Gradjevinsko-arhitektonski fakultet NišKatedra za urbanizam i prostorno planiranje

III semestar, ak. 2006/2007

URBANIZAM 2

II PREDAVANJE

Karakteristike procesa urbanizacije

Urbanizacija

Osnovne karakteristike

Elementi TokoviDinamika

urbanizācija

urbanisering

urbanisation

urbanización

urbanisation

Verstädterung

kaupungistuminen

urbanisering

αστυφιλία

urbanizzazione

urbanisatie

urbanização

urbanizace

urbanizáció

urbanizacja

urbanisation

urbanizácia

urbanizare

Fenomenom urbanizacije se bave

Mnoge naučne disciplineurbanizam, urbana sociologija, urbana geografija, prostorna ekonomija, urbana ekologija...

Mnogi mehanizmi regulisanja razvojaurbanističko planiranje i projektovanje, prostorno planiranje, regionalno planiranje, zaštita životne sredine...

Koncepcije urbanizacije

Bihejvioralna Strukturalna/funkcionalna Demografska Prostorna

Bihejvioralna koncepcija

Urbanizacija je proces koji tokom vremena utiče na ponašanje pojedinca, na stvaranje odredjenih obrazaca ponašanja ili mišljenja koji se smatraju urbanim

’’urbanizacija bi se mogla definisati i kao širenje gradskog načina života u ruralne predele’’

a

Medju mnogobrojnim definicijama urbanizacije koje su ponudili sociolozi...razlikuju se dva različita značenja tog procesa: prostorna koncentracija stanovništva difuzija sistema vrednosti, stavova i ponašanja

nazvanih urbana kultura ili urbanizam kao stil života

( M. Kastels i L. Virt)

...učešće gradjana u velikom broju dobrovoljnih udruženja organizovanih radi zadovoljenja različitih potreba; slabljenje rodbinskih veza i društvenog značaja porodice; anonomnost pojedinca; slabljenje institucije susedstva; površni, segmentirani i bezlični karakter društvenih odnosa; podrivanje tradicionalne osnove društvene solidarnosti; racionalizam u mišljenju...

Ipak...

Poimanjem urbanog odredjenim sistemom društvenih vrednosti i načinom ponašanja pojedinaca i grupa, u izvesnoj meri se gubi prostorna odredjenost urbaniteta i njegova isključiva vezanost za grad – tako se i u selu mogu naći obrasci urbanog ponašanja, kao što se crte ruralnosti mogu naći i usred najvećeg grada

Zbog toga...

Istraživanje urbanizacije kao sociološkog problema može imati specifičan karakter tek kada se veže za odredjene prostorne jedinice – grad, region, kvart, predgradje..., odnosno ukoliko se vodi računa o prostornoj dimenziji društvene stvarnosti

Strukturalna koncepcija Zanemaruje šematizovano ponašanje

pojedinca i primat daje vrsti delatnosti stanovništva, odnosno prelasku ljudi iz poljoprivrednih u nepoljoprivredne aktivnosti

Poseban značaj se pridaje rasporedu delatnosti (poljoprivreda, industrija, tercijarne delatnosti itd.) unutar datog prostora, uz zanemarivanje prostorne komponente razvoja

Veoma raširen pristup, osnov skoro svih ekonomskih modela razvoja

b

Medju mnogobrojnim definicijama urbanizacije koje su ponudili ekonomisti...

Urbanizacija je proces ’’u kome se menja ekonomsko-socijalna i aglomeracijska struktura stanovništva. On označava porast stanovništva koje se bavi nepoljoprivrednim delatnostima i porast naselja u kojima preovladava nepoljoprivredna delatnost’’

(Lj. Pjanić)

Ipak...

mnoga industrijska, rudarska naselja ili npr. banje imaju u svojoj populacionoj strukturi dominantno učešće stanovništva koje se bavi nepoljoprivrednim delatnostima, odnosno dominantno učešće nepoljoprivrednih delatnosti u svojoj proizvodnoj strukturi, pa ipak nemaju sve atribute grada

Zbog toga...

Istraživanje urbanizacije kao društveno-ekonomskog problema može imati specifičan karakter tek kada se veže za odredjene prostorne jedinice – grad, region, okrug..., odnosno ukoliko se vodi računa o prostornoj dimenziji društveno- ekonomske stvarnosti

Demografska koncepcija

Polazi od urbanizacije kao procesa koncentracije stanovništva i bavi se dvema promenljivima: stanovništvom (populacionom veličinom) prostorom (gustinom naseljenosti)

a zanemaruje ponašanje pojedinaca i grupa i strukturu delatnosti

c

Prostorna koncepcija

Polazi od urbanizacije kao procesa koncentracije stanovništva i aktivnosti i promena u prostorno - fizičkoj strukturi grada

Bavi se: Mrežom naselja (odnosima izmedju

gradova na višim prostornim nivoima – regionalnom, nacionalnom, globalnom...)

Unutrašnjom strukturom grada

d

Proces urbanizacije se u okviru ove koncepcije sagledava kao:

Disperzija gradskih aglomeracija u nacionalnom prostoru

Umnožavanje predgradja/suburbija i peri-urbanih područja

Stvaranje novih gradova Stvaranje konurbacija ili spajanje gradova

u metropolitenska područja i regione Rekonstrukcija postojećih gradova Urbanizacija sela i ruralnih područja

(rurbanizacija)

Činioci urbanizacije Obrazac urbanizacije se zasniva na četiri

promenljive vrednosti (po E. Lampardu): stanovništvo tehnologija društvena organizacija sredina/prostor

Odnosno tri tipa činioca (po Ž. Remijeu): tehnološki razvoj, kao pretpostavka mogućih promena

u prostoru kulturni model, povezan sa kapitalističkim društvom i

usmerenim ka socijalizaciji individue društvena podela rada, koja dovodi do izdvajanja

upravljačkih funkcija i prevlasti ekonomskog uticaja

Tipovi urbanizacije

Dva osnovna tipa: normalna urbanizacija,

kada su demografski tokovi urbanizacije u relativnom skladu sa funkcionalnim i prostornim karakteristikama odredjenog područja

hiperurbanizacija ili ’’urbanizacija bede’’, kada postoji nesklad izmedju demografske strukture i druge dve komponente razvoja

U užem smislu pojam urbanizacije podrazumeva razvoj gradova izražen u:

promeni broja i obeležja njegovih stanovnika

razvitku njegovih privrednih, socijalnih i političkih funkcija

izgradnji i uredjenju njegovih prostorno- fizičkih struktura

(po D. Stefanoviću)

U širem smislu pojam urbanizacije obuhvata:

Razvoj gradova u prethodno istaknutom značenju

Kvantitativne i kvalitativne promene stanovništva, ekonomsko-društvenih aktivnosti i prostorno-fizičkih komponenata u ruralnim naseljima i područjima, pre svega one promene koje vode prevazilaženju razlika izmedju gradova i sela i njihovoj integraciji

Faze urbanizacije danas se uglavnom izdvajaju tri faze:

PRIMARNA ili predindustrijska Kod ove faze stepen urbanizacije je jako nizak, do 20%. U strukturi aktivnog stanovništva preovladava primarni sektor delatnosti. U ovoj fazi urbanizacije se još uvek nalaze neke zemlje u razvoju

SEKUNDARNA ili industrijska Kod ove faze glavni impuls urbanom razvoju daje razvoj sekundarnih delatnosti. Razvoj industrije zahteva mnogo radne snage što uzrokuje jaku koncentraciju stanovništva u centre rada i stvaranje velikih aglomeracija sa jedne strane, a sa druge pospešuje ruralni egzodus. Udeo gradskog stanovništva sve više raste i čini 2/3 od ukupnog. U strukturi aktivnog stanovništva preovladavaju sekundarne delatnosti

TERCIJARNA ili metropolitenska Do sada najviša faza urbanizacije i karakteristična je za najrazvijenije zemlje.U ovoj fazi urbanizacije više od 2/3 stanovništva živi u gradu a većina aktivnog stanovništva radi u tercijarnim delatnostima. One imaju svoje zakonitosti lokacije, a u uslovima visokog standarda i mobilnosti stanovništva dolazi do procesa demetropolitanizacije, pa centralni gradovi postepeno gube stanovništvo a pogotovo njihovi središnji delovi. Nasuprot tome rubne i prigradske zone se naseljavaju i urbaniziraju, a kao rezultat toga nastaju metropolitenska područja tj.urbane regije

KVARTARNA ( četvrta faza, po D. Stefanoviću)

Karakteristike savremene urbane problematike

Ubrzanje ritma urbanizacije u celom svetu Koncentracija urbanog rasta u

nerazvijenim zemljama i regionima bez korespondencije sa ekonomskim rastom koji je pratio prvu urbanizaciju u kapitalističkim industrijalizovanim zemljama

Pojava novih urbanih oblika, posebno velikih metropola- megalopolisa i velikih urbanih aglomeracija

Ubrzanje ritma urbanizacije u celom svetu

Svet Ukupna, urbana i ruralna populacija

Koncentracija urbanog rasta u nerazvijenim zemljama i regionima

Razvijeni regioni Nerazvijeni regioni

Pojava novih urbanih oblika - megalopolisa i velikih urbanih aglomeracija

Eksplozivan rast gradskog stanovništva doveo je do pojave megagradova - velikih gradskih aglomeracija sa više od osam milioua stanovnika i gustinom naseljenosti većom od 2000 st/km2

Pedesetih godina 20. veka samo su 2 grada u svetu imala više od osam miliona stanovnika (New York i London)

Dvadeset godina kasnije (1970.) u svetu je bilo 11 megagradova, a 2000. dvostruko više - 22. Važno je istaknuti da je 16 od 22 megagrada bilo u slabije razvijenim zemljama

Nastavi li se ovakav trend porasta gradskoga stanovništva, 2015. godine u svetu će biti 33 megagrada od čega 27 u slabije razvijenim zemljama

Mega gradovi 2015.g.

Mega gradovi 2000.g.

Sao Paolo, Brazil

Teorije urbanizacije u slabije razvijenim zemljama U dosadašnjim istraživanjima urbanizacije

i gradova slabije razvijenih zemalja sveta, od 1950-ih godina, izdvojila su se tri teorijska pristupa, kojima se nastojao objasniti ovaj proces:

Teorija modernizacije Teorija zavisnosti Teorija svetskih sistema

Teorija modernizacije

Smatra se da je ukupni društveno-ekonomski razvoj, a time i urbanizacija, posledica širenja inovacija (ekonomskih, tehnoloških, kulturnih, političkih) iz razvijenih (nekadašnje evropske kolonijalne sile i SAD) u slabije razvijene zemlje

Prihvaćanje inovacija uzrokuje društveno-ekonomski razvoj sličan onome u razvijenom delu sveta

Ključnu ulogu imaju gradovi u kojima se inovacije apsorbiraju te se dalje iz njih šire u prostor i društvo.

Teorija zavisnosti Krajem 1960-ih postaje jasno da inovacije sa Zapada

ne pridonose opšte društvenom boljitku slabije u razvijenih zemalja

Ovom teorijom nastoji se objasniti zašto se nastavlja dalja eksploatacija svetske periferije. Osnovna premisa je da su razvijenost i nerazvijenost različite posledice istoga procesa, a to je svetski kapitalistički sistem.

U tom kontekstu gradovi slabije razvijenih zemalja imaju ključnu ulogu, postaju sprega u trgovini sirovinama i robom s razvijenim zemaljama sveta i (p)ostaju ulazna vrata za nastavak širenja uticaja (eksploatacije) Zapada i multinacionalnih kompanija.

Teorija svetskih sistema

Model svetskih sistema (Pacione 2001)

proširena teorija zavisnosti - svet se  obzirom na društveno-ekonomska obeležja deli na:

jezgro (Severna Amerika i Zapadna Evropa),

poluperiferiju (bogatije zemlje na Bliskom Istoku, u Južnoj i Jugoistočnoj Aziji, te pojedine zemlje u Latinskoj Americi) i

periferiju (najsiromašnije zemlje sveta)

Društveno-ekonomski razvoj i urbanizacija su u uzročno-posledičnoj vezi - što je zemlja siromašnija biće zavisnija o jezgru, a društveno-ekonomski razvoj zaostajaće za dinamikom urbanizacije, koja poprima obeležja stihijskog procesa s eksplozivnim rastom gradskog stanovništva i neplanskim (divljim) širenjem u prostor

Zajedničko navedenim pristupima

društveno-ekonomski razvoj i urbanizacija u slabije razvijenim zemljama su posledica delovanja spoljnih činioca, prvenstveno ekonomskih, tehničkih i kulturnih inovacija koje dolaze iz razvijenih zemalja sveta

urbanizacija i društveno-ekonomski razvoj nisu uskladjeni procesi, što se u prostoru manifestuje u naglom širenju gradova i eksplozivnom porastu gradskog stanovništva. Spontana, a u pojedinim zemljama i stihijska urbanizacija dodatno usporava razvoj

gotovo nezaustavljiva urbanizacija uzrokuje socijalne, političke i ekološke probleme sa kojima se većina megagradova u danas slabije razvijenim zemljama ne može nositi

Osnovne odrednice grada

Nastanak gradova...

izazvao je novus ordo seculorum, novi vekovni red koji je iz osnova promenio sve oblasti života

tokom istorije grad je menjao svoje oblike i doživljavao velike promene, veoma je složene strukture i unutrašnjih odnosa, analizira se sa pozicija različitih disciplinarnih pristupa, tako da je

nemoguće dati jedinstvenu definiciju grada

Grad je... ’’relativno velika, gusta i stalna naseobina socijalno

heterogenih individua’’ (L. Virt) ’’naseljeno mesto, naselje sa kućama koje su tesno

zbijene i predstavljaju tako obimno povezanu naseobinu da se stanovnici medjusobno lično ne poznaju, kao što je to karakteristično za organizovanu grupu suseda’’ (M. Veber)

’’nešto više od mešavine ljudi i kolektivnih oprema – ulica, zgrada, električnog osvetljenja, telefona itd...Grad je takodje nešto više od običnog skupa ustanova i administrativnih tela: sudovi, bolnice, škola, policije i raznih društvenih službi. Grad je pre stanje duha, zbir običaja i tradicija i utvrdjenih stavova...Drugim rečima, grad nije samo fizički mehanizam i neka veštačka konstrukcija...on je proizvod prirode i to ljudske prirode’’ (J. Park)

Generalno...

Obuhvata kako prostorno-fizičku osnovu, ekonomsku osnovu i društvene odnose, tako i kulturu, institucije, etiku, vrednosti, odnosno nadgradnju

Prostorna i vremenska dimenzija razvoja ’’ grad je prostor – vreme, a ne samo jedna projekcija globalnog društva u usamljenom prostoru’’

GRAD PROJEKTUJE U PROSTORU ČITAVO DRUŠTVO

Kriterijumi za odredjivanje

Demografski / populacioni Funkcionalni Prostorni

Statusa grada

Veličine grada

Klasifikacija gradova

StatističkaVeličinskaFunkcionalna...

U praksi je...

Statističko definisanje jednog naselja gradom

Stvar koncenzusa / društvenog dogovora

Statistička definicija grada zavisi prvenstveno od određenog broja stanovnika koji žive u njemu,

i varira u internacionalnom kontekstu

U Srbiji se pod gradskim naseljem podrazumeva

Naselje sa preko 2000 stanovnika i sa više od 90% stanovništva koje se bavi nepoljoprivrednim delatnostima

Moguća veličinska podela gradova za naše uslove

do 5.000 st. - naseljena mjesta, manji gradovi, varošice

od 5.000 do 20.000 st. - mali gradovi od 20.000 do 50.000 st. - srednje veliki

gradovi od 50.000 do 100.000 st. - veći gradovi od 100.000 st. - veliki gradovi

Funkcionalna klasifikacija gradova - na više načina

Klasifikacija sa obzirom na značenje pojedinih delatnosti u gradu

Klasifikacija sa obzirom na stepen funkcionalne diverzifikacije(specijalizacije) gradova

Klasifikacija sa obzirom na funkciju rada i stanovanja

Brojna istraživanja najveću pažnju poklanjaju prvoj klasifikaciji koja se sastoji u tome da se gradovi klasificikuju sa obzirom na dominantno značenje jedne delatnosti ili više njih…

Metode koje se primjenjuju u funkcionalnim klasifikacijama gradova

Kvalitativne metode - funkcionalni tipovi se izdavajaju na bazi opštih zapažanja dominantnog značenja jedne ili grupe delatnosti u gradu više su se primjenjivale pri prvim pokušajima klasificikacije, kao

sto je npr. Aurousseau-ova klasifikacija americkih gradova (1921) u okviru koje je izdvojeno 6 tipova gradova -administrativni, odbrambeni, kulturni, produkcijski,komunikacijski i rekreacijski gradovi

Kvantitativne metode - funkcionalni tipovi se izdvajaju na bazi kvantitativnih pokazatelja funkcionalne usmerenosti; ove metode imaju širu primenu. Kvantitativni pokazateli koji se najčešće primjenjuje je zaposleno stanovništvo u pojedinim delatnostima grada. primena kvantitativnih metoda – intuitivno (u prvim pokušajima

klasifikacija), primenom statističkih metoda i primenom faktorske analize većeg broja varijabila (od 1960-ih)

Primenom faktorske analize u okviru koje je uzeto u obzir 60 varijabili , Moser i Scott su predložili funkcionalnu klasifikaciju britanskih gradova. Oni izdvojili 3 grupe karakterističnih tipova gradova podeljenjih opet u par podtipova.Oni izdvajaju: a) Pretežno industrijske gradove sa 5 podtipova, b) gradove trgovine,administracije i rekreacije sa 3 podtipa, c) suburbije sa 6 podtipova.

Klasifikacija gradova sa obzirom na odnos funkcije rada i stanovanja

funkcija rada meri se brojem radnih mesta, a funkcija stanovanja brojem stalno

nastanjenih u gradu

Razvoj grada, njegovu funkciju i ulogu možemo posmatrati...

Na nivou grada - u okviru njegove prostorno-fizičke i društveno-ekonomske strukture (grad kao totalitet)

Na različitim prostornim nivoima (lokalnom,opštinskom, subregionalnom, regionalnom, nacionalnom, planetarnom...) – kao urbani sistem

URBANI SISTEM možemo definisati kao...

Značaj i uloga grada u urbanom sistemu: Centri medjunarodnog značaja Makroregionalni centri Regionalni centri Subregionalni centri Opštinski centri

mreža gradova / sistem naselja

Skup gradova koji su medjusobno povezani interakcijama

Hijerarhija centara u mreži naselja

Prema tom pravilu očekuje se da će jedan grad u nizu gradova neke

zemlje, poredjanih po veličini, imati onoliko stanovnika koliko ima najveći

grad, podeljen s rednim brojem tog grada u nizu gradova

Pravilo reda veličine gradova

(rank size rule)

Primer Nemačke Nemačka ima gotovo

idealan red veličine gradova

Tako Hamburg, drugi grad po veličini, ima dvostruko manje stanovnika od Berlina, a München, treći nemački grad, ima približno 1/3 stanovnika glavnog grada itd.

urbani sistem Nemačke