 [σελ 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού η

διάδοσή τους στην Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία αργότερα

στην Ελλάδα Τα κίνητρα η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών

που αποσύρθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου και της Ιουδαίας Η

Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του μοναχισμού τα αίτια Η στάση

του ασκητή η ακηδία η αγρυπνία η χαμευνία τα όνειρα της

ερήμου [σελ 213-214 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ 229)

52) Ο ιδρυτής η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου

κοινόβιου Οι δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής

ζωής των μοναχών Η ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής η διοίκηση

του κοινόβιου Τα διακονήματα (εργασίες) τα επιτίμια (ποινές) Το

σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου η stabilitas loci

Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ 238-

242]

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ 241] Δραστηριότητα 16 (σελ

241 και 267) Δραστηριότητα 17 (σελ 242) Απάντηση σε

Δραστηριότητα 12 (σελ 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4 αι και

μετά Η audentia episcopalis Η διαφορά του επισκόπου της

35

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 36: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

πρωτοβυζαντινής εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών

χρόνων [σελ 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς διάκονοιδιακόνισσες υποδιάκονοι και

αναγνώστες ηλικία χειροτονίας σύνδεση με ενορία καθήκοντα

διαφορές από δυτικούς ιερωμένους [σελ 245-247 πρβ κείμενο 1

σελ 269 για αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία ΣοφίαΘεοτόκου των

Βλαχερνών αντίστοιχα βλ Παροράματα) Οι πανηγύρεις και τις

λιτές Οι πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου οι

πηγές που τις περιγράφουν [σελ 248-251 πρβ σελ 44 για

συμμετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές laquoσυλλογές θαυμάτωνraquo (εμφάνιση αντικείμενο)

η χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή περίοδος

διάδοσης και επικράτησής της) η θεραπεία μέσω των

θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγματα) Ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι Οι

αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον 8 αι μΧ

[σελ 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών α

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού

Αρτεμίου Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους β

μετακομιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της

πρακτικής Απόπειρες ερμηνείας εκχριστιανισμός

προσκυνήματοςειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή

υποκατάστασή τουτης με μυστική ή φανερή κληροδότησή της σε

χριστιανό άγιο τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ 256-

257]

36

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 37: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων η σημασία των

όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη

Δαμασκηνού Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν

επιβιώσει επί Δαμασκηνού Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν

αιώνα πριν Οι Καλένδες τα Βρουμάλια τα Ροζάλια Τα άλματα

πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του κλήδονα κατά

το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ 260-261 πρβ σελ 256 για τον

χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της

Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος

(cizye) Το παιδομάζωμα οι φόροι κατά τον 18 αι (από τον πίνακα 1

στη σελ 279 μόνον τα εξής χαράτσι φόρος μύλων φόρος άλεσης

καφέ δικαίωμα γάμου φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών

φόρος μεταβίβασης γης φόρος καπνού ιστηράς πρβ σελ 332)

φοροεισπρακτική τακτική από τον 17 αι και μετά φορολογικές

αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών έλληνες

διπλωματικοί ή εμπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών

εξωμότες κρυπτοχριστιανοί διερμηνείς της Υψηλής

πύληςδιοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες)

δραγομάνοι [σελ 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ 284) Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Καπού κεχαγιάς και

ο Μέγας Λογοθέτης το Πατριαρχικό ντιβάνι Η κάσα του κοινού τα

έσοδα του Πατριαρχείου η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των

κληρικών [σελ 285-288]

Δραστηριότητα 3 (σελ 288)

37

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]
Page 38: ΕΛΠ20 Ερωτηματολόγιο Υλης 2010-1

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ

296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ

299-302]

Δραστηριότητα 8 (σελ 302)

63) Η θέση των παιδιών των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική

εξουσία [σελ 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της

οθωμανικής κυριαρχίας νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα η

οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ 321-323+την τελευταία

παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ

326] Οικονομική και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί

τουρκοκρατίας [σελ 323-325] Οι αστικές και οι αγροτικές

κατοικίες η ενδυμασία και η διατροφή [σελ 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ 331)

65) Η ιδιότητα οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών

για τους σύγχρονους Έλληνες το ενδιαφέρον τους για την

αρχαιότητα και τις αρχαιότητες οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία

και διευκολύνσεις Τα συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους

ξένους περιηγητές [σελ 340-345]

38

  • ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ
  • Κεφάλαιο Ι
  • Κεφάλαιο 4
  • Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά)
  • 1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2 και 3 αι μΧ) μετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ) Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 20-21]
  • 2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο θεμελιωτής η πρώτη τετραρχία η αποτελεσματικότητά της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό [σελ 21]
  • Δραστηριότητα 1β [σελ 23]
    • 3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο οι χαρακτηρισμοί θείος και ιερός η adoratio (προσκύνηση) η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο η σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculiusη έναρξη και σημασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ 22]
    • 4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία) η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα το 312 μΧ μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μΧ) η σημασία του διατάγματος του Γαλερίου (311 μΧ) το διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μΧ) η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ 23-26 πρβ σελ 209]
    • 5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μΧ) το αντικείμενο και η αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης η επέμβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο της Πίστεως) [σελ 25-26 πρβ σελ 210]
    • Δραστηριότητα 3γ [σελ 26]
    • 9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε Διοκλητιανό και Μ Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (acircλέyumlω) θεού) Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητοτο λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης) Οι αρετές που συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες αρχές) Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων) οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ 30-32 πρβ σελ 37 για προσκύνηση πρεσβευτή και σελ 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]
    • 10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα τον οποίο ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo οι laquoπνευματικοί αδελφοίraquo και οι laquoδούλοιraquo του) αλλά και της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του laquoβασιλέωςraquo=αυτοκράτορα) [σελ 32]